ص :2

علوم قرآن 2 ( اعجاز قرآن در علوم طبیعی و انسانی )

نگارش محمدعلی رضائی اصفهانی.

ص :3

ص :4

در این بستر، حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند.

«جامعة المصطفی(صلی الله علیه و آله) العالمیة» به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت بزرگ تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون درسی مناسب را سرلوحه تلاش خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این فرایند است.

«مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(صلی الله علیه و آله)» با قدردانی و سپاس از فاضل ارجمند جناب آقای دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی مؤلف کتاب علوم قرآن2 و تمام عزیزانی که در تولید این اثر همیاری و همفکری داشته اند, آن را به جویندگان فرهنگ و اندیشه ناب اسلامی تقدیم می کند.

مرکز بین المللی

ترجمه و نشر المصطفی(صلی الله علیه و آله)

ص:6

مادی و معنوی باشد، اما آن را در صراطی غیر از حقیقت طلبی، علم اندوزی و حکمت مداری الهی طلب نمایند.

انقلاب سراسر نور اسلامی ایران که داعیه جهانی سازی کلمة الله و برپایی تمدن جهانی اسلام را داشته و فروپاشی و افول تمدن های پوشالی غرب و شرق را به نظاره نشسته است، با اندیشه فقاهتی در اداره حکومت و نظریه مترقی «ولایت فقیه»، طرازی از مسئولیت ها و مأموریت های حوزه های علمیه و روحانیت را عرضه نمود که امید و نشاط را نه تنها در شیعیان و مسلمانان، بلکه در دل تمامی آزادی خواهان و حق طلبان سراسر جهان زنده ساخت.

در این راستا، رهبر فرزانه انقلاب(مدظله) با عزمی مصمم و با تمامی توان، همچون پیر و مراد خود خمینی کبیر(رحمه الله)، در صحنه حاضر شده و با تأکید بر اهمیت و فوریت این حرکت فراگیر و بی وقفه، همه توانمندی ها و اراده ها را جهت تحقق جنبش نرم افزاری و نهضت تولید علم و تحول در علوم انسانی و نیز یافتن راه های میان بر و دانش افزا راهبری و رصد می کنند.

جامعة المصطفی(صلی الله علیه و آله) العالمیة، نمادی درخشان از این رسالت جهانی و همت بین المللی انقلاب اسلامی است که بار مسئولیت تربیت مجتهدان، عالمان، محققان، متخصصان، مدرسان، مبلغان، مترجمان، مربیان و مدیران پارسا، متعهد و زمان شناس را بر دوش داشته و با تبیین، تولید و تعمیق اندیشه دینی و قرآنی و گسترش مبانی و معارف اسلامی، به نشر و ترویج اسلام ناب محمدی(صلی الله علیه و آله) و معارف بلند و تابناک مکتب اهل بیت(علیهم السلام) جامه تحقق می پوشاند.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی(صلی الله علیه و آله) نیز که مهم ترین و گسترده ترین مجموعه پژوهشی المصطفی(صلی الله علیه و آله) است، بومی سازی و بازتولید اندیشه دینی معاصر، متناسب با نیازها و اقتضائات عرصه بین الملل، تبیین، تولید و تعمیق اندیشه دینی، گشودن

ص:8

افق های جدید فکری و معرفتی در دنیای معاصر، پاسخ گویی به مسائل و شبهات فکری و معرفتی مخاطبان و تأمین و تدوین متون و منابع درسی و کمک درسی، به ویژه با رویکرد اسلامی سازی علوم و پشتیبانی علمی از فعالیت های سازمانی المصطفی(صلی الله علیه و آله) را از جمله مأموریت ها و تکالیف خود می داند.

اثر علمی پیش رو نیز به همت مؤلف محترم جناب آقای دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی برای رشته های قرآنی، در چارچوب اهداف و برنامه های پژوهشگاه و مبتنی بر نیازسنجی های صورت گرفته، تهیه و تدوین شده است.

در پایان لازم است ضمن ارج نهادن به تلاش های خالصانه مؤلف محترم، از کلیه دست اندرکاران محترم آماده سازی و انتشار این اثر ارزشمند، به ویژه همکاران محترم مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی(صلی الله علیه و آله) و همه عزیزانی که به نحوی در تدوین و انتشار آن نقش داشته اند، قدردانی و تشکر نماییم و از خداوند متعال برای ایشان و همه خادمان عرصه تبلیغ و نشر مفاهیم و معارف دینی، آرزوی بهروزی، موفقیت و سعادت نماییم.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی(صلی الله علیه و آله)

ص:9

ص:10

الف) معجزه اقتراحی و غیراقتراحی 53

ب) معجزه حسّی و عقلی 54

ج) معجزه موقت و دائمی 54

کرانه های اعجاز قرآن 54

2. هماوردطلبی قرآن (تحدّی) 61

الف) آیات تحدّی (مبارزه طلبی) 61

ب) قلمرو تحدّی قرآن: سه نوع شمول در مبارزه طلبی قرآن 63

ج) مرجع ضمیر «من مثله» 64

فصل دوم: سیر تطور اعجاز قرآن 69

قرن اول و دوم: سرچشمه های اعجاز قرآن در صدر اسلام 69

الف) اعجاز ادبی قرآن 71

ب) اعجاز قرآن در اخبار غیبی 72

ج) اعجاز قرآن در استقامت بیان (عدم اختلاف) 74

د) معارف عالی از فردی امّی 75

ه) شیرینی و جذبه قرآن 75

قرن سوم) شروع نگارش در اعجاز قرآن و پیدایش نظریه صرفه و عدم تناقض و نظم قرآن 76

1. ابوالهذیل علاف (ت 230 یا 235ق) عدم تناقض در قرآن 77

2. نظام (ت 231 ق) و نظریه صرفه 77

3. جاحظ (م 255ق) و نظم قرآن 79

قرن چهارم: اعجاز ادبی قرآن و تأثیر آن در نفوس و اخبار غیبی 80

1. محمد بن جریر طبری (310 ق) و نظم قرآن 80

2. ابوعیسی رمانی (276 - 384) و هفت وجه اعجاز قرآن 81

3. الخطابی (317 - 388 ق) اعجاز بلاغی قرآن و تأثیر آن در نفوس 82

4. ابوهلال عسکری (حدود 400 ق) و بلاغت قرآن 83

قرن پنجم: نظریه اعجاز در آورنده امّی و اوج گیری نظریه صرفه 84

1. راغب اصفهانی (م 402 ق)؛ اعجاز در نظم و صرفه 84

2. باقلانی (ت 403ق)؛ اعجاز در اخبار غیبی، آورنده امّی و بلاغت 86

ص:12

3. شیخ مفید (ت 413ق) و اعجاز در صرفه، فصاحت و بلاغت 89

4. قاضی عبدالجبار (415 ق) 89

5. سید مرتضی (ت 436ق) و نظریه صرفه 90

6. شیخ طوسی (ت 460 ق)؛ فصاحت همراه نظم مخصوص 91

7. عبدالقاهر جرجانی (ت 471 ق)؛ اعجاز در نظم و تألیف 92

قرن ششم: رویکرد اعجاز محتوایی و علمی 93

1. غزالی (505 ق) و اعجاز علمی قرآن 93

2. زمخشری (538ق) و نظم قرآن در واژگان و ترکیب ها 94

3. ابن عطیه (542 ق) 94

4. قاضی عیاز (544 ق) و اعجاز قرآن در سه وجه جدید 95

5. شیخ طبرسی (548ق) و زیبایی معنای قرآن 97

6. سکاکی (567 ق) و اعجاز ذوقی قرآن 98

7. قطب الدین راوندی (573ق)؛ قرآن دارای معجزه های بی شمار 98

قرن هفتم: تکرار نظریه های قبلی در اعجاز 99

1. فخر رازی (م 606) 99

2. آمدی (631 ق) 100

3. زملکانی (651 ق) 100

4. بیضاوی (685 ق) 100

5. ابن میثم (699ق) 101

6. قرطبی (671 ق) 101

قرن هشتم: تکرار وجوه قبلی اعجاز همراه با برخی نوآوری ها 102

1. ابن جزی کلبی (741ق) 102

2. الامیر العلوی (749 ق) 104

3. زرکشی (794 ق) 105

قرن نهم: دوران رکود در مباحث اعجاز قرآن 108

قرن دهم: گردآوری و تفصیل نظریه های اعجاز 108

1. جلال الدین سیوطی (م 911 ق) و سی وپنج وجه اعجاز قرآن 109

2. دیگر قرآن پژوهان 118

ص:13

قرن یازدهم: ادامه دوران رکود در مباحث اعجاز قرآن 119

قرن دوازدهم: مصادیق و تقریرهای جدید در وجوه اعجاز قرآن 119

1. علامه محمد باقر مجلسی (م 1110ق) 119

2. احمد بن محمد کواکبی (م 1124ق) 120

3. شمس الدین محمدالضیر المالکی اسکندری (زنده در قرن دوازدهم) 120

4. شیخ اسماعیل حقی بروسوی (م 1137ق) 121

قرن سیزدهم: رکود در مباحث اعجاز قرآن 122

1. علامه سید عبدالله شبّر (م 1442ق) 122

2. محمد بن علی بن محمد بن عبدالله شوکانی صنعانی (م 1250 ق) 123

3. سید محمود شهاب الدین افندی آلوسی (م 1270ق) 124

قرن چهاردهم: گسترش رویکرد اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی 124

1. محمد بن احمد اسکندرانی (م 1306 ق) و اعجاز علمی قرآن در طبیعت و کیهان 124

2. عبدالرحمن کواکبی (1320 ق) و اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی 126

3. علامه بلاغی (م 352 ق) و ابعاد جدید اعجاز قرآن 128

4. شیخ محمد عبده (1266 - 1323ق) 131

5. رشید رضا (م1354ق) 132

6. محمد صادق رافعی (1356ق) و اعجاز علمی و بیانی قرآن 133

7. طنطاوی (م 1385ق) و اعجاز علمی قرآن 136

8. امین خولی (م 1969م) و اعجاز نفسی (روان شناختی) قرآن 138

9. سید قطب (م 1387ق) و تصویر هنری قرآن 140

10. عبدالعظیم زرقانی (م1367 یا 1372ق) و اعجاز پزشکی قرآن 143

11. سید هبة الدین شهرستانی (1301 - 1369ق) و اعجاز نجومی قرآن 144

12. احمد مصطفی مراغی (1371ق) و اعجاز علمی قرآن 145

13. عبدالله درّاز (م1377ق) و اعجاز صوتی و انقلاب تاریخی قرآن 146

14. عبدالمتعال صعیدی (م 1391 ق) و اعجاز در وحدت موضوعی قرآن 149

15. یدالله نیازمند شیرازی (زنده در 1326ش) 150

16. آیت الله احمد اهتمام (م 1346ش) 152

17. افراد دیگر 154

ص:14

قرن پانزدهم: گسترش رویکرد اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی 155

1. علامه محمدحسین طباطبایی (م 1360ش - 1405ق) و تفاوت اعجاز قرآن نسبت به علوم مخاطبان 155

2. آیت الله مکارم شیرازی (معاصر)؛ قرآن معجزه ای گویا... 159

3. آیت الله محمد هادی معرفت (م 1385ش) و بررسی مفصل ابعاد اعجاز قرآن 160

4. آیت الله سید ابوالقاسم خویی (1371ش) و گواهی امیرالمؤمنین(علیه السلام) 162

5. شهید مرتضی مطهری (م 1358ش) 164

6. آیت الله محمد فاضل لنکرانی (م 1386ش) 165

7. امام خمینی (م 1368ش) و اعجاز عرفانی و بطن قرآن 167

8. محمود مهدی استانبولی (1420ق) و اعجاز سیاسی و اجتماعی 170

9. رشاد خلیفه و اعجاز عددی قرآن 172

10. دکتر سید رضا پاک نژاد (م 1360ش) و اعجاز رنگ ها در قرآن 173

11. آیت الله سید محمود طالقانی (م 1358ش) 176

12. محمدتقی شریعتی (م 1366ش) 177

13. مهندس مهدی بازرگان (م 1372ش) 179

14. آیت الله سبحانی (معاصر) 181

15. احمد امین (م 1954م - 1373ق) 181

16. آیت الله صافی گلپایگانی (معاصر) 183

17. دکتر موریس بوکای (معاصر) و اعجاز علمی قرآن در مقایسه با تورات و انجیل 184

18. عبدالرزاق نوفل (معاصر) و اعجاز علمی قرآن 186

19. دکتر لبیب بیضون (معاصر) 187

20. دکتر ذاکر عبدالکریم نائیک (ت 1965م) و کتاب قرآن و علم جدید 188

21. دکتر زغلول راغب محمد النجار 191

22. دکتر مصطفی رجب (معاصر) و اعجاز تربیتی قرآن 191

23. اقتصادانان معاصر و اعجاز اقتصادی قرآن 192

24. دکتر امیرعلی لطفی (معاصر) و اعجاز مدیریتی قرآن 193

25. دکتر علی رضا قائمی نیا (معاصر) و اعجاز شناختی قرآن 195

26. دکتر محمدرفعت احمد زنجیر، اعجاز دینامیکی قرآن 197

ص:15

27. حسام البیطار، اعجاز کلمات در قران 197

28. خمیس جابر صفر، اعجاز جدلی در قرآن 197

29. دکتر بدرالدین عبدالکریم احمد، اعجاز هندسی قرآن 197

فصل سوم: اعجاز علمی قرآن 207

1. چیستی اعجاز علمی قرآن 207

تعریف اعجاز علمی قرآن 208

مبانی و معیارهای اعجاز علمی قرآن 213

چالش های مفهوم اعجاز علمی 215

2. تاریخچه و اقسام اعجاز علمی قرآن 224

مراحل رشد اعجاز علمی قرآن 224

اول) سرچشمه ها در قرآن و احادیث اهل بیت(علیهم السلام) 224

دوم) طرح نظریه های اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی 228

سوم) طرح نظریه های اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی 231

چهارم) اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم عقلی 233

پنجم) اعجاز علمی قرآن در حوزه عرفان 234

3. مبانی و روش شناسی اعجاز علمی 234

الف) چیستی علم و تقسیم اجمالی علوم بشری 234

ب) وجودنداشتن همه علوم بشری در ظواهر قرآن 237

ج) هدف اصلی قرآن هدایت 243

د) شیوه های انطباق قرآن با مطالب علمی 251

ه) معیارهای انطباق قرآن با علوم 255

فصل چهارم: مصادیق اعجاز علمی قرآن 261

اول) اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی 261

مفهوم شناسی 262

1. کیهان شناسی 263

الف) جاذبه عمومی موجودات 263

ب) خورشید و حرکات آن 272

ص:16

2. زیست شناسی 291

الف) زوجیت 291

ب) لقاح (زایا کردن گیاهان و ابرها) 303

3. پزشکی 312

مراحل خلقت انسان 313

مرحله اوّل: آفرینش انسان از خاک 318

مرحله دوّم: آفرینش انسان از آب 321

مرحله سوّم: آفرینش انسان از منی 330

مرحله چهارم: خلقت انسان از نطفه 336

مرحله پنجم: آفرینش انسان از علق 354

مرحله ششم: آفرینش انسان از مضغه 361

مرحله هفتم: تصویر و تسویه انسان 370

مرحله هشتم: شکل گیری استخوان ها 378

مرحله نهم: پوشاندن گوشت بر استخوان ها 378

مرحله دهم: آفرینش جنس جنین (مذکر یا مؤنث) 384

مرحله یازدهم: آفرینش روح (دمیدن جان در جنین) 389

مرحله دوازدهم: تولد طفل 396

مرحله سیزدهم: بلوغ 399

مرحله چهاردهم: کهن سالی (پیری) 402

مرحله پانزدهم: مرگ 406

دوم) اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی 412

تفاوت های علوم انسانی و علوم طبیعی 413

رویکردها در اعجاز در حوزه علوم انسانی 415

1. اعجاز تربیتی قرآن 417

اول) اعجاز تربیتی؛ قرآن با تنظیم قوانین حقوق کودک 418

دوم) اعجاز تربیتی قرآن در شیوه های تربیت و دعوت 426

2. اعجاز اقتصادی قرآن 433

ادعاها در اعجاز اقتصادی قرآن 435

ص:17

تحریم ربا 441

وجوه اعجاز قرآن در تحریم ربا 444

3. اعجاز مدیریتی قرآن 453

پیش نیازهای نظریه اعجاز مدیریتی قرآن 457

گونه شناسی مطالعات مدیریتی قرآن 460

4. اعجاز تشریعی (قانون گذاری) قرآن 464

اول) وجود قوانین خارق العاده در قرآن 467

قانون قصاص 469

دوم) تأثیر اعجازآمیز قرآن در تحوّل قوانین جامعه عرب جاهلی 476

سوم) نظام خارق العاده قانون گذاری در قرآن 477

5. اعجاز تاریخی قرآن 479

اقسام اخبار غیبی قرآن 482

بررسی برخی از مهم ترین مصادیق اعجاز تاریخی قرآن 489

6. اعجاز ریاضی 499

الف) موافقان اعجاز عددی قرآن 500

ب) مخالفان اعجاز عددی قرآن 507

فصل پنجم: هماوردی با قرآن 518

الف) معارضان قدیمی 519

1. مسیلمه کذاب و همسرش سجاح 519

2. چهار سخنور عرب 521

3. ابوالعلاء معرّی 523

4. ابوالطیب متنبی 524

ب) معارضان جدید و سوره های ساختگی اینترنتی 524

الف) لفظی و صوری 527

ب) محتوایی 528

ملحقات: منبع شناسی و شخصیت شناسی 532

الف) کتاب ها 532

ص:18

ب) مقالات 550

ج) پایان نامه ها 551

د) سایت 558

ه) مجلات 559

و) مراکز 560

فهرست منابع 563

ص:19

ص:20

اول) در پژوهش تاریخی درمورد ابعاد اعجاز قرآن به 85 بُعد اعجاز برخورد کردیم.

دوم) در پژوهش اعجاز علمی، مبحث اعجاز علمی در حوزه علوم انسانی را مورد بررسی قرار دادیم.

حدیث و همکاران مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی(عج) که با پیشنهاد موضوع و پی گیری و انجام امور کتاب، یاری رسان ما بودند تشکر کنم. امید است خدای متعال این خدمت قرآنی را از همه ما بپذیرد و آن را بابرکت نماید، این نوشتار مورد عنایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) قرار گیرد و مورد استفاده قرآن پژوهان واقع گردد و ما را مشمول دعای خیر خویش فرمایند.

والحمدلله رب العالمین

قم 1390/7/7ش

محمد علی رضایی اصفهانی

ص:23

ص:24

برای آوردنِ مانند آن دعوت می کردند (تحدّی) و آن را شاهد صدق نبوت خویش می دانستند.

در مقابل این مردان حق طلب، کسانی بودند که اعمال خارق العاده ای انجام می دادند که سحر نامیده می شد و گاهی امر بر مردم مشتبه می گشت که کدام یک حق است؛ ازاین رو مخالفان ادیان الهی به پیامبران تهمت سحر می زدند.

تاریخ دقیقی از اولین معجزه در دست نیست؛ امّا می دانیم که پیامبران الهی معمولاً معجزه داشته اند؛ به طوری که مردم از هر پیامبر جدیدی معجزه می خواستند.

امّا به راستی ماهیت معجزه چیست و چه تفاوتی با کرامت و سحر دارد؟ پاسخ به این پرسش ها موضوع این نوشتار است.

قرآن کریم واژه آیه را در مورد معجزات انبیا به کار برده است؛ مثلاً:

(بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ ) ؛ (1)بلکه (مشرکان) گفتند: (این قرآن) یک دسته خواب های پریشان است؛ بلکه آن را [به دروغ به خدا] نسبت داده است؛ بلکه او شاعر است؛ پس باید نشانه ای (معجزه آسا) برای ما بیاورد؛ همان گونه که پیشینیان (از پیامبران، با معجزه) فرستاده شدند.

(وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ ...) ؛ (2)و (او را به عنوان) فرستاده ای به سوی بنی اسرائیل ( فرزندان یعقوب) قرار داده (که او به آنان می گوید) که من از طرف پروردگارتان نشانه ای (معجزه وار)، برایتان آورده ام؛ من از گِل برای شما (چیزی) همانند شکل پرنده می سازم و در آن می دمم، پس به رخصت خدا، پرنده ای می گردد...».

ب) «بینه»: «بینه» در لغت به معنای «دلیل واضح» آمده است؛ چه عقلی باشد و چه محسوس. (3)

برخی لغویان گفته اند: «(از ریشه بین) معنی حقیقی آن انکشاف و وضوح به وسیله جداکردن و تفریق است و آیه [یا] بینه به معنی امری است که کشف شده و از بین امور عادی جدا شده است». (4)

قرآن کریم در مواردی از معجزات انبیا به «بینه» تعبیر کرده است؛ مثلاً:

ص:27

(وَ إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ هذِهِ ناقَةُ اللّهِ لَکُمْ آیَةً ...) ؛ (1)و به سوی (قوم) ثَمُود، برادرشان صالح را (فرستادیم)؛ (او) گفت: «ای قوم (من)! خدا را بپرستید، که هیچ معبودی جز او برای شما نیست. به یقین، دلیلی (معجزه آسا) از طرف پروردگارتان برای شما آمد؛ این ماده شتر خدا، نشانه ای (معجزه وار) برای شماست.

(أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلاَّ اللّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ ...) ؛ (2)آیا خبر بزرگ کسانی که پیش از شما بودند: قوم نوح و عاد و ثَمود، و کسانی که بعد از آنان بودند، به شما نرسیده است؟ درحالی که جز خدا (کسی) از آنان آگاهی (کامل) ندارد؛ فرستادگانشان دلیل های روشن (معجزه آسا) برای آنان آوردند.

ج) «برهان»: «برهان» در لغت به معنای بیان، حجت و وضوح آن می آید. (3)برخی لغویان بر آنند که اصل کلمه برهان مصدر «بَرَه» به معنی «ابیض» است و به هرکلام روشنی که ابهام ندارد و امر واضحی که خفا ندارد گویند. «برهانان» (قصص/32) به معنی دو امر روشن و دو آیه واضح (دو معجزه) برای اثبات دعوت حضرت موسی(علیه السلام) است. (4)

واژه برهان به معنای «دلیل» هم می آید که یک اصطلاح منطقی و خارج از معنای لغوی است. (5)

ص:28

قرآن کریم در برخی موارد واژه برهان را در مورد معجزات انبیا به کار برده است؛ مثلاً در سوره قصص پس از مطرح کردن عصای موسی(علیه السلام) و ید بیضا می فرماید:

(... فَذانِکَ بُرْهانانِ مِنْ رَبِّکَ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ ...) ؛ (1)و این دو (معجزه) دلیل های روشنی هستند از جانب پروردگارت به سوی فرعون و اشراف او.

در سوره نساء نیز می فرماید:

(یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً) ؛ (2)ای مردم! به یقین دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمد و نوری آشکار به سوی شما فروفرستادیم.

مفسران دو احتمال در مورد کلمه برهان در این آیه مطرح کرده اند؛ یکی قرآن و دیگری پیامبر(صلی الله علیه و آله)؛ (3)درحالی که قرآن معجزه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است.

د) «سلطان»: «سلطان» از نظر لغوی به معنای تسلط قهری است و به «دلیل» و «حجت» نیز سلطان گویند؛ چون بر قلوب افراد مسلط می شود. (4)قرآن کریم در برخی آیات تعبیر سلطان را در مورد معجزه به کار برده است. مثال:

(قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ ...) ؛ (5)فرستادگانشان به آنان گفتند: «ما جز بشری همانند شما نیستیم؛ اما خدا بر هرکس از بندگانش که بخواهد (و شایسته بداند)، منّت می گذارد (و نعمت نبوّت به او عطا می کند)؛ و برای ما شایسته

ص:29

نیست که جز به رخصت خدا برای شما دلیلی (و معجزه ای) بیاوریم. (1)

ه) «معجزه»: این واژه از ریشه «عجز» است و لغویان معانی و استعمالات متعددی برای آن ذکر کرده اند:

1. برخی ریشه این لغت را «تأخر از چیزی» می دانند و ازاین رو در مورد آخر و پشت هر چیزی به کار می رود. (2)

2. گروهی از لغویان اصل این لغت را به معنای «ضعف» می دانند. (3)لغت «عاجز» از همین معناست و به زنان کهن سال نیز «عجوز» می گویند.

3. برخی آن را به معنای فوت چیزی (از دست رفتن) می دانند. (4)

4. بعضی آن را «یافتن ضعف در دیگری» معنی کرده اند. (5)

5. عده ای از اهل لغت نیز آن را به معنای «ایجاد ضعف در دیگری» دانسته اند. (6)

نتیجه: به نظر می رسد ریشه اصلی لغت «عجز» همان «ضعف» است که در مقابل قدرت قرار می گیرد. این ضعف دارای مراتبی است و به همین دلیل به زنان کهن سال عجوز می گویند؛ چون ضعیف شده و طراوت، تحرک و زایش خود را از دست داده اند. به مؤخّر و پشت انسان نیز «عَجُز» می گویند؛ چون پست و ضعیف است و «اعجاز» ایجاد عجز یا یافتن عجز در دیگران است.

ص:30

در قرآن کریم لغت «معجزه» به معنای اصطلاحی (عمل خارق العاده که گواه نبوت باشد) یافت نشد؛ امّا در موارد متعددی این لغت به شکل های گوناگون به کار رفته است:

«عجوز» (هود/ 72 و صافات/ 135)؛ مقصود، ضعف و عجز در تولید فرزند است.

«أعجزت» (مائده/ 31)؛ یعنی ضعف و نفی اقتدار است.

«معاجزین» (سبأ/ 38)؛ منظور، استمرار حالت عجز است.

«معجزی اللّه» (توبه/ 2) یعنی خدا ضعیف نمی شود.

«معجزین» (انعام/ 134 - فصلت/ 31 - نور/ 57 - عنکبوت/ 22).

«لیعجزه» (فاطر/ 44)؛ مقصود ایجاد عجز است.

«اَعجاز» (قمر/ 20 - حاقه/ 7)؛ یعنی ریشه های درخت خرما که وقتی از زمین کنده می شوند، حالت محرومیت از مواد غذایی پیدا می کنند.

نکته اول: «اعجاز» به هر صورت که باشد ملازم با تأثیر، تسلط، تفوق و حکومت است. (1)

نکته دوم: جالب این است که لغت «معجزه» در روایات اهل بیت(علیهم السلام) به معنای اصطلاحی به کار رفته است و معلوم می شود که این لغت از زمان ائمه(علیهم السلام) کاربرد داشته و به جای «آیه» استفاده می شده است. به این روایت توجه کنید:

عن الصادق(علیه السلام):

« المعجزة علامة للّه لا یعطیها الاّ انبیاءه و رسله و حججه لیعرف به صدق الصادق من کذب الکاذب »؛ (2)«معجزه علامتی الهی است که آن را به غیر از انبیاء و رسولان و حجت های خویش عطا نمی کند تا به وسیله آن راست گویی راست گویان از دروغ گویی دروغ گویان بازشناخته شود».

ص:31

چیزی که معتاد باشد، درصورتی که خرق عادت بوده و مطابق ادعا واقع شود». (1)

سپس علامه حلی در شرح این کلام چندین شرط را مقرر می کند:

الف) امت شخص معجزه گر، از آوردن مثل آن عاجز باشند؛

ب) معجزه از طرف خدا یا با امر او باشد؛

ج) معجزه در زمان تکلیف باشد؛

د) معجزه بعداز ادعای نبوت ظاهر شود و در زمان معجزه گر، شخص دیگری مدعی نبوت نباشد؛ (2)

و) آن عمل خارق عادت باشد.

2. سیوطی معجزه را این گونه تعریف کرده است: «امر خارق عادتی که همراه با تحّدی و سالم از معارضه باشد». (3)

3. آیت الله خویی در تعریف معجزه می نویسد: «معجزه چیزی است که مدعی منصب الهی می آورد؛ به طوری که خرق عادت (خرق نوامیس طبیعت) باشد و دیگران از آوردن مثل آن عاجز باشند تا شاهد صدق ادعای آن منصب الهی باشد».

ایشان سپس چند شرط را برای صدق ادعا مشخص می سازد:

الف) امکان صادق بودن ادعا باشد (محال عقلی نباشد؛ مثلا ادعای خدایی نکند)؛

ب) آن چه می گوید، طبق آن انجام دهد؛

ج) عمل او از مقوله سحر و علوم دقیقه (غریبه) نباشد؛

ص:33

د) تحّدی (مبارزه طلبی) کند. (1)

4. علامه طباطبایی در تعریف معجزه می گوید:

«معجزه عبارت است از امری خارج عادت که دلالت کند ماورای طبیعت در طبیعت و امور مادی تصرف کرده است و این به آن معنا نیست که معجزه، مبطل امر عقلی و ضروری است». (2)

ایشان در جای دیگر می نویسد:

معجزه یا آیه معجزه (بر حسب اصل تسمیه) چنان که از لفظش پیداست، امر خارق العاده ای است که برای اثبات حق و مقارن با تحّدی (دعوت به مقابله) تحقق پیدا می کند... معجزه هرچه بوده باشد و به هر شکل و صورتی اتفاق بیفتد، امری است خارق العاده و بیرون از نظام علل و معلولات و اسباب و مسبباتی که عادتاً ما با آنها انس گرفته ایم و آنها را می شناسیم. (3)

5. ایجی که از متکلمان اهل سنت است در تعریف معجزه می نویسد: «معجزه بر حسب اصطلاح در نزد ما عبارت است از آن چه به وسیله آن قصد شود که راست گویی مدعی نبوت را ظاهر کند».

وی هفت شرط را برای معجزه ذکر می کند: کار خدا باشد؛ خارق عادت باشد؛ کسی نتواند با آن معارضه کند؛ به دست مدعی نبوت انجام شود؛ موافق ادعای او باشد؛ معجزه، او را تکذیب نکند (بر خلاف ادعای او سخن نراند)؛ معجزه، قبل از ادعای نبوت نباشد. (4)

6. استاد مصباح یزدی می نویسد: «معجزه عبارت است از امر خارق العاده ای

ص:34

که با اراده خدای متعال از شخص مدعی نبوت ظاهر شود و نشانه صدق ادعای وی باشد». (1)

7. برخی از نویسندگان در مورد معجزه نوشته اند: «دلیلی که برای صدق پیامبر در ادعایش آورده می شود، معجزه نام دارد و آن عبارت است از تغییری در وجود - کوچک یا بزرگ - که قوانین طبیعی را که از طریق حس و تجربه به دست می آیند به مبارزه می طلبد». (2)

نقد و بررسی

بررسی همه تعاریف و نقد آنها از حوصله این نوشتار خارج است؛ امّا می توان گفت که برخی از تعاریف ناقص بودند و برخی دیگر جامع و مانع نبودند. در اینجا به پاره ای از اشکالات آنها اشاره می کنیم:

1. یکی از شرایط علامه حلّی در (کشف المراد) این بود که مدعی نبوت دیگری در زمان او نباشد تا معلوم شود که معجزه از او صادر شده است.»؛ درحالی که برخی پیامبران هم زمان بوده اند (مانند حضرت ابراهیم و حضرت لوط(علیهما السلام)( و ممکن است هردو معجزاتی داشته اند.

2. در تعریف های علامه طباطبایی از معجزه، قیدهای دیگری هم لازم بود؛ مثل این که «معجزه مغلوب واقع نمی شود؛ دیگران از آوردن مثل آن عاجز باشند و...».

3. در تعریف ایجی آمده بود که «معجزه کار خدا باشد»؛ درحالی که این عین ادعایی است که معجزه می خواهد آن را اثبات کند که لازمه آن صدق نبوت است؛ پس نمی تواند خود این مطلب شرط معجزه باشد. از طرف دیگر

ص:35

گفته بود که معجزه راست گویی (صدق) نبوت را ظاهر می کند؛ درحالی که معجزه منحصر به اثبات ادعای نبوت نیست؛ بلکه هر منصب الهی (مثل امامت) را نیز اثبات می کند.

جمع بندی و نتیجه گیری

معجزه (آیه، بینه و برهان) عبارت است از چیزی (کار، سخن یا شیء) که این ویژگی ها و عناصر را داشته باشد:

الف) خارق عادت باشد؛ یعنی قوانین عادی طبیعت را نقض کند. البته معجزه به معنی انجام محال عقلی نیست؛ بلکه ارتکاب محال عادی است. همچنین معجزه به معنی شکستن قانون علیت نیست؛ زیرا تحت قانون علیت عام است؛ فقط علت آن امری غیرمادی است.

ب) از مدعی منصب الهی و پس از ادعای آن واقع شود. پس اگر چیز خارق عادت، قبل از ادعای نبوت واقع شده باشد نمی تواند دلیل ادعای نبوت باشد. همچنین اگر کار خارق عادت بدون ادعای منصبی از مناصب الهی واقع شود، کرامت است؛ نه معجزه اصطلاحی.

ج) همراه باتحّدی و مبارزه طلبی باشد؛ یعنی دیگران را دعوت کند که مثل آن را بیاورند.

د) مغلوب واقع نشود و دیگران از آوردن مثل آن عاجز باشند؛ یعنی مثل سحر و اعمال مرتاضان و... نباشد که تحت تأثیر اراده قوی تر نقض شود یا از بین برود.

ه) برای اثبات اموری باشد که غیرممکن نباشد. معجزه نمی تواند برای اثبات محال عقلی (مثل ادعای خدایی) یا محال نقلی (مثل ادعای نبوت بعد پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) باشد.

ص:36

و) از امور شرّ نباشد که موجب ضرر به دیگران شود؛ چون با هدف معجزه (هدایت) سازگار نیست.

ز) معجزه گواه صدق مدعی باشد؛ یعنی عین آن چه ادعا شده، واقع شود؛ مثلاً اگر ادعا کرده، کور را شفا می دهد، به جای آن کر شفا پیدا نکند. همچنین معجزه، آورنده خود را تکذیب نکند؛ مثلاً به سخن آید و بگوید که این مدعی دروغ گوست.

به عبارت دیگر در معجزه سه حیثیت و جهت وجود دارد:

اول) جهت معجزه گر (که باید مدعی منصب الهی و تحدّی کننده و... باشد و هدف او هم اثبات امر محالی نباشد).

دوم) جهت خود معجزه (که باید خارق عادت و گواه صدق ادعا باشد و از امور شرّ هم نباشد).

سوم) جهت مردمی که معجزه برای آنها صورت می گیرد (که باید از آوردن مثل آن معجزه ناتوان باشند).

پیسی، زنده کردن مردگان و خبر دادن از آن چه مردم می خورند و در خانه ذخیره می کنند (آل عمران/ 49)؛

5. باد که به امر سلیمان حرکت می کرد (انبیاء/ 81 - سبأ/ 12)؛

6. قرآن کریم که معجزه جاویدان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است و در موارد متعددی مخالفان خود را به مبارزه طلبیده (تحدّی کرده) و فرموده است که اگر می توانید مثل آن را بیاورید (بقره/ 23 و24).

جمع آوری و بررسی تمام معجزاتی که در قرآن کریم ذکر شده و یا از انبیای الهی صادر شده اند، از حوصله این نوشتار خارج است.

«گفتند این جز سحری ساختگی نیست».

مشرکان در مقابل قرآن کریم موضع گیری کرده و به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) تهمت سحر، خواب شوریده دیدن، شاعر بودن و مجنون شدن زدند (صافات/ 36 - انبیاء/ 3 - 5). آری، کوردلان مشرک هنگامی که در مقابل حقیقت دلیلی نداشته باشند، راهی جز انکار نمی پیمایند.

دوم) دیدگاه برخی روان شناسان

روان شناسان در توجیه امور خارق العاده می گویند:

این امور به وسیله جریان امواج مجهول الکتریکی - مغناطیسی به وقوع می پیوندند؛ انسان با ریاضت های سخت می تواند این امواج مرموز و قوی را به خدمت اراده خود درآورد و به وسیله آنها تصرفاتی خارق العاده در عالم مادی انجام دهد.

علامه طباطبایی(رحمه الله) می فرماید: «فی الجمله (تا حدودی) حق با این دانشمندان است؛ چون معنا ندارد که معلول طبیعی باشد، امّا علت طبیعی با آن نباشد...»؛ (1)امّا معجزه از آن جهت معجزه نیست که مستند به سبب طبیعی مجهول که مستند به سبب غیرعادی است؛ بلکه معجزه از آن جهت معجزه است که مستند به امر غیرعادی و غیرمغلوب است؛ یعنی امری که علیت آن بر امور دیگر تسلط دارد و مغلوب علل دیگر واقع نمی شود (2)(توضیح این مطلب در دیدگاه ایشان خواهد آمد).

سوم) دیدگاه علامه طباطبایی(رحمه الله)

ایشان معجزه را در چندین مقدمه تبیین عقلانی می کند:

ص:39

1. قرآن قانون عام علیت را می پذیرد؛ همان طور که این مطلب نزد عقل ضروری است. پس هر حادثه ای علتی دارد و حادثه بدون علت نداریم.

2. قرآن حوادث و وقایع غیرعادی را می پذیرد؛ حوادثی که با جریان های عادی عالم طبیعی مساعد نیستند و این ها همان معجزاتی هستند که به ابراهیم، صالح، موسی، عیسی(علیهم السلام) و... نسبت می دهند.

ایشان در ادامه تذکر می دهند که این امور اگرچه خارق عادت هستند، امّا محال عقلی نیستند و از سوی دیگر علم و عادت طبیعی هم این امور را انکار نمی کند. این امری ممکن است، ولی این کار بر اثر اراده شخصی انجام می شود.

3. قرآن کریم علل مادی را هم به خدا نسبت می دهد؛ یعنی سببیت سبب هم غیرمستقل و با اذن الهی است.

4. قرآن نفوس انبیا و اراده آنها را در امور خارق عادت مؤثر می داند:

(... وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ ...) ؛ (1)در این آیه آوردن معجزه به رسول نسبت داده شده است.

5. قرآن کریم همان طور که خرق عادت را به نفوس انبیا استناد می دهد، آنها را به امر الهی (اذن اللّه) مستند می کند. پس معجزه از سویی مستند به اسباب طبیعی و از سوی دیگر متوقف بر اراده الهی است.

6. قرآن معجزه را مستند به سبب غیرمغلوب می داند؛ یعنی معجزه از آن جهت معجزه است که مستند به امری غیرعادی (اراده الهی) است؛ امری که قاهر است و مقهور و مغلوب علل دیگر نمی شود (مثلاً عصای موسی(علیه السلام) در مقابل سحر ساحران مغلوب نشد).

ص:40

نظریه علامه طباطبایی به طور خلاصه این است: امور عادی و طبیعی و غیرعادی (خوارق عادات اعم از معجزه، سحر و...) همه علل طبیعی دارند؛ با این تفاوت که علل طبیعی در شرایط زمانی و مکانی خاصی در امور عادی اثر می کنند؛ امّا در خوارق عادات همین تأثیر به وسیله اراده (بدون نیاز به شرایط زمانی و مکانی ویژه) صورت می پذیرد. تفاوت معجزه با سحر این است که علت معجزه مستند به اراده الهی است که مقهور و مغلوب نمی شود. (1)

مثال: تبدیل شدن عصا به اژدها ممکن است در شرایط زمانی و مکانی خاص و با علل ویژه (طی میلیون ها سال) انجام شود، ولی این امر با علت مادی یعنی نفس موسی(علیه السلام) و اراده مافوق مادی - بدون رعایت آن شرایط زمانی و مکانی - تحقق می یابد و این معجزه است.

وی در جای دیگر می نویسد:

باید گفت که این حوادث خارق العاده، نه تنها علل مادی مربوط به محل دارند، بلکه علتی غیرمادی نیز -که اراده و شعور است- بالای سر آنها وجود دارد....

پس همه انواع خوارق عادات، طبعاً از اراده و شعور -که مافوق اسباب مادی هستند- سرچشمه می گیرند و نباید تردید داشت که اراده قابلیت قوّت و ضعف دارد و شعوری که سرچشمه اراده است، هرچه قوی تر و روشن تر باشد، اراده به همان نسبت قوی تر و صفت مقاومتش در برابر موانع بیشتر خواهد بود. (2)

پس کسی را که خدا می خواهد مردم به وسیله او از طریق خرق عادت -یعنی وحی و نبوت- هدایت شوند، باید او را به وسیله خرق عادت دیگری تأیید و تصدیق کند و آن معجزه است. (1)

ب) دلیل حکمت:

برخی از صاحب نظران معتقدند که اعجاز، شکستن قوانین طبیعت و انتخاب مسیری بر خلاف مجرای عمومی عالم آفریش است؛ پس نمی تواند بدون اذن و عنایت خاص پروردگار از کسی صادر شود. بنابراین اگر کسی ادعای نبوت کند و خدا نیز از او پشتیبانی کند و او را به سلاح معجزه مجهز سازد، مردم را به سوی جهل و گمراهی سوق داده و باطل را ترویج و تصدیق نموده است که این امر نسبت به ساحت قدس خدای حکیم محال می نماید و هرگز از وی صادر نخواهد گردید.

پس اگر معجزه ای به دست کسی ظاهر شود، دلیل بر صدق گفتار وی و کاشف از اذن و رضای حق است. (2)

ج) دلیل نقض غرض:

این دلیل را برخی از صاحب نظران با چند مقدمه آورده اند:

1. در بحث خداشناسی به اثبات رسیده که خدا حکیم است.

2. در بحث نبوت عامه ثابت شده که حکمت خدا اقتضا می کند پیامبرانی به قصد هدایت بشر بفرستد.

3. مردم به گونه ای آفریده شده اند که ادعای نبوت را از کسی که معجزه

ص:43

می آورد، سوء سابقه ندارد و بر خلاف عقل سخن نمی گوید، می پذیرند.

4. با توجه به مقدمات مزبور، مدعی نبوت -که معجزه آورده و مردم سخنش را پذیرفته اند- اگر دروغ گو باشد، چون موجب گمراهی مردم می شود، باید خدا رسوایش کند؛ وگرنه به جهل افکندن، نقض غرض و خلاف حکمت خواهد بود.

نتیجه: چون مدعی نبوت، معجزه آورده و خداوند رسوایش نمی کند، معلوم می شود که در مدعای خود راستگوست. (1)

تذکر: البته ممکن است با تأمل و دقت، دلیل نقض غرض را به دلیل حکمت برگردانیم؛ زیرا محال بودن نقض غرض به دلیل حکیم بودن خداست؛ هرچند برخی نویسندگان این دو را جدا کرده اند. (2)

درست و قابل تبیین است؛ امّا اگر مقصود آن باشد که با صدور یک کار خارق العاده به دست فردی که مدعی نبوت است - با توجه به عدم امکان همانندآوری آن - اثبات می شود که خداوند باید پیامبرانی را برای هدایت بشر بفرستد، این مطلب، قابل قبول و اثبات شدنی نیست. (1)

هرچند برخی نویسندگان معاصر سعی می کنند که از برخی آیات قرآن در معجزات موسی(علیه السلام) (اسراء/ 101 و102) برای اثبات وجود خدا استفاده کنند، ولی در پایان مطلب آن را نمی پذیرند. (1)

نکته: البته شاید بتوان گفت که معجزات از جهتی بر وجود خدا دلالت می کنند.

توضیح این که هر عمل خارق العاده ای معلولی است که احتیاج به علت دارد و علت آن امری طبیعی نیست؛ بلکه امری ماورای طبیعی و قدرتی مافوق مادیات است. پس هر معجزه یا عمل خارق عادتی، بر وجود قدرتی مافوق طبیعت دلالت می کند، هرچند این دلیل وجود خدا با تمام صفات او (توحید، علم، نامحدود بودن و...) را اثبات نمی کند، امّا به صورت اجمال وجود واجب الوجودی را ثابت می کند.

ممکن است به این مطلب اشکال وارد شود که دلالت معجزه بر وجود خدا به این صورت که بیان شد، یک دلیل مستقل خداشناسی نیست، بلکه یکی از موارد و مصادیق برهان علیت است؛ یعنی از معلول به علت و از ممکن به واجب رسیدن است. البته این دلیل مصادیق زیادی را شامل می شود؛ بلکه تمام طبیعت و ماورای طبیعت آیه ها و نشانه های خدا هستند؛ چون معلول اویند و آینه تمام نمای علت خویش یعنی خدا هستند.

بدین طریق، قدرت فوق العاده خداوند به اثبات می رسد.

البته دلالت معجزه بر قدرت و علم پیامبر مبتنی بر این است که اثبات شود نفس پیامبر در وقوع معجزه مؤثر است؛ همان گونه که علامه طباطبایی قبول داشتند. از آنجا که علم و قدرت پیامبر در طول علم و قدرت خداوند است، مشکلی در دلالت معجزه بر علم و قدرت فوق العاده پیامبر وجود ندارد. (1)و (2)

جمع بندی و نتیجه گیری

با توجه به مطالب نقل شده و بررسی دلایل آنها، معجزه فقط بر نبوت خاصه (صدق مدعی نبوت) دلالت دارد و قرآن کریم آن را آیه (نشانه) معرفی کرده است.

امّا معجزات دلالت بر نبوت عامه ندارند؛ زیرا ملازمه ای بین صدور عمل خارق العاده با لزوم هدایت بشر و بعثت پیامبران وجود ندارد.

همچنین معجزه، بر وجود خدا دلالت نمی کند؛ هرچند معجزه به اذن او و دلیل تصرفِ ماورای طبیعت در طبیعت است. به عبارت دیگر معجزه برای کسانی آورده می شود که اصل وجود خدا را پذیرفته اند و فقط در مصداق نماینده او (پیامبر) شک دارند. البته معجزه، بالملازمه بر علم و قدرت خداوند دلالت می کند، امّا این امر هدف معجزه نیست. معجزه پس از پذیرش وجود خدا و صفات او (از جمله قدرت) صادر می شود؛ چون اگر مخالفان انبیا، خدا و قدرت او را قبول نداشتند از آنها معجزه نمی خواستند.

معجزه و قوانین طبیعت

برخی گمان کرده اند که تحقق اعجاز با قانون عام علّیت منافات دارد. دیوید

ص:47

هیوم (1711 - 1776م) در کتاب پژوهشی در فاهمه انسانی می نویسد: «معجزه نقض قوانین طبیعت است؛ جریان معمول و متعارف در طبیعت که هر معلولی به دنبال علتی می آید نقض می گردد». (1)

تذکر چند مطلب در این مورد راهگشای حل مشکل خواهند بود:

1. قانون عام علّیت (هر معلولی علتی می خواهد) مورد قبول قرآن است.

2. قانون عام علّیت استثنا ندارد.

3. علّیت اعم از علّت مادی و غیرمادی است و دلیلی بر انحصار علّت ها در علل مادی نداریم.

4. در میان پدیده های هستی، برخی علل مادی دارند؛ مثل آتش فشان یا حرکت اتومبیل و برخی علل غیر مادی دارند؛ مانند معجزه و اعمال مرتاضان.

5. معجزه هم ذیل قانون علیت قرار می گیرد و حتماً علتی دارد؛ امّا علت آن نفس پیامبر و امری غیرمادی (اراده الهی) است.

6. معجزه نقض جریان عادی طبیعت است که «هر پدیده ای علتی مادی دارد.» زیرا معجزه علتی غیرمادی دارد. امّا معجزه نقض قانون علیت نیست؛ چون به هرحال علت دارد.

7. معجزه انجام محال عقلی (مثل اجتماع نقیضین) نیست؛ بلکه انجام محال عادی است؛ یعنی اموری که عادتاً و بدون نیروی مافوق طبیعی ممکن نیست، به وسیله معجزه انجام می گیرد. (2)

ص:48

تفاوت های معجزه با دیگر امور خارق العاده

معجزه عملی خارق عادت است و مثل بقیه اعمال خارق عادت علتی برتر از علل طبیعی دارد که علامه طباطبایی از آن به «اراده» تعبیر می کند. در اینجا تفاوت معجزه را با دیگر کارهای خارق العاده (مثل سحر و کرامت) بیان می کنیم:

دعوت می کند که مثل آن معجزه را بیاورند و همین که نتوانند مثل آن معجزه را بیاورند و عاجز شوند دلیل حقانیت آن معجزه و معجزه گر است. قرآن کریم نیز به عنوان یک معجزه، در موارد متعددی مبارزه طلبی می کند. (1)

4. معجزه می تواند ماهیت چیزی را عوض کند، امّا سحر ماهیت چیزی را عوض نمی کند (قلب ماهیت نمی کند) یعنی جادوگر و شعبده باز با مهارت، در قوه بینایی یا خیال افراد تصرف می کنند و چیزی را بر خلاف واقعیت آن نمایش می دهند؛ مثلاً کاغذی را تبدیل به اسکناس درشت می کنند و پس از ساعاتی همان کاغذ اصلی در دست شماست. قرآن کریم نیز به خیالی بودن سحر اشاره کرده است. (2)امّا در معجزه این گونه نیست، (مثلاً) اگر انسانی مسخ شد، واقعاً تغییر ماهیت می دهد.

5. سحر ممکن است به دیگران ضرر بزند و بین زن و شوهر اختلاف بیندازد؛ همان طور که قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره ای دارد. (3)ازاین رو علامه طباطبایی(رحمه الله) در مورد سحر و کهانت و... تعبیر «شرور» را به کار می برد. (4)امّا معجزه خیر و برای هدایت بشر است و اگر برای دیگران ضرر داشته باشد، نقض غرض و خلاف حکمت الهی است.

6. معجزه قابل تکرار نیست؛ چون آوردن آن به اختیار انسان نیست؛ بلکه به اذن خداست. امّا سحر قابل تکرار است؛ چون این ساحر است که تصمیم می گیرد آن عمل انجام شود یا نشود.

ص:50

7. معجزه هدفی عالی و تربیتی دارد که همان اصلاح جامعه و عقاید مردم است امّا سحر معمولاً اهدافی بی ارزش و دنیایی دارد. و حتی گاهی بی هدف است. (1)

8. پدیدآورندگان معجزه و سحر حالات و صفات متفاوتی دارند؛ معجزه گران، انبیای الهی هستند (که دارای صفات عالی انسانی مثل پاکدامنی، حق طلبی و پارسایی هستند) و برای ثروت، مقام و منافع شخصی کار نمی کنند؛ بلکه هدف آنها هدایت مردم و اصلاح جامعه است.

امّا ساحران افرادی منحرف، اغفال گر و سودجو هستند که هرگز روی رستگاری نمی بینند: (وَ لا یُفْلِحُ السّاحِرُونَ ) . (2)و (3)

تذکر: این تفاوت ها غالباً در مورد تفاوت معجزه با اعمال مرتاضان نیز صدق می کنند.

مرتاضان با برخی ورزش های جسمی - روحی، توانایی انجام کارهای خارق عادت را پیدا می کنند که در آن موارد نیز اراده شخص مرتاض همراه با اسباب غیرعادی مؤثرند. (4)

ازاین رو کراماتی که از اولیای الهی صادر می شود. (مثل شفا دادن بیماران توسط امام رضا(علیه السلام) همراه با تحدّی نیستند.

2. معجزه همراه با ادعای نبوت یا منصبی الهی است، امّا کرامات این گونه نیستند و صاحب کرامت ممکن است هیچ گونه ادعایی نداشته باشد.

3. کرامات از اولیای الهی صادر می شود -چه پیامبر یا امام باشند یا نباشند- امّا معجزه از کسی صادر می شود که منصبی الهی (نبوت یا امامت) داشته باشد.

تذکر: البته معجزه و کرامت هر دو از امور خارق العاده الهی شمرده می شوند که قابل تعلیم و تعلّم نیستند، تحت تأثیر نیروی قوی تری واقع نمی شوند و مخصوص بندگان خاص خدا هستند. (1)پس انسان هایی که پیامبر یا امام نیستند هم می توانند خرق عادت کنند که به آنها کرامت می گوییم. قرآن کریم به دو نمونه از این کرامات اشاره کرده که مورد استدلال متکلمان و مفسران نیز واقع شده است؛ یکی کرامات حضرت مریم(علیها السلام) و دیگری داستان آصف و آوردن تخت بلقیس برای سلیمان. (2)

تناسب معجزه با زمان

پیامبران الهی وقتی به سوی ملتی مبعوث می شدند، شرایط زمانی و مکانی و سطح علمی مردم را در نظر می گرفتند و مطالبی در خور فهم آنان بیان می کردند. حتی معجزات انبیا نیز متناسب با علوم پیشرفته زمان خودشان بود تا فرزانگان زودتر و بهتر معجزات آنان را درک کنند و ایمان آورند. به دیگر سخن، هر پیامبری با خرق

ص:52

عادتی از نوع پیشرفته ترین علوم زمان خویش مجهز بوده است تا ارتباط او با عالم ماورا روشن گردد و دانشمندان در برابرش خضوع و به حقانیت او اعتراف کنند.

از امام رضا(علیه السلام) پرسیدند که چرا هر پیامبری نوع خاصی از معجزات داشته است؟ حضرت فرمودند:

در عصر موسی(علیه السلام) سحر غالب بود و موسی(علیه السلام) عملی انجام داد که همه ساحران در برابر آن عاجز ماندند. در زمان مسیح و محیط دعوت او، پزشکان مهارت فوق العاده ای در معالجه بیماران داشتند؛ عیسی با درمان بیماران لاعلاج - بدون استفاده از وسایل مادی - حقانیت خود را به ثبوت رساند. عصر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)، عصر ادبیات (خطبه ها، کلام و شعر) بود و پیامبر(صلی الله علیه و آله) از طرف خدا مواعظ و حکمت هایی آورد که سخنان آنان را باطل کرد و حجت بر آنها تمام شد. (1)

البته معنای این حدیث این نیست که قرآن کریم فقط از جهت فصاحت و بلاغت معجزه است؛ بلکه قرآن معجزه ای جاویدان است و به همین دلیل ابعاد اعجازش متنوع است و برای هر قومی (در هر زمان و مکانی) جنبه ای از اعجاز آن تبلور می یابد (چنان که خواهد آمد).

اول) فصاحت و بلاغت

قرآن معجزه ای ادبی و در حد اعلای فصاحت، بلاغت و رسایی است؛ طوری که قبل و بعد از ظهور اسلام هیچ شعر، خطبه و کلام عربیی به پایه آن نرسیده است. (1)

دوم) سبک و نظم خاص قرآن

هرچند قرآن از حروف و کلمات معمولی زبان عرب تشکیل شده است، اما نظم خاص و تألیف منحصر به فرد آن در ترکیبات کلامی، معجزه است؛ یعنی سبک خاص آن نه شعر و نه نظم، بلکه کلامی خاص و غیرقابل تقلید است. خداوند با آگاهی از همه حروف، کلمات و ترکیبات، بهترین آنها را انتخاب کرده است؛ درحالی که ما نه علم کامل الهی را داریم و نه قدرت او را و نمی توانیم مثل او سخن بگوییم. (2)

ص:55

سوم) شیرینی و جذبه خاص یا موسیقی ویژه قرآن همراه با روحانیت

از همان اوایل بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) تأثیر شگرف قرآن در قلوب مردم واضح بود؛ طوری که مشرکان عرب، مردم را از گوش دادن به قرآن منع می کردند تا جذب کلام الهی نشوند و شیرینی آن را نچشند. همین مطلب، امروزه گاهی با عنوان «موسیقی قرآن» خوانده می شود که برخی از متأخران مصر و ایران به آن تمایل دارند و می گویند که این جنبه از قرآن معجزه است و دیگران از آوردن کلامی که چنین تأثیری داشته باشد عاجزند. (1)

ص:56

چهارم) معارف عالی و الهی قرآن از یک فرد امّی

وقتی معارف قرآن در زمینه توحید و صفات خدا با دیگر کتاب های آسمانی و سخنان فلاسفه و حکما مقایسه می شود، متوجه می شویم که قرآن چیز دیگری است که عقل ها را متحیر می نماید و دیگران از آوردن معارفی مانند آن عاجزند. این در حالی است که همه این معارف توسط یک فرد «امّی» (بی سواد) بیان شده است. (1)

پنجم) قوانین محکم قرآن

نظام تشریع و قانون گذاری قرآن چنان متین و استوار است که هیچ کس قادر نیست مثل آن را بیاورد. اشکالات و سستی قوانین وضع شده توسط انسان پس از گذشت مدتی، آشکار می شوند و به ناچار آن را تغییر می دهند. مثلاً قرآن به نظام «عدل و قسط» و «برادری» و «علم» دعوت می کند و در جایی که به آخرت می پردازد دنیا را هم فراموش نمی کند. (2)

ششم) برهان های عالی قرآن

قرآن کریم وقتی از توحید، معاد و نبوت سخن می گوید، چنان استوار و بر اساس قوانین صحیح فکری است که گویی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) ده ها سال منطق و فلسفه خوانده است؛ درحالی که او فردی امّی بود. این امر اعجاز قرآن را می رساند؛ زیرا فردی امّی نمی تواند این گونه سخن بگوید. (3)

ص:57

هفتم) خبرهای غیبی از گذشته و آینده

قرآن در موارد متعددی از اقوام گذشته (که در زمان نزول قرآن اثری از آنها نبود؛ مثل قوم های لوط، عاد و ثمود) سخن گفته است و اکتشافات بعدی باستان شناسان این مسائل را اثبات کرده و می کند. در مواردی نیز از مسائل آینده سخن می راند؛ مثل پیش بینی شکست ایران از روم که به وقوع پیوست. بشر عادی از گفتن چنین اخباری عاجز است. (1)

هشتم) اسرار خلقت در قرآن (اعجاز علمی)

یکی از ابعاد اعجاز قرآن که در چند قرن اخیر ظاهر شد و بسیاری از متخصصان علوم را به شگفتی واداشت و برخی صاحب نظران علوم قرآن نیز بدان تصریح کرده اند، گزاره های قرآن در مورد مسائل علمی (مانند زوجیت گیاهان یا حرکت خورشید و زمین) است؛ درحالی که انسان ها تا قرن ها بعد از نزول قرآن یا به این مطالب علمی دسترسی نداشتند یا به نظریه بطلمیوسی (که بر خلاف آنهاست) معتقد بودند. (2)

تذکر: شاید بتوانیم دیدگاه های هفتم و هشتم را با عنوان «اعجاز علمی قرآن» جمع کنیم. این مورد را در ادامه مقاله بررسی خواهیم کرد.

ص:58

نهم) استقامت بیان (عدم اختلاف در قرآن)

قرآن در طی 23 سال بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) در شرایط گوناگون (جنگ، صلح، سفر و...) نازل شد؛ با این حال اختلاف و تناقضی در بیانات آن وجود ندارد. درحالی که اگر یک نویسنده مطلبی را طی چند سال بنویسد، گاه تناقضاتی در آن به چشم می خورد. این نیز جنبه دیگری از اعجاز قرآن است که هیچ انسانی نمی تواند این گونه سخن بگوید. از جمله کسانی که این نظریه را پذیرفته اند آیت الله خوئی(رحمه الله) در البیان (1)و نیز شیخ محمدجواد بلاغی (2)هستند.

دهم) ایجاد انقلاب اجتماعی

برخی صاحب نظران برآنند که اعجاز قرآن کریم انقلاب بزرگی است که در حیات انسان پدید آمده است؛ انقلابی که با قوانین عادی و تجربی بشر در جوامع و سنن تاریخی سازگار نیست. اعراب جزیرة العرب قبل از اسلام با تمدن و مدنیت آشنا نبودند؛ ولی کتابی مثل قرآن از آنجا برخاست و هر کتابی آیینه فرهنگ و علم جامعه خویش است؛ اما قرآن کریم برخلاف قوانین طبیعی و اجتماعی به وجود آمد و توانست جامعه عرب را صاحب فرهنگ و تمدن کند. (3)

یازدهم) صرفه

برخی معتقدند اعجاز قرآن از آن جهت است که خداوند اجازه نمی دهد کسی مثل قرآن را بیاورد؛ یعنی قدرت را از مخالفان سلب می کند. البته این

ص:59

نظریه به سه صورت تصویر شده است (1):

اول) این که بگوییم خداوند انگیزه افراد مخالف قرآن را سلب می کند.

دوم) این که بگوییم خداوند علوم مورد نیاز را از آنها سلب می کند.

سوم) این که بگوییم اگرچه مخالفان قادرند مثل قرآن بیاورند، اما خداوند جبراً جلو آنها را می گیرد.

البته به این دیدگاه جواب های متعددی داده شده است (2)و معمولاً اساتید و صاحب نظران علوم قرآن این دیدگاه را نمی پذیرند. (3)

دوازدهم) همه این جهات از اعجاز قرآن است (مگر صرفه)

این دیدگاه در بین قرآن پژوهان و مفسران طرفدارانی داشته است؛ از جمله علامه طباطبایی که می گوید:

تمام ابعاد قرآن معجزه است، ولی با اختلاف مخاطبین متفاوت می شود؛ مثلاً قرآن معجزه ای ادبی برای ادیبان، معجزه ای سیاسی برای اهل سیاست و معجزه در حکمت برای حکیمان و... است. بنابراین نظریه اعجاز قرآن شامل همه افراد، همه زمان ها و همه حالات می شود. (4)

شیخ محمدجواد بلاغی نیز می نویسد: «برای اعراب و بقیه مردم، ابعاد دیگر اعجاز (مثل اسرار غیبی) وجود دارد». (5)

ص:60

آیت الله معرفت معتقد است اگرچه ظاهر قرآن (با توجه به تبحّر مردم عرب صدر اسلام در علوم ادبی) نشان دهنده اعجاز قرآن از جنبه فصاحت و بلاغت است، اما در دوره های بعد که خطاب عمومی شد و شامل همه بشریت گردید، تحدّی قرآن نیز در تمام جهات صورت می گیرد و منحصر در فصاحت و بلاغت نیست. (1)

آیت الله خویی اگرچه همه این ابعاد را نشانه اعجاز قرآن می داند، اما آن را منحصر به مخاطبین عرب یا عجم یا اهل فن و علم خاص نمی کند. (2)

نتیجه گیری

بنابر آن چه گذشت، اعجاز قرآن ابعاد متعددی (مانند فصاحت، بلاغت، محتوا و اخبار غیبی) دارد و تحدّی (مبارزه طلبی) قرآن در همه وجوه اعجاز آن است (غیر از صرفه که باطل است). البته جهات اعجاز قرآن نسبت به مخاطبین مختلف، متفاوت است و هر کسی را بر اساس تخصص و استعداد او و در همان زمینه به مبارزه می طلبد. هرچند اعجاز و تحدی قرآن شامل همه زمان هاست و همین که در طول چهارده قرن کسی نتوانسته مثل قرآن را بیاورد، اعجاز قرآن و حقانیت و صداقت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) ثابت می شود.

«اگر می توانید یک سوره مثل آن بیاورید». به این آیات توجه کنید:

(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً) ؛ (1)«بگو: «اگر انسان [ها] و جن [ها] جمع شوند، بر این که همانند این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد؛ و اگرچه برخی از آنان، پشتیبان برخی [دیگر] باشند».

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ) ؛ (2)«آیا می گویند: به دروغ آن (قرآن) را (به خدا) نسبت داده است؟! بگو: اگر راست گویید، پس شما هم ده سوره ساختگی، همانند این (قرآن)، بیاورید؛ و جز خدا، هر کسی را می توانید فرا خوانید.

(وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ) ؛ (3)«و اگر از آن چه بر بنده خود (پیامبر) فرو فرستادیم، در تردید هستید، پس اگر راست می گویید سوره ای همانندش بیاورید و گواهانتان را - که جز خدایند - فرا خوانید».

آیه 38 سوره یونس نیز مضمونی شبیه آیه 23 سوره بقره دارد: (فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ ) . با این تفاوت که در آیه سوره بقره کلمه «من» آمده، اما در آیه سوره یونس واژه «مثله» بدون «من» آمده است (در مورد این نکته بعداً توضیح خواهیم داد).

(أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ ) ؛ (4)«یا می گویند: آن (قرآن) را فرا بافته است؟! بلکه ایمان نمی آورند، پس اگر

ص:62

راست گویند، سخنی همانند آن (قرآن) بیاورند».

هرچند ظاهر کلمه «مثله» این است که کل قرآن مراد باشد، ولی کلمه «حدیث» کم تر از یک سوره را هم می تواند شامل شود؛ ازاین رو برخی احتمال داده اند که مقدار معجزه بودن قرآن یک سوره و یا تعدادی از آیات است که به اندازه یک سوره باشند. (1)

تذکر: نکته جالب در آیات فوق این است: در آنجایی که سخن از آوردن مثل کل قرآن یا ده سوره آن است، سخن از یاری افراد به همدیگر است؛ اما در جایی که سخن از یک سوره و حدیث است، مسئله شاهدان - و نه یاوران - را مطرح می کند. شاید علت این تعبیرات این باشد که در صورت اول، کار برای یک نفر مشکل است یا این که اشاره به وجود اعجاز قرآن و مراتب آن است.

3. شمول احوالی: درحالی که نمی توانید مثل قرآن را بیاورید یعنی اگر عرب یا عجم، ادیب (متخصص ادبیات عرب) یا متخصص در هر زمینه دیگری باشید نمی توانید مثل قرآن را بیاورید. البته این مطلب ازاطلاق آیه استفاده می شود (1)و از این شمول و عموم و اطلاق آیه می توان استفاده کرد که آن جهت و رمز اعجاز قرآن باید چیزی دیگر باشد که شامل همه زمان ها و احوال باشد. این در حالی است که برخی مثل شاطبی معتقدند اعجاز قرآن مخصوص زمان صدر اسلام است و همین که ادیبان آن دوره نتوانستند مثل قرآن را بیاورند دلیل معجزه بودن قرآن است و در اعصار بعدی فقط به این مطلب احتجاج می شود. (2)

درحالی که ضمیر در این آیه به خدا برنمی گردد. (1)

3. مرجع ضمیر به عبد (پیامبر(صلی الله علیه و آله) برمی گردد؛ یعنی: «پس سوره ای از مثل پیامبر(صلی الله علیه و آله) (که امّی است) بیاورید.» یعنی صدور سوره ای مثل سوره های قرآن از فردی درس نخوانده مثل پیامبر(صلی الله علیه و آله) ممکن نیست. این احتمال را علامه طباطبایی در المیزان (2)بیان می کند.

تذکر: شاید این مطلب به مراتب اعجاز نیز اشاره داشته باشد؛ یعنی آوردن یک سوره -با توجه به این که همه جهات اعجاز را دربر ندارد- از فردی امّی معجزه است و چنین کاری از افراد امّی بر نمی آید؛ همان طور که آوردن ده سوره (با توجه به محتوای آن سوره ها و جهات عدیده اعجاز آنها) از دست افراد بسیار با تخصص های گوناگون هم ساخته نیست. هر آیه ای خطاب به شخص یا اشخاص خاص (امی، جن و انس) است و مرتبه ای از اعجاز را بیان می کند. شاهد این مطلب همان چیزی است که قبلاً بیان کردیم که تحدّی قرآن در مورد ده سوره و کل قرآن همراه با اشاره به یاوران انس و جن است. اما در مورد تحدّی به یک سوره سخنی از آنها به میان نمی آید؛ بلکه داوران و شاهدانی را برای قضاوت بین دو سوره که از فرد امّی صادر می شود فرا می خواند تا روشن شود هیچ فرد امّییی نمی تواند مثل پیامبر(صلی الله علیه و آله) باشد و سوره ای معجزه آسا بیاورد.

از این مطلب جواب الزملکانی هم روشن شد که سیاق دو آیه یکسان نیست؛ زیرا در سوره هود سخن از ده مورد -و نه یک سوره- است. همچنین در سوره هود مرجعی مثل «عبد» وجود ندارد و کلمه «من» نیز در آنجا نیست. پس هرچند ظاهر آیه معنای اول را نشان می دهد، اما معنای سوم دقیق تر به نظر می رسد.

ص:65

4. علامه طباطبایی در المیزان (1)احتمال دیگری نیز مطرح می کند که ضمیر به خود سوره (مثلاً بقره) برگردد و سپس آن احتمال را تضعیف می کند.

راز اعجاز قرآن

چرا پس از چهارده قرن هنوز کسی نتوانسته است به تحدّی (مبارزه طلبی) قرآن پاسخ دهد و سوره ای مثل آن بیاورد؟ رمز این عجز و ناتوانی در چیست؟ آیا انسان ها زبان عرب و قواعد آن را نمی دانند یا نمی توانند فراگیرند؟ آیا علم بشر ناکافی است؟

این پرسش دشواری است که برخی متفکران و صاحب نظران را به دامن «صرفه» انداخته است. در پاسخ به این پرسش می توان گفت که کلام قرآن از جهات و ابعاد گوناگون معجزه است؛ قرآن کتابی است با الفاظ محدود و معانی بسیار و عالی؛ قرآن کتابی است با الفاظ عربی معمولی، اما در اوج فصاحت و بلاغت که مثل آن وجود ندارد. قرآن مانند هر کتاب دیگری از سه عنصر «لفظ»، «معنا» و «نظم» تشکیل شده است؛ پس اگر کسی بخواهد کتابی مثل قرآن بیاورد باید حداقل سه شرط داشته باشد:

1. به تمام الفاظ، اسم ها، فعل ها و... علم داشته باشد؛ طوری که بتواند بهترین و مناسب ترین آنها را در هر جمله به کار بندد.

2. عقل او تمام معانی الفاظ، اسم ها، فعل ها و... را بفهمد تا بتواند در موقع سخن گفتن بهترین و مناسب ترین معنا را در مورد مقصود خود ارائه دهد.

3. به تمام وجوه نظم کلمات و معانی عالم باشد تا بتواند در مواقع لزوم، بهترین و مناسب ترین آنها را برای کلام خویش انتخاب کند.

ص:66

هنگامی که الفاظ، معانی و نظم آنها در همدیگر ضرب شوند، مجموعه ای بی نهایت (به اصطلاح ریاضی) را تشکیل می دهند؛ ازاین رو تسلط و احاطه بر آنها و حضور ذهن در مورد همه این امور برای یک انسان مقدور نیست. علاوه بر آن که مطالب و محتوای عالی قرآن و اسرار علمی و جهات دیگر آن خود علومی دیگر را می طلبد که در دسترس بشر نیستند. پس تنها خداست که بر همه چیز احاطه دارد و علم او نامحدود است و می تواند این مجموعه را یک جا در نظر گیرد و کتابی به وجود آورد که در آن از فصیح ترین الفاظ، صحیح ترین معانی و بهترین نظم استفاده شده باشد: (...أَنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) . (1)

آری، به نظر می رسد سرّ عجز انسان در آوردن مثل قرآن و راز اعجاز این کتاب الهی در محدودیت علم و عقل بشر و نامحدود بودن علم خدا نهفته است: (... وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِیلاً) . (2)از این روست که هرچه علم بشر بیشتر رشد کند و عقل و تفکر او قوی تر و عمیق تر گردد، بهتر می تواند، اسرار الفاظ، معانی و نظم قرآن را دریابد و بر اعجاب او نسبت به این کتاب آسمانی افزوده می شود؛ ولی هیچ گاه قادر نخواهد بود مثل آن را بیاورد:

(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً) ؛ (3)«بگو: اگر جن و انس جمع شوند بر این که همانند این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد؛ اگرچه برخی از آنان پشتیبان برخی [دیگر] باشند».

ص:67

پژوهش های جدید

1. یکی از ابعاد هشتادویک گانه اعجاز قرآن را انتخاب و دلایل آن را بررسی کنید.

2. پژوهش های قرآنی در چند سال اخیر را بررسی کنید و بگویید چه وجوه جدیدی از اعجاز قرآن در آنها بیان شده است؛ سپس آنها را بررسی کنید.

منابع برای مطالعه بیشتر

1. کتاب های اعجاز قرآن؛

2. مقالات اعجاز قرآن؛

3. پایگاه های اینترنتی اعجاز قرآن؛

4. مجلات میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن؛

5. پایان نامه های میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن.

ص:68

متعدد مخالفان را به مبارزه طلبید که یک سوره یا ده سوره یا مثل قرآن را بیاورند و بی همانندی خود را به رخ کشید؛ به چند نمونه توجه کنید:

(قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً) ؛ (1)«بگو: اگر جن و انس جمع شوند بر این که همانند این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد؛ اگرچه برخی از آنان، پشتیبان برخی [دیگر] باشند».

( أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ) ؛ (2)«آیا می گویند: به دروغ آن (قرآن) را (به خدا) نسبت داده است؟! بگو: اگر راست می گویید، پس شما هم ده سوره ساختگی، همانند این (قرآن)، بیاورید و جز خدا، هرکسی را می توانید فرا خوانید».

(وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ ) ؛ (3)«و اگر از آن چه بر بنده خود (پیامبر) فرو فرستادیم در تردید هستید، پس اگر راست می گویید سوره ای همانندش بیاورید و گواهانتان را -که جز خدایند- فرا خوانید، و اگر (چنین) نکردید - و (هرگز) نخواهید کرد - پس (خود را) از آتشی نگه دارید که هیزم آن مردم و سنگ ها هستند؛ درحالی که برای کافران آماده شده است».

(أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ ) ؛ (4)«یا می گویند: آن (قرآن) را فرا بافته است؟! بلکه ایمان نمی آورند، پس اگر راست می گویند، سخنی همانند آن (قرآن) بیاورند».

ص:70

البته بحث برتری و بی همانندی قرآن در احادیث پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) و حتی در سخنان مخالفان قرآن نیز در صدر اسلام مطرح شده است که در ادامه برخی از آنها را ذکر می کنیم.

لازم به یادآوری است که در صدر اسلام از واژه های «اعجاز» و «معجزه» کم تر استفاده شده است؛ از این رو مبحث اعجاز قرآن از اشارات موجود در سخنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، اهل بیت(علیهم السلام) و مخالفان استنباط می شود.

را می شنیدند، جنبه ادبی و بلاغی کلام الله مورد توجه آنان قرار می گرفت؛ مثلاً هنگامی که «ولید بن مغیره مخزومی» برخی آیات قرآن (مثل آیات سوره های مؤمن یا نحل) (1)را شنید گفت: « والله لقد سمعت من ممد آنفاً کلاماً ما هو من کلام الانس و لامن کلام الجنّ والله انّ له لحلاوة وانّ علیه الطلاوة وانّ اعلاه لثمر وانّ اسفله لمغدق وانّه یعلو ولایعلی علیه ». (2)یا هنگامی که «طفیل بن عمرو دوسی» شاعر عرب، آیات قرآن را از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنید مسلمان شد و گفت: « فلا والله ما سمعت قولاً قطّ احسن منه ولا امراً اعدل منه ». (3)همچنین هنگامی که فردی مثل «مسیلمه کذّاب» در عهد پیامبر(صلی الله علیه و آله) به معارضه با قرآن برمی خیزد، به نظر می رسد با آوردن سوره های ساختگی (مثل: الفیل وما الفیل وما ادرک ماالفیل، له ذنب وبیل وخرطوم طویل) (4)تلاش می کند الفاظی مشابه سوره فیل بیاورد؛ یعنی می خواهد با اعجاز بلاغی و ادبی قرآن مبارزه کند. هرچند وی در این کار شکست خورد و جملات سست و بی محتوای او نتوانست به جایگاه بلند قرآن خدشه ای وارد کند. (5)

از مدتی اتفاق افتاد:

(غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ * فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ ) ؛ (1)«(سپاه) روم در نزدیک ترین سرزمین شکست خورد، و[لی] آنان بعد از شکستشان در (ظرف) چند سال به زودی پیروز خواهند شد، کار[ها] قبل از (آن شکست) و بعد از (این پیروزی)، فقط از آنِ خداست؛ و در آن روز، مومنان از یاری الهی (و پیروزی دیگری) شاد می شوند».

اهل بیت(علیهم السلام) نیز به اخبار غیبی قرآن توجه و در موارد متعددی بدان ها اشاره کرده اند (هرچند که از لفظ معجزه و اعجاز استفاده نکرده اند؛ مانند این عبارت که از امام علی(علیه السلام) نقل شده است:

« انّ فیه علم ما یأتی والحدیث عن الماضی و...؛ (2)به راستی که در قرآن آگهی نسبت به حوادث آینده و اخبار گذشته است».

امام صادق(علیه السلام) نیز می فرماید:

ان العزیز الجبار انزل علکم کتابه وهو الصادق البار، فیه خبرکم و خبر من قبلکم و خبر من بعدکم و خبر السماء والارض ولو اتاکم من یخبرکم عن ذلکم لتعجبتم؛ (3)خدای شکست ناپذیر جبار، کتابش را بر شما نازل کرد درحالی که راست و نیک است. در آن خبرهای شما و خبرهای کسانی که قبل از شما بودند و خبرهای افرادی که بعد از شما می آیند و خبرهای آسمان و زمین است. اگر (برفرض) کسی می آمد که از این موارد به شما خبر می داد حتماً تعجب می کردید.

در این گونه آیات و احادیث به اخبار غیبی قرآن اشاره شده است که در اعصار بعدی یکی از ابعاد اعجاز قرآن شمرده شد. البته در روایات فوق به اخبار

ص:73

غیبی نسبت به گذشته (مثل قصص قرآن) و آینده (مثل برخی پیش گویی های قرآن نسبت به پیروزی دین اسلام بر همه ادیان (1)) یا اخبار آسمان و زمین -که این حدیث می تواند اشاره ای به اعجاز علمی قرآن در حوزه زمین شناسی و کیهان شناسی باشد- نیز اشاراتی شده است. این موارد می توانند زیرمجموعه اخبار غیبی قرآن قرار گیرند. (2)

غرائبه»؛ (1)به راستی که در قرآن اختلافی نیست؛ خدای پاک و منزه می فرماید: و اگر (برفرض قرآن) از نزد غیر خدا بود حتماً در آن اختلاف زیادی می یافتند. و به راستی که ظاهر قرآن زیبا و باطن آن ژرف است و مطالب شگفت انگیز و غریب آن تمام نمی شوند.

از آیه و روایت فوق استفاده می شود که مسئله عدم اختلاف در قرآن در صدر اسلام مطرح بوده است؛ مسئله ای که در دوره های اخیر با عنوان «استقامت بیان و عدم اختلاف» به عنوان یکی از ابعاد اعجاز قرآن مطرح شده است.

ابعاد اعجاز قرآن تبدیل شد. (1)اما از آنجا که در قرآن و احادیث به روشنی در این باره مطلبی گفته نشده است، به سختی می توان آن را به قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) نسبت داد.

جمع بندی: با توجه به مطالب گذشته روشن می شود که در صدر اسلام (در اینجا مقصود سه قرن اول اسلام است) حداقل به پنج بعد اعجاز قرآن یعنی اعجاز ادبی، اخبار غیبی، استقامت بیان (عدم اختلاف)، معارف عالی از فرد امّی و شیرینی و جذبه اشاره شده است.

هود، آیه13 و طور، آیه33) در مورد اعجاز قرآن سخن رانده اند. ما از این پس به مهم ترین کتاب ها و شخصیت هایی اشاره می کنیم که در این دوره به مسئله اعجاز قرآن پرداخته و یا برخی از وجوه جدید اعجاز را ابداع کرده اند.

الف) عرب ها سخن عربی را می شناسند و با آگاهی به علوم مورد نیاز می توانند مثل قرآن را بیاورند، ولی خدای متعال آنها را منع کرده است؛ یعنی انگیزه های معارضه با قرآن را از آنها سلب کرده است.

ب) عرب ها با قرآن معارضه نمی کنند؛ زیرا خدای متعال علوم مورد نیاز را در اختیار آنها نگذاشته یا از آنها سلب کرده است؛ از این رو نسبت به قرآن احاطه علمی ندارند.

ج) عرب ها می توانند مثل تألیف و نظم قرآن را بیاورند، ولی خدای متعال آنها را قهراً منع و عاجز نموده است که مثل قرآن را بیاورند. (1)

جرجانی تصویر اول (2)و زملکانی تصویر دوم را به نظام نسبت داده اند. (3)

بررسی: نظریه صرفه دیدگاه جدیدی در اعجاز قرآن است که قبل از نظام گزارشی از آن پیدا نکردیم. اگرچه این نظریه بعد از نظام طرف داران اندکی پیدا کرد؛ مثل: ابوعثمان الحاجظ (م255ق) ابراهیم بن محمد الاسفرایینی شافعی (از اصحاب ابوالحسن اشعری؛ ت466ق)، ابن حزم الاندلسی (ت456ق)، راغب اصفهانی، ابن سنان الخفاجی (ت466ق)، شیخ مفید (ت 413 ق) و سید مرتضی (ت 460 ق)؛ (4) اما در نهایت مورد انتقاد دانشمندان اسلامی قرار گرفت و از قدیم تاکنون همگی آن را رد کرده اند. اولین کسی که این نظریه را مردود شمرد فراء (206 ق) در کتاب معانی القرآن بود. (5)

ص:78

برخی از مهم ترین دلایل ردّ صرفه عبارتند از:

1. نظریه صرفه مخالف ظاهر تحدّی قرآن است؛ زیرا تحدّی یعنی این که کسی نتواند مثل قرآن را بیاورد و موجب افتخار و مباهات قرآن است. اگر خدا به صورت قهری مانع شود کسی مثل قرآن را بیاورد، برای قرآن مباهات نیست؛ زیرا کسی که قدرت کاری را ندارد مانند مرده ای عاجز است.

2. اگر عرب ها قبلاً می توانستند مثل قرآن را بیاورند، ولی بعد از نزول قرآن خدا مانع آنها شد، لازم بود متعجب شوند که چرا این گونه ناتوان شده اند؛ درحالی که چنین چیزی در تاریخ گزارش نشده است. (1)

3. شیخ طوسی -شاگرد سید مرتضی- با صرفه شدیداً مخالفت می کند و می گوید: «اگر صرفه به سلب علوم عرب تحقق یافته باشد، لازم آن مطلب این است که عرب ها از کمال عقل خارج شده باشند». (2)

4. در طول تاریخ بارها مخالفان قرآن اقدام به همانندآوری کرده اند؛ ولی شکست خورده اند. پس معارضه با قران محال نیست و خدا آنها را منع نکرده است؛ بلکه بشر با همه علوم و توانایی اش، در برابر عظمت قرآن کوچک است.

البته دلایل و وجوه دیگری نیز در ردّ نظریه صرفه بیان شده اند که در گنجایش این مقال نیست. (3)

است. او کتابی در مورد اعجاز قرآن به نام نظم القرآن نوشت که به دست ما نرسیده است. (1)جاحظ اعجاز قرآن را از دو جهت می دانست:

الف) صرفه؛ او در این دیدگاه پیرو استاد خود (نظام) بود؛

ب) نظم قرآن؛ که پیامبر(صلی الله علیه و آله) مردم را بدان تحدّی کرده است.

وی در کتاب الحیوان خویش می نویسد: « مثل ذلک ما رفع من اوهام العرب وصرف نفوسهم عن المعارضة للقرآن بعد ان تحدّ اهم الرسول بنظمه... الذی لایقدر علی مثله العباد ». (2)

بررسی: نظریه «نظم قرآن» از ابداعات آقای حاجظ است و قبل از وی کسی را نیافتیم که بدان اشاره کرده باشد. همین دیدگاه در قرون بعدی مورد توجه قرار گرفت.

تذکر: در قرن سوم از علی بن سهل بن طبری (پزشک داروشناس) نیز یاد شده که در کتاب الدین والدوله از اسلوب قرآن به عنوان معجزه یاد کرده است. (3)البته روشن نیست که مقصود او همان نظم قرآن است یا -آن گونه که برخی معاصران برداشت کرده اند- فصاحت و بلاغت. (4)و یا -آن گونه که از ذیل کلامش برمی آید- مراد محتوای قرآن باشد.

مورد توجه قرار داده و معتقد است قرآن به واسطه نظم عجیب و وصف شگفت آورش بر کتب پیشین برتری دارد. (1)البته طبری در باب حروف مقطعه و نقش آن در اعجاز بیان نیز دیدگاهی دارد. (2)

بررسی: پایه گذار نظریه نظم قرآن جاحظ بود.

وجوه فوق اشاره شده بود؛ مثل اخبار غیبی، تحدّی و عجز مخالفان و نظریه بلاغت (که هم زمان در این قرن توسط خطّابی نیز مطرح شده و در ادامه بدان می پردازیم)؛ اما صرفه در قرن سوم توسط نظام مطرح شده بود.

دوم) اعجاز تأثیر قرآن در نفوس (1)

همین بعد اعجاز قرآن است که با عنوان شیرینی و جذبه قرآن در سخنان اهل بیت(علیهم السلام) اشاراتی بدان شده بود و در عصر حاضر نیز برخی قرآن پژوهان با عنوان «موسیقی روحانی قرآن» از آن یاد می کنند. (2)

بررسی: همان طور که گذشت در دوره اول (صدر اسلام) مباحثی در مورد اعجاز بلاغی مطرح بوده و در سخنان اهل بیت(علیهم السلام) به جذبه و شیرینی قرآن اشاره شده است. پس الخطابی نظریه جدیدی در اعجاز ادبی قرآن ارائه نکرده است؛ جز آن که بحث اعجاز بلاغی قرآن را به صورت نظام مند ارائه کرده است. اما در مورد جذبه و تأثیر قرآن (بعد از اشارات روایی) او نخستین کسی است که ادعای اعجاز کرد.

فصاحت قرآن را به او نسبت داده اند؛ (1)همچنین ابوهاشم جبایی (277-321ق) شاگرد ابوعلی جبایی که دیدگاه فصاحت قرآن به وی نسبت داده شده است. اما این گزارش ها از ابوعلی و ابوهاشم جبایی اعتبار چندانی ندارند؛ چون معمولاً با واسطه و بر اساس برداشت های افراد است.

در قرن چهارم از دانشمندان دیگری نیز یاد شده است که کتاب هایی با عنوان نظم القرآن داشته اند (که در واقع موضوع آنها اعجاز قرآن بوده است)؛ مانند: ابوعلی حسن بن علی بن نصر طوسی مشهور به «کردش» (م312ق)، ابوبکر سجستانی (م316ق)، ابویزید احمد بن سهل بلخی (م322ق) و ابن اخشید (م326ق). (2)

هرچند نظریه نظم قرآن در قرن سوم از سوی جاحظ مطرح شد و در این قرن از ابوالحسن اشعری (م324ق) و ابن بندار فارسی متکلم نیز یاد شده، (3)ولی دیدگاه قابل اعتماد و جدیدی مطرح نشده است.

در مقدمه جامع التفاسیر معجزه پیامبران را به دو قسم حسّی و عقلی تقسیم می کند و دو وجه برای اعجاز قرآن برمی شمارد (1):

الف) نظم مخصوص قرآن

به اعتقاد وی اعجاز قرآن بر اساس الفاظ و معانی نیست؛ زیرا اینها در کلام عرب و کتاب های آسمانی قبل وجود داشته اند؛ بلکه اعجاز قرآن به نظم مخصوص آن است.

او برای تألیف کلام پنج مرحله ذکر می کند: 1. واژه سازی؛ 2. تشکیل جمله ها؛ 3. انضمام جمله ها و تشکیل کلام؛ 4. برخورداری کلام از قافیه و سجع؛ 5. برخورداری کلام از وزن که شعر خواهد شد. (2)

تمام انواع کلام (نظم، نثر، نظم با سجع و نظم با وزن) نظم مخصوص دارند که آنها را از یکدیگر متمایز می سازد. قرآن تمام محاسن کلام، خطابه، رساله و شعر را دارد؛ با این تفاوت که نظم قرآن، بدیع و فراتر از آنهاست. (3)

ب) صرفه

خداوند مخالفان قرآن را در باطن از معارضه با آن بازداشته است و چه اعجازی باشکوه تر از این که همه بلیغان در ظاهر اختیار دارند که به معارضه با آن برخیزند، اما در باطن از آن منع شده اند. (4)

ص:85

بررسی: نظریه صرفه از اختراعات نظام است و در ذیل کلام وی نقدهای این نظریه بیان گردید.

گفتنی است که راغب اصفهانی نخستین کسی نیست که نظریه نظم قرآن را به عنوان یکی از وجوه اعجاز قرآن بیان کرده است؛ قبل از او جاحظ این دیدگاه را پایه گذاری کرد و طبری نیز قائل به آن بود. اگر بتوانیم بحث نظم و تألیف قرآن را -که از خصوصیات کلام است- نوعی اعجاز ادبی قرآن به شمار آوریم، در این صورت اصل نظریه در صدر اسلام (دوره اول) مطرح بوده است؛ اما به هر صورت تقریر آن توسط راغب اصفهانی جدید است.

ج) بلاغت و نظم نوین

نظم بدیع و تألیف شگفت انگیز قرآن این کتاب را در اوج بلاغت قرار داده است؛ نظمی که در متون قبلی سابقه نداشته است. باقلانی بلاغت را به ده نوع تقسیم می کند و آنها را با مثال های قرآنی شرح می دهد (1):

1. ایجاز : یعنی کوتاه گویی؛ و آن وقتی پسندیده است که موجب اخلال لفظ و معنا نباشد و مقصود از آن، الفاظ کوتاه ولکن پرمعناست؛ مانند: (وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ ) ؛ (2)یعنی: و از (مردم) آن آبادی که در آن بودیم و از (اهل) کاروان که با آن آمدیم بپرس.

2. تشبیه: یعنی یکی از دو چیز را به جای دیگری قرار دادن؛ مانند: (مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عاصِفٍ...) ؛ (3)«مثال کسانی که به پروردگارشان کفر ورزیدند، (آن است که) کردارهایشان هم چون خاکستری است که بادی تند در روزی طوفانی بدان بوزد».

3. استعاره : باقلانی استعاره را بیان تشبیه می داند؛ مانند: (وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً) ؛ (4)«و به سراغ هر عملی که انجام داده اند می رویم و آن [ها] را (هم چون) غباری پراکنده قرار می دهیم».

4. تلاؤم : یعنی سازگاری و تعدیل حروف در جملات به شکلی که دارای تنافر نبوده و شنیدن آن نه تنها ناخوشایند نیست، بلکه لذت بخش و تسکین دهنده است؛ مانند تمامی آیات قرآن.

5. فواصل : مقصود از آن، حروف هم وزن و شبیه به یکدیگر در مقاطع آیات است.

ص:87

6. تجانس : یعنی ارائه کلامی در انواع مختلف که دارای معنای واحد و بیان گر امر واحدی هستند.

7. تصریف : ارائه معانی گسترده، برای الفاظ در قضیه ای واحده.

8. تضمین : یعنی ارائه معنا در قالب کلامی بدون تصریح به آن؛ مانند تضمین در آیه شریفه: (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ) ؛ که بیان گر تعلیم در چگونگی آغاز کلام است.

9. مبالغه : یعنی معانی فراوان و گسترده در قالب الفاظ.

10. حسن بیان : که شامل اقسام چهارگانه کلام، حال، اشاره و علامت است و هر یک نقش به سزایی در زیبایی جمله دارند. (1)

باقلانی در پایان کتاب خود می گوید:

قرآن از اعلی ترین مراتب بیان، برخوردار و زیباترین مراتب بیان در آیات آن موجود است که تمامی وجوه حسن و اسباب آن و روش های -آن از نظم سازگار آن و سلامت آن و روانی آن بر زبان و جای گرفتن در قلب و...- فراهم شده باشد. (2)

بررسی: همان طور که گذشت بلاغت و نظم قرآن به عنوان یکی از وجوه اعجاز قبل از باقلانی توسط حظابی و راغب اصفهانی مطرح شده بود؛ هرچند که تقریر باقلانی در این مورد جدید است. در دوره اول (صدر اسلام) -در آیات و روایات- به اخبار غیبی قرآن و مطالب علمی و معارف عالی از پیامبر امّی اشاره شده بود؛ ولی باقلانی نخستین کسی است که این دو مورد را به عنوان وجوه اعجاز قرآن تنظیم و تبیین کرده است.

این دو وجه از اعجاز قرآن، در یک قرن اخیر به شدت مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است که در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت.

ص:88

و مبارزه طلبی قرآن برای آوردن مثل آن است؛ زیرا عرب ها گرچه در نهایت فصاحت بودند، ولی نتوانستند مثل قرآن را بیاورند. در حقیقت عرب ها از این مبارزه صرف نظر نکردند؛ بلکه از انجام آن عاجز بودند. همین مطلب دلیل اعجاز قرآن و صحت نبّوت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است. (1)

بررسی: قبل از قاضی عبدالجبار، در قرن چهارم رمانی (384 ق) تحدّی را از وجود اعجاز قرآن شمرده بود و اصولاً بحث تحدّی و عجز مخالفان در قرآن مطرح شده است؛ پس کلام قاضی عبدالجبار جدید نیست.

به این نظریه به خاطر آن بوده که غیر از فصاحت و بلاغت قرآن، ابعاد دیگر اعجاز چندان مطرح نبوده و علوم بلاغی در زمان سید مرتضی رشد چشم گیری داشته اند؛ با این حال کسی با قرآن معارضه نمی کرده است.

تذکر: در این قرن از ابن حزم آندلسی (456 ق) ظاهرگرا یاد شده که قائل به صرفه و احتمالاً اعجاز بلاغی و ادبی بوده است. (1)همچنین از ابن سنان خفاجی حلبی (م 466 ق) ادیب و شاعر شیعی یاد شده که با ردّ اعجاز فصاحتی قرآن در کتاب سرّ الفصاحة، اعجاز قرآن را به صرفه می دانسته است. (2)

بررسی: چهار وجه از وجوهی که غزالی مطرح می کند جدید نیستند؛ ولی وجه پنجم اعجاز قرآن از نظر وی زیربنای اعجاز علمی در قرن بیستم و زمینه ساز یکی از گونه های تفسیر علمی قرآن در سده های بعدی شد؛ زیرا در تفسیر علمی قرآن، گونه های استخراج همه جزئیات علوم از قرآن - تحمیل نظریه های علمی بر قرآن، استخدام علوم در تفسیر قرآن، نظریه پردازی های علمی بر اساس آموزه های قرآنی و جهت دهی به علوم انسانی - مطرح شده اند. هرچند به دیدگاه غزالی در مورد وجود همه جزئیات علوم در ظواهر قرآن اشکالات متعددی وارد شده است، (1)اما به هرحال این یک نظریه جدید در تفسیر و اعجاز قرآن بود.

ادب و شعر متبحّر بود. او اعتقاد خود را در مورد اعجاز در مقدمه تفسیر المحرر الوجیر ذکر کرده است. (1)ابن عطیه می گوید: «بیشتر عالمان نظریه صحیح و کارآمد در موضوع اعجاز را نظریه نظم و سازمان تعبیر و صحت معانی و پیوستگی فصاحت قرآن می دانند». (2)به باور او، این ویژگی از آن جهت برای قرآن فراهم آمده است که بر هر چیزی احاطه داشته و بر هر نوعی از سخن برتری یافته است.

با نگاهی به سخنان این مفسر و تأکید بر نظم قرآنی و تناسب واژگانی، آشکار است که بنا به اعتقاد او نظریه صرفه به عنوان وجهی از اعجاز قرآن مردود است. (3)

بررسی: دیدگاه ابن عطیه در مورد نظم و بلاغت قرآن در اعجاز، سابقه ای طولانی داشته است. البته اعجاز در صحت معانی به اعجاز محتوایی قرآن اشاره دارد که بعدها مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفت.

ششم) ایجاد بیم در دل مخالفان؛

هفتم) اشتمال بر علوم و معارف در کلمات اندک. (1)

قاضی عیاز معتقد است که یکی از وجوه اعجاز قرآن، آیاتی است که در آنها با قاطعیت، تصمیم و اراده برخی از صاحبان ادیان به چالش کشیده شده و به آنها اعلام شده است که مثلاً کار خاصی را در موردی ویژه انجام نخواهند داد؛ مانند آیه (فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً...) . (2) این آیه خطاب به یهودیان می فرماید: شما هرگز آرزوی مرگ نخواهید کرد. از نظر قاضی عیاض، آرزونکردن این جماعت، در واقع اعلام ناتوانی و عاجز شمردن آنهاست و این کار فقط از قرآن برمی آید و در حقیقت بر اعجاز این کتاب دلالت دارد.

از دیگر وجوه اعجاز قرآن به گفته قاضی عیاض، وجوب برخی آیات است که از رهگذر آنها نوعی هیبت و بیم در دل برخی افراد ایجاد شده است. یکی از مصدایق بارز چنین آیاتی سرگذشت جبیر بن مطعم -یکی از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله)- است که وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) سوره طور را در نماز مغرب می خواند، با شنیدن آن متأثر شد و اسلام آورد.

از نظر قاضی عیاض وجه دیگر اعجاز قرآن، اشتمال آن بر علوم و معارفی است که هیچ کتابی آنها را در خود جمع نکرده و احدی برای دانستن آنها دست نیافته است. قرآن آن همه علم را در کتابی کوچک و حروفی معدود جمع کرده است. (3)

بررسی: وجوه اول تا چهارم در سخنان قرآن پژوهان قبلی سابقه داشته است؛ اما ادعای پنجم و ششم قاضی عیاض جدید هستند و می توانند از اعجازهای

ص:96

محتوایی قرآن به شمار آیند. البته می توان وجه پنجم را زیرمجموعه اخبار غیبی قرآن دانست؛ چون خبر می دهد یهودیان آرزوی مرگ نخواهند کرد. وجه ششم نیز می تواند زیرمجموعه تأثیر و جذبه خاص قرآن قرار گیرد که قبلاً توسط خطابی مطرح شده بود.

وجه ششم به نوعی به ادعای غزالی در مورد اشتمال قرآن بر علوم نیز برمی گردد؛ اما نکته جدیدی که دارد این است که این علوم و معارف در کلمات و حروف اندکی جمع آوری شده اند که البته تقریری جدید و قابل تأمل است.

دوری از تناقض و تزلزل و اعجاز محتوایی (معانی صحیح مورد تأیید عقل). (1)

بررسی: نکته جالبی که قطب الدین راوندی مطرح کرده آن است که قرآن ظرفیتی دارد که می تواند اعجازهای محتوایی بی شماری را در هر عصر عرضه کند و این مطلبی است که در یک قرن اخیر مورد توجه قرآن پژوهان -به ویژه در زمینه های متعدد اعجاز علمی- قرار گرفته است. اگرچه قرآن پژوهان قبل از راوندی وجوه مطرح شده توسط وی را ذکر کرده اند، اما اعجاز محتوایی، تکامل نظریه «زیبایی معنا» است که طبرسی مطرح کرده بود و بعدها مورد توجه ارباب علوم قرآن قرار گرفت.

ب) ناتوانی عرب از آوردن مثل آن با وجود انگیزه مخالفت. (1)

بررسی: همان طور که قبلاً ملاحظه شد تمام وجوهی را که فخر رازی متذکر شده است در سخنان قرآن پژوهان قبلی وجود داشته اند.

انوار التنزیل و اسرار التأویل وجوه اعجاز قرآن را نهایت فصاحت، بلاغت، حسن نظم و قوت معنا و بیان برمی شمارد. (1)وی همچنین تحدّی قرآن را به آوردن مثل پیامبر(صلی الله علیه و آله) می داند. (2)

بررسی: مطالب بیضاوی نیز تکرار مطالب گذشتگان است.

9. تناسب و هماهنگی در سراسر مطالب. (1)

بررسی: وجوه ده گانه قرطبی در اعجاز قرآن از جهت جمع آوری نوآمد است؛ چون قبلاً قاضی عیاز (544 ق) و قطب راوندی (573 ق) به هفت وجه اعجاز قرآن اشاره کرده بودند؛ ولی قرطبی آنها را به ده وجه رساند. اما به نظر می رسد همه این وجوه به گونه ای در سخنان قرآن پژوهان قبلی مطرح شده بودند.

اگرچه وفای به عهد، حکمت های رسای قرآن و جزالت وجوهی جدید به نظر می رسند، ولی «وفای به عهد» -به معنای تحقق وعده های قرآنی- می تواند زیرمجموعه اخبار غیبی قرآن قرار گیرد و حکمت های رسای قرآن نیز جزئی از اعجاز محتوایی به شمار می رود. همچنین جزالت قرآن را می توان به ادبیات فخیم آن مربوط دانست.

یازدهم این کتاب، در باب اعجاز بحث کرده است. وی ابتدا دلایلی مبنی بر آن که این کتاب از طرف خدا آمده، ارائه و آن گاه وجوه اعجاز را تبیین کرده است. او ده وجه را به عنوان وجوه اعجاز برمی شمارد:

1. فصاحت؛ که به وسیله آن کلام خدا با مخلوقین تمیز داده می شود؛

2. نظم عجیب و اسلوب شگفت آور آن از قطع و فاصله کلامت؛

3. عجز مردم از تحدی به قرآن در زمان نزول و بعد از آن تا زمان حاضر؛

4. اخبار از حوادث و رویدادهای گذشته و امت های پیشین؛

5. اخبار غیبی ناظر بر حوادث و رویدادهای آینده؛

6. تعاریفی که از خدای متعال و ذکر صفات و اسمای او شده است و نیز دعوت خلق به عبادت و توحید او و اقامه براهین قاطع بر آن و...؛

7. تشریع احکام و بیان حلال و حرام آنها، توجه دادن مردم به مکارم اخلاق و مصالح دنیا که غایت حکمت و نتیجه علوم است؛

8. محفوظ بودن از زیادت و نقصان و تغییر و تبدیل (تحریف ناپذیری)؛

9. آسان بودن حفظ قرآن؛

10. تلاوت کننده و شنونده آن هرگز ملول و خسته نمی شوند. (1)

بررسی: بیشتر وجوهی که ابن جزی در مورد اعجاز قرآن بیان داشته، در سخنان قرآن پژوهان سابق به چشم می خورند؛ ولی برخی از وجوه آن جدید هستند؛ از جمله وجوه ششم، هشتم، نهم و دهم؛ هرچند اعجازآمیز بودن این امور قابل تأمل است و می توان وجه ششم را به اعجاز محتوایی و وجه دهم را به جذبه و موسیقی قرآن برگرداند.

ص:103

وجه هشتم (تحریف ناپذیری قرآن) نیز در آیات قرآن مطرح شده بود و به نوعی خبر غیبی قرآن به شمار می آید.

العلوی کسانی را که قبل از او در این موضوع بحث کرده اند، به کوتاهی متهم می کند. به طورکلی، دلیل اعجاز نزد او دو چیز است:

1. تحدی اعراب توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) و نهایتاً عجز آنها از آوردن چیزی مثل قرآن.

2. فصاحت در الفاظ و بلاغت در معانی. (1)

بررسی: کلام علوی نکاتی قابل بحث و بررسی دارد؛ او تلاش کرده با نقد وجوهی که گذشتگان در باب اعجاز قرآن مطرح کرده اند، به وجه جدیدی دست یابد. اگرچه وی دوباره به نوعی به همان مباحث گذشتگان برگشته است، ولی اشاره اش به اهداف سوره ها وجهی جدید است.

ویژه ای بین کلمات و حروف آن حکایت می کند.

3. اخبار از غیب، نسبت به آینده که در توان شخص عادی نیست؛ مانند آیه «غلبه روم» که محقق شد. زرکشی این موضوع را برای اعجاز قرآن کافی نمی داند؛ زیرا چنین اعجازی عمومیت ندارد و تنها به آیات خاصی مربوط می شود. (1)

4. اخبار از قصص پیشین قرآن؛ مانند کسی که آن را مشاهده نموده است. این وجه هم در نظر زرکشی مانند وجه پیش، فراگیر نیست.

5. اخبار از درون افراد؛ مانند آیه شریفه: (إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلا...) ؛ (2)«(و نیز به یاد آر) هنگامی که دو دسته از شما آهنگ کردند که سستی ورزند». این آیه مربوط به جنگ احد و سستی گروهی از اوس و خزرج است.

6. تحدّی قرآن مربوط به نظم، صحت معانی و توالی فصاحت آن است؛ کاری که در توان شخص خاصی نبوده است.

7. فصاحت، غرابت اسلوب و سلامت قرآن از تمامی عیوب؛ درحالی که با تحدّی همراه بوده است.

8. نظم، تألیف و ترکیب عبارات قرآنی که خارج از تمامی گونه های زبان عربی است.

9. اعجاز قرآن امری ذوقی و قابل درک است؛ ولی نمی توان تمام زوایای آن را توصیف نمود؛ زبان نمی تواند ملاحت و صوت زیبای قرآن را وصف نماید.

10. استمرار فصاحت و بلاغت قرآن در تمامی زمان ها، کلام عرب گرچه در مقطعی کوتاه، فصیح بوده، اما فصاحت آن تا زمان های دیگر استمرار نداشته است.

ص:106

11. اعجاز قرآن منحصر در بلاغت قرآن است؛ زیرا کلام دارای گونه های متفاوتی است و هر کلام با کلام دیگر در مرتبه فصاحت یکسان نیستند؛ برخی فصیح و برخی فصیح ترند؛ اما قرآن، کلامی در اوج فصاحت است.

12. اعجاز قرآن مربوط به همه اموری است که ذکر شد؛ یعنی اعجاز قرآن محدود و منحصر به امر یا موضوع خاصی نیست؛ بلکه تمامی آن وجوه در کنار هم، بیان گر اعجاز قرآن هستند؛ زیرا کلام فصحا ممکن است در مواردی بتواند با یکی از وجوه مذکور هماوردی نماید، اما هیچ کس نمی تواند کتابی بیاورد که تمامی وجوه مذکور را در کنار هم دارا باشد. بدین جهت، قرآن همواره و همه جا شاداب و سرزنده بوده و همیشه حیاتی پویا و بالنده دارد؛ حیاتی که نشانه اعجاز آن است.

زرکشی قول پایانی را صحیح ترین نظریه در اعجاز قرآن می داند و آن را به اهل تحقیق و نظر نسبت می دهد و خود نیز آن را تأیید می کند. (1)برخی از معاصران نیز او را قائل به اعجاز علمی دانسته اند؛ چون سخن ابن مسعود را در مورد وجود همه علوم در قرآن مطرح کرده است. (2)

بررسی: وجوهی که زرکشی برای اعجاز قرآن برشمرده است، همگی در سخنان قرآن پژوهان قبلی مطرح شده اند؛ ولی اعجاز داشتن همه این وجوه در کنار هم دیدگاه کاملی است؛ مگر در مورد صرفه که خود وی نیز آن را مردود می دانست.

البته اشکالی که نسبت به اعجاز تاریخی و اخبار غیبی قرآن مطرح کرده وارد نیست؛ چون اولاً این اشکال در مورد وجه پنجمی که خود مطرح کرده (اخبار از درون افراد) -و حتی همه اعجازهای محتوایی- وارد است؛ ثانیاً لازم نیست همه

ص:107

وجوه اعجاز قرآن در همه آیات وجود داشته باشند.

تذکر: در این قرن از افرادی مثل خطیب قزوینی (739ق)، ابن قیم جوزی (751ق)، ابن تیمیه (728ق) و ابن کثیر (774ق) یاد شده (1)که معمولاً همان سخنان قرآن پژوهان قبلی -به ویژه فصاحت و بلاغت- را تکرار کرده اند؛ جز آن که ابن کثیر بحث حروف مقطعه و ارتباط آنها با اعجاز بیان را طرح کرده است. (2)

14. اعجاز قرآن درک می شود؛ ولی وصف نمی شود (سکاکی)؛

15. نفوذ در دل ها و تأثیر در نفوس (خطابی)؛

16. ایجاز و بلاغت (به نقل ابن سراقه)؛

17. در نظم، نثر، خطابه و شعر، خارج از جنس کلام عرب است (به نقل ابن سراقه) (رمّانی از این وجه با عنوان نقض عادت یاد کرده است)؛

18. قاری قرآن و شنونده آن با تکرار ملول و خسته نمی شوند (به نقل ابن سراقه)؛

19. جامع علوم است (به نقل ابن سراقه)؛

20. جمع بین دو صفت متضاد «جزالة» و «عذوبة» که در کلام بشر جمع نمی شوند (به نقل زرکشی)؛

21. آخرین کتاب الهی و از بقیه بی نیاز است؛ درحالی که کتاب های قبلی به بیان قرآن نیازمندند (به نقل زرکشی)؛

22. قیاس قرآن با معجزات دیگر؛ قرآن با امثال عصای موسی در این جهت تشابه دارد که کسی نمی تواند مثل آن را بیاورد؛ اگرچه انگیزه افراد برای مقابله زیاد بوده است (رمّانی)؛

23. قرآن آیت جاویدان الهی است که تا آخر دنیا خواهد بود و خدا حفظ آن را تضمین کرده است (قاضی عیاض).

لازم به یادآوری است که سیوطی به نقل وجوه فوق اکتفا کرده و وجه اعجاز یا جمع بندی خاصی ارائه نکرده و چون برخی از آن وجوه تکراری هستند، وی همین 23 وجه را ذکر کرده است. البته در همین اندازه هم نوآوری است؛ چون تجمیع وجوه اعجاز با این تعداد قبل از ایشان سابقه نداشته است.

سیوطی در کتاب معترک الاقران فی اعجاز القرآن، 35 وجه برای اعجاز قرآن ذکر می کند که قبل از ایشان سابقه نداشته است. در اینجا به آنها اشاره می کنیم:

1. علوم موجود در قرآن: وی نخستین وجه اعجاز را مربوط به علومی می داند

ص:110

که از قرآن استنباط می شود؛ زیرا قرآن دارای علوم و معارف فراوانی است که در هیچ کتابی وجود ندارد؛ به ویژه که این علوم در عباراتی کوتاه و موجز بیان شده اند. وی این مطلب را از قرآن الهام گرفته است؛ آنجا که می فرماید:

(... وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ...) ؛ (1)«و کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستادیم که بیان گر هر چیز (از کلیات دین) است».

سیوطی در ادامه می گوید: «قرآن ریشه تمامی علوم، حتی طب، جدل، هیئت، هندسه و... می باشد».

2. صیانت قرآن از تحریف: قرآن با گذشت زمان دچار تغییر، تحریف و یا کم و زیاد شدن آیات نشده است.

3. زیبایی تألیف قرآن: قرآن کلماتی زیبا و عباراتی جاذب و سازگار با یکدیگر دارد که موجب فصاحت آن شده است.

4. مناسبت آیات و سوره های قرآن: ارتباط بین آیات و سوره های قرآن به گونه ای است که همه آنها مانند کلمه واحدی هستند؛ معانی نیز مرتبط به هم و در یک جهت می باشند.

5. بلاغت آغاز و پایان سوره ها: مانند برخی از سوره ها که با تسبیح خدا، حروف تهجّی، ندا، جمله های خبری، قَسَم، شرط، امر و استفهام، دعا و... آغاز می شوند که هریک لطایف ویژه ای دارند.

6. آیات شبیه به یکدیگر: در مواردی قصه یا مطالب واحدی با تعبیرهای گوناگون ذکر شده اند؛ البته با مقدم یا مؤخر شدن برخی اجزا. این نیز از لطایف قرآنی است؛ مانند:

ص:111

(... وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ ...) ؛ (1)

(... وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئاتِکُمْ ...) ؛ (2)

(...قُلْ إِنَّ هُدَی اللّهِ هُوَ الْهُدی ...) ؛ (3)

(...قُلْ إِنَّ الْهُدی هُدَی اللّهِ ...) ؛ (4)

7. آیات مشکل و به ظاهر متعارض: این گونه آیات گرچه در ابتدا متعارض به نظر می رسند، اما با هم سازگار و به یکدیگر مربوطند؛ مانند آیه نفی سؤال در روز قیامت که در مورد نخست، سؤال نمودن در روز قیامت، نفی شده و در آیه دیگر لازم شمرده شده است:

(فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ ) ؛ (5)

(وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ ) . (6)

از ابن عباس نقل شده که عدم سؤال مربوط به قبل از نفخه ثانیه و سؤال از یکدیگر مربوط به بعد از نفخه ثانیه است.

8. وجود ناسخ و منسوخ: از دیگر ویژگی های اعجاز قرآن وجود ناسخ و منسوخ است؛ یعنی برخی از آیات، ناسخ دیگرند. دلیل آن نیز حکمت هایی مانند «تیسیر» بر امّت بوده است.

9. تقسیم آیات به محکم و متشابه: وجود این آیات از دیگر برجستگی های

ص:112

قرآن است. آیات متشابه هم خود سه گروهند:

الف) گروهی که هیچ راهی برای معرفت آنها نیست؛ مثل زمان قیامت؛

ب) گروهی که برای انسان قابل فهم هستند؛ مانند الفاظ غریب و احکام مغلق؛

ج) گروهی که متشابه نسبی اند؛ یعنی راسخان در علم از آن آگاه و بقیه از آن بی خبرند.

10. اختلاف الفاظ در حروف و کیفیت تخفیف و تشدید آنها (اختلاف قرائت ها): قرآن قرائت های هفت گانه (سبعه) (و نیز قرائت های دیگری) دارد؛ اما کتاب های دیگر چنین نیستند.

11. تقدیم و تأخیر الفاظ: این امر گاهی به جهت اقتضای سیاق یا اهمیت آن و یا تفنّن در فصاحت است. برخی علل تقدیم عبارتند از:

الف) تبرک؛ مانند: (...فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ ...) ؛ (1)

ب) تعظیم؛ مانند: (... وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ ...) ؛ (2)

ج) تشریف؛ مانند: ( إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ ...) ؛ (3)

د) مناسبت؛ مانند: (...یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً...) ؛ (4)

ه) سبقت زمانی؛ مانند: «مقدم شدن شب بر روز و آدم بر نوح»؛

و) سببیت؛ مانند: «تقدیم عزیز بر حکیم»؛

ز) کثرت؛ مانند: (...فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ ...) . (5)

ص:113

12. افاده حصر و اختصاص: انحصار صفت الهیت در خدا در آیه شریفه: (...لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ ...) .

13. اشتمال بر لغات: فراگیری لغات عربی و حتی لغات غیرعربی (مانند فارسی و رومی) از ویژگی های قرآن است. گرچه قرآن به زبان عربی است، ولی منافات ندارد که برخی کلمات غیرعربی نیز در قرآن به کار رفته باشند. برخی معتقدند که قرآن شامل پنجاه لغت است؛ مانند لغت های قریش، هذیب، کنانه، جرهم، مدین، هوازن، عطفان، نصر، فرس و روم.

14. الفاظ عام و خاص: وجود این گونه الفاظ نیز از اعجاز قرآن است؛

15. اجمال و تبیین در آیات: در قرآن برخی از آیات مجمل هستند؛ به گونه ای که بقیه آیات به تبیین آنها پرداخته اند.

16. استدلال بر مفهوم و منطوق آیات: استدلال بر «منطوق» و ظاهر آیات، مانند آیه شریفه ذیل است که در خصوص حج می فرماید: (...فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ ...) ؛ (1)طبق این آیه حاجی باید در صورت عدم توانایی بر قربانی نمودن، ده روز، روزه بگیرد و زمان آن سه روز در ایام حج و هفت روز پس از بازگشت به وطن است. استدلال بر «مفهوم»، مانند آیه شریفه: (...فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ...) (2)که می فرماید: برای پدر و مادر احترام کامل انجام بده و حتی به آنان کلمه «اُف» هم نگو؛ اما مفهوم آیه دلالت دارد بر این که زدن آنها نیز حرام است.

17. تنوع در خطاب ها: تنوع خطاب های قرآنی از دیگر وجوه اعجاز آن است؛ زیرا خطاب ها گاهی مخصوص پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند؛ مانند: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ...) ؛ (3)

ص:114

گاهی برای غیر پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند؛ مانند: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا...) (1)و گاهی عام اند؛ یعنی برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و غیر او هستند؛ مانند: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ ...) . (2)برخی از خطاب های قرآن نیز شامل مدح، ذمّ، کرامه، تعجیز، تهییج و... می باشند.

18. وجود اخبار غیبی قرآن برای آینده: قرآن مشتمل بر آیات و اخبار غیب است؛ مانند خبر ورود به مکه که خداوند می فرماید: (...لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِینَ ...) ؛ (3)آیه شریفه، از فتح مکه در آینده خبر می دهد.

19. اخبار غیبی از گذشتگان: مانند قصه های انبیا که در قرآن ذکر شده اند؛ با آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فردی امّی بوده است.

20. تأثیر در مخاطب (روعته و هیبته): قرآن به هنگام قرائت، نفوذ و تأثیر شگفت آوری بر دل ها دارد؛ تأثیری که هنگام گوش دادن، نوعی خشیت و ترس را در قلب انسان ایجاد می نماید.

21. مطلوبیت استماع قرآن بدون ملال: گوش دادن به آیات قرآن برای شنونده ملال آور نیست و هرچه قرآن تلاوت شود، موجب خستگی شنونده نمی شود.

22. آسانی حفظ نمودن قرآن: آیات قرآن را به آسانی می توان حفظ کرد؛ بر خلاف کتاب های دیگر که حفظ نمودن آنها، سهل و هموار نیست.

23. حقایق و مجاز: قرآن از حقیقت و مجاز به تناسب استفاده کرده است.

24. تشبیهات و استعارات: تشبیهات و استعارات نیز از بلاغات قرآن و بی مانند هستند.

25. کنایات و تعریض: و نیز ایجاز و اطنابی که در آیات قرآن آمده، از اقسام

ص:115

بلاغت هستند که قرآن در بهره مندی از آنها سرآمد روزگار است؛ همچنان که دیگر اقسام بدیع مثل ایهام، استخدام، التفات و... نیز از امتیازهای قرآن به شمار می آیند.

26. اختصار گویی در برخی آیات و تفصیل و توضیح برخی دیگر.

27. وقوع بدیع های بلیغ در قرآن: که به دویست نوع می رسد و از محسنات کلام است.

28. گونه های خبری و انشایی: به کار بردن انواع شکل های خبری و انشایی در قرآن، به نوبه خود شگفت آور است؛ مانند: تعجب، وعد و وعید، نفی، انکار، توبیخ، تهدید و....

29. قسم در قرآن: از دیگر جلوه های اعجاز قرآن، سوگندهایی است که خداوند در قرآن بر خود یا مخلوقات هستی (مانند خورشید، ماه، شب و...) یاد نموده است.

30. انواع برهان و دلیل در قرآن: قرآن شامل انواع برهان هاست؛ مانند استدلال بر وجود خدا به طریق برهان تمانع در آیه شریفه: (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا...) ؛ (1)«اگر (بر فرض) در آن دو ( آسمان و زمین) معبودانی جز خدا بودند، حتماً (آسمان و زمین) تباه می شدند...».

31. امثال قرآن: مثال های گوناگونی در قرآن (چه اظهار ظاهره و چه امثال مضمره) آمده که از شگفتی های قرآن محسوب می شوند.

32.گستره قرآن: قرآن از نظر اشتمال بر آیات عدل الهی، رجای الهی، خوف الهی و... در کنار هم، گستره ای جامع دارد.

33. وجود آیات مبهم: این آیات موجب تحیر عقل می شوند.

ص:116

34. فراگیر بودن قرآن از جهت وجود نام های اشیا، ملائکه، القاب، اسما، قبایل، شهرها، کواکب، جبال و...؛ مانند: یأجوج، مأجوج، عاد، ثمود، قریش، روم، مدین، شمس، شعری، فردوس، کوثر، سلسبیل، سجین، ادریس، آزر، احمد و....

35. الفاظ مشترک در قرآن: از بزرگ ترین وجوه اعجاز قرآن است که گاهی یک کلمه بیست وجه دارد. (1)

بررسی: وجوهی که سیوطی در مورد اعجاز قرآن آورده است، عموماً به دو بُعد اعجاز ادبی (مثل: زیبایی تألیف، بلاغت آغاز سوره ها، آیات شبیه به یکدیگر، تقدیم و تأخیر، افاده حصر، حقیقت و مجاز، تشبیهات و استعارات و کنایات) و اعجاز محتوایی (مثل: علوم موجود در قرآن، اخبار غیبی، برهان و امثال) باز می گردد. این دو وجه اعجاز قرآن و نیز تحریف ناپذیری آن، در قرون قبلی بیان شده بودند و سیوطی آنها را تقسیم کرده و تفصیل و شاخ و برگ داده است. البته وی وجوه تازه ای نیز ذکر کرده است (هرچند در وجه اعجاز آنها تردید وجود دارد)؛ مانند: عام و خاص، مجمل و مبین و حصر که از روش های محاوره عقلایی است و در کتاب های دیگر نیز وجود دارد؛ مگر آن که کسی ادعا کند در قرآن ویژگی خاصی دارد.

همچنین قرآن پژوهان در مورد اختلاف قرائات و ناسخ و منسوخ اختلاف نظر دارند و برخی معاصران اصولاً وجود آیات منسوخ و حجّیت قرائات (غیر قرائت متواتر مسلمانان) را انکار می کنند؛ (2)چه رسد به آن که اعجاز قرآن با آنها اثبات شود.

ص:117

در مجموع برخی مواردی که سیوطی برشمرده، نکات شگفت انگیزی است -همان طور که خود گفته است- ولی هر مطلب شگفت انگیزی اعجاز به شمار نمی آید.

در کتاب السراج المنیر فی الاعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر از جنبه های زیباشناختی نظم و بلاغت و محتوای بلند قرآن سخن گفته است. (1)

مورد بررسی مفصل قرار داده است. وجوه مهم اعجاز قرآن از نظر وی عبارتند از:

الف) دوری از تناقض و ناسازگاری در آیات قرآن؛

ب) دارا بودن مطالب علمی - الهی دقیق نسبت به مبدأ و معاد و عدم خلل در محتوای آیات اعم از توحید، نبوت و معاد که همگی حق اند؛

ج) دعوت قرآن به صراط مستقیم و دوری از کجی و انحراف؛ قرآن به سوی حق، آخرت و سعادت دعوت می کند؛

د) فصحات و بلاغت که شاخص ترین وجه اعجاز قرآن است؛

ه) اشتمال قرآن بر اخبار غیبی گذشته و آینده؛

و) اشتمال قرآن بر مکارم اخلاق و حکمت های علمی و عملی. (1)

بررسی: بیشتر وجوهی که علامه مجلسی مطرح کرده است، در سخنان گذشتگان وجود دارند؛ وجوه دوم، سوم و ششم -که به نظر جدید می آیند- از مصادیق اعجاز محتوایی قرآن هستند که در سخنان قطب راوندی و دیگران بدان ها اشاره شده بود. البته طرح اعجاز اخلاقی و تقریرها و مصداق ها جدیدند.

مخطوط در کتابخانه ظاهریه دمشق) نظریه بلاغت و صرفه را پذیرفته و مطالبی گفته است که به نحوی ناظر به اعجاز علمی قرآن هستند: مثلاً: «ان القرآن اصل کل علم راسخ و کل اهل علم یعترفون من بحره و یستلون به و...». (1)

تأثیر ابن عربی بیان کرده است. (1)اگرچه این مطلب می تواند توضیحی عرفانی و صوفیانه برای اعجاز قرآن باشد، ولی یکی از وجوه اعجاز قرآن نیست؛ چون نمی توان نسبت به این تشابه تحدّی کرد. علاوه بر آن که این مطلب را به صورت احتمالی بیان می کنند: «یمکن ان یعلل بها اصحابها قضیه حصول المعجزات». (2)

3. دوری متن و محتوا از هرگونه اختلاف درونی و تناقض در مبانی : درصورتی که بزرگان اهل فصاحت نیز هنگامی که به صورت طولانی تکلم نمایند، در کلامشان اختلاف و ناسازگاری دیده می شود. (1)

4. معارف بلند توحیدی : که سبب تحیر عقول و حکما شده است.

5. اخبار غیبی و پنهان نسبت به گذشته، حال و آینده : خبرهایی که خواص از جمله احبار و رهبان ها هم از آنها بی خبرند: مانند واقعه اصحاب کهف، شأن کفّار و منافقین و احوال قیامت. (2)

6. ماندگاری قرآن برای همه اعصار: با تکرار قرائت ها، قرآن کم بها نمی شود و همچنان برای اهلش جذاب و شاداب است. (3)

بررسی: غالب موارد اعجازی که علامه شبّر بیان کرده است در کلمات گذشتگان یافت می شود.

است. وی سرپرست پزشکان نیروی دریایی مصر و دمشق بود. (1)کتاب مهم او، کشف الاسرار النورانیة القرآنیة فیما یتعلق بالاجرام السماویة والارضیة و الحیوانات و النباتات و الجواهر المعدنیه نام دارد. این کتاب تفسیری است موضوعی که به انگیزه تفسیر آیات مرتبط با اجرام آسمانی، زمینی و خلقت حیوانات و چگونگی خلق گیاهان و شگفتی های آنها و نیز گوهرهای کانی نوشته شده است؛ اما به واقع، دیدگاه علوم قرآنی در آن منطوی است. (2)

آشکار است که اسکندرانی، دغدغه تفسیر علمی داشته و تلاش کرده است تا از رهگذر یافته های علمی، اعجاز قرآنی را برجسته کند؛ از طریق استناد به آیاتی مانند: (وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ...) ، (3)(وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ) (4)و (إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً) (5)وی از این آیات به ترتیب، مقولاتی مانند انسان شناسی، جنین شناسی، آتش جاری در زیر زمین و قانون جاذبه را نتیجه می گیرد. همه این موارد در راستای اعجاز علمی قابل ارزیابی هستند. او به دلیل تسلط بر علوم جدید تلاش می کند بین اندیشه های علمی و گزاره های قرآنی تطبیقی صورت دهد؛ به مثابه اثبات اعجاز علمی قرآن. (6)

بررسی: ریشه های بحث اعجاز قرآن در احادیث و نیز سخنان دانشمندان قرن

ص:125

ششم به بعد (مثل غزالی) را ذکر کردیم؛ اما معمولاً پایه گذار بحث اعجاز علمی را اسکندرانی می دانند. شاید به این خاطر که وی نخستین کسی است که قرآن را با علوم طبیعی جدید غرب تطبیق کرد و برتری های قرآن را در این زمینه به رخ کشید. هرچند وی صریحاً نام اعجاز علمی را بر کتاب خود نگذاشته است، ولی تعبیر «کشف اسرار» در مورد اجرام آسمانی و... -در زمانی که این اصطلاح رایج نبود- اشاره ای روشن به مفهوم اعجاز علمی است که در آن زمان این اصطلاح رایج نبود.

جای دیگری، کواکبی از آیه (... وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً) (1)عدم وجود تناقض در قرآن را نتیجه می گیرد و معتقد است همچنان که دانشمندان در دوره های اخیر متذکر شده اند، منشأ کشفیات دانش جدید - به طور مستقیم یا ضمنی - در قرآن وجود دارد. (2)

این نگرش معلول رهیافت کواکبی در نسبت علم و دین است. به نظر وی، یکی از شرطهای اصلاح فکر دینی، اثبات سازگاری علم و دین است. از دیدگاه کواکبی، بسیاری از اختراعات و اکتشافاتی که در روزگار ما به اروپاییان نسبت داده می شود، در قرآن -به صراحت یا اشارت- وجود دارد و با تأمل کافی می توان به آن پی برد. (3)وی حرکت مستمر کرات آسمانی و جهان هستی را که از کشفیات جدید است، همان گزارش قرآنی می داند که در آیات (وَ آیَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَیْتَةُ أَحْیَیْناها... * ...وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) (4)آمده است. نمونه دیگر این که بر اساس کشفیات جدید، پیدایش زمین و منظومه شمسی در اثر جدا شدن آنها (فتق) صورت گرفته است؛ این مفهوم در قرآن نیز وجود دارد: (...أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما...) . (5)و (6)

بررسی: تمسک کواکبی به آیه 59 سوره انعام برای وجود منشأ همه علوم در قرآن جای تأمل دارد؛ چون مقصود از «کتاب» در این آیه لوح محفوظ و علم الهی

ص:127

است؛ نه قرآن. (1)همچنین ادعاهای او در مورد اعجاز علمی آیات فوق جای بررسی دارد؛ ولی اصل ادعای او درباره اعجاز علمی قرآن -آن هم در یک قرن پیش- قابل توجه است.

چهارم) اعجاز در شیوه استدلال؛

مرحوم بلاغی معتقد است زمانی که قرآن نازل شد و بر قلب پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرود آمد، زمان جهل و گمراهی مردم بود و اغلب مردم بت پرست بودند و شرک و نفاق بر عالم چیره شده بود. در آن دوران، قرآن برای هدایت بشر از طرف خداوند نازل شد و بیان گر معارف الهی بود و برای دعوت بشر به سوی هدایت، از ابزارهای گوناگون استفاده نمود؛ که از جمله مهم ترین آنها، برهان ها و حجت های قرآنی بود که به گونه ای بسیار گویا و شفاف و در قالب های استوار برای هر مخاطبی فراهم شده بودند. مرحوم بلاغی در بخشی از کلام خود می گوید: «آن استدلال ها بر بهترین شیوه و سودمندترین طریقه بود: به شکلی متعالی و پیشرفته که نور غریزه فطری را در هر فردی زنده می کرد». (1)

احتجاجات قرآن در موضوع خداشناسی، معاد و صفات خدا و... فراوان و به گونه ای هستند که حقایق مستور را نشان می دهند؛ در حالی که اگر در انجیل های چهارگانه نگریسته شود و احتجاجات آنها با قرآن مقایسه گردد، به خوبی روشن می شود که قرآن از در احتجاجاتش اعجاز و شگفتی دارد. مرحوم بلاغی آن گاه به نمونه هایی از آن در کتاب خود اشاره می نماید. (2)

پنجم) اعجاز در قانون گذاری عادلانه و جامعه مدنی؛ علامه بلاغی یکی از وجوه اعجاز قرآن را ارائه قوانین عادلانه و جامعه مدنی می داند و معتقد است در زمان نزول قرآن، پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز فردی عادی در میان مردمی بود که عادات و رسوم جاهلی داشتند و چگونه می توان پذیرفت که انسانی عادی، بدون کمک از وحی الهی، شریعتی

ص:129

را بیاورد که در برگیرنده قوانین اجتماعی، سیاسی، قضایی و... برای یک جامعه پیشرفته باشد؛ ازاین رو تمدنی را که قرآن برای بشر به ارمغان آورد، تمدنی مترقی و معجزه ای الهی است. با بررسی تمدن های آن زمان و ارزیابی و مقایسه شریعت های متداول در آنها، عظمت تمدن ارائه شده توسط قرآن بیشتر روشن می گردد.

مرحوم بلاغی در آخرین سخن از این بخش می گوید: «اعجاز قرآن در تشریع ممتاز آن است که به واسطه وحی الهی شکل گرفته است». (1)

ششم) اعجاز در بُعد اخلاقی (و تربیتی)؛ علامه بلاغی، یکی از وجوه اعجاز قرآن را بُعد اخلاقی آن می داند. به اعتقاد وی قبل از عصر نزول قرآن، اخلاق و تربیت به پایین ترین سطح خود رسیده بود؛ ولی قرآن بهترین اخلاق را برای بشر به ارمغان آورد؛ که خود معجزه ای مهم بود. او در ادامه به نمونه هایی در سوره های نحل و حجرات اشاره می نماید؛ مانند آیه شریفه: (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ) . (2)

علامه بلاغی بر آن است که با نظر به تورات و مقایسه دستورات اخلاقی آن با قرآن، عظمت قرآن بیشتر روشن می شود. در انجیل ها نیز، مطالب تربیتی و اخلاقی دارای کاستی هستند. (3)اما قرآن بر خلاف سنت های جاهلی به بیان آداب و دستورات اخلاقی متعالی، مبادرت نموده و از شیوه هایی مترقی در تربیت بهره مند است. (4)

ص:130

بررسی: وجوه اول و دومی که علامه بلاغی در مورد اعجاز قرآن بیان کرده است، در سخنان پیشینیان ذکر شده اند؛ اما وجوه دیگر جدید هستند؛ به ویژه که این وجوه با رویکرد تطبیقی با تورات و انجیل بررسی شده اند و نیز به نوعی اعجاز قرآن به حوزه علوم انسانی (مثل حقوق، اخلاق و تربیت) گسترش داده شده است. از این رو می توان علامه بلاغی را از پیشگامان اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی دانست. البته اعجاز اخلاقی به نوعی در سخنان علامه مجلسی مطرح شده بود.

به تازگی کشف شده بود تمسک کرد و گفت: «وشد هذه الکواکب بعضها الی بعض برباط الجاذبیة العامة کما ترتبط اجزاء البناء الواحد بما یوضع بینها مما تتماسک به». (1)

بررسی: این وجوه در آثار پیشینیان ذکر شده اند؛ البته برخی از مصادیق جدید هستند.

علمای متقدم، عجز از معارضه را حجت نبوت می داند. (1)

بررسی: رشید رضا در مباحث اعجاز قرآن تابع افکار محمد عبده بوده است؛ ولی صریح تر از او به اعجاز علمی قرآن پرداخته است.

است؛ کلمات که حاصل حروف است؛ جمل که حاصل کلمات هستند؛ اسرار اعجاز قرآن در این سه امر نهاده شده است. او معتقد است وقتی قرآن خوانده می شد، حروف، کلمات و جمله های آن ترکیبی بی سابقه و آهنگی مخصوص داشت و همین امر طبع عرب را صفا و جلا داد و به آنان ذوق موسیقی بخشید و باعث شد با نظم کلمات آشنا گردند. بدین جهت هرچه قرآن خوانده می شد، هیچ گونه ملالی ایجاد نمی کرد. (1)

از نظر رافعی قرآن دارای اصوات سه گانه «نفس»، «عقل» و «حس» است که هر کدام معجزه ای جداگانه اند. این اصوات به شرح ذیل هستند:

الف) صوت نفس: نغمه و آهنگی که از تنظیم حروف، کلمات و مخارج آنها حاصل می شود و ارتباط معانی را نشان می دهد.

ب) صوت عقل: معنایی که از یک سلسله کلمات حاصل شده است و مخاطب آن را از تعبیرات و کلمات، کشف می نماید.

ج) صوت حس: معانی تفصیلی و تعبیرات گوناگونی که در آن وجوه بیان به کار رفته اند و معانی و مقصود را با دقایق و لطایف فنی بیان می نماید.

صوت حس، مهم ترین و رساترین آنهاست و اهمیت و زیرساخت هر کلامی به واسطه آن است. هر اندازه صورت حس در کلام رعایت شود، بر بلاغت آن افزوده می شود؛ چون مانند روح کلام است. قرآن از این جهت، در مرتبه ای کامل و در اوج اعجاز است؛ طوری که انسان نمی تواند مانند آن را بیاورد. اعراب هم این امر را به تدریج درک نموده و در برابر قرآن، خضوع نموده اند؛ زیرا، گرچه آنها در صوت حس مختصص بودند، اما می دانستند که درجه کامل آن در اختیار خداوند است. (2)

ص:134

در بعد اعجاز علمی، فصلی از کتاب الاعجاز القرآن و بلاغة النبویة به موضوع قرآن و علوم اختصاص یافته و در آن، جامعیت قرآن از نظر اشتمال بر علوم مختلف مورد بحث قرار گرفته است. رافعی در این باره می گوید:

یکی از امتیازات قرآن و ویژگی های اعجاز این کتاب آسمانی که در دوره جدید آشکار شده، آگاهی دانشمندان علوم مختلف از حقایقی است که قرآن قرن ها پیش از آن خبر داده است. این قبیل عالمان هرچه بیشتر در قرآن ژرف کاوی کنند، بر بسیاری از حقایق علمی، طبیعی و فلکی که در این کتاب آمده، آگاه می شوند و به نوعی بر هماهنگی بین دستاوردهای جدید علمی و حقایق قرآنی متفطن خواهند شد. (1)

رافعی، ذیل آیاتی مانند (ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ ...) (2)و (کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ ...) (3)به ترتیب به این نکات اشاره می کند: ماده اصلی جهان اثیر (یا اتر) است و زمین از منظومه هستی جداست (که موضوع بحث های علمی بوده و امروزه جزء حقایق ثابت شده علمی هستند). او ذیل آیه (...فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتّی ) (4)نیز قانون زوجیت و لقاح گیاهان را مطرح می کند. (5)

بررسی: هرچند که رافعی وجوه تازه ای از اعجاز قرآن را ابداع نکرده، اما توضیح و تقریرهای او درباره اعجاز بیانی و بلاغی قرآن و نیز مصادیق اعجاز علمی قرآن جدید است. او به زوجیت و لقاح اشاره کرده که در عصر حاضر نیز از اعجازهای علمی قرآن به شمار می آید.

ص:135

شده است. (1)او همچنین در تفسیر آیه ( ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ ...) (2)در تبیین شکل اولیه آسمان گفته است: «آسمان دودی بود؛ یعنی ماده ای به صورت گاز و به گونه آتش زا؛ مانند دود یا ابر یا سدیم. ...امروزه این ماده، سدیم نامیده می شود». (3)

ملاحظه می شود آن چه برای طنطاوی اهمیت دارد، تطبیق آیات قرآنی با تئوری های علمی جدید است با هدف اثبات اعجاز علمی قرآن. به نظر او تنها دین اسلام است که کشفیات جدید با آموزه های آن سازگاری دارد. این همان معجزه ای است که در زمان حاضر وجود دارد. (4)

اثر انگشت

قال الله تعالی: (یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ) (5)و (الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ ) ؛ (6)«امروز بر دهان هایشان مهر می نهیم و دست هایشان با ما سخن می گویند و پاهایشان به آن چه کسب می کردند گواهی می دهند!».

طنطاوی در تفسیرش می گوید:

آیا این استدلال به اثر پا (رد پا) و اثر انگشت - که امروز ثابت شده - نیست؟ این صریح قرآن است... و این مطالب را قرآن فرموده تا ما را آگاه کند که در دست ها و پاها اسراری است و دست ها و پاها با هم اشتباه

ص:137

نمی شوند، بنابراین بر قاتلان و دزدان بر طبق آثار آنها حکم کنید... و این معجزات قرآن و غرایب اوست، اگرنه چگونه این مسئله ای که بعد از هزار سال اثبات شده، در قرآن به طور صریح آمده است». (1)

بررسی: تفسیر طنطاوی را می توان اوج تفسیر قرآن به وسیله علوم طبیعی دانست. او در این امر افراط کرد و مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت؛ (2)تا جایی که برخی نوشتند: «در تفسیر الجواهر طنطاوی همه چیز هست جز تفسیر قرآن». (3)

هرچند ادعاهای اعجاز علمی طنطاوی مثل تفسیرهای علمی او قابل بحث و تأمل است، اما می توان وی را در قرن چهاردهم از پیشگامان اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی دانست. البته اگر مثال فوق در مورد آیه ربا را مربوط به گزاره های اقتصادی قرآن بدانیم -که خبر غیبی بوده و به صورت یک قاعده کلی بیان شده و یکی از مصادیق آن در عصر حاضر اتفاق افتاده است. (صرف نظر از این که این ادعای طنطاوی در مورد مصداق جنگ جهانی اول درست است یا نه)- می توانیم طنطاوی را از پایه گذاران اعجاز اقتصادی قرآن بدانیم که در دهه اخیر مورد توجه صاحب نظران در حوزه مطالعات میان رشته ای قرآن و اقتصاد قرار گرفته است. (4)

درس خواند و در همان جا به تدریس مشغول شد. امین خولی سال ها در روم و برلین، سرکنسول مذهبی بود و در همان جاها با فعالیت های مستشرقان درباره اسلام آشنا شد. او در دانشگاه های الازهر و قاهره نیز تدریس کرده است. امین خولی از محققان و پژوهش گرانی است که با دارالکتب المصریه نیز همکاری کرده است (1)و مجموعه مقالاتی دارد با عنوان «مناهج التجدید فی النحو والبلاغة و التفسیر والادب » که برای اولین بار در قاهره به چاپ رسیدند. مقاله تفسیر او در دائرة المعارف الاسلامیه معروف است. (2)اندیشه و روش امین خولی در تفسیر، «مکتب ادبی» در تفسیر نام گرفته است. (3)

امین خولی موضوع اعجاز را نخست در بحث «البلاغة العربیة و اثر الفلسفة فیها»، سپس در مقاله تفسیر در دائرة المعارف الاسلامیه و سرانجام در مقاله ای در مجله دانشکده ادبیات قاهره با عنوان «البلاغة و علم النفس» مطرح کرده است. او مقاله اول به این نکته پرداخته است که چگونه بلاغت، وسیله ای برای شناخت اعجاز از نظر قدماست. در مقاله سوم، وی دیدگاه خود را به گونه ای آشکارتر بیان می کند. از نظر امین خولی، قرآن دارای اعجاز نفسی است. وی در این مقاله به نحوی بین علم النفس و بلاغت ارتباط ایجاد می کند و در پی آن است که راه را برای طرح ایده جدید خود، یعنی همین اعجاز نفسی فراهم آورد. (4)

یکی از محققان، مبانی تفسیر ادبی امین خولی را تحلیل و بررسی کرده و معتقد است: یکی از آنها پژوهش درباره خود متن قرآنی است؛ در این

ص:139

زمینه، پژوهش بلاغی نیز از نظر خولی با اهمیت است. (1)بر این اساس پژوهش بلاغی، نوعی کاوش ادبی و هنری است که زیبایی بیانی در اسلوب قرآن را نشان می دهد و شناخت این زیبایی را برای ما مقدور می کند. پس بر مفسّر قرآن لازم است ضمن برخورداری از فهم و تذوّق بالای هنر و ادب عربی، ویژگی های خاص هر یک از ساخت های زبان عربی را بشناسد و در ساخت ها و اسلوب های قرآنی، عمیقاً تبحر و تأمل داشته باشد تا بتواند مزایای خاص قرآنی را در میان دیگر نوشته های عربی دریابد.

شاید بتوان دیدگاه امین خولی را به نحوی با نظر سکاکی نزدیک دانست؛ این نکته را نعیم الحمصی آورده است: «و ذلک ان الاستاذ الخولی یقول بما قال سکاکی قبله هو ان الاعجاز لایعلل». (2)اما انصاف این است که بگوییم این امین خولی است که با تقریر جدید خود و ایجاد ارتباط بین بلاغت و علم النفس، پذیرش این موضع را راحت تر کرده است. (3)

بررسی: بر اساس مطالب فوق می توان امین خولی را پایه گذاری اعجاز روان شناختی قرآن دانست؛ هرچند ممکن است این ادعا و دلایل و مصداق آن را قابل تأمل بدانیم. بنابراین وی بُعد جدیدی از اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی را مطرح کرده است که در عصر ما می تواند زمینه ساز کاوش های جدیدی شود.

دانشگاهی ادامه داد و در رشته ادبیات از دانشکده دارالعلوم قاهره فارغ التحصیل شد. او زمانی به حزب وفد گرایش داشت و بعدها به عضویت حزب اخوان المسلمین درآمد و سرانجام در زمان جمال عبدالناصر به اعدام محکوم شد. (1)سید قطب، مؤلف تفسیر فی ظلال القرآن و نویسنده کتاب هایی مانند التصویر الفنی فی القرآن و مشاهد القیامة فی القرآن است.

عمده توجه سید قطب بررسی جنبه های زیبای سبک قرآن بود. نظرات او در دو کتاب التصویر الفنی و مشاهدة القیامه آمده است و در کتاب اول، بحث اعجاز جایگاه ویژه ای دارد. او در کتاب دوم با توجه به همین رهیافت (تصویر هنری) قیامت را به تصویر می کشد. به عقیده وی، ترسیم یا تصویر جنبه های مختلف این حادثه بزرگ -که از اعتقادات مسلم مسلمانان و سایر متدینان به ادیان آسمانی است- دیگر محسوب می شده، بر اعجاز قرآن دلالت دارد.

سید قطب یکی دیگر از وجوه اعجاز قرآن را «تأثیر آن در جان شنوندگان آن» می داند؛ تأثیری که بیدارکننده وجدان، برانگیزاننده احساس و شور آدمیان و سرازیرکننده اشک انسان هاست. او می گوید: «آنهایی که آمادگی برای ایمان دارند، مانند سحرشدگان به سوی قرآن می شتابند و متکبران نیز که به این حقانیت اعتراف می کنند، آن را سحری آشکار می یابند». (2)

دستمایه سید قطب در چنین نگرشی، آیاتی مانند (وَ قالُوا إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِینٌ ) (3)و (...لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ ) (4)است. به نظر سید قطب، این اعجاز

ص:141

آن چنان است که همه - دانسته یا ندانسته- به تأثیر شگرف آن اعتراف می کنند. (1)

سید قطب، در بررسی عوامل یا وجوه اعجاز، به مواردی چون دربرداشتن قوانین فرازمانی و فرامکانی، اشتمال بر آگاهی هایی مبنی بر رویدادهای آینده و علومی در مورد خلقت جهان و انسان اشاره می کند و تمام آنها را در مورد قرآن -که از سوی پژوهش گران مطرح شده- درست می انگارد. در عین حال، از نظر وی، رمز این همه تأثیر چیز دیگری است؛ به ویژه هنگامی که به سوره های کوتاه قرآن می رسیم؛ سوره های مکی که نه متضمن امور غیبی اند و نه شامل دانش های بشری و مسائل تشریعی. او در این باره گفته است: «در حقیقت، همین سوره های کوچک بوده که از همان لحظات نخستین، عرب زبانان را مسحور کرده و احساسات آنها را تحت تأثیر قرار داده است». (2)

به باور سید قطب، این عنصر تأثیرگذار -یا این شیوه- که راز و رمز جاذبه قرآن را تشکیل می دهد، تصویر فنی یا صورت گری هنری است که از دیگر صور اعجاز متمایز است. او بر این باور است که قرآن به معقولات، جامه محسوسات پوشانیده تا آدمی بتواند این مفاهیم بلند و متعالی را درک کند. (3)

بررسی: دست مایه های اصلی برخی ابعاد اعجاز قرآن که سید قطب برشمرده است (مثل اعجاز تشریعی، اخبار غیبی، اعجاز علمی و تأثیر و جاذبه قرآن) در سخنان پیشینیان نیز سابقه داشته است؛ اما بحث تصویری - هنری قرآن مطلب جدیدی بود که به مباحث اعجاز بیانی و جاذبه قرآن روح تازه ای دمید. وارد کردن عنصر «هنر» در اعجاز قرآن یکی از نکات جالب نظریه سید قطب است؛

ص:142

همان طور که توجه به فرازمانی و فرامکانی بودن قوانین قرآن در مبحث اعجاز تشریعی جالب است.

برمی شمارد: فصاحت، بلاغت، معانی عالی، اخبار غیبی و اسرار علمی، قوانین محکم، سلامت از تعارض، طراوت و تازگی در هر زمان، قوّت استدلال ها، اشتمال بر رموزی که عقل را مدهوش می کند و جذبه روحانی. او جذبه روحانی همراه با بلاغت را مقصود آیات تحدّی می داند و بقیه موارد را از آثار کلام الهی و مقدمات اعجاز آن می داند. (1)

بررسی: مطالب و وجوهی که شهرستانی برای اعجاز قرآن برشمرده، عموماً در آثار پیشینیان ذکر شده اند.

البته بحث «طراوت و تازگی در هر زمان برای خواننده و شنونده»، قبلاً با عنوان «ملول نشدن خواننده و شنونده قرآن» توسط ابن جزی کلبی در قرن هشتم مطرح شده بود؛ هرچند همان طور که گذشت این مطلب در احادیث اهل بیت(علیهم السلام) ریشه دارد. به اعجاز نجومی نیز قبلاً ذیل مباحث اعجاز علمی در حوزه طبیعت اشاره شده بود؛ اما شهرستانی در کتاب الاسلام والهیة به صورت گسترده و مستقل به این مبحث پرداخت. بنابراین می توان او را مبتکر طرح اعجاز نجومی به صورت مستقل دانست.

تأثیر دیدگاه های برادر خود، محمد مصطفی مراغی (1945م) بود. این جنبه از اعجاز قرآنی برای او چنان مهم می نماید که در مقدمه تفسیرش به آن اشاره کرده است:

در قرآن اسرار و رموزی نهفته است که مفسران هوشمند از آن آگاهی خواهند یافت. این آگاهی به گونه ای است که پیشرفت علوم و فنون بشری از آن پرده برداشته، آن را تفسیر خواهد کرد. (1)

مراغی پس از پرداختن به اقوال عالمان گذشته، جنبه هایی مانند اعجاز بلاغی، اعجاز علمی و اخبار به غیب را نیز ذکر می کند. او در بحث اعجاز علمی پس از تفسیر آیه (مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ...) (2)می نویسد: «پیشرفت زمان، بیان گر تأیید گزاره های قرآنی است؛ هرچه علم پیش می رود، صدق گفته های قرآنی روشن می شود». (3)

نمونه دیگر، ذیل تفسیر آیات 5 - 7 سوره طارق است؛ مراغی در این مورد می گوید: «بدان در این دو آیه، حقایقی وجود دارد که پس از سیزده قرن، علم آنها را کشف کرده است». (4)

بررسی: اعجاز علمی قرآن ابداع برادران مراغی نیست؛ اما توجه به مصادیق جدید و رابطه اعجاز علمی با پیشرفت علوم بشری جالب است.

چون النبأ العظیم، مدخل إلی القرآن، التعریف بالقرآن و الاخلاق فی القرآن است. او در کتاب النبأ العظیم -که به نام نظرات جدیدة فی القرآن نیز مشهور است- اعجاز را به سه قسم لغوی، علمی و تشریعی تقسیم می کند. (1)

درّاز به منظور تأکید بر وحیانی بودن قرآن، ابتدا فرق بین قرآن، حدیث قدسی و حدیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) را بیان و تصریح می کند که پیامبر هیچ گاه این کتاب را به خود منسوب ندانسته است. او برای اثبات این معنا اخبار غیبی گذشته و آیات ناظر بر معلومات تاریخی و دینی را شاهد می گیرد. (2)همچنین در خصوص اخبار غیبی ای که قرآن از آنها خبر داده، به آیاتی که از آینده اسلام، آینده حزب الله و آینده حزب شیطان خبر می دهند، استناد می کند و از آنها اعجاز این کتاب آسمانی را نتیجه می گیرد. (3)افزون بر این جنبه از اعجاز -به نظر درّاز- اسلوب قرآن و علوم آن، تأثیر قرآن در جهان امروز و انقلاب و دگرگونی ای که در تاریخ بشریت به وجود آورده، از ابعاد و جنبه های اعجاز قرآن به شمار می روند. (4)

به نظر درّاز هر حرفی در قرآن، معنا و وظیفه ای دارد و حرف زایدی در قرآن -به طوری که بتوان آن را حذف کرد- وجود ندارد.

به نظر درّاز یکی از جنبه های مهم ناظر بر اعجاز -که در ارتباط بین قرآن و علم متصور و بیان گر تأثیر قرآن در جهان امروز است- این نکته است که «حقایقی را که قرآن بیان می کند، با یافته های علم روز (بخوانید اصول ثابت علمی) مطابقت

ص:147

دارد». (1)وی با استناد به آیاتی مانند (... وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ...) ، (2)(...یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ ...) (3)و (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها) (4)می گوید: «این مثال های قرآنی، دربردارنده مطابقت عجیبی بین توضیحات قرآنی و علمی است که امروزه به اثبات رسیده و نمی تواند تصادفی باشد». (5)

وجه مهم دیگر اعجاز در نظر درّاز، اعجاز صوتی و به تعبیر خود او «النغمة الصوتیة» است. وی با نگرش از زاویه ای جدید موسیقی خاص قرآن را معجزه می داند و معتقد است که «هرگاه کسی به صوت قرآن گوش فرا دهد، گرچه خود با لغت عربی آشنا نباشد، برای او دل نشین و دلربا خواهد بود». (6)از نظر محمد درّاز، نظام صوتی قرآن اعجاب انگیز و بی مانند، سازگار با فطرت انسان، جاذب و امری بدیع است. این ویژگی موجب شده که قرآن با گذشت زمان، طراوت و شادابی خود را حفظ کند. این امر بی گمان از قدرت الهی ناشی می شود و خداوند به صورت اعجاز آن را در قرآن نهاده است. (7)

بررسی: دیدگاه عبدالله درّاز در اعجاز قرآن از دو جهت نوآمد است:

اول) مطرح کردن اعجاز صوتی قرآن؛ هرچند که توجه به شیرینی و جاذبه قرائت قرآن به عنوان اعجاز، در مباحث پیشینیان سابقه داشته، اما عنوان اعجاز

ص:148

صوتی و توضیح آن جدید است.

دوم) مطرح نمودن اعجاز قرآن در تاریخ بشر و ایجاد انقلاب که مطلب جدیدی است و مورد توجه قرآن پژوهان معاصر نیز قرار گرفته است. (1)آری؛ اگر قرآن در هر عصر و هر جامعه ای اجرا شود، به همان اندازه که عملی شود در آن جامعه انقلاب فرهنگی، اجتماعی، تربیتی و علمی ایجاد می کند. این جنبه از اعجاز قرآن فرازمانی و فرامکانی است.

در این کتاب، صعیدی کوشش کرده است که نشان دهد هر سوره، یک واحد منسجم است که حول محور یک ایده اصلی است؛ به این ترتیب که سوره مقدمه ای دارد، سپس اصل مطلب به تفصیل آمده و سرانجام سوره با خاتمه ای به انجام می رسد. به علاوه او می کوشد تا نشان دهد سوره ها در یک نظم تألیفی قرار دارند. اما نحوه نگرش او به این تألیف، موضوعی و محتوایی است و هدفش آن است که بگوید قرآن در سراسر آیات و سور دارای وحدت پیام و تداوم هارمونیک و موسیقایی است که از طریق جلوه های گوناگون معنایی و ادبی آن قابل اثبات است. اما او به مطالعه جنبه های زیبایی شناختی این واحد و آهنگ موزون و خاص آن علاقه ای ندارد و همان گونه که در خاتمه بیان می کند، می خواهد قرآن را از حاشیه های آن، که کمّیت های جزء، حزب و ربع را معین می کند، تجرید کند و بخش هایی را متناسب با پیام آن و در قالب ایده های مرتبط و ساختار کلی و نظم کلام پدید آورد. (1)

بررسی: صعیدی با طرح اعجاز قرآن در وحدت موضوعی، بُعد جدیدی از اعجاز قرآن را مطرح کرده که قابل توجه است؛ هرچند ممکن است اثبات آن مشکل باشد.

حیض زنان مطرح می کند. در بخش دوم، اعجاز قرآن در علوم طبیعی، در مورد تولید باران، رعد و برق و خلقت و تکامل جانوران را بررسی کرده است؛ به نظر او درباره آیه ذیل توجه کنید:

(وَ اللّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللّهُ ما یَشاءُ...) ؛ (1)«و خدا هر جنبنده ای را از آبی آفرید؛ پس برخی از آنها کسانی هستند که بر شکم خود راه می روند و برخی از آنها کسانی هستند که بر دو پای خود راه می روند و برخی از آنها کسانی هستند که بر چهار (پا) راه می روند؛ خدا آن چه را بخواهد می آفریند».

نیازمند دو نوع ترجمه از این آیه شریفه را مطرح می کند که در یکی ضمیر «هم» -که در جملات متعدد آمده- به دابه بر می گردد (همان طور که ما ترجمه کردیم) و در دیگری ضمیر «هم» در هر قسمت، به موجودات مذکور در قسمت قبل بر می گردد. او هر دو ترجمه را بر قانون «تکامل انواع داروین» تطبیق می کند و می گوید: مقاصد علمی آیه این است:

1. تکامل عمومی حیوانات (از مجموع آیه)؛

2. آب مبدأ خلقت بوده است؛

3. ابتدا خزندگان و از آنها دوپائیان و از این دسته چهارپایان، خلقت یافته اند؛

4. تکامل همیشه ادامه دارد: (...یَخْلُقُ اللّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ) .

او سپس با آوردن شواهد بسیاری از جملات دانشمندان اروپایی و توضیح نظریه داروین می گوید:

تذکر این موضوع آن هم در سرزمین خشک عربستان معجزه نیست؟ کدام

ص:151

بشر عادی، با چنین صراحتی از پیش خود و بدون تحقیقات علمی، آن هم در محیط فرهنگی 1370 سال قبل، توانسته است اسرار و رموز آفرینش را، با صراحت بیان نموده و با تمام قوا در صدق مدعای خود ایستادگی کند؟ (1)

نیازمند در مورد آیه شریفه (أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً) (2)«آیا زمین را قرار نداده ایم فراگیرنده» (3)با استفاده از معنای لغوی «کفات» این مطالب را به قرآن نسبت می دهد:

1. حرکت وضعی و انتقالی زمین و سرعت طیران آن در فضا؛

2. وجود مواد مذاب در داخل زمین؛

3. تغییرات سطحی و عمقی کره خاکی؛

4. نیروی جاذبه زمین.

وی سپس کشفیات دانشمندان در مورد زمین و حرکات آن را به طور مفصل بیان می کند. (4)

بررسی: آقای نیازمند شیرازی را می توان پیشگام نگارش در مورد اعجاز علمی قرآن در ایران دانست. البته برخی مصادیق اعجاز علمی که او مطرح کرده جدید است؛ مثل اعجاز فیزیولوژیکی و دیدگاه قرآن نسبت به نظریه تکامل؛ هرچند که برداشت های وی از آیات قرآن -به ویژه درباره نظریه تکامل- قابل بررسی و مناقشه است.

ناشناخته و پرکار بوده که تألیفاتی در فقه و اصول داشته است؛ از جمله کتاب فلسفه احکام (در چند جلد). او در این کتاب سعی نموده که حکمت های احکام اسلامی (مطهرات، نجاسات، مکروهات، محرمات، واجبات و مستحبات) و نکات علمی آنها را بیان کند. از این رو در مورد تحریم گوشت خوک و شراب در قرآن، به علوم جدید تمسک کرده و همچنین در مورد پاک بودن آب، به وجود فرمان ها (1)و اکسیژن درون آب -که خاصیت میکرب کشی دارد- استناد نموده است. (2)این کتاب که در نوع خود کم نظیر است، سعی نموده احکام اسلامی را با پیشرفت ها و اکتشافات علوم جدید تطبیق دهد.

آیت الله اهتمام در مورد آیه شریفه (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ ) ؛ (3)«بخوان به نام پروردگارت که (همه چیز را) آفرید؛ انسان را از خون بسته آویزان آفرید...» می گوید:

علق را در قدیم به خون بسته تفسیر می کردند؛ ولی امروز معلوم شده که انسان، از اسپرماتوزئید هایی که در منی مرد است و به یک دانه تخمک زن داخل می شود به وجود می آید. این اسپرماتوزئید به شکل زالود و مبدأ خلقت انسان است که در یک قرن اخیر ثابت شده؛ ولکن اسلام در چهارده قرن قبل از آن، خبر می دهد. (4)

وی سپس مسئله زوجیت گیاهان را مطرح می کند و آیاتی را در این زمینه

ص:153

می آورد. (1)و این گونه اخبار غیبی و اسرار علمی قرآن را -که در عصر حاضر به عنوان اعجاز علمی خوانده می شود- مطرح می سازد.

بررسی: آیت الله اهتمام مصادیقی از اعجاز علمی قرآن را مطرح کرده که کم و بیش در آثار پیشینیان وجود داشته اند؛ البته مطلبی که در مورد «علق» بیان کرده و نیز بسیاری از مطالبی که در مورد فلسفه احکام توضیح داده جدید است.

از نخجوانی و جمال الدین قاسمی نیز در این قرن نام برده شده است. (1)

تذکر: در قرن های چهاردهم و پانزدهم قمری کتاب های زیادی در مورد اعجاز قرآن -به ویژه اعجاز علمی- نگاشته شده است؛ در ادامه به عنوان منبع شناسی اعجاز علمی قرآن از آنها یاد خواهد شد.

خصوص تأثیر نفوس انبیا در معجزات به آیه شریفه (... وَ ما کانَ لِرَسُولٍ أَنْ یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ ...) (1)و درباره استناد یا انتساب حوادث و معلولات مادی به خداوند متعال به آیاتی مانند (لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ...) (2)و (أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ) (3)استشهاد کرده است. (4)

علامه در مورد اعجاز خود قرآن و وجوه آن نیز سخن گفته است. وی ابتدا آیات تحدی را مورد توجه قرار داده و معتقد است بر اساس آیاتی مانند (وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ) (5)همه قرآن معجزه است؛ حتی کوچک ترین سوره های آن مانند کوثر و عصر. (6)علامه بر آن است که تحدی فقط جنبه فصاحت و بلاغت قرآن را دربرنمی گیرد، بلکه شامل همه جهات -از قبیل معارف عالی و گران قدر، اخلاق پسندیده، احکام شرعی، اخبار غیبی و معجزات علمی- است. (7)

تحدی قرآن به آورنده آن نیز از موارد مشمول تحدی قرآن است که علامه بر اساس آیه (قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ) (8)به آن استدلال می کند. (9)

ص:156

در تحدّی قرآن به امور غیبی، آیاتی مانند 49 سوره هود، 2 - 4 سوره روم و 85 سوره قصص مورد استناد ایشان است. (1)

تحدی قرآن به عدم وجود اختلاف و تناقض نیز از دیگر موارد اعجاز قرآن است که علامه در این بخش به آیاتی مانند (أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً) (2)استدلال کرده است. (3)

وی در بخش تحدّی قرآن به بلاغت -که بیشتر عالمان در طول تاریخ آن را وجه شاخص تحدّی و بلکه اعجاز تلقی کرده اند- آیات (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ وَ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ) (4)را شاهد مثال آورده است. (5)آیات38 و39 سوره یونس نیز نمونه های دیگری هستند که بر تحدّی بلاغی قرآن دلالت دارند؛ زیرا این سوره ها مکی هستند و تحدّی به بلاغت در آنها -با توجه به مقتضیات- مناسب است. (6)

تحدی قرآن به علم و معارف علمی آن:

قرآن به واسطه برخی آیات مانند: (... وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ...) (7)(و کتاب [قرآن] را بر تو فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز [از کلیات دین] است) و

ص:157

(... وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاّ فِی کِتابٍ مُبِینٍ ) (1)(و هیچ تر و خشکی نیست، جز این که در کتاب روشن گر [علم خدا] ثبت است) به علم و معرفت تحدی نموده است؛ چون هرکس در متن تعلیمات بلند اسلام سیر کند (اعم از کلیاتی که قرآن ذکر کرده و جزئیاتی که از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) به مضمون آیه شریفه بیان شده است: (... وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا...) ؛ (2)(و آن چه را فرستاده [ی خدا] برای شما آورده، پس آن را بگیرید (و اجرا کنید)، و آن چه شما را از آن منع کرد، پس خودداری کنید) درمی یابد که قرآن به هر موضوعی -اعم از کوچک و بزرگ- پرداخته است.

همه مطالب فلسفی، اخلاقی، قوانین دینی، سیاسی، اجتماعی و هر چیز دیگری که انسان ها در مرحله عمل بدان نیازمندند، قرآن علاوه بر اینکه متعرض آنهاست، متعرض جزئی ترین مسائل نیز شده و عجیب است که تمام معارفش بر فطرت و اصل توحید بنا گردیده است. (3)

علامه طباطبایی در کتاب اعجاز قرآن موارد متعددی از اعجاز علمی قرآن را مطرح کرده اند (اعجاز قرآن، علامه طباطبایی).

نکته مهم: علامه طباطبایی(رحمه الله) اعتقاد دارد که تمام ابعاد قرآن معجزه است؛ ولی با اختلاف مخاطبان متفاوت است؛ مثلاً قرآن برای ادیبان معجزه ادبی، برای اهل سیاست معجزه سیاسی و برای حکیمان معجزه در حکمت است. بنابراین اعجاز قرآن همه افراد و همه زمان ها و حالات را شامل می شود:

«فالقرآن آیة للبلیغ فی بلاغته و للحکیم فی حکمة وللعالم فی علمه و اللمتشرعین

ص:158

فی تشریعاتهم و للسیاسیین فی سیاساتهم و للحکام فی احکامهم وقضایاهم و لجمیع ارباب الفنون و المعارف فیما لایبلغون مداه ولاینالون قصواه». (1)

بررسی: بیشتر ابعاد و وجوهی که علامه طباطبایی در اعجاز قرآن مطرح کرده است - اصل آنها- در سخنان پیشینیان ذکر شده اند؛ هرچند وی در تقریر اصل اعجاز و بیان وجوه و مصادیق آنها نوآوری داشته است. البته طرح اعجاز سیاسی قرآن مطلب جدیدی است.

به نظر می رسد مهم ترین نکته ایشان در مبحث اعجاز قرآن هماوردطلبی قرآن نسبت به مخاطبان مختلف است؛ یعنی اعجاز قرآن نسبت به هر متخصص در مورد علمش. از این مطلب راه رسیدن به وجوه جدید اعجاز قرآن به ویژه در حوزه های اعجاز علمی باز می شود. قرآن به کیهان شناسان می گوید که اگر می توانید مثل مطالب کیهان شناسی قرآن بیاورید و نیز پزشکان و عالمان مدیریت و اقتصاددانان و... را به تحدّی فرا می خواند.

گواهی دیگران در مورد اعجاز قرآن و عجز مخالفان می پردازد.

آیت الله مکارم قرآن را معجزه ای گویا، جاودانی، جهانی و روحانی معرفی می کند که با معجزات پیامبران پیشین متفاوت است. (1)

وی در کتاب قرآن و آخرین پیامبر(صلی الله علیه و آله) فصلی را به اعجاز قرآن از نظر علوم امروز اختصاص داده است و مسائلی همچون جاذبه عمومی، تسخیر خورشید و ماه و زندگی در کرات دیگر را ذکر می کند.

او همچنین در تفسیر نمونه بیش از 20 مورد را در اعجاز علمی قرآن می پذیرد؛ از جمله: زوجیت گیاهان (لقمان، آیه10 و رعد، آیه2)؛ تسخیر خورشید و ماه (ابراهیم، آیه32)؛ لقاح گیاهان (حجر، آیه22) و قسم به جایگاه ستارگان (واقعه، آیه75). (2)

بررسی: وجوهی که آیت الله مکارم در مورد اعجاز قرآن بیان کرده است در آثار پیشینیان سابقه دارد؛ هرچند تقریر و مصادیق جدیدی را ذکر نموده است.

الف) در جلد چهارم التمهید به مباحث مقدماتی اعجاز قرآن همچون مفهوم شناسی اعجاز، تاریخچه اعجاز قرآن از صدر اسلام تا عصر حاضر و نیز بررسی دیدگاه صرفه در اعجاز قرآن پرداخته شده و با دلایل متعدد، دیدگاه صرفه ردّ گردیده است، سپس به معارضان اعجاز اشاره و خرافات آنها نقل و نقد شده است.

ب) در جلد پنجم این کتاب اعجاز بیانی، علمی و تشریعی مطرح و اعجاز بیانی قرآن از ده جهت بررسی شده است؛ از جمله نظم بدیع قرآن، سبک و اسلوب، شیرینی و سلامت الفاظ، تناسب نغمه ها و وجود استعارات. در اعجاز تشریعی نیز به معارف بلند و قوانین جاودان قرآن اشاره گردیده و درباره اعجاز علمی اشارات سریعی شده است.

ج) در جلد ششم مؤلف به اعجاز علمی قرآن اشاره می کند و برخی مصادیق اعجاز را نقل و نقد و برخی دیگر را می پذیرد. او این مطلب را نقد و بررسی می کند که آیا همه علوم در قرآن وجود دارند؟ پس از آن به تحدّی قرآن در مورد اعجاز قرآن می پردازد.

مؤلف التمهید مواردی مانند: شروع حیات از آب دریا بر اساس آیه (.. . جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ ءٍ...) ؛ (1)گسترش جهان بر اساس آیه (وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ ) ؛ (2)مباحث جنین شناسی، رجع و صدع، نیروی جاذبه، رتق و فتق و... را نیز بررسی کرده است. (3)

بررسی: آیت الله معرفت را می توان بزرگ ترین شخصیت علوم قرانی شیعه دانست که مباحث علوم قرآنی را در بیش از ده جلد مورد بررسی عالمانه،

ص:161

منصفانه و مؤدبانه قرار داده، از حریم قرآن دفاع کرده و ابعاد جدیدی از مباحث علوم قرآنی را گشوده است (همچون نظریه نسخ مشروط و بطن قرآن (1)).

در مورد اعجاز قرآن ایشان به جمع آوری آرای پیشینیان و توضیح آنها پرداخته است. البته برخی مباحث مثل گسترش اعجاز تشریعی، بیانی و علمی (و بررسی قلمرو و ضوابط این سه وجه و نیز آسیب شناسی آنها) در نوع خود نوآوری است. در واقع وی بر این سه وجه از اعجاز قرآن بیشتر تأکید می کند.

آیت الله معرفت اعجاز علمی قرآن و رابطه آن با تحدّی و وجود علوم در قرآن و نیز مصادیق متعدد آن را به خوبی تبیین کرده و یک جلد از کتاب التمهید را بدان اختصاص داده که نشان گر اهمیت بحث در نظر ایشان بوده است.

ج) استقامت بیان و سلامت از اختلاف؛

د) تکرار قصه ها و حکمت ها که در هر بار نکته و لذت جدیدی دارد؛

ه) قانون گذاری حکیمانه از جهت استواری معانی و مبانی؛

و) اخبار غیبی از گذشته و آینده؛ (1)

ز) اسرار خلقت در طبیعت و جهان که در آن زمان در دسترس علم نبوده است؛ از جمله لقاح ابرها و گیاهان توسط باد، (2) زوجیت گیاهان (3) و کوه های ثابت و توازن چیزها؛ (4)

ه) تصدیق اعجاز قرآن توسط امام علی(علیه السلام) سردمدار علم، معرفت و بیان، شاهد آن است که این کلام وحی الهی است: «فاقول انّ تصدیق مثل امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) - و هو بطل العلم والمعرفة والبیان - لاعجاز القرآن لشاهد علی انّه وحی الهی، تصدیقاً حقیقتاً مطابق للواقع و ناشئاً عن الایمان الصادق و هو الحق المطلوب». (5)

بررسی: بیشتر وجوهی که آیت الله خویی در مورد اعجاز قرآن بیان کرده در آثار پیشینیان به چشم می خورند؛ اما دو مورد آنها جدید هستند: نخست اعجاز قرآن در تکرار قصه ها و احکام با نکات و لذت های جدید و دوم اعجاز قرآن به گواهی امام علی(علیه السلام) که سردمدار علم و بلاغت بوده است. البته گواهی امام علی(علیه السلام) می تواند مؤید و شاهد اعجاز قرآن باشد و شمارش آن به عنوان وجهی مستقل در اعجاز قرآن مشکل است. هرچند پرورش انسانی چون امام علی(علیه السلام) در

ص:163

دامن پیامبر(صلی الله علیه و آله) و قرآن، خود معجزه ای بزرگ است که در طول تاریخ کسی نتوانسته مثل آن را بیاورد.

ه) اعجاز علمی ؛ شهید مطهری مطالب علمی قرآن را شگفت انگیز و اعجازآمیز می خواند و به دانشجویان توصیه می کند به مطالعه این آیات بپردازند. (1)ایشان در مورد آیه (اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها...) (2)با ذکر روایتی از امام رضا(علیه السلام) و بیان نکته علمی آیه، آن را بر نیروی غیرمرئی جاذبه منطبق می داند (3)و این یکی از اعجازهای علمی قرآن است.

بررسی: وجوهی که شهید مطهری در مورد اعجاز قرآن بیان کرده، کم و بیش در آثار پیشینیان و معاصران شهید مطهری مطرح بوده اند؛ اما تقریرات و تعبیرات ایشان از اعجاز بیانی (جنبه زیبایی و هنری) و نیز اعجاز محتوایی (فکری و علمی) تازه است. همچنین تأکید ایشان بر امّی بودن آورنده قرآن در همه موارد اعجاز، نکته جالب و لازمی است.

وجه خاص را دلیل عدم انحصار تحدّی قرآن در مورد خاص می داند. (1)وی وجوه اعجاز قرآن را این گونه برمی شمارد:

الف) امّی (درس نخوانده) بودن آورنده آن؛

ب) عدم اختلاف و استقامت بیان؛

ج) بیان همه چیز؛

د) اخبار غیبی؛

ه) بلاغت؛

و) معارف اعتقادی عالی و سازگار با عقل؛

ز) قوانین و نظام قرآن؛

ح) پرداختن به اسرار خلقت.

وی برای مورد اخیر چند مصداق را ذکر می کند:

1. زوجیت گیاهان و لقاح بین آنها به وسیله باد؛ (2)

2. وزن خاص گیاهان؛ (3)

3. حرکت زمین؛ (4)

4. کروی بودن زمین؛ (5)

5. تعدد آسمان ها و زمین. (6)و (7)

ص:166

بررسی: آیت الله فاضل وجوهی از اعجاز قرآن را مطرح کرده که کم و بیش در آثار پیشینیان - به ویژه تفسیر المیزان و البیان (آیت الله خوئی)- مطرح بوده اند؛ اما برخی از تقریرها و مصادیق مطرح شده با عنوان اسرار خلقت نوآمد بودند. به هر حال رویکرد ایشان، آیت الله خویی و شهید مطهری نشان گر توجه به اعجاز علمی در این عصر است. نکاتی که علامه طباطبایی و آیت الله فاضل لنکرانی در مورد گستره تحدّی قرآن مطرح کردند، زمینه ساز طرح اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی شد.

کنیم، می بینیم که از حد بشریت خارج است. این اعجازی است فوق ادراک بشریت؛ از انسانی که در جاهلیت متولد شده؛ در جاهلیت بزرگ شده؛ آدمی بوده است که در محیطی پرورش یافته است که اسمی از این مسائل اصلاً در آن وقت نبوده. (1)

امام خمینی گرچه فصاحت و بلاغت را از اعجاز قرآن می داند، اما معتقد است که شهرت اعجاز قرآن به فصاحت و بلاغت، برای آن است که اعراب صدر اسلام در این فن متخصص بودند و فقط این جهت را بهتر درک می کردند؛ ولی قرآن در وجوه دیگری نیز می تواند معجزه باشد:

این که قرآن شریف معروف به فصاحت شد و این اعجاز در بین سایر معجزات مشهور آفاق گشت، برای این بود که در صدر اول، اعراب تنها این تخصص را داشتند و فقط این جهت از اعجاز را ادراک کردند. (2)

ایشان پس از اذعان به وجوه مذکور در اعجاز قرآن، با توجه به شمّ عرفانی شان، اصلی ترین چهره اعجاز قرآن را «معانی بلند عرفانی» آن می دانند و معتقدند بزرگ ترین و سرآمدترین چهره اعجاز قرآن، در عرفان آن است:

این کتاب عزیز در محیط و عصری نازل شد که تاریک ترین محیط و عقب افتاده ترین مردم در آن زندگی می کردند... و در آن حقایق و معارفی است که در جهان آن روز -چه رسد به محیط نزول آن- سابقه نداشت. بالاترین و بزرگ ترین عجزه آن همین است. آن مسائل بزرگ عرفانی که در یونان و نزد فلاسفه آن سابقه نداشت و کتب ارسطو و افلاطون، بزرگ ترین فلسفه آن عصرها از رسیدن به آن عاجز بودند. (3)

ص:168

امام خمینی درباره منزلت لطایف و حقایق عرفانی قرآن که سبب تحیر عقول اهل خرد شده، می نویسد: «قرآن شریف به قدری جامع لطایف و حقایق و سرایر و دقایق توحید است که عقول اهل معرفت در آن حیران می ماند و این اعجاز بزرگ این صحیفه نورانیه آسمانی است». (1)

ایشان معتقدند هرکس اهل عرفان باشد و قرآن را از نظر عرفانی مطالعه کند، اعجاز آن را از این زاویه درک می کند؛ اما اگر اهل معرفت عرفانی نباشد، فقط به فصاحت لفظی آن خواهد پرداخت:

الآن نیز آنهایی که هم افق آنها (اعراب جاهلی) هستند، جز ترکیبات لفظیه و محسّنات بدیعیه و بیانیه را از این لطیفه الهیه ادراک نکنند و اما آنها که به اسرار و دقایق معارف آشنا و از لطایف توحید و تجرید باخبرند، وجهه نظرشان در این کتاب الهی و قبله آمالشان در این وحی سماوی، همان معارف آن است و به جهات دیگر چندان توجهی ندارند. هرکس به عرفان قرآن و عرفای اسلام که کسب معارف از قرآن نمودند نظر کند... می فهمد [و اذعان می کند که اعجاز قرآن در معارف آن است] و برای او، تصدیق به این که کتاب وحی الهی به این معارف، معارف الهیه است، مؤونه ای ندارد. (2)

امام خمینی همچنین وجود ظاهر و باطن در قرآن را یکی از وجوه اعجاز آن می داند. (3)

آیه کریمه (هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ ...) و کریمه (اللّهُ نُورُ السَّماواتِ )

ص:169

(وَ الْأَرْضِ ...) و کریمه (وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ ...) و کریمه (فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ ...) الی غیر ذلک در توحید ذات، و آیات کریمه آخر سوره حشر و غیر آنها در توحید صفات و کریمه (وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللّهَ رَمی ...) و کریمه (الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ) و کریمه (یُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ) در توحید افعال -که بعضی به وجه دقیق و بعضی به وجه ادقّ عرفانی دلالت دارند- برای هریک از طبقات علمای ظاهر و باطن طوری شفای امراض است. و در عین حال که بعضی آیات شریفه، مثل آیات اول حدید و سوره مبارکه توحید، به حسب حدیث شریف کافی (1)برای معمّقان از آخرالزمان وارد شده، اهل ظاهر را نیز از آن بهره کافی است. و این از معجزت این کتاب شریف و از جامعیت آن است. (2)

بررسی: اکثر وجوه مطرح شده توسط امام خمینی در مورد اعجاز قرآن، در آثار پیشینیان ذکر شده اند؛ ولی دو وجه بیان معارف بلند عرفانی و مشتمل بودن قرآن بر بطون جدیدند. البته حقّی برسوی (قرن سیزدهم) به مسائل عرفانی قرآن اشاره کرده، ولی همچون امام خمینی نامی از اعجاز عرفانی قرآن نبرده است. مسئله بطون قرآن نیز اگرچه در روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) آمده است، (3)ولی به عنوان یک وجه اعجاز قرآن مطرح نشده بود.

العلم و السیاسة والاجتماع، تأکید می کند که اعجاز قرآن صرفاً به جنبه ادبی و قوت تأثیر آن در تلاوت کنندگان محدود نیست. (1)وی وجود اخبار علمی در قرآن -که توسط علوم جدید کشف شده اند- را نشانه اعجاز قرآن دانسته و گفته است: «آیات قرآن نظمی عالی دارند و آن چنان از جنبه های علمی برخوردار هستند که در الهی بودن آنها هیچ تردیدی وجود ندارد. دلیل آن نیز تأیید علوم و اکتشافات جدید است». (2)

استانبولی برگرداندن وجوه بلاغی و زیبایی های کلام را به زبان غیرعربی ناممکن، اما نقل و ترجمه معانی آن را به زبان های دیگر ممکن و محتمل می داند. (3)وی با استناد به آیاتی نظیر (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ) (4)و (یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاّ بِسُلْطانٍ ) (5)به ترتیب به حرکت محوری و انتقالی خورشید و نیز امکان صعود بشر به سیارات و کرات دیگر اشاره می کند؛ مواردی که امروز در سایه پیشرفت های علمی میسر شده اند. بدین سان، فردی مانند استانبولی نیز با تمسک به چنین آیاتی و ارائه تفسیری علمی در پی اثبات اعجاز علمی قرآن بوده است. (6)

بررسی: محمود مهدی استانبولی در مورد اعجاز سیاسی و اجتماعی قرآن نکات جدیدی را مطرح کرده است؛ البته در تفسیر المیزان به تحدّی قرآن در

ص:171

مورد اعجاز سیاسی اشاره شده بود. (1)

ثانیاً ) بر چیز دیگری غیر از خود تقسیم نمی شود. او از این ویژگی نتیجه می گیرد که آورنده قرآن -که این معجزه عددی را محقق ساخته- خداوند است و غیر از او هیچ کس نمی تواند چنین کند.

بعد از رشاد خلیفه افراد متعددی تحت تأثیر او قرار گرفتند؛ (1)یکی از این افراد عبدالرزاق نوفل بود که کتابی با عنوان الاعجاز العددی للقرآن الکریم را نوشت. وی تلاش کرد تا نظام ریاضی تکرار واژه ها را در قرآن نشان دهد؛ مثلاً نشان داده که واژه های دنیا و آخرت هرکدام 115 بار و واژه های حیات و موت نیز هرکدام 145 بار در قرآن به کار رفته اند. وی این رویداد را نوعی معجزه علمی و عددی می داند. (2)

بررسی: هرچند برخی به سیوطی (م 911ق) نسبت داده اند که به اعجاز عددی قرآن اشاره داشته است، ولی ما مستندی برای این مطلب نیافتیم. (3)بنابراین رشاد خلیفه را می توان نخستین پیشنهاددهنده اعجاز عددی و ریاضی قرآن دانست. البته اعجاز ریاضی قرآن برای ما اثبات نشده است و آن را نوعی شگفتی در نظم ریاضی قرآن می دانیم.

آخرین پیامبر که در 33 جلد به رشته تحریر درآمده است. مؤلف در این کتاب سعی نموده تا با استفاده از علوم جدید -خصوصاً علم پزشکی که رشته تخصصی او بود- رازهای علمی قرآن، روایات و احکام اسلامی را آشکار کند.

دکتر پاک نژاد در یک جلد از کتاب خود، در مورد خواص عسل -که قرآن آن را شفا خوانده است- به طور مفصل سخن گفته (1)و آن را اعجاز قرآن نامیده است. مثلاً در مورد اعجاز آیه شریفه: (أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی ...) (2)می گوید:

شگفتی و اعجاز قرآن در این است که می فرماید: زنبور از کوه و درخت خانه می گیرد و اشاره ای به درز و شکاف و حفره ای از کوه و گیاه نمی کند و اگر اشاره به چنین مطلبی کرده بود، امروز ایراد می کردیم که زنبورانی هستند در هندوستان که حشره شناسان آنها را «آپیش دور ساتا» می گویند؛ این ها یک شاخه درخت را می گیرند و در طولش خانه هایی می سازند و.... (3)

شهید پاک نژاد مسئله اعجاز رنگ ها در قرآن را در قسمت های مختلفی از کتاب اولین دانشگاه و آخرین پیامبر مطرح کرده است:

یکم) ذیل آیه (ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ) ؛ (4)«سپس از همه محصولات بخور و راه های پروردگارت را فروتنانه بپیما. از شکم هایشان نوشیدنی ( عسل) بیرون می آید که رنگ هایش متفاوت است [و] در آن برای مردم درمانی است؛ قطعاً در آن[ها] نشانه ای است برای گروهی که تفکّر می کنند». پاک نژاد با ذکر این

ص:174

نکته که قدرت شفادهندگی عسل مربوط به رنگارنگ بودن مواد اولیه آن است، در این مورد ادعای اعجاز می کند.

دوم) ذیل آیات (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ) ؛ (1)«آیا نظر نکرده ای که خدا از آسمان، آبی فرو فرستاد؛ پس به وسیله آن محصولاتی که رنگ هایش متفاوت است را (از زمین) خارج ساختیم و از کوه ها راه ها (و رگه ها) ی سپید و سرخ، که رنگ هایش متفاوت است و سیاه سیاه (آفریدیم)؟!» و (قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرِینَ ) ؛ (2)«گفتند: برای ما از پروردگارت بخواه تا روشن بیان کند برایمان که رنگ آن (گاو) چگونه است؟ (موسی) گفت که او می گوید: در حقیقت آن گاوی زرد و رنگش یک دست است که بینندگان را شاد می سازد». آیه اول به رنگ های مختلف میوه ها و کوه ها اشاره دارد و آیه دوم رنگ زرد را مایه سرور بینندگان معرفی می کند. پاک نژاد در اینجا مسئله رنگ شناسی قرآن را به عنوان معجزه مطرح می کند.

سوم) مؤلف در جلد سوم کتاب به تأثیر روانی رنگ ها می پردازد و از بقراط حکیم مطلبی را در مورد رنگ ها نقل می کند. (3)

بررسی: دکتر پاک نژاد از متخصصان علاقه مند به مباحث دینی بود و از این رو تلاش کرد برتری و پیشگامی قرآن و احادیث را نسبت به غرب نشان دهد و از آنجا که پزشک بود، از علوم پزشکی در این راه بسیار بهره برد.

ص:175

پاک نژاد را می توان از پیشگامان اعجاز علمی و تفسیر علمی قرآن در قرن پانزدهم قمری در ایران دانست که با تألیف ده ها کتاب در این زمینه خدمات شایسته ای انجام داد و باعث شد نسل جوان به قرآن و اسلام بیشتر علاقه نشان دهند. البته در مورد متخصصان علوم باید در حد خودشان داوری کنیم؛ نه در حدّ مفسّری زبردست.

اعجاز رنگ ها در قرآن، از وجوه جدید اعجاز قرآن است که وی مطرح کرد و پس از آن مورد توجه قرآن پژوهان و متخصصان فیزیک و روان شناسی قرار گرفت. هرچند ادعای اعجاز در این مورد نیازمند تأمل و بررسی بیشتری است و می تواند زیرمجموعه اعجاز پزشکی یا اعجاز روان شناختی قرآن قرار گیرد، ولی طرح مستقل آن نیز ممکن است.

به صورت کره ای از منشأ اصلی جدا کرده و دور رانده است. این نیرو -به صراحت فعل و مفعول طحاها و دلالت آن بر حدوث- باید دارای قدرت دفعی شده باشد که پس از جذب پدید آمده است.

3. لازمه این گونه دفع که بر جسم کروی زمین وارد شده و آن را رانده است، حرکت وضعی زمین می باشد.

4. واقع شدن زمین میان دو نیروی جذب و دفع، موجب حرکت انتقالی آن می گردد.

5. از آثار جدا شدن و رانده شدن زمین از جسم اصلی و اولی (خارج شدن آن از محیط جذب شدید و واقع شدن میان دو کشش مخالف) این بوده که به تدریج جرم آن امتداد و گسترش یافته تا به صورت ثابت و متعادل کنونی درآمده است.

چنین به نظر می رسد که این مطالب، معانی و لوازم به وضوح، از تعبیر این آیه استفاده شود و تأویل و تکلّفی در میان نباشد. در واقع پیشرفت علم و تحقیق است که این گونه آیات را تفسیر می نماید. (1)

بررسی: رویکرد اصلی تفسیر پرتوی از قرآن، اجتماعی و تربیتی است، ولی ایشان مکرر اخبار غیبی و اسرار علمی قرآن را در تفسیر خود مطرح کرده است. هرچند به صراحت نامی از اعجاز علمی قرآن نبرده است.

در سوره نمل آیه 19 خداوند به صراحت از سخن گفتن مورچه خبر داده است (و مورچه ای گفت: ای مورچگان! در مساکن خود داخل شوید تا سلیمان و لشکریانش درحالی که ملتفت نباشند، شما را در هم نکوبند) و مفسران در معنای آیه درمانده بودند. برخی بر اعجاز حضرت سلیمان حمل می کردند؛ در صورتی که معجزه برای اقناع مردم است و کسی نه سخن مورچه را می شنید و نه می فهمید. بعضی دیگر به تأویلات شگفتی می پرداختند. بسیاری هم تعبداً می پذیرفتند؛ تا علم حشره شناسی پیشرفت نمود و در زمان ما معلوم شد مورچه سخن می گوید و از این قبیل معجزات هم در قرآن فراوان است. (1)

شریعتی همچنین به آیات راجع به حرکت زمین یا مرکب بودن نور خورشید اشاره می کند؛ (2)او آیه (نارُ اللّهِ الْمُوقَدَةُ ) را اشاره به اشعه «رونتگن» می داند؛ همان طور که یک دکتر مصری نیز این امر را اعلام و اثبات کرده است. (3)شریعتی آیه شریفه (وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً) ، (4)را نیز معجزه ای علمی برای قرآن می شمارد و به بحث راجع به زوجیت گیاهان و حیوانات از لحاظ علمی، می پردازد و به آیات دیگر قرآن در این باره استشهاد می کند. (5)

بررسی: محمدتقی شریعتی به صورت گسترده ای مصادیق اعجاز علمی قرآن را در تفسیر نوین مطرح کرده است؛ هرچند برخی از مصادیق و برداشت های علمی او قابل بررسی و مناقشه است؛ مثل تطبیق آیه (نارُ اللّهِ الْمُوقَدَةُ ) ؛ (6)با اشعه رونتگن.

ص:178

کنندگان امر». (1)

وی سپس آیه (وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ ) (2)را مطرح و آن را بر بارور شدن ابرها (نه گیاهان به وسیله گرده افشانی) تطبیق می کند. (3)

آقای بازرگان، در کتاب مطهرات در اسلام در مورد تیمم و اسرار علمی آن، این آیه شریفه را ذکر می کند: (فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ ) ؛ (4)«پس اگر آب پیدا نکردید (در صورت بیماری یا مسافرت یا...) پس با خاک پاک تیمم کنید و با آن، صورت و دست هایتان را مسح نمایید». سپس می گوید:

وقتی اتفاقاً به قضیه پدیده های جذب ذره ای (phenomenes dadsorption) که در اثر سطح فوق العاده گسترده ذرات غبار حاصل می شود و مخصوصاً اعمال حیوانات ذره بینی موجود در خاک، تصادف نموده معلوم شد، خاک فی نفسه چیز کثیفی نیست که سبب تأیید امراض شود؛ بلکه خود، کشنده میکروب های موذی و منهدم کننده مواد آلی است و شاید همان گسترداندن غبار رقیق خاک روی صورت و دست، خالی از فایده نباشد؛ چه وقتی مواد جایزالتیمم را مطالعه می نماییم و می بینیم، گذشته از لطافت و پاکی اصلی، در خشک بودن و حالت غبار داشتن آنها تأکید شده است. (5)

جالب این است که چاپ اول این کتاب، در سال 1322 شمسی بوده است (بیش از نیم قرن پیش) و این نشان دهنده قدمت تفسیر علمی در ایران است. مهندس بازرگان در کتاب راه طی شده کوشش می کند تا با قوانین بقای ماده (

ص:180

قانون لاوازیه) و اصل بقای انرژی (اصل ترمودینامیک) موانع قیامت را بردارد و اصل ابدیت را در مقابل ظواهر فناپذیر اثبات نماید.

وی آیه شریفه (إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ) (1)را این گونه معنا می کند: «به حقیقت امر، خدا چنین است که وقتی چیزی را اراده کرد، همین که بگوید: بشو، خواهد شد و خواهد بود. آن چه یک مرتبه شده است، مستمراً خواهد بود. دنیا، دارِ شده بود نیست؛ محل شد و خواهد ماند است». (2)

بررسی: با توجه به این که مهندس بازرگان کتاب مطهرات در اسلام را در سال 1322 شمسی منتشر نمود، می توان او را از پیشگامان تفسیر علمی قرآن و احادیث در ایران دانست. البته ایشان به صراحت از اعجاز علمی قرآن نام نمی برد؛ اما مطالب او بیان گر اخبار غیبی و اسرار علمی آیات قرآن هستند که امروزه به آنها اعجاز علمی قرآن خوانده می گوییم.

هفت جلد) دارد که توسط آقایان دکتر بهشتی، ادیب لاری و محمد امامی ترجمه شده است. او در جلد اول کتاب پس از بیان یک مقدمه در مورد عقل و ایمان، به بررسی علوم جدید و رابطه آنها با دین می پردازد. او در بحثی، ریشه تعارض علم و دین در اروپا را بررسی می کند و می گوید:

پیشرفت علوم مادی در اروپا و معارضه ارباب کلیسا با آن، وضعی را به وجود آورد که موجب کوبیدن دین و اعراض از آن و سپس پیدایش عقیده ها و اوهام دور از واقع -که نتیجه هوی و هوس بوده و با هیچ منطقی سازگار نبود- گردید. شرقی ها به تقلید از غربی ها پرداخته و برخی گمان کردند که دین اسلام، با علوم حقیقی هماهنگ نبوده و با آن معارضه می کند؛ همان طور که کلیسای کاتولیک و پروتستان با آن معارضه نموده و حکم اعدام سرفیتوس در سال 1553 میلادی و جوردا تلوبرونو در سال 1600 میلادی را صادر کردند. (1)

احمد امین سپس به این حقیقت اشاره می کند که اسلام با علم معارض نیست و برای اینکه ثابت کند علوم جدید، به پایه حقایق دینی نمی رسند، مثال هایی از تفسیر علمی می آورد و می گوید:

علم جدید سال ها پس از نزول قرآن مجید، پی برد که نخستین مبدأ حیات آب بوده و آب مهم ترین وسلیه پیدایش حیات هر موجودی است. خداوند متعال صدها سال پیش، در قرآن مجید (قرآنی که هرگز به باطل آلوده نشده است) فرمود: «ما هر موجود زنده ای را از آب آفریدیم پس چرا ایمان نمی آورند. 2

وی سپس مثال های زیادی از زوجیت گیاهان، اتم ها، نطفه در رحم و پیدایش باران می زند و در پایان این گونه نتیجه می گیرد: «از نظر اسلام، دین و دانش بر

ص:182

یک دیگر منطبق بوده و حقایق قرآنی بر علوم مقدم است.» (1)او در ادامه بین علوم قطعی و ظنی، تفاوت قائل می شود.

بررسی: احمد امین به خوبی به تقدم قرآن بر علم و وجود اسرار و اخبار علمی در قرآن اشاره کرده است که از مفاد اعجاز علمی قرآن اند؛ هرچند به صراحت از اعجاز علمی سخن نگفته است.

موضوع (تسخیر ماه) چگونه پیشرفت علم با قرآن، مطابق درآمده؛ یعنی پس از چهارده قرن علم تا این حد به قرآن رسیده است. این، هم اعجاز قرآن است و هم تطبیق قرآن با آن بی اشکال است و در واقع نه تأویل است و نه توجیه؛ بلکه روشن شدن معانی است که لفظ آن را کاملاً می تواند در برگیرد. (1)

بررسی: آیت الله صافی بحث اعجاز علمی قرآن را به صورت مشروط می پذیرد و تسخیر ماه -که در قرآن آمده است- را نوعی اخبار غیبی و علمی قرآن می داند.

بحث ایجاد جهان در نظر قرآن اشاره و مطالبی را بیان می کند:

قرآن وجود توده ای گازی شکل ابتدایی رادر اصل جهان تأیید و روند جدایی این ماده ابتدایی را که عناصر آن در آغاز به هم چسبیده بودند، تذکر می دهد.

...دانش به ما می آموزد همان طور که به عنوان مثال تکوین خورشید و محصول فرعی آن یعنی زمین را در نظر بگیریم، ملاحظه خواهیم کرد این جریان به وسیله تراکم ابرهای نخستین و تفکیک آن رخ داده است. این دقیقاً همان است که قرآن به طریق کاملاً صریح با ذکر ماجراهایی که دود آسمان ابتدا یک نوع الصاق سپس یک نوع انفکاک را به وجود آورده، بیان نموده است. (1)

در واقع بوکای می خواهد بگوید قرآن قرن ها پیش، از کشفیات جدید علمی خبر داده است.

او در جایی دیگر، مراحل خلقت انسان در قرآن را بر اساس سوره های حج، مؤمنون و... ذکر می کند و یادآور می شود که هیچ کس تا قبل از قرن هفدهم -که «هاروی» این مراحل را کشف کرد- چیزی از آنها نمی دانست. (2)او این مطلب را با مقایسه قرآن و تورات به خوبی توضیح داده است.

بررسی: موریس بوکای از پیشگامان تفسیر علمی است که در غرب به این بعد از اعجاز قرآن توجه کرده است و با نگارش کتاب و تشکیل جلسات سخنرانی، فضای جدیدی را برای مسلمانان کشورهای غربی ایجاد نمود. نوآوری مهم وی مقایسه و تطبیق این بعد اعجاز قرآن با تورات و انجیل است.

ص:185

علوم اثبات شده در مبحث اعجاز علمی درست است؛ هرچند اعجاز علمی قرآن محدود به غیرعرب ها نیست. همچنین به نظر می رسد نوفل معیارهای اعجاز علمی را رعایت نکرده و به نوعی تفسیر به رأی کرده است؛ چون هیچ دلیل نقلی، عقلی، لغوی و تاریخی نداریم که ثابت کند در آیه 189 سوره اعراف مقصود از «نَفْسٍ واحِدَةٍ» همان پرتون و مقصود از «زوج» الکترون است.

بررسی: دکتر لبیب بیضون علاوه بر طرح گسترده مصادیق اعجاز علمی قرآن (صرف نظر از قبول یا ردّ آنها) به حوزه سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امام علی(علیه السلام) وارد شده و اعجازهای علمی سخنان آنها را نیز برشمرده است؛ از این رو وی را می توان از پایه گذاران اعجاز علمی در این حوزه دانست.

دکتر نائیک کتاب قرآن و علوم جدید: سازگاری یا ناسازگاری (1) را در 15 بخش تنظیم کرده و بین علم و دین به صورت استنباطی و جالب رابطه برقرار کرده است. مراد او از سازگاری و ناسازگاری بیان ارتباط علوم و قرآن کریم است و این که قرآن و بیان حقایق علمی منافاتی با هم ندارند.

مؤلف در این اثر قرآن را کتابی علمی، تجربی و طبیعی جلوه نمی دهد، بلکه می خواهد عظمت، هویت، چندبعدی بودن، مفید بودن و منشا الهی داشتن قرآن را به تصویر بکشد. سعی بر آن است در این دنیای کنونی که صنعت و نوپذیری به سرعت در حال رشد و گسترش هستند، هویت گوشه ای از علوم طبیعی به علم جویان نشان داده شود. سخنان دانشمندان بزرگ غربی مانند گوته، تولستوی و هانری کربن از محکم ترین دلایلی هستند که نشان می دهند شگفتی های قرآن به زمان و مکان محدود نمی شوند و هرکس بر اساس ظرفیت و توانایی خود، آنها را درک می کند و می تواند -به وسیله آنها- پاسخ پرسش های خود را بیابد.

دکتر نائیک در این کتاب قصد دارد با تمام توان علوم روز را با قرآن تطبیق دهد و از این رهگذر، اعجازهای علمی این کتاب آسمانی را بیش از پیش آشکار کند.

یکی از اهداف کتاب قرآن و علم جدید این است که به مخاطب قدرت تحلیل و فرصت تفکر بیشتری بدهد. همان گونه که در ذیل عنوان این کتاب دیده می شود، نویسنده می کوشد سازگاری و یا ناسازگاری (2)علم و دین یا علم و قرآن را به طریق علمی نشان دهد؛ مراجعه به فهرست کتاب و مشاهده تکثر و تنوع موضوعات، نشان دهنده تلاش مؤلف در این زمینه است. کتاب از شانزده بخش

ص:189

تشکیل شده و با مقدمه ای در مورد زندگی انسان و ارتباط او با قرآن آغاز می شود. دکتر نائیک در بخشی از مقدمه کتاب می نویسد:

قرآن کریم، منبع اصلی ایمان و عقیده اسلامی، کتابی است که مسلمانان به آن ایمان دارند و براین باورند که این کتاب منشأ کاملاً وحیانی دارد. مسلمانان بر این باورند که این کتاب حاوی مطالبی است که تمام انسان ها را در هر دوره زمانی خاصی شامل می شود و هدایت می کند. چون گمان می رود که پیام قرآن به همه دوره ها متعلق است، بنابراین باید در رابطه با هر عصر و دوره ای باشد. آیا قرآن این آزمایش را گذرانده است؟ در این بررسی، قصد داریم تا تجزیه و تحلیلی هدف دار از ایمان مسلمانان را با توجه به مبدأ الهی قرآن بر مبنای کشفیات علمی موجود ارائه دهیم.

نویسنده در بخش های بعدی به طور جدی به بررسی وجود شواهد علمی در قرآن می پردازد و بر علاقه و کشش مخاطبان می افزاید. در اینجا به فهرست عناوین کتاب اشاره می نماییم:

1. مقدمه؛ 2. تحدی در قرآن؛ 3. نجوم؛ 4. فیزیک؛ 5. جغرافیا؛ 6. زمین شناسی؛ 7. اقیانوس شناسی؛ 8. زیست شناسی؛ 9. گیاه شناسی؛ 10. جانورشناسی؛ 11. طب، فیزیولوژی، جنین شناسی؛ 12. علوم کلی؛ 13. نتیجه گیری.

لازم به یادآوری است که دکتر نائیک هم اکنون از طریق کانال تلوزیونی ماهواره ای در هند و پاکستان فعال است و مباحث علمی قرآن را توضیح می دهد.

بررسی: دکتر نائیک از جمله متخصصان علوم پزشکی و علاقمند به مباحث علمی قرآن است که پا را فراتر گذاشته و به مباحث نجومی هم می پردازد؛ اما از آنجا که در تفسیر قرآن به اندازه کافی تخصص ندارد، مطالب او مورد نقد قرار

ص:190

گرفته اند و حتی متهم به زیاده روی و نقصان شده است. (1)

بررسی: نظریه اعجاز تربیتی قرآن که توسط دکتر مصطفی رجب مطرح شده از وجوه جدید اعجاز قرآن در حوزه علوم انسانی است که مورد توجه برخی دیگر از نویسندگان معاصر نیز واقع شده است؛ مثل محمد فرید در کتاب من وجوه الاعجاز به موارد دیگری از آن اشاره کرده است. هرچند برخی از مصادیق اعجاز تربیتی که این افراد ذکر کرده اند قابل تأمل و مناقشه است، اما در مجموع سخن نوآمد و ارزشمندی در وجوه اعجاز قرآن است که نیاز به کار علمی بیشتری دارد. (1)

بررسی: اعجاز اقتصادی، یکی از وجوه نوآمد در زمینه اعجاز قرآن است که در قرن حاضر مطرح گردیده؛ هرچند طنطاوی جوهری (قرن چهاردهم) به نوعی آن را در مورد آیه ربا ذکر کرده بود؛ ولی نه با نام اعجاز اقتصادی. (1)به هر حال نظریه اعجاز اقتصادی یکی از ابعاد جدید و ارزشمند در مورد قرآن است که به کار علمی بیشتری نیاز دارد.

اکرم(صلی الله علیه و آله) از سوی خدا را اثبات می کند.

در نگاه دوم منظور این است که قرآن کریم از زمان نزول تاکنون در حوزه مدیریت و رهبری انسان و جامعه کارکرد اعجازگونه داشته و جلوه هایی از اعجاز خود را در پرورش مدیران و نهادسازی و هدایت و رهبری نهادها و سازمانها به اثبات رسانده است. شخصیت عظیم پیامبر گرامی و ائمه عصمت و طهارت -صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین- و تحول چشم گیر جامعه عربستان و شکل گرفتن کانون های عشق و ایمان و جهاد و شهادت در طول تاریخ اسلام از بارزترین مصادیق اعجاز مدیریتی قرآن می باشد.

فراخوانی مخاطبان به هماوردی و معارضه، ایجاد انگیزه برای معارضه و اقدام و رویارویی عملی آنان با قرآن، تسلیم شدن معارضان در برابر قرآن و عجز آنان از آوردن مثل آن، پیش بینی قطعی نوع رویارویی و معارضه مخاطبان با قرآن و پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پاسخ به شبهه های مخالفان عصر نزول (قدرت تصمیم و اقدام)، رفع زمینه شبهه های قطعی الوقوع از سوی معاندان (قدرت پیش بینی آینده و برنامه ریزی اقدام و رویارویی مؤثر)، عرضه محتوای هماهنگ با فطرت بشری و متناسب با همه نمودهای عینی آن، بیان نمادین و رمزگونه از سبک های متنوع و موفق هدایت، رهبری و مدیریت پیامبران، اشاره های دقیق و علمی به مبانی و گونه های رفتار مؤمنان، کفار و منافقان، ایجاد نظام معنایی جامع و جاودانه برای جذب، هدایت و رهبری انسان ها، پرورش انسان های وارسته، رهبرانی مقتدر و پیروانی ثابت قدم، رویارویی پیروزمندانه با مکاتب و اندیشه های رقیب و انحرافی، زدودن نقاب از باطل های حق نما و... از جمله نشانه های رهگیری و تبیین اعجاز مدیریتی قرآن کریم است. (1)

بررسی: طرح اعجاز مدیریتی قرآن مسئله ای نوآمد است؛ هرچند اثبات آن به کاوش و تلاش نیاز دارد. طرح این دیدگاه می تواند فضای جدیدی را در ابعاد

ص:194

اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی بگشاید؛ به ویژه که طرّاح آن شخصی فاضل و متخصص در حوزه تفسیر قرآن و دانش مدیریت است.

به اشتباه- بکشد. و هر کس مؤمنی را به اشتباه کشت، باید بنده مؤمنی را آزاد و به خانواده او خون بها پرداخت کند».

در این آیه واژه «رقبه» به کار رفته است که معنای خاصی دارد. از آنجا که رقاب (گردن های) بردگان را با طناب می بستند و آنها را به دنبال خود می کشیدند، به بردگان «رقبه» گفته می شد. در نتیجه، این واژه از لحاظ وضع لغوی رنج و محنت های برده ها را به ذهن می آورد. آیه فوق در سیاق آزاد کردن برده ها نازل شده است و در چنین سیاقی باید واژه ای به کار می رفت که با اشاره کردن به رنج ها و محنت ها بردگان مخاطب را از لحاظ عاطفی تحریک کند.

در دیگر سیاق ها به جای «رقبه» واژه «عبد» به کار رفته است که بار معنایی فوق را ندارد؛ مانند:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ...) ؛ (1)«ای کسانی که ایمان آورده اید! درباره کشتگان، بر شما [حق] قصاص مقرر شده: آزاد عوض آزاد و بنده عوض بنده...».

این آیه به بیان مسئله قصاص می پردازد. بی تردید در این سیاق باید واژه ای به کار برود که مخاطب را از لحاظ عاطفی تحریک نکند. به همین دلیل، واژه «عبد» به کار رفته که رنج ها و محنت های بردگان را نشان نمی دهد. همچنین آیه:

(... وَ لا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتّی یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ ...) ؛ (2)«و با مردان مشرک ازدواج مکنید، تا ایمان بیاورند. قطعاً بنده باایمان بهتر از مشرک است؛ هرچند [زیبایی] او شما را به شگفت آورد».

در مقام بیان مسئله ازدواج است. در این مورد هم «عبد» به کار رفته است که به رنج ها و محنت های بردگان اشاره نمی کند. خلاصه، در این مورد

ص:196

با دو مقوله «عبد» و «رقبه» روبه رو هستیم که قرآن هر یک از آنها را به تناسب با سیاق به کار می برد.

تصویر

ص:198

تصویر

ص:199

تصویر

ص:200

تصویر

ص:201

تصویر

ص:202

تصویر

ص:203

بررسی

از تحلیل مجموع ابعاد اعجاز قرآن نکات زیر استفاده می شوند:

الف) تمام وجوه اعجاز قرآن را می توان به سه وجه اصلی برگرداند:

یکم) اعجاز لفظی؛ مثل: وجوه فصاحت و بلاغت؛

دوم) اعجاز محتوایی؛ مثل: اعجاز در علوم طبیعی و تشریعی؛

سوم) نقش اعجازآمیز قرآن در تحول تربیتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی.

ب) برخی از ابعاد اعجاز قرآن در آیات و احادیث ریشه دارند. مثل: عدم اختلاف در قرآن و اعجاز تاریخی.

ج) در برخی قرن ها بحث اعجاز قرآن با رکود روبه رو بوده است؛ مثل: قرن های هفتم تا نهم، دوازدهم و سیزدهم قمری. مرحله اول می تواند در اثر عواملی همچون حمله مغول به کشورهای اسلامی و رکود عمومی علمی مسلمانان باشد و مرحله دوم نتیجه عواملی مثل رشد اخباری گری در جهان اسلام.

د) قرن سیزدهم قمری، دوره رشد بحث اعجاز قرآن در علوم طبیعی است. این مسئله می تواند تحت تأثیر رشد علوم طبیعی در غرب و انتقال آن به کشورهای اسلامی باشد. قرن چهاردهم قمری نیز دوران رشد مبحث اعجاز قرآن در علوم انسانی است که همچنان ادامه دارد.

ص:204

پژوهش های جدید

1. یکی از ابعاد هشتادویک گانه اعجاز قرآن را انتخاب و دلایل آن را بررسی کنید.

2. پژوهش های جدید قرآنی چند سال اخیر را بررسی و بیان کنید چه وجوه تازه ای از اعجاز قرآن ادعا شده اند، سپس آنها را بررسی کنید.

منابع جهت مطالعه بیشتر

1. کتاب های اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب آمده اند.

2. مقالات اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب ذکر شده اند.

3. پایگاه های اینترنتی اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب آمده اند.

4. مجلات میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب به آنها اشاره شده است.

5. پایان نامه های میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب ذکر شده اند.

ص:205

ص:206

این کتاب که دلیل حقانیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اسلام بوده و هست، در طی چهارده قرن گذشته همگان را به مبارزه فراخوانده تا هرکس می تواند سوره ای مانند آن را بیاورد. (1) البته تاکنون کسی نتوانسته است به این مبارزه طلبی قرآن پاسخ دهد.

اعجاز قرآن ابعاد و وجوه مختلفی دارد؛ یکی از آنها اعجاز علمی است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرآن پژوهان و متخصصان علوم طبیعی و انسانی قرار گرفته است. (2) هنوز در مورد تعریف و چیستی اعجاز علمی، پرسش ها و شبهاتی وجود دارند که لازم است مورد مداقه قرار گیرند. این نوشتار بر آن است که به این پرسش ها پاسخ دهد و دیدگاه های مختلف را مورد آن بررسی کند.

به آن اشاره شده باشد یا در مراکز علمی یونان و ایران و... در لابه لای کتاب های علمی و آرای دانشمندان ذکر شده باشد یا مطلبی باشد که طبیعتاً و به صورت غریزی قابل فهم است، معجزه علمی نیست. (1)

3. قابلیت استنباط نظام های علمی (سیاسی، اقتصادی، تربیتی و...) را داشته باشند؛ طوری که دیگران نتوانند مثل آن را بیاورند.

4. بیان کننده نقش قرآن در تحول اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تربیتی جامعه صدر اسلام و هر جامعه ای که قرآن در آن اجرا می گردد باشند؛ به شرط آن که دیگران به صورت عادی از ایجاد چنین تحوّلی عاجز باشند.

بنابراین اعجاز علمی قرآن را به دو صورت درون متنی و برون متنی و در مجموع به سه گونه می توان تصور کرد:

یکم) وجود گزاره های علمی در قرآن که شامل اخبار غیبی نسبت به امور طبیعی یا تاریخی باشند و بعد از مدتی کشف و اثبات شوند؛ مثل: خبر قرآن در مورد پیروزی رومیان بر ایرانیان (2) و خبر قرآن در مورد زوجیت عام موجودات (وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ ...) . (3)

این گونه اعجاز علمی غالباً به صورت تفسیر ترتیبی و استخدام علوم در فهم آیات قرآن صورت می گیرد.

دوم) استنباط نظام علمی از قرآن در رشته ای خاص، به صورت تفسیر موضوعی و استنباطی انجام می گیرد؛ مثلاً نظام اقتصادی قرآن (که شامل: مبانی اقتصاد، اهداف، قلمرو، اصول، آموزه ها و... است) و نیز نظام های تربیتی سیاسی قرآن؛ به صورتی که

ص:209

دانشمندان مکاتب مادی از آوردن مثل آنها عاجز باشند. به عبارت دیگر نظامی که قرآن ارائه می کند کار آمدتر، جامع تر و منسجم تر است و تمام ابعاد جسمی و روحی بشر را دربر می گیرد و نتایج بهتری برای رسیدن بشر به سعادت دارد.

سوم) اعجاز علمی برون متنی یعنی نقش تاریخی قرآن در تحول مردم از زاویه یک علم خاص؛ مثلاً نقش قرآن در تحول جامعه عرب جاهلی (با خصوصیات جهل، خرافه پرستی، شرک، دخترکشی، انحرافات اخلاقی، جنگ طلبی، تعصب و...) به یک جامعه متمدن، آن هم در کم تر از دو قرن. به دیگر سخن منظور نقش قران در تحولات تربیتی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... در جامعه است؛ به صورتی که دیگران از انجام چنان تحولی در آن مدت کوتاه عاجز باشند. این اعجاز علمی قرآن با مطالعه فرهنگ قرآن، فرهنگ عرب جاهلی قبل از اسلام و تاریخ مسلمانان و نیز تحلیل تحولات فرهنگی و علمی آنها به دست می آید.

نکته جالب این است که اعجاز علمی قرآن در هر یک از سه گونه فوق قابل طرح و بررسی است و کتاب هایی که در تاریخچه بحث معرفی کردیم، هرکدام به گونه ای از اعجاز علمی قرآن اشاره کرده اند. البته لازم نیست در زمینه هر علمی هر سه گونه وجود داشته باشند، هرچند گونه اول بیشتر در علوم طبیعی و دو گونه دیگر بیشتر در علوم انسانی ادعا شده و کاربرد دارند.

در قرآن کریم چهار دسته آیات علمی وجود دارند که فقط یک دسته از آنها اعجاز علمی است:

1. اعجازهای علمی قرآن : یعنی رازگویی های علمی قرآن که در آیات به صورت واضح آمده اند و در زمان نزول آیه کسی از آنها اطلاع نداشته و حتی مدت ها بعد از نزول آیه، مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است؛ (1)

ص:210

مثل اشاره عملی قرآن به نیروی جاذبه، (1)حرکت های خورشید، (2)لقاح ابرها (3)و زوجیت عام موجودات (4)و مراحل خلقت انسان (5)که قرن ها بعد از نزول قرآن بشر به این مطالب علمی دست یافت. ازاین رو برخی مفسران قرآن این مطالب را اعجازهای علمی قرآن دانسته اند. البته ادعاهای دیگری نیز در مورد اعجازهای علمی قرآن شده که مورد نقد قرار گرفته اند. (6)

2. اشارات علمی شگفت آمیز قرآن: برخی آیات قرآن به مطالب علمی و قوانین جهان اشاره می کنند و شگفتی هر خواننده ای را برمی انگیزند؛ اما از آنجا که این مطالب به صورت دیدگاه های غیرمشهور در مراکز علمی، توسط برخی دانشمندان مطرح شده بود، اعجاز علمی قرآن به شمار نمی آیند؛ بلکه نوعی مخالفت با دیدگاه ها و نظریه های مشهور در علوم آن عصر هستند. این مطالب شگفت آور، بر عظمت علمی قرآن دلالت دارند. اشارات قرآن به حرکت زمین، (7) پیدایش حیات از آب، (8) ممنوعیت آمیزش با زنان در حالت عادت ماهیانه (9)و ممنوعیت شراب خواری (10)نمونه هایی از این مطالب شگفت آورند.

ص:211

3. اشارات علمی اندیشه ساز قرآن: آیاتی که به آسمان، زمین، انسان، حیوانات و طبیعت اشاره و انسان را به تفکر در آنها دعوت می کنند و گاهی آنها را نشانه وجود خدا و حقیقت معاد برمی شمارند. البته از ظاهر این آیات نمی توان مطلب شگفت آمیز یا اعجازآمیزی را استفاده کرد. این گونه آیات توجه انسان را به جلوه های زیبای آفرینش الهی جلب می کنند و زمینه رشد علمی بشر را -به ویژه در علوم تجربی- فراهم می سازند؛ مانند این آیه: (أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ) ؛ (1)«و آیا به شتر نظر نمی کنند که چگونه آفریده شده است؟!».

همچنین در آیات 5، 6، 7، 10، 11، 13 و14 سوره نحل به منافع حیوانات، نزول باران، رویش گیاهان رنگارنگ، دریاها و کشتی رانی در آنها و فواید غذایی و زیور آلاتی که از آنها به دست می آید، به عنوان نشانه هایی برای اندیشمندان اشاره شده است تا به آفریننده جهان پی برند و سپاسگزاری کنند. (2)

4. نظریه پردازی های علمی قرآن (جهت دهی به مبانی علوم انسانی و موضوع سازی برای علوم):

برخی اشارات علمی قرآن که به صورت پیشگویی علمی مطرح شده اند، و هنوز توسط علوم تجربی اثبات یا نفی نشده اند. دورنمای مثبتی برای این مطالب وجود دارد و می توان آنها را در هر علمی به صورت حقایق قرآنی و نظریه های علمی قرآن ارائه کرد. (3)

ص:212

همچنین در بسیاری از آیات قرآن از مبانی، اصول و قوانین سیاست، اقتصاد، مدیریت و... مطالبی بیان شده اند که می توان از آنها در نظام سازی و جهت دهی به علوم انسانی استفاده کرد؛ (1) مثلاً براساس آیات نفی ربا می توان نظریه اقتصاد بدون ربا را مطرح کرد.

4. تحدّی و مبارزه طلبی قرآن شامل جنبه اعجاز علمی نیز می شود.

ب) معیارهای تفسیر علمی، شامل معیارهای عام تفسیر قرآن: از روش ها و قراین معتبر تفسیر بهره گیری شود، تفسیر به رأی صورت نگیرد، مفسّر دارای شرایط آن را انجام دهد و.... (1)

ضوابط خاص تفسیر علمی نیز رعایت شوند؛ مثل این که مفسّری وارد حوزه های تفسیر علمی و اعجاز علمی قرآن گردد که با دو حوزه تفسیر و علم مربوط آشنا باشد. او باید از مطالب قطعی یا اطمینان آور علمی استفاده کند و از تحمیل نظریه های علمی بر قرآن و استخراج تمام جزئیات علوم از ظواهر بپرهیزد و به دنبال استخدام علوم در فهم و تفسیر قرآن باشد. (2)

ج) ضوابط اعجاز قرآن که شامل ضوابط عام و خاص اعجاز علمی می شود. از جمله ضوابط عام اعجاز آن است که مطلبی خارق العاده (مثل خبر از غیب) باشد که دیگران نتوانند مانند آن را بیاورند و مدعی نبوت آن را آورده باشد؛ (3)همان طور که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) قرآن را برای اثبات نبوت خویش ارائه کرد. ضوابط خاص اعجاز علمی نیز مواردی از این قبیل است:

1. مطلب علمی با ظاهر یا نص آیه سازگار باشد تا تحمیل بر قرآن و تفسیر به رأی نشود.

2. مطلب علمی قابل اطمینان یا قطعی باشد؛ نه نظریه ها و تئوری های اثبات نشده علمی. در غیر این صورت احتمالی تفسیری است و نمی توان به صورت قطعی آن را به قرآن نسبت داد و اعجاز علمی نخواهد بود.

ص:214

3. قبل از قرآن کسی آن مطلب علمی را نگفته باشد وگرنه شگفتی علمی قرآن محسوب می شود؛ نه اعجاز علمی.

4. در صدر اسلام مردم نتوانسته باشند به صورت عادی و با استفاده از ابزارهای علمی آن عصر آن مطلب را کشف کنند.

5. بعد از قرآن صحت و درستی آن مطلب علمی اثبات شود. (1)

(کُنْتُمْ صادِقِینَ ) ، (1)(وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ ) ؛ (2)«یک سوره مانند قرآن را بیاورید». پس اعجاز قرآن با آوردن هر سوره ای اثبات می شود؛ درحالی که طبق نظریه اعجاز علمی، فقط سوره هایی که آیات علمی دارند، اعجاز را ثابت می کنند.

3. اعجاز علمی قرآن را فقط افراد متخصص درک می کنند؛ نه همه مردم؛ درحالی که تحدی قرآن برای همگان است.

4. اعجاز علمی قرآن موجب می شود که قرآن تابع علم شود؛ یعنی باید منتظر پیشرفت علوم بشری بود تا اعجاز قرآن اثبات شود.

5. اگر قرآن را بر اساس علوم بشری متغیر پایه گذاری کنیم، هرگاه نظریه های علمی تغییر کنند، اعجاز علمی باطل می شود.

6. مطلب علمی کشف شده، قبل از کشف، خارق عادت و معجزه نیست و بعد از کشف هم یک مطلب علمی عادی است و خارق عادت نیست. به عبارت دیگر مطلب علمی قبل از کشف روشن نیست تا قابل تصدیق و تکذیب باشد و بعد از کشف هم خرق عادت نیست؛ بلکه از طرق عادی می توان بدان رسید و قابل تکرار است.

7. معجزه، کاری خارق العاده است که برای اثبات منصب الهی انجام می دهند؛ حال آن که در صدر اسلام برای اثبات نبوت ادعای اعجاز علمی نبود و در قرآن هم به آن تحدّی نشده است.

8. آیا دانشمندانی که مطالب علمی را قبل از کشف حدس می زنند و حدس آنها به وقوع می پیوندد، اعجاز علمی دارند؟

ص:216

9. در علوم طبیعی اخبار غیبی درباره طبیعت معنا دارد و مطابقت خبر غیبی قرآن با واقعیت نیز توسط دانشمندان قابل کشف است؛ اما در علوم انسانی این گونه نیست؛ چون در برخی علوم نظریه های علمی رقیب وجود دارند (مثل اقتصاد سوسیالیستی و کاپیتالیستی و نیز نظریه های هم عرض در علوم تربیتی، جامعه شناسی و روان شناسی) پس در این موارد واقعیت در اختیار ما نیست تا با مطالب علمی قرآن تطبیق شود.

10. تفاوت معجزه علمی با خبر غیبی چیست؟

11. با اعجاز علمی ناتوانی مخاطبان احراز نمی شود؛ چون دانشمندانی که مطالب علمی را کشف می کنند رقیب قرآن می شوند.

بررسی

می توان برای اشکالات و شبهات مطرح شده درباره اعجاز علمی قرآن پاسخ هایی مطرح کرد (که برخی قبلاً مطرح شده اند)؛ از جمله:

1. معجزه عملی خارق عادت است از کسی که ادعای نبوت دارد برای اثبات صدق ادعایش. این عمل با اذن خدا انجام می شود و دیگران از آوردن مثل آن ناتوان هستند.

کسانی که می گویند مطالب علمی قرآن، بر اعجاز آن دلالت دارد، منظورشان این است که آورده شدن مطالب علمی در چهارده قرن قبل -که دانشمندان، بعد از قرن ها آنها را از طریق علوم تجربی کشف کردند- نشان می دهد که قرآن کلام صادر شده از یک انسان معمولی نیست؛ بلکه از طرف خدا آمده است (تا اینجا با اشکال کننده توافق داشتیم.) پس انسان عادی نمی تواند مانند این مطالب علمی را بیاورد؛ نه در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) می توانستند و نه الان کسی می تواند، مطالب علمی قرن ها بعد را

ص:217

بیان کند. پس قرآن معجزه بوده و الان هم نسبت به مطالب علمی ای که مثلاً یک قرن بعد کشف می شود معجزه است (در عین حال که اعجاز ادبی آن هم پابرجاست.)

این که ما در هر زمان، مطلب جدیدی از قرآن به دست می آوریم، خود اعجاز این کلام را می رساند و برای اثبات اعجاز قرآن (یا از طرف خدا بودنش) احتیاج به دلیلی غیر خودش نداریم. تورات و انجیل از طرف خدا بودند؛ ولی اثبات صدق موسی و عیسی(علیهما السلام) به وسیله این دو کتاب نبود (پس نفس تورات و انجیل معجزه نبودند؛ به خلاف قرآن)؛ بلکه اثبات تورات و انجیل (که کلام خدا باشند) احتیاج به معجزه و دلیل صدق (مثل عصای موسی) داشت؛ همان طور که این معجزه اصل نبوت آنان را نیز اثبات می کرد. به عبارت دیگر در مورد قرآن، معجزه و کتاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) (که کلام خداست) یکی شده اند؛ اما در مورد تورات و انجیل این دو از هم جدا می شوند؛ یعنی مطالب علمی قرآن دو چیز را اثبات می کند: اول معجزه بودن قرآن و دوم این که از طرف خدا نازل شده است.

2. اعجاز علمی قرآن، در بعضی سوره ها برای ما آشکار و در برخی دیگر آشکار نشده است و این آشکار نشدن دلیل بر عدم اعجاز علمی آن سوره ها نیست. از

ص:218

طرف دیگر کسی که ادعا می کند قرآن اعجاز علمی دارد، نمی گوید تک تک آیات و سوره ها اعجاز علمی دارند تا این اشکال به او وارد شود که تحدی قرآن در مورد تک تک سوره هاست. اعجاز قرآن جهات مختلف (ادبی، علمی، عدم وجود اختلاف، قوانین عالی و...) دارد و لازم نیست هر سوره از همه جهات معجزه باشد؛ بلکه از یک جهت هم که معجزه باشد تحدی قرآن صحیح است.

3. اشکال سوم به همه جهات اعجاز قرآن وارد است؛ چون اعجاز ادبی قرآن را هم همه انسان ها خصوصاً غیرعرب هایی که اهل علم نیستند نمی توانند تشخیص دهند؛ ولی این دلیل بر بی اعتباری اعجاز ادبی یا اعجاز علمی قرآن نیست. از طرف دیگر تحدّی برای هرکس در حد معلومات اوست؛ اگرچه اطلاع او از اعجاز قرآن و ناتوانی خویش برای هماوردی با قرآن، از طریق واسطه ای باشد؛ یعنی از متخصص پرسش کند. همچنین تحدّی قرآن برای هر گروه مخاطبان، متناسب با علم و تخصص آنان است.

4. در مورد تبعیت باید به دو نکته توجه نمود:

اولاً در اعجاز علمی قرآن، علم تابع قرآن است؛ زیرا قرآن پیش گام است؛ قرآن مطلبی علمی را قرن ها قبل مطرح نموده (که به صورت نظریه علمی قرآن باقی مانده است) و بعدها علم آن را کشف می کند.

ثانیاً اعجاز علمی قرآن (و حتی ابعاد دیگر اعجاز، مانند: ادبی، تشریعی و معارف بلند قرآن) مستمر است و در هر عصر مصادیق جدیدی از آن کشف می شود. به عبارت دیگر مفهوم کلی اعجاز علمی (و دیگر وجوه اعجاز) با یک مصداق ثابت می شود و در هر عصری که مصداق جدیدی از آن کشف می شود، استمرار می یابد و نو به نو می شود. پس اعجاز علمی قرآن یک گام از علم جلوتر است.

5. اگر معیارهای اعجاز علمی رعایت نشوند، اشکال ابطال نظریه های علمی و به تبع آن ابطال اعجاز علمی وارد خواهد بود؛ اما اگر معیارها رعایت شوند اشکال برطرف می شود.

از جمله این معیارها آن است که اعجاز علمی قرآن بر اساس یافته های اطمینان آور علمی پایه گذاری شود؛ چون یافته های علوم بشری دو دسته اند: نظریه های علمی ثابت نشده (که تعدادشان بسیار است) و نظریه های ثابت شده و قطعی. (1)شخصی که به دنبال اثبات اعجاز علمی قرآن است، باید دقت کند که نظریه های علمی ناپایدار

ص:219

را به صورت قطعی به قرآن نسبت ندهد و بر آن تحمیل نکند؛ چون تفسیر به رأی و حرام است. اما اگر یافته علمی، قطعی یا اطمینان آور بود و با نص یا ظاهر قرآن تطابق داشت -با فرض داشتن شرایط دیگر اعجاز علمی- می توان تطابق آن را با آیه قرآن اعجاز علمی دانست.

لازم به یادآوری است که احتمال تغییر در مطالب اطمینان آور علوم، در مورد همه علوم وجود دارد؛ همان طور که در تاریخ منطق، فلسفه، فقه و... ملاحظه می شود. اصولاً رشد علوم به تغییر و تکامل است و این تغییرات جزئی علوم، مانع استفاده از نتایج و دست آوردهای علوم نمی شود؛ نه در تفسیر و علوم قرآن و نه در علوم دیگر.

6. اعجاز علمی قرآن زیرمجموعه اخبار غیبی است و در این گونه معجزات، خرق عادت آن است که مدعی معجزه، قبل از دیگران و بدون استفاده از وسایل عادی همان عصر هم نمی توانند از آن اطلاع یابند. همین عجز مخاطبان برای اثبات اعجاز کافی است و به نوعی به نسل های بعدی خبر می دهد که معجزه واقع شده است. مثلاً در مورد حضرت عیسی(علیه السلام) در قرآن می خوانیم:

(وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی بِإِذْنِ اللّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ) ؛ (1)«و (او را به عنوان) فرستاده ای به سوی بنی اسرائیل ( فرزندان یعقوب) قرار داده (که او به آنان می گوید) که من از طرف پروردگارتان نشانه ای [معجزه وار ]، برایتان آورده ام؛ من از گِل برای شما [ چیزی ] همانند شکل پرنده می سازم و در آن می دمم؛ پس به رخصت خدا، پرنده ای می گردد؛ و نابینای مادرزاد و (مبتلایان به)

ص:220

پیس را بهبود می بخشم و مردگان را به رخصت خدا زنده می کنم؛ و از آن چه می خورید و آن چه در خانه هایتان ذخیره می کنید، به شما خبر می دهم؛ که مسلّماً در این [معجزات]، نشانه ای برای شماست، اگر مؤمن باشید».

در این آیه حضرت عیسی(علیه السلام) از چیزهایی که مردم در خانه ذخیره کرده یا می خورند خبر غیبی می دهد؛ درحالی که با وسایل عادی آن زمان اطلاع از داخل خانه ها ممکن نبود؛ ولی این معجزه واقع شد و الآن خبر آن به ما می رسد. معجزه علمی نیز همین گونه است؛ قرآن می فرماید: (وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ) ؛ (1)«و از هر چیز جفتی آفریدیم؛ باشد که شما متذکّر شوید». وقتی که زوجیت عام موجودات در قرن بیستم میلادی کشف شد، اعجاز علمی قرآن اثبات گردید و بعد از اثبات، خبر این معجزه به نسل های بعدی می رسد. این ماهیت اعجاز غیبی و اخبار غیبی است؛ یعنی اعجاز آن در تقدم زمانی در خبر دادن بدون استفاده از وسایل عادی است و دیگران از آوردن مثل آن در همان عصر عاجزند. البته اعجاز قرآن با معجزات پیامبران پیشین از این جهت متفاوت است که اعجاز قرآن جاویدان است. در مورد اعجاز علمی نیز استمرار آن به کشف مصادیق جدید در طول اعصار است؛ ازاین رو اعجاز علمی تمام شدنی نیست.

7. قرآن معجزه ای جاویدان برای همه زمان ها و مکان هاست و ابعاد اعجاز آن متعدد است و در هر عصری یک -یا چند- بُعد از اعجاز آن جلوه گری بیشتری دارد. پس لازم نیست که همه ابعاد اعجاز قرآن در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و حتی در عصر ما مطرح شده باشند.

از طرف دیگر -همان طور که گذشت- تحدّی و مبارزه طلبی قرآن مطلق و

ص:221

شامل همه ابعاد اعجاز آن است؛ اما نسبت به هر مخاطب در مورد علم او تحدّی می کند. قرآن به ادیان صدر اسلام می فرماید: اگر می توانید کتابی با این فصاحت و بلاغت بیاورید و به دانشمندان عصر ما می فرماید: اگر می توانید کتابی مثل قرآن بیاورید که مطالب علمی را قبل از کشف بیان کرده باشد. پس تحدّی به قرآن (اعم از لفظ و محتوا) کافی است و این شامل اعجاز علمی هم می شود؛ ابعاد جدید اعجاز قرآن، بر اساس مخاطب و پیشرفت علمی بشر در هر عصر روشن می شوند؛ همان طور که اعجازهای محتوایی دیگر (مثل اعجاز تشریعی) بعداً پیدا شدند. پس لازم نیست پیامبر یا مردم صدر اسلام نامی از اعجاز علمی قرآن برده باشند.

8. دانشمندانی که حدس می زنند، اولاً پیش بینی می کنند و از آینده خبر قطعی نمی دهند؛ درحالی که قرآن خبر قطعی می دهد. ثانیاً معلوم نیست حدس دانشمندان مطابق واقع باشد؛ درحالی که اخبار غیبی قرآن مطابق واقعند و این مطلب بارها به اثبات رسیده است (علاوه بر آن که کلام صادق الهی است). ثالثاً حدس های دانشمندان شرط معجزه را ندارد؛ چون همراه با ادعای نبوّت و مانند آن نیست و تحدّی هم ندارد.

9. همان طور که گذشت، اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی، به انطباق اخبار غیبی قرآن با یافته های اطمینان آور علوم طبیعی است. اما در حوزه علوم انسانی اعجاز علمی قرآن اولاً به نظام های اقتصادی، تربیتی، سیاسی و... است که می توان آنها را از قرآن استنباط کرد؛ و مبانی، اهداف و روش های آنها بر نظام های دیگر برتری دارد؛ چون نگاهی جامع به همه ابعاد وجودی انسان دارد و کارآمدتر است. ثانیاً به تحوّل تاریخی و علمی ای است که در جامعه جاهلیت عرب به وجود آورد؛ تحوّلی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تربیتی که زندگی آنان را دگرگون کرد و ارتقا بخشید؛ درحالی که دیگر کتاب ها نمی توانند چنین تحول علمی ای را ایجاد کنند.

ص:222

10. معجزه علمی زیرمجموعه اخبار غیبی قرآن است و این قرآن همراه با تحدّی توسط مدعی منصب الهی آورده شده است. اما هر خبر غیبی ای معجزه نیست و ممکن است از باب کرامت باشد. همچنین هر خبر غیبی ای خبر علمی نیست. بنابراین رابطه بین خبر غیبی و اعجاز علمی «عموم خصوص من وجه» است.

11. در اعجاز علمی قرآن ناتوانی مخاطبان قرآن در آوردن مثل آن محقق شده است؛ زیرا از صدر اسلام که اخبار غیبی علمی در قرآن آمده تا هنگامی که مطالب علمی کشف می شوند، دانشمندان علوم از آوردن مثل آن خبرهای غیبی عاجز بوده اند و بعد از کشف مطالب علمی نیز خبر اعجاز به صورت متواتر به ما می رسد. به عبارت دیگر ناتوانی و عجز مخاطبان اعجاز در ظرف زمانی انجام آن کافی است؛ همان طور که خبر غیبی حضرت عیسی(علیه السلام) در مورد غذاهای ذخیره شده و خورده شده در خانه ها (1)تحقق یافت و بعد از آن خبر، اعجاز عیسی(علیه السلام) معتبر است.

پس نقش دانشمندان، کشف مطابقت کتاب تشریع (قرآن) با کتاب تکوین (طبیعت) است. کشف علمی دانشمندان معجزه نیست تا رقیب قرآن باشد؛ چون بدون تحدّی و ادعای منصب الهی است و اصولاً خبر غیبی نیست.

تذکر پایانی

در طول اعصار، مطالب جدید علمی از قرآن برداشت می شود و پرونده اعجاز علمی هر آیه علمی با یک مورد بسته نمی شود و در هر عصری به آوردن مثل آن اعجاز علمی تحدّی می شود؛ یعنی کسی بتواند خبری غیبی در مورد مسئله ای علمی قبل از اثبات آن بیاورد که دیگران (در شرایط ادعاکننده) از آوردن مانند آن عاجز باشند.

ص:223

آوردن اخبار علمی با وسایل عادی در صدر اسلام معجزه بود؛ نه با وسایل جدید در عصر ما؛ همان طور که قرآن در مورد اعجاز اخبار غیبی حضرت عیسی(علیه السلام) در مورد غذاهای داخل منازل مردم بیان کرده است، با وسایل آن زمان مردم قادر به آوردن مثل آن نبوده اند؛ اما امروز با دوربین ها و اشعه های خاص می توان این کار را انجام داد. در زمان ما خبر متواتر سخن حضرت عیسی(علیه السلام) و واکنش مخاطبان به عنوان معجزه مطرح است.

اعجاز علمی قرآن را به ارمغان می آورد. برخی از این آیات عبارتند از:

1. آیاتی که فلسفه احکام را بیان می کنند؛ مثال:

(یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ) ؛ (1)«از تو درباره شراب و قمار می پرسند؛ بگو: در آن دو، گناه [و زیانی] بزرگ و سودهایی برای مردم است؛ و[لی] گناه آن دو از سود آن دو بزرگ تر است. و از تو می پرسند: چه چیزی [در راه خدا] مصرف کنند؟ بگو: بخشش (متعادل، یا از مازاد مال یا از بهترین قسمت آن.) این چنین خدا آیات را برای شما روشن بیان می کند، تا شاید شما تفکّر کنید».

در آیه فوق، فلسفه حرمت قمار و شراب بیان گردیده و باعث تحقیقات مفصلی در این باره شده است؛ و حتی برخی ادعای اعجاز علمی قرآن را در این باره مطرح کرده اند؛ (2)که این ادعا قابل نقد و بررسی است.

2. آیاتی که انسان را به تفکر در طبیعت، آسمان و مراحل خلقت انسان دعوت و گاهی برخی گزاره های علمی را بیان می کند؛ مثال:

(اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ * وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ) ؛ (3)«خدا کسی است که آسمان ها را، بدون ستون هایی که آنها را ببینید برافراشت؛ سپس بر تخت (جهان داری) تسلّط یافت و خورشید

ص:225

و ماه را رام ساخت؛ هرکدام تا سرآمد معینی روان اند. کارها را تدبیر می کند؛ آیات (و نشانه های خود) را شرح می دهد؛ تا شاید شما به ملاقات پروردگارتان یقین پیدا کنید. و او کسی است که زمین را گسترانید و در آن [کوه های] استوار و جوی ها قرار داد و از همه محصولات، در آن، یک جفت دوتایی قرار داد؛ روز را به شب می پوشاند. قطعاً در آن [ها] نشانه هایی است برای گروهی که تفکّر می کنند».

در این آیات بحث نیروی جاذبه (بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها) و زوجیت گیاهان مطرح شده که از اعجازهای علمی قرآن هستند. (1)آیات مراحل خلقت انسان (2)نیز زمینه ساز طرح اعجاز علمی قرآن در مراحل خلقت شدند. (3)

3. آیاتی که اخبار غیبی گذشته یا آینده را بیان می کنند؛ (4) این آیات زمینه ساز طرح اعجاز تاریخی قرآن شدند و این یکی از اقسام اعجاز علمی قرآن است. (5)

ب) احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام)

1. برخی احادیث به صورت کلی از اخبار غیبی قرآن نسبت به گذشته و آینده خبر داده اند؛ مثلاً امام علی(علیه السلام) می فرماید:

« انّ فیه علم ما یأتی والحدیث من الماضی... »؛ (6)«به راستی که در قرآن آگاهی نسبت به حوادث آینده و اخبار گذشته است». این گونه احادیث زمینه ساز طرح اعجاز تاریخی قرآن شدند.

ص:226

2. برخی احادیث از اخبار آسمان و زمین در قرآن سخن گفته اند. (1)این گونه احادیث زمینه ساز طرح اعجاز علمی قرآن (بیان اخبار غیبی نسبت به طبیعت و کیهان) در حوزه علوم طبیعی شدند.

3. برخی احادیث مطالب کیهان شناختی را بیان می کنند که علامه مجلسی آنها را در دو جلد 56 و57 بحارالانوار گردآوری کرده است. در این احادیث گاهی به روشنی، آیات علمی قرآن در زمینه کیهان شناسی توضیح داده شده اند؛ مثال: (اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی یُدَبِّرُ الْأَمْرَ یُفَصِّلُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ ) ؛ (2)«خدا کسی است که آسمان ها را بدون ستون هایی که آنها را ببینید، برافراشت؛ سپس بر تخت (جهان داری) تسلّط یافت و خورشید و ماه را رام ساخت؛ هرکدام تا سرآمد معینی روان اند. کارها را تدبیر می کند؛ آیات (و نشانه های خود) را شرح می دهد؛ تا شاید شما به ملاقات پروردگارتان یقین پیدا کنید».

از امام رضا(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

«ثم عمد ولکن لاترونها»؛ (3)«در آنجا ستون هایی است؛ اما شما آنها را نمی بینید».

این گونه احادیث مورد توجه مفسران قرآن قرار گرفته (4)و بر اساس آنها اعجاز علمی قرآن در مورد اشاره به نیروی جاذبه -در آیه فوق- تثبیت شده است.

4. برخی احادیث مطالب پزشکی را بیان می کنند که در کتاب هایی مانند

ص:227

«طب النبی(صلی الله علیه و آله)»، «طب الصادق(علیه السلام)»، «طب الرضا(علیه السلام)»، «رساله ذهبیه امام رضا(علیه السلام)» و «دانشنامه احادیث پزشکی» جمع آوری شده اند. برخی از این احادیث آیات طبی قرآن را توضیح می دهند و زمینه طرح اعجاز طبی در احادیث و آیات را فراهم کردند.

آری؛ سرچشمه ها و زمینه های اعجاز علمی قرآن را می توان در آیات و روایات پیدا کرد؛ هرچند در صدر اسلام به صراحت از اعجاز علمی قرآن نام برده نشده است.

5. شیخ محمد عبده (1266 - 1323ق): بیان مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی و کیهان شناسی؛ (1)

6. رشید رضا (1354ق): ذکر مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن در تفسیر المنار. (2)

7. محمد صادق رافعی (1356ق): طرح مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن؛ (3)

8. عبدالعظیم زرقانی (م 1367ق): طرح اعجاز پزشکی قرآن؛ (4)

9. محمد مصطفی مراغی (م 1945م) و احمد مصطفی مراغی (م 1371ق): بیان مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن و رابطه آن با پیشرفت علوم بشری؛ (5)

10. عبدالله درّاز (م 1377 ق): طرح اعجاز صوتی؛ (6)

11. سید هبة الدین شهرستانی (1301 - 1369ق): طرح اعجاز نجومی قرآن؛ (7)

12. یدالله نیازمند شیرازی (زنده در 1326ش): بیان مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن؛ مثل اعجاز فیزیولوژی کی و اعجاز در طرح نظریه تکامل؛ (8)

13. آیت الله احمد اهتمام (م 1346ش): طرح مصادیق جدید اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی؛ (9)

ص:229

14. آیت الله مکارم شیرازی (معاصر): بیان مصادیق متعدد اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی؛ (1)

15. آیت الله معرفت (م 1385): طرح مصادیق متعدد اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم طبیعی؛ (2)

16. آیت الله سید ابوالقاسم خویی (م 1371ش): بیان اسرار خلقت در طبیعت و جهان؛ (3)

17. شهید مطهری (م 1358 ش): طرح اعجاز علمی قرآن در حوزه طبیعت و کیهان؛ (4)

18. آیت الله فاضل لنکرانی (م 1386 ش): بیان اسرار خلقت در قرآن؛ (5)

19. دکتر سید رضا پاک نژاد (م 1360 ش): طرح اعجاز رنگ ها در قرآن؛

20. آیت الله سید محمود طالقانی (م 1358 ش): طرح اعجازهای قرآن در علوم طبیعی؛

21. محمدتقی شریعتی (م 1366 ش): طرح اعجازها و نظریه پردازی قرآن در زیست شناسی و فیزیک؛

22. مهندس مهدی بازرگان (م 1372 ش): بیان اعجاز قرآن در هواشناسی و خاک شناسی؛

23. آیت الله سبحانی (معاصر): طرح اعجازهای کیهان شناختی و زیست شناسی قرآن؛

ص:230

24. احمد امین (م 1954م - 1373 ق): بیان اعجازهای علمی قرآن در علوم طبیعی؛

25. آیت الله صافی گلپایگانی (معاصر): ذکر اعجاز قرآن در تسخیر ماه؛

26. دکتر موریس بوکای (معاصر): طرح اعجاز علمی قرآن در مقایسه با تورات و انجیل؛

27. عبدالرزاق نوفل (معاصر): طرح اعجاز علمی قرآن در علوم طبیعی؛

28. دکتر لبیب بیضون (معاصر): بیان اعجاز علمی قرآن در علوم طبیعی و ریاضیات؛

29. دکتر ذاکر عبدالکریم نائیک (ت 1965م): قرآن و علم جدید؛

30. دکتر بدرالدین عبدالکریم احمد: اعجاز هندسی قرآن.

6. آیت الله محمدهادی معرفت (م 1385 ش): طرح اعجاز تشریعی قرآن؛ (1)

7. آیت الله سید ابوالقاسم خویی (م 1371ش): بیان اعجاز تشریعی قرآن و اخبار غیبی؛ (2)

8. شهید مرتضی مطهری (م 1358 ش): طرح اعجاز قرآن در زمینه های هنری، تشریعی، اخلاقی و تربیتی؛ (3)

9. آیت الله محمد فاضل لنکرانی (م 1386 ش): طرح اعجاز تشریعی و اخبار غیبی قرآن؛ (4)

10. محمود مهدی استانبولی: طرح اعجاز سیاسی و اجتماعی قرآن؛ (5)

11. دکتر امیرعلی لطفی (معاصر): بیان اعجاز مدیریتی قرآن؛ (6)

12. دکتر مصطفی رجب (معاصر): طرح اعجاز تربیتی قرآن (الاعجاز التربوی فی القرآن الکریم)؛ (7)

13. دکتر رفیق یونس المصری: طرح اعجاز اقتصادی قرآن (8)(الاعجاز الاقتصادی للقرآن الکریم)؛

ص:232

14. دکتر اسامه سید عبدالسمیع: طرح اعجاز اقتصادی قرآن (1)(الاعجاز الاقتصادی فی القرآن الکریم (دراسة تأصیلیه تطبیقیه)؛

15. دکتر نیاز علیشاه: طرح اعجاز قرآنی در نظام بین الملل حقوق بشر؛

16. دکتر علی رضا قائمی نیا: اعجازشناختی قرآن؛

17. دکتر محمدرفعت احمد زنجیر: اعجاز دینامیکی قرآن؛

18. خمیس جابر صفر: اعجاز جدلی در قرآن.

تذکر: در بخش منبع شناسی اعجاز علمی در پایان کتاب، فهرست مفصلی از کتاب ها در این موارد خواهد آمد.

2. مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شود؛ هرچند قضایایی شخصی و خاص باشند؛ مانند علم تاریخ (دانستن حوادث خاص تاریخی) و علم رجال؛

3. مجموعه قضایای کلّی ای که محور خاصی برای آنها لحاظ شده و هرکدام قابل صدق و انطباق بر موارد و مصادیق متعدد می باشند؛ هرچند قضایایی اعتباری و قراردادی باشند. به این معنا علوم غیرحقیقی و قراردادی (مانند دستور لغت زبان) نیز علم خوانده می شوند؛

4. مجموعه قضایای کلی حقیقی ای (غیر قراردادی) که دارای محور خاصی باشند؛ این اصطلاح، علوم نظری و عملی، از جمله الهیات و ما بعدالطبیعه را دربرمی گیرد؛

5. مجموعه قضایای حقیقی ای که از راه تجربه حسی قابل اثبات باشند. این همان اصطلاحی است که پوزیتیویست ها (اثبات گرایان) به کار می برند و بر اساس آن، علوم و معارف غیرتجربی را علم نمی دانند. این اصطلاح امروزه در جهان رونق گرفته است و طبق آن، علم را در مقابل فلسفه قرار می دهند. (1)

هرچند جعل اصطلاح اشکال ندارد، امّا اصطلاح اخیر، دیدگاه خاص پوزیتیویست ها (2)در دایره معرفت یقینی و شناخت واقعی انسان است که آن را محدود به امور حسی و تجربی می پندارند؛ ازاین رو اندیشیدن، در ماورای طبیعت را لغو و بی حاصل می دانند. (3)

ص:235

6. در روایات اسلامی علم به معنای دیگری نیز آمده است: «نوری که توسط خدا در قلب می تابد». ولی این علم حقیقی یا نورانی، (1)از مورد بحث ما خارج است و ما اینجا در مورد علوم ظاهری سخن می گوییم.

منظور ما از علم در اعجاز علمی معنای پنجم است (علوم قابل تجربه حسی که پوزیتیویست ها می گویند.) پس علم به معنای فلسفه و یا الهیات، از دایره بحث ما خارج است؛ زیرا کسانی که قرآن را با علوم تجربی تطبیق می کنند، بیشتر به همین علوم قابل تجربه حسی نظر دارند.

تقسیم بندی علوم بر اساس روش

در این تقسیم بندی، علوم بشری به چهار گروه تقسیم می شوند:

الف) علوم تجربی (2): به دو دسته تقسیم می شوند: اول) علوم طبیعی (3)(مانند: فیزیک، شیمی و زیست شناسی)؛ دوم) علوم انسانی (4)(مانند: جامعه شناسی و اقتصاد). روش این علوم، براساس مشاهده و تجربه حسّی است.

ب) علوم عقلی: این علوم نیز به دو گروه عمده تقسیم می شوند: اول) علوم منطق و ریاضیات؛ دوم) علم راجع به واقع؛ یعنی فلسفه که شامل فلسفه های مضاف (مانند: فلسفه اخلاق و فلسفه تاریخ) و فلسفه های غیر مضاف (مانند متافیزیک یا امور عامه) می شود.

ج) علوم نقلی: مانند تاریخ و لغت که در آنها از نقل استفاده می شود (البته منظور در اینجا علوم تعبدی شرعی نیست).

ص:236

د) علوم شهودی: با علم حضوری به دست می آیند (مانند: علوم پیامبران(علیهم السلام) و عرفا).

شاید این طبقه بندی، کامل ترین تقسیمی باشد که تاکنون از علوم ارائه شده است. (1)

و الاکلیل فی استنباط التنزیل دیدگاه غزالی و المرسی را تقویت می کند. (1)

مرحوم فیض کاشانی (م 1091 ق) هم در مقدمه تفسیر صافی این دیدگاه را به صورت خاصی در قسمتی از علوم می پذیرد. (2)

در عصر جدید نیز با پیشرفت علوم، این دیدگاه تقویت شد و کسانی مثل طنطاوی جوهری (ت1862م) در تفسیر مشهور الجواهر فی تفسیر القرآن سعی کرد تا بسیاری از علوم جدید را به قرآن نسبت دهد.

جدیدترین تمایل نسبت به این نظریه از طرف شخصی به نام رضا نیازمند در سال (1375ش) اظهار شد که در مقاله ای نوشت: «کسی که قرآن را قبول داشته باشد، باید قبول کند که مطالب آن شامل کلیه علوم هم هست و در آن هر چیز بر اساس دانش تفصیل داده شده است». (3)

دلایل دیدگاه اول:

1. ظاهر برخی آیات قرآن دلالت می کند که همه چیز در قرآن وجود دارد؛ مثل: (...نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ...) ؛ (4)«و کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستادیم که بیان گر هرچیز (از کلیات دین) است».

2. آیاتی که به علوم مختلف اشاره می کنند؛ مثلاً آیه ای که از حساب سخن می گوید اشاره به علوم ریاضی دارد: (... وَ کَفی بِنا حاسِبِینَ ) . (5)از آیه (رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ...) (6)

ص:238

نیز با حساب ابجد، 360 درجه بودن درجات دایره در هندسه استخراج می شود. علم پزشکی را هم می توان از آیه (وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ ) (1)به دست آورد.

3. روایاتی که دلالت می کنند همه علوم در قرآن کریم وجود دارند؛ مثلاً از امام باقر(علیه السلام) روایت شده که فرمود:

« ان اللَّه تبارک وتعالی لم یدع شیئاً تحتاج الیه الامة الا نزله فی کتابه وبینه لرسوله »؛ (2)«خداوند تبارک و تعالی هیچ چیزی را که مسلمانان به آن محتاج باشند، فروگذار نکرده است؛ مگر آن که آنها را در قرآن نازل و برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیان کرده است».

4. دلیل دیگر بر وجود همه علوم در قرآن، مسئله بطون آن است. در روایات متعددی وارد شده که قرآن بطون مختلفی دارد. (3)غزالی در احیاء العلوم به همین مطلب استشهاد می کند و تعداد علوم قرآن را تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذکر کرده است. وی می گوید این عدد چهار برابر می شود؛ چون هر کلمه ای ظاهر و باطن و حد و مطلع دارد. (4)

تذکر: دلایل این دیدگاه را هنگام ذکر دلایل دیدگاه های دوم و سوم بررسی و نقد خواهیم کرد.

دیدگاه دوم: قرآن برای هدایت و دین است؛ نه برای بیان مسائل علوم تجربی

این دیدگاه را می توان از سخنان برخی از صاحب نظران و مفسران استفاده کرد؛ مثلاً ابواسحاق شاطبی (م 790 ق) -که اولین مخالف نظریه غزالی و المرسی بود

ص:239

چنان چه- می گوید: «قرآن برای بیان احکام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است». (1)نویسندگان تفسیرهای مجمع البیان و کشاف نیز می نویسند: «منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل مربوط به هدایت و دین است». (2)

تذکر1: دلایل این دیدگاه همراه با دیدگاه سوم بیان می شود.

تذکر2: سخنان این بزرگان قابل توجیه و تأویل است و نمی توان گفت که آنان متمایل به دیدگاه سوم نبوده اند وگرنه ظاهر سخن آنان با ظواهر آیات قرآن ناسازگار است؛ زیرا در قرآن احکام، حدود، قوانین ارث، دستورات جنگ، حکومت، اقتصاد و... بیان شده اند؛ مسائلی که مربوط به دنیای مردمند. (3)

دیدگاه سوم) دیدگاه تفصیل

یعنی از یک سو همه علوم بشری در ظواهر قرآن وجود ندارند و هدف اصلی قرآن نیز هدایت بشر به سوی خداست و از سوی دیگر قرآن کریم به تفکر و علم دعوت می کند و برخی از مثال ها و مطالب علمی صحیح و حق را بیان می کند که بیان گر اعجاز علمی آن هستند.

دلایل وشواهد:

در اینجا دلایل این دیدگاه را همراه با ردّ دلایل دیدگاه اول ذکر می کنیم:

1. قرآن کتاب هدایت، اخلاق، تربیت و دین است و نازل شده تا انسان ها را به سوی فضیلت ها و خداشناسی هدایت کند. بنابر این ضرورتی ندارد که قرآن

ص:240

همه مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمول های آنها بیان کند؛ هرچند گاهی اشارات حق و صادقی به این مسائل شده است. این مطلب مورد تأکید مفسران قدیمی (1)و صاحب نظران معاصر (2)است.

2. ظهور آیاتی که می گویند: «همه چیز در قرآن است» قابل اخذ نیست؛ زیرا:

اولاً) این ظهور برخلاف بداهت است؛ چون بسیاری از فرمول های شیمی و فیزیک در قرآن کریم نیست.

ثانیاً) برخی مفسران، ظهور این آیات را به طور صریح انکار کرده و گفته اند که منظور، وجود چیزهایی است که در مورد هدایت انسان لازم است و این ها در قرآن وجود دارند (3)(کل شیء امور دینی).

ثالثاً) لفظ «کتاب» در آیات مورد بحث مانند (...نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ...) (4)ممکن است معانی مختلفی داشته باشد؛ مثل: «قرآن کریم»، «لوح محفوظ»، «اجل»، «علم خدا» و «امام مبین». (5) پس نمی توان گفت که حتماً مراد، قرآن است و همه چیز در آن وجود دارد. این اشکال در مورد روایاتی که مورد استناد واقع شده بودند نیز وارد است.

رابعاً) این آیات با دلیل عقل (قرینه لبّی) تخصیص می خورد و محدود می شود؛

ص:241

چون عقل انسان حکم می کند که قرآن در مورد هدف خود (هدایت معنوی انسان) همه چیز را بیان کند، نه در اموری که خارج از حوزه هدف آن است.

3. هدف آیاتی که اشاراتی به علوم طبیعی دارند، کشف فرمول های هندسه و شیمی و... نیست؛ بلکه به طور استطرادی و حاشیه ای این مباحث را مطرح کرده اند؛ یعنی صرفاً ذکر مثال (البته حق و واقعی) است و هدف آنها آموزش علوم نیست.

همچنین برخی از آیاتی که مورد استشهاد طرفداران دیدگاه اول قرار گرفته اند، از لحاظ موازین تفسیری قابل نقد هستند؛ مثلاً: آیه (رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ) ربطی به درجات دایره ندارد. حمل آیات بدون قرینه عقلی یا نقلی معتبر بر یک مطلب، تفسیر به رأی است.

4. مسئله بطون قرآن و علم ائمه(علیهم السلام) از مورد بحث ما خارج است؛ چون موضوع بحث در اینجا این است که آیا همه علوم بشری را می توان از ظواهر قرآن استخراج کرد یا نه؟

جمع بندی و نتیجه گیری

بنا بر آن چه بیان کردیم، به این نتیجه می رسیم که ظاهر آیات قرآن بر تمام علوم بشری (با فرمول ها و جزئیات آن) دلالت ندارد. در قرآن به بعضی از علوم و مطالب علمی اشاراتی شده است که استطرادی و عرضی هستند؛ ولی همه علوم بالفعل در قرآن نیستند. آیاتی که در این زمینه آمده اند، (1)بر این دلالت دارند که همه احتیاجات دینی و هدایتی مردم، در قرآن به تفصیل یا اجمال ذکر شده اند. (2)

ص:242

دوم ) هدایت و بیان مطالب علمی، دو هدف اصلی قرآن هستند. به عبارت دیگر همان طور که بیان هدایت دینی و معنوی انسان و بیان معارف الهی، از اهداف اولیه و اصلی قرآن کریم هستند، بیان مطالب علمی هم از هدف های اصلی قرآن به شمار می آیند. این کلام می تواند مطابق نظر کسانی باشد که می گفتند: «در قرآن همه معارف دینی و علوم بشری وجود دارند». (1)

البته چون در بحث قبل، وجود همه علوم در ظواهر قرآن را رد کردیم، مبنای دیدگاه دوم باطل شده است؛ اما برای روشن شدن مطلب، کلام یکی از نویسندگان در مورد مطالب علمی قرآن را می آوریم:

بعضی از بزرگان معاصر این طور فرموده اند: در قرآن کریم، بحث درباره جهان، طبیعت و انسان به طور استطرادی و تطفلی (حاشیه ای) به میان آمده است و شاید هیچ آیه ای نیابیم که مستقلاً به ذکر آفرینش جهان و کیفیت وجود آسمان ها و زمین پرداخته باشد.

هماره این بحث ها به منظور دیگر عنوان شده است. در موارد بسیار گفت وگو از آفرینش جهان و انواع آفریده ها برای آگاهانیدن انسان و رهنمونی اوست به عظمت الهی و سترگی حکمت که خدا در آفرینش به کار برده است.

در همه جا نیز این هدف ممکن است منظور باشد که انسان با نگرشی به عالم -از آن جهت که آفریده خدا و در چنبره تدبیر اوست- معرفت فطری و شناخت حضوری خود را شکوفایی دهد و شدت و نیروی بیشتری بخشد (و عقربه دل او را در جهت خدا نگه دارد.) به عبارت دیگر، قرآن کتاب فیزیک، گیاه شناسی، زمین شناسی و یا کیهان شناسی نیست. قرآن کتاب انسان سازی است و نازل شده است تا آن چه را که بشر در راه تکامل حقیقی (تقرب به خدای متعال) نیاز دارد به او بیاموزد و ازاین رو آیات مربوط به جهان و کیهان در هیچ زمینه، هیچ گاه به بحث های تفصیلی در مورد موجودات نپرداخته است؛

ص:244

بلکه به همان اندازه هایی که هدف قرآن در هدایت مردم تأمین می شده، بسنده کرده است. به همین جهت برخلاف بسیاری از آیات دیگر، این آیات دارای ابهام هایی است و کم تر می توانیم یک نظر قطعی به قرآن نسبت دهیم. (1)

سوم) قرآن در داستان ها و مثال های علمی، به صورت سمبلیک و طبق فرهنگ مخاطبین خود سخن می گوید و هدفش، بیان مطالب علمی به صورت اصلی یا عرضی نیست. در اینجا به نمونه ای از این کلمات اشاره می شود:

به زبان قرآن سخن می گویم که عمیق ترین و مترقی ترین اومانیسم را در قصه آدم و خلقت وی یافتم. آدم مظهر نوع انسان است. حقیقت نوعی انسان به معنای فلسفی نه بیولوژیک... در آفرینش آدم زبانش زبان متشابه معنا و رمزی و فلسفی است. خلقت انسان، یعنی حقیقت و سرنوشت معنوی و صفات نوعی او، در قصه آدم فرمول دارد: روح خدا - لجن متعفن - انسان؛ لجن متعفن و روح خدا، دو رمز است، دو اشاره سمبلیک است. انسان واقعاً نه از لجن بدبو (حَمَإٍ مَسْنُونٍ ) (2)ساخته شده و نه از روح خدا؛ بلکه اولی پستی، رکود و توقف مطلق را نشان می دهد و دیگری تکامل بی نهایت و برتری لایتناهی را می رساند. برای رساندن این معنای ترکیبی بهتر از روح خدا نمی توان یافت.

در جای دیگر می گوید:

اگر قصه های متشابه را به عنوان وقایع تاریخی بگیریم، نامفهوم و بی نتیجه است؛ اما اگر به عنوان حقایق سمبلیک بگیریم، مملو از اسرار علمی، انسان شناسی و تاریخ شناسی است. پس وقتی داستان هابیل و قابیل گفته می شود، داستان آغاز بشریت را می خواهد به صورت رمزی و سمبلیک (همان طور که آلبرکامو، در داستان اوران می گوید) بگوید.

پس هابیل نماینده یک مرحله از تاریخ بشری است.

انسان ها در آن دوره، هابیلی هستند؛ دوره ای که اصولاً همه منابع

ص:245

اقتصادی در اختیار همه انسان ها به تساوی بوده است.

قابیل نماینده دوره ای است که یک قطعه زمین خدا را محصور می کند و نام خودش را بر آن منبع تولید می گذارد و بعد دیگران را به استثمار و بردگی می کشد و با از بین رفتن هابیل و ماندن قابیل، ما همه فرزندان قابیل هستیم. (1)

برایت ویت، یکی از طرفداران تحلیل زبانی، در مورد داستان های خاص نظیر سیره مسیح می گوید:

درواقع یک داستان، شاید اگر بی انسجام باشد، پشتوانه بهتری برای سلوک علمی درازمدت ایجاد می کند. داستان ها مجعولات مفیدند که نه تأکید اکیدی در باب آنها هست و نه ایمان شدیدی؛ ولی همواره چون منبع الهامی برای عمل بوده اند. دین یک نقش ارزشمند ایفا می کند؛ بی آن که احکامی راجع به واقعیت صادر کرده باشد. (2)

بررسی

نظریه اخیر ریشه در همان نظریات تحلیل زبانی اروپا دارد؛ زیرا یکی از نظریات آنان این است که زبان دین، واقعیت تاریخی یا علمی را نشان نمی دهد و احکامی راجع به واقعیت نیز ندارد. (3)

یکی از مفسران معاصر در این زمینه می گوید:

ص:246

مسئله رمزی بودن آیات و شکل سمبلیک به آنها دادن، درحالی که هیچ مانع عقلی و نقلی وجود ندارد که انسان در اصل از لجن متعفن آفریده شده باشد، همان چیزی که به عقیده زیست شناسان، آماده ترین ماده بی جان برای پیدایش حیات و زندگی است و نخستین جوانه حیات در جهان، طبق تحقیقات دانشمندان، به احتمال قوی از آن پیدا شده است و نیز هیچ مانع عقلی و نقلی برای این که یک روح الهی در انسان قرار گرفته باشد وجود ندارد و با نبودن هیچ قرینه ای بر خلاف مفهوم اصلی لغات و جمله هایی که در زمینه خلقت انسان به کار رفته، آنها را به صورت رمزی و سمبلیک تفسیر کردن، چیزی جز تفسیر به رأی نیست.

فتح این باب سبب می شود که یکی موسی را کنایه از روح انقلاب توده های زحمتکش و فرعون را اشاره به رژیم های جبار می گیرد و دیگری عیسی را به معنای افکار زنده کننده اجتماع و مریم را کنایه از روح پاکی و عفت می داند و کم کم دامنه این تفسیر به رأی، به احکام و قوانین اسلام کشیده می شود؛ یکی می گوید: منظور از نماز توجه باطنی به خداست؛ دیگری می گوید روزه به معنای خویشتن داری از گناه است و به این ترتیب همه قوانین زیر چرخ های تفسیر به رأی در هم کوبیده می شود. (1)

همچنین مثال های علمی قرآن گاهی به صورت گزاره های خبری (نه قصه و مثال) هستند و نمی توان آنها را بر مثال های سمبلیک حمل کرد؛ مثل آیه شریفه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها...) (2)که به حرکت -بلکه جریان- خورشید اشاره می کند و امروز از نمونه های اعجازآمیز قرآن محسوب می شود.

فواید ذکر مثال های علمی در قرآن کریم

1. مطالب و مثال های علمی قرآن، راه قرآن را در زمینه خداشناسی هموار می کنند؛

ص:247

چون هدف قرآن بیان آیات الهی و توجه دادن مردم به جلوه های فیض و قدرت الهی است تا مردم را بیشتر متوجه خدا کند. این مطلب از راه ذکر مثال های علمی و آیات الهی در آسمان ها، زمین، دریاها، عجایب خلقت انسان و جانوران تأمین شده است؛ ازاین رو به ذکر فرمول ها و تفاصیل هر مطلب نیاز نیست و اشاره ضمنی کافی است.

2. برخی مطالب علمی قرآن، اعجاز علمی قرآن را ثابت می کنند. این مثال های حق و واقعی -که با مطالب اثبات شده و یقینی علوم (نه نظریه های متزلزل و ظنی) مطابقت دارند- ما را متوجه می کنند که قرآن این مسائل را از محیط اجتماعی خود الهام نگرفته است؛ چون قرآن در جزیرة العرب فاقد تمدن نازل شده است و حتی تمدن های آن زمان (مثل ایران و روم) نیز آن قدر پیشرفت علمی نداشته اند تا بتوانند نظریه های علمی قرآن را به پیامبر(صلی الله علیه و آله) القا کنند. بنابر این قرآن از طرف خدای حکیم و عالم نازل شده است.

جالب است که بعضی مسائل علمی مطرح شده در قرآن (مثل حرکت زمین یا زوجیت گیاهان) با دیدگاه های علمی موجود در عصر نزول قرآن مطابقت نداشتند؛ ولی قرآن با شجاعت، مطالب علمی محکم و به دور از خرافات را بیان می کند. (1)

3. مثال های علمی واقعی در قرآن موجب کنجکاوی بشر و تفکر او در عجایب آسمان ها، خلقت انسان و دیگر موجودات می شوند و بشر را متوجه نیروهای ناشناخته طبیعت می کنند؛ یعنی کار مهم قرآن ایجاد سؤال در ذهن انسان است؛ زیرا انسان تا سؤال نداشته باشد، به دنبال کشف علم نمی رود؛ چون فکر می کند همه چیز را می داند و دچار یک جهل مرکب می گردد. قرآن مسائل ناشناخته کهکشان ها و موجودات ناشناخته را بزرگ جلوه می دهد و انسان را به تفکر در

ص:248

طبیعت دعوت می کند و این موجب پیشرفت علوم و صنایع بشر می گردد؛ چنان که در چند قرن اولیه تمدن اسلامی، همین امر موجب پیشرفت -بلکه جهش- علمی مسلمانان شد. (1)

4. توجه اسلام و قرآن به علم و مطالب علمی منشأ بسیاری از علوم و الهام بخش بسیاری از معارف بشری گردید و رشد علوم را تسریع کرد (هرچند گفتیم که تمام علوم با جزئیات آنها در قرآن وجود ندارد.) مثلاً توجه قرآن به آسمان ها، حرکت خورشید، ستارگان و سیارات موجب شد تا علم کیهان شناسی (نجوم) در میان مسلمانان به سرعت رشد کند؛ هرچند مسئله قبله در نماز و احتیاج به جهت شناسی هم تأثیر زیادی در این مسئله داشت.

جمع بندی و نتیجه گیری

یکم) در مورد مطالب علمی قرآن می توانیم چند هدف را بیان کنیم:

الف) ظاهر مطالب علمی قرآن گاهی در رابطه با شناخت آیات الهی و توجه به مبدأ هستی است؛ همان گونه که قرآن می فرماید: (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ ) ؛ (2)«در پیدایش آسمان ها و زمین و آمدن شب و روز نشانه هایی برای صاحبان خرد وجود دارند».

ب) گاهی آیات علمی قرآن نشانه عظمت مطلب (یا مطالب) است؛ یعنی گوینده سخن به ظاهر قصد دارد که اهمیت یک مطلب علمی را برساند و آن را ذکر می کند؛ قسم های قرآن به خورشید، ماه و... (3)از این قبیلند.

ص:249

ج) گاهی آیات علمی قرآن برای اثبات معاد است؛ مثلاً می فرماید: (فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ * یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ * إِنَّهُ عَلی رَجْعِهِ لَقادِرٌ) ؛ (1)«پس انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است!، از آبی جهنده آفریده شده است، آبی که از میان پشت و (دو استخوان) پیش (مرد) بیرون می آید، مسلّماً او بر بازگرداندن وی (در رستاخیز) تواناست».

دوم) پایین آوردن مطالب علمی قرآن تا حد مثال های ساده خلاف انصاف است؛ چون «مثال» برای ساده کردن فهم مطالب گوینده است و گاهی واقعیت و حقیقت ندارد؛ اما مطالب علمی قرآن حقایق کشف نشده ای را دربر دارند که پس از قرن ها باعث تعجب دانشمندان می شوند و اعجاز علمی قرآن را اثبات می کنند.

ساده اندیشی است که بگوییم قرآن برای بیان مطلبی مثالی علمی زده و اتفاقاً درست از آب درآمده است! همچنین گفتیم که این مطالب علمی، یک بعد از اعجاز قرآن را نشان می دهند؛ پس از حد مثال بالاترند.

سوم) می توان این طور گفت که قرآن یک هدف اصلی و عمده دارد و آن به کمال رساندن انسان (تقرب الی اللَّه) و اهداف فرعی دیگری هم در مسیر همان هدف اصلی دارد؛ از جمله آن اهداف اثبات معاد، نبوت و اعجاز خود قرآن (که مقدمه ای است برای پذیرش وحی توسط مردم) می باشد.

بر این اساس بیان مطالب علمی از اهداف قرآن است؛ چون اعجاز قرآن را ثابت می کنند؛ ولی هدف اصلی و عمده قرآن نیست. این مطلب به ویژه با این نکته روشن می شود که آیاتی که همه چیز را به قرآن نسبت می دهند، در مورد هدایت و دینند؛ پس هدف اصلی هدایت انسان و بیان معارف دینی است. یکی از امور مربوط به دین

ص:250

اثبات اعجاز قرآن است و یکی از ابعاد اعجاز قرآن اعجاز علمی آن است؛ ازاین رو مطالب علمی قرآن (در بعضی موارد) از اهداف قرآنند؛ اما نه اهداف عمده و اصلی.

چهارم) در تطبیق آیات قرآن با نظریات و قوانین علمی باید کاملاً محتاط باشیم تا به تحمیل نظریات اثبات نشده علمی بر قرآن کریم گرفتار نشویم. صحیح آن است که علوم تجربی را در فهم قرآن -آن هم با شرایط متعددی- استخدام کنیم. (1)

نظریات و علومی که درنظر داشتند، برمی گرداندند. از اینجا بود که علومی مانند: هندسه، حساب، پزشکی، هیأت، جبر، مقابله و جدل از قرآن استخراج شدند؛ مثلاً از آیه شریفه (وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ ) (1)آنجا که خداوند از قول حضرت ابراهیم(علیه السلام) نقل می کند که: «وقتی بیمار شدم، اوست که شفا می دهد»، علم پزشکی را استخراج کردند. (2)علم جبر را نیز از حروف مقطعه اوایل سوره ها استفاده کردند. (3)از آیه شریفه (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها) نیز زمین لرزه سال 702 قمری را پیش بینی کردند. (4)

روشن است که این نوع تفسیر علمی منجر به تأویلات زیادی در آیات قرآن - بدون رعایت قواعد ادبی، ظواهر الفاظ و معنای لغوی آنها- می شود.

از همین رو بسیاری از مخالفان، تفسیر علمی را نوعی تأویل و مجازگویی دانسته اند. (5)البته در این قسم از تفسیر علمی حق با آنان است و ما پیش تر اقوال و دلایل مختلف این مسئله (وجود همه علوم در ظواهر قرآن) را بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که این سخن مبنای درستی ندارد.

2. تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن کریم

این شیوه از تفسیر علمی در یک قرن اخیر رواج یافت و بسیاری از افراد با مسلم پنداشتن قوانین و نظریات علوم تجربی سعی کردند آیاتی موافق با آنها را در قرآن بیابند و هرگاه آیه ای موافق با آنها نمی یافتند، با تمسک به تأویل یا تفسیر به رأی، آیات را برخلاف معانی ظاهری حمل می کردند؛ مثلاً در آیه شریفه

ص:252

(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها...) (1)(او کسی است که شما را از یک شخص آفرید و از او همسرش را قرار داد تا بدان آرام گیرد) کلمه نفس را پروتون و زوج را الکترون معنا کردند و گفتند منظور قرآن این است که همه شما را از پروتون و الکترون -که اجزای مثبت و منفی اتم هستند- آفریدیم و در این تفسیر حتی معنای لغوی و اصطلاحی نفس را رعایت نکردند. (2)

این گونه تفسیر علمی، در یک قرن اخیر، در مصر و ایران رایج و موجب بدبینی بعضی دانشمندان مسلمان به اصل تفسیر علمی گردید و باعث شد تفسیر علمی را به عنوان تفسیر به رأی و تحمیل نظریات و عقاید بر قرآن طرد کردند؛ چنان که علامه طباطبایی تفسیر علمی را نوعی تطبیق اعلام کرد. (3)

البته در مورد این نوع تفسیر علمی حق با مخالفان است؛ زیرا ذهن مفسر هنگام تفسیر باید از هرگونه پیش داوری خالی باشد تا بتواند درست تفسیر کند. اگر مفسر یک نظریه علمی را انتخاب و بر قرآن تحمیل کند، پا در طریق تفسیر به رأی گذاشته که در روایات وعده عذاب برای آن داده شده است.

3. استخدام علوم برای فهم بهتر قرآن

در این شیوه از تفسیر علمی، مفسر با دارا بودن شرایط لازم و با رعایت ضوابط تفسیر معتبر، به تفسیر علمی قرآن اقدام می کند. او سعی دارد با استفاده از مطالب قطعی علوم (که از طریق دلیل عقلی پشتیبانی می شوند و با ظاهر آیات قرآن -طبق معنای لغوی و اصطلاحی- موافق اند) به تفسیر علمی بپردازد و معانی مجهول

ص:253

قرآن را کشف و در اختیار انسان های تشنه حقیقت قرار دهد. این شیوه تفسیر علمی، بهترین نوع و بلکه تنها نوع صحیح تفسیر علمی است. ما در مبحث آینده، معیار این گونه تفسیر را به طور کامل بیان خواهیم کرد؛ اما در اینجا تاکید می کنیم که در این شیوه تفسیری، باید از هرگونه تأویل و تفسیر به رأی پرهیز کرد و تنها به طور احتمالی از مقصود قرآن سخن گفت؛ زیرا علوم تجربی به خاطر ظنی بودن و اسقرای ناقص در روش، نمی توانند نظریات قطعی بدهند.

مثال: هنگامی که آیه شریفه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها...) ؛ (1)«و خورشید که تا قرارگاهش روان است» نازل شد، مردمِ آن زمان همین حرکت حسی و روز مره خورشید را از این آیه می فهمیدند؛ در حالی که حرکت خورشید از مشرق به مغرب کاذب است و نتیجه خطای حس باصره ماست. درحقیقت، زمین در حرکت است و ما خورشید را متحرک می بینیم؛ همان طور که شخص سوار بر قطار خانه های کنار جاده را در حرکت می بیند. با پیشرفت علوم بشری و کشف حرکت زمین و خورشید، روشن شد که خورشید هم خود دارای حرکت انتقالی است (نه حرکت کاذب بلکه واقعی) و خورشید و بلکه تمام منظومه شمسی - و حتی کهکشان راه شیری - در حرکت هستند و کهکشان ها و ستارگان با سرعت سرسام آوری از هم دیگر دور می شوند و عالم انبساط پیدا می کند. (2)پس می گوییم اگر به طور قطعی اثبات شد که خورشید در حرکت است و ظاهر آیه قرآن هم می گوید که خورشید در جریان است، منظور قرآن حرکت واقعی و انتقالی خورشید است. (3)

ص:254

از این نوع تفسیر علمی، اعجاز علمی قرآن نیز اثبات می شود؛ برای مثال قانون زوجیت عمومی گیاهان، در قرن هفدهم میلادی کشف شد؛ اما قرآن حدود ده قرن قبل از آن، از زوج بودن همه گیاهان سخن گفته است. (1)

3. تفسیر علمی باید به وسیله علوم قطعی صورت گیرد (علومی که علاوه بر تجربه، به وسیله دلیل عقلی و... تأیید شوند). در جای خود اثبات شده که علوم تجربی، به تنهایی نمی توانند یقین - به معنای اخص- بیاورند؛ زیرا قوانین علوم تجربی، از طریق استقرای ناقص تعمیم می یابند یا اطمینان می آورند، اما احتمال طرف مقابل را به صفر نمی رسانند؛ بنابراین، یقین به معنای اخص (اطمینان به یک طرف و عدم احتمال طرف مقابل؛ یعنی یقین مطابق واقع) نمی آورد و حتی طبق آخرین نظریات دانشمندان، قوانین علمی نداریم؛ بلکه نظریه ها یا افسانه های مفید هستند. (1)از این جهت در قضایای علمی چند احتمال را می توانیم مطرح کنیم:

اول) قضیه علمی ای که یقین به معنای اخص بیاورد (یا به مرحله بداهت حسی رسیده باشد)، قطع مطابق واقع می آورد؛ زیرا تجربه علمی همراه با دلیل عقلی است. (2)

دوم) قضیه علمی یقین به معنای اعم می آورد؛ یعنی اطمینان حاصل می شود، ولی احتمال طرف مقابل به صفر نمی رسد؛ چنان که بیشتر قضایای اثبات شده علوم تجربی، این گونه اند.

سوم) قضیه علمی به صورت تئوری یا نظریه ظنی ای باشد که هنوز به مرحله اثبات نرسیده است.

در صورت نخست تفسیر علمی جایز است؛ زیرا قرآن و علم قطعی (که به قطع عقلی برمی گردد) معارضت ندارند؛ بلکه قراین قطعی «نقلی»، «عقلی» و

ص:256

«علمی» برای تفسیر قرآن لازم اند. در صورت دوم نیز تفسیر علمی اگر به صورت «احتمال» ذکر شود، صحیح به نظر می رسد؛ مثلاً گفته شود: چون ظاهر قرآن، با حرکت انتقالی خورشید مطابق است، به احتمال قوی منظور قرآن، همین حرکت است. در صورت سوم تفسیر علمی صحیح نیست؛ زیرا همان اشکالاتی را پدید می آورد که مخالفان تفسیر علمی می گفتند (مانند: انطباق قرآن با علوم متغیر و شک کردن مردم در صحت قرآن).

تذکر: در چه صورت نتیجه تفسیر علمی اثبات اعجاز علمی قرآن خواهد بود؟ پاسخ این پرسش را در مباحث آینده بیان خواهیم کرد.

معیار شناخت مصادیق تفسیر علمی غیرمعتبر

با توجه به معیارهای تفسیر علمی معتبر، هر تفسیر علمی ای که از این دایره خارج باشد و دارای اموری به شرح زیر باشد، معتبر و صحیح نیست:

1. تفسیر به رأی: هرگاه مفسر سعی کند آیات علمی قرآن را طبق نظر خود تفسیر کند و به اصطلاح، استقلال در تفسیر داشته باشد و بدون مراجعه به قراین عقلی و نقلی به تفسیر علمی بپردازد، موجب تفسیر به رأی می شود که وعده عذاب بر آن داده شده است. (1)

2. تحمیل نظریه علمی یا نظر مفسر بر قرآن: اگر تفسیر علمی، بدون هماهنگی و توافق با ظواهر الفاظ و معانی لغوی و اصطلاحی آنها صورت گیرد، نتیجه اش تفسیر به رأی یا تأویل های غیرمعتبر در قرآن خواهد بود.

3. استخراج علوم، با تمسک به تأویل غیر صحیح آیات قرآن: هرچند نظریه

ص:257

«وجود تمام علوم در قرآن» مردود است (چنان که در بخش قبل متذکر شدیم) اما این عقیده پایه ای برای تأویل های غیرصحیح است که نمونه های آن را در بخش های بعدی کتاب می آوریم.

4. تفسیر علمی افراد غیرمتخصص در علم تفسیر: این افراد اگرچه در رشته ای از علوم تجربی متخصص باشند، تفسیرشان ارزشی ندارد؛ بلکه گاهی تفسیر به رأی نیز می کنند؛ همان طور که اظهار نظر یک مفسر در علوم پزشکی (بدون داشتن تخصص) ارزشی ندارد.

5. تفسیر قرآن به وسیله علوم ظنی، نظریه ها و تئوری ها: این گونه تفسیر علمی معتبر نیست؛ زیرا تطبیق وحی قطعی مطابق واقع با علوم ظنی متغیر، پیامدی جز در تغییر قرآن ندارد؛ امری که درصورت تغییر علوم، موجب شک مردم در آیات و اخبار قرآنی می شود.

6. تفسیر قرآن به وسیله قضایای یقینی (یقین به معنای اعم اطمینان با احتمال ضعف طرف مقابل): چنین تغییری جایز نیست؛ مگر به صورت احتمالی؛ یعنی بگوید به احتمال قوی مقصود قرآن این است؛ زیرا در قضایای علوم تجربی (که با عقل تأیید نشده اند) احتمال خطا وجود دارد و اسناد قطعی این علوم به قرآن، همانا تحمیل یک نظریه علمی بر قرآن است.

ص:258

پژوهش های جدید

1. یکی از ابعاد هشتادویک گانه اعجاز قرآن را انتخاب و دلایل آن را بررسی کنید.

2. پژوهش های جدید قرآنی چند سال اخیر را بررسی و بیان کنید چه وجوه جدیدی از اعجاز قرآن ادعا شده است، سپس آن را بررسی کنید.

3. روش شناسی هریک از شخصیت هایی را که مدعی اعجاز علمی قرآن بوده اند بررسی و نقد کنید.

منابع جهت مطالعه بیشتر

1. کتاب های اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب آمده اند.

2. مقالات اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب آمده اند.

3. پایگاه های اینترنتی اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب ذکر شده اند.

4. مجلات میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب آورده شده اند.

5. پایان نامه های میان رشته ای قرآن و علوم اعجاز قرآن که در منبع شناسی پایان این کتاب نوشته شده اند.

6. شخصیت های میان رشته ای قرآن و علوم که در منبع شناسی پایان همین کتاب آمده اند.

ص:259

ص:260

و برخی از مصادیق مهم را نیز توضیح می دهیم، اما باید توجه داشت که هر کدام از این محورها نیازمند پژوهش مستقلی است.

مبادا (از مسیر منحرف و) فنا شوند و اگر در (آستانه) فنا قرار گیرند، هیچ کس بعد از او آنها را نگاه نمی دارد؛ که او بردباری بسیار آمرزنده است».

این مضمون در آیه 65 سوره حج نیز آمده است.

نکات تفسیری

1. آیات فوق نشانه ها و نعمت های خدا را برمی شمارند. تا مردم به لقای خدا ایمان آورند (رعد) و ببینند دیگران نمی توانند مثل خدا چنین مخلوقاتی داشته باشند (لقمان). هنگامی که این آیات برای انسان ها گفته شد، اگر کسی باز هم آیات الهی را تکذیب کند، بد عاقبتی دارد و وای به حال او (مرسلات).

2. کلمه «عمد» (بر وزن قمر) جمع عمود به معنی «ستون» است. برای عبارت «ترونها» دو تفسیر گفته اند؛ یکی این که صفت برای «عمد» باشد؛ یعنی: «آسمان ها را بدون ستونی که دیدنی باشد برافراشتیم» که لازمه آن وجود ستون های نامریی برای آسمان است. دیگر آن که «بغیر عمد» متعلق به عبارت «ترونها» باشد: «ترونها بغیر عمد»؛ یعنی: «همان گونه که می بینید آسمان بدون ستون است». البته برخی نیز عبارت «ترونها» را معترضه گرفته. و همین معنای دوم را پذیرفته اند. (1)

تفسیر دوم خلاف ظاهر آیه است؛ چون لازمه آن تقدیم و تأخیر است. (2)

تاریخچه

برخی معتقدند که (بعد از اشارات علمی قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام)

ص:264

ابوریحان بیرونی (440ق) اولین کسی بود که به نیروی جاذبه پی برد؛ (1)امّا مشهور آن است که نیروی جاذبه عمومی اولین بار توسط نیوتن (2)(در قرن هفدهم میلادی) کشف شد. (3)داستان افتادن سیب از درخت و انتقال ذهنی نیوتن به نیروی جاذبه معروف است. (4)نیوتن بر اساس قوانین کلی حرکت سیارات را این گونه تبیین کرد:

الف) طبق قانون جاذبه عمومی، کلیه اجسام هم دیگر را جذب می کنند و این کشش به دو چیز بستگی دارد: جرم و فاصله؛ یعنی با جرم نسبت مستقیم دارد و هرقدر جرم یک جسم بیشتر باشد نیروی کشش آن نیز زیادتر می شود؛ مثلاً جرم خورشید 330 هزار برابر جرم زمین است و ازاین رو نیروی جاذبه خورشید نیز 330 برابر نیروی جاذبه زمین است و بر همین اساس، زمین تحت تأثیر جاذبه خورشید قرار می گیرد. از طرفی چون جرم زمین 81 برابر جرم ماه است، ماه نیز تحت تأثیر نیروی جاذبه زمین قرار گرفته و دور زمین می چرخد. امّا هرچه فاصله دو جسم بیشتر باشد، تأثیر جاذبه کمتر می شود و به نسبت مجذور این فاصله، نیروی جاذبه کاهش می یابد؛ مثلاً اگر این فاصله دو برابر شد، نیروی جاذبه چهار برابر کمتر می شود.

ص:265

ب) طبق قانون گریز از مرکز، هر جسمی که بر گرد مرکزی حرکت کند، در آن جسم طبعاً کششی به وجود می آید که می خواهد از آن مرکز دور شود؛ مثل قطعه سنگی که به ریسمانی بسته ایم و می گردانیم.

حرکت زمین، سیارات، قمرها و اجرام آسمانی در مدارهای خود و گرد همدیگر، در نتیجه ترکیب دو نیروی جاذبه و گریز از مرکز است. این دو نیرو اجرام فضایی را در مدار خود نگاه می دارند و از سقوط آنها و نیز از تصادم و اصطکاک آنها با یکدیگر جلوگیری می کنند. (1)

اسرار علمی

در مورد انطباق آیات فوق با یافته های اخترشناسی نوین، بسیاری از صاحب نظران و مفسران سخن گفته اند که در این جا به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

الف) اسرار علمی آیات اول و دوم (بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها) (2):

1. آیت الله مکارم شیرازی در هر دو مورد به نکات علمی آیه اشاره می کند و آن را یکی از معجزات علمی قرآن مجید می داند. وی پس از ذکر دو تفسیر برای آیه -و ترجیح تفسیری که «ترونها» را صفت «عمد» می داند- می نویسند:

مقید ساختن آن (عمد) به «ترونها» دلیل بر این است که آسمان ستون های مریی ندارد. مفهوم این سخن آن است که ستون هایی دارد؛ امّا قابل رؤیت نیست... این تعبیر لطیفی است به قانون جاذبه و دافعه که همچون ستونی بسیار نیرومند -امّا نامریی- کرات آسمانی را در جای خود نگه داشته.

وی سپس به این حدیث از امام رضا(علیه السلام) استشهاد می کند:

ص:266

حسین بن خالد می گوید از امام رضا(علیه السلام) پرسیدیم این که خداوند فرموده: (وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ ) ؛ «سوگند به آسمان که دارای راه هاست» یعنی چه؟

فرمود: این آسمان راه هایی به سوی زمین دارد.

حسین بن خالد می گوید: عرض کردم چگونه می تواند راه ارتباطی با زمین داشته باشد درحالی که خداوند می فرماید: آسمان ها، بی ستون است.

امام فرمود: «سبحان اللّه! الیس اللّه یقول بغیر عمد ترونها؟ قلت بلی. فقال ثم عمد و لکن لا ترونها»؛ «عجیب است! آیا خداوند نمی فرماید: بدون ستونی که قابل مشاهده باشد؟ من عرض کردم: آری. فرمود پس ستون هایی هست لکن شما نمی بینید». (1)

آیت الله مکارم متذکر می شود که این آیات و احادیث بر خلاف تفکرات نجومی آن زمان (برپایه) هیئت بطلمیوسی بود. (2)

2. آیت الله نوری همدانی نیز با ذکر آیه دوم سوره رعد همین مطلب را از آیه برداشت کرده و حدیث مذکور را از امام رضا(علیه السلام) در تفسیر آن می آورد. وی سپس نکته لطیفی را در تعبیر «عمد» متذکر می شود:

میان «ستون» که تکیه گاه و نگاه دارنده است، با جسمی که بر آن تکیه کرده است، لازم است تناسب و محاسبه کامل رعایت شود؛ یعنی هر اندازه جسم سنگین تر است بهمان نسبت باید «ستون» دارای قدرت و مقاومت بیشتری باشد....

بنابراین نیروی جاذبه و سایر قوانین حرکت مربوط به این اجرام، با نظام دقیق و فرمول مخصوص خود مورد محاسبه قرار گرفته است تا توانسته هر یک از آنها را در ارتفاع و مدار معین در طی میلیاردها سال نگاه بدارد.

با توجه به این نکته روشن می شود که تعبیرات قرآن -که راهنمای سعادت بشر است- چه اندازه اعجازآمیز و لطیف است. (3)

ص:267

تذکر: منظور ایشان این است که تعبیر عمد (ستون) علاوه بر اصل نیروی جاذبه، به لزوم تناسب کمی و کیفی بین ستون (نیروی جاذبه) و دو طرف ستون نیز اشاره دارد.

3. برخی نویسندگان معاصر نیز به این دو آیه استناد کرده و ستون نامریی را به معنای نیروی جاذبه دانسته اند - مسئله ای که قرآن هزار و چهار صد سال قبل از نیوتن از آن پرده برداشته است- و روایت مذکور را نیز از امام رضا(علیه السلام) ذکر کرده اند. (1)

4. آیت الله مصباح پس از ارائه دو تفسیر برای آیه (بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها) (ترونها صفت عمد باشد یا جمله معترضه (2)باشد) می نویسد: «به هرحال هر دو تفسیر قابل تصور است و ظاهراً مانعی برای تصور هیچ یک از دو وجه وجود ندارد». (3)

5. برخی دیگر از نویسندگان و صاحب نظران معاصر نیز به دو آیه مورد بحث در مورد نیروی جاذبه استناد کرده اند که عبارتند از: محمد حسن هیتو (4)وآیت الله معرفت که بحث مفصلی پیرامون نیروی جاذبه و آیات فوق دارند (5)و نیز لطیف راشدی. (6)

ب) اسرار علمی آیه سوم (کِفاتاً) (7):

1. آیت الله مصباح یزدی در مورد آیه فوق می نویسد:

کفات موضعی است که اشیا در آن جمع آوری می گردد و در اصل معنای آن، گرفتن و ضمیمه کردن (قبض و ضّم) وجود دارد. از همین جا می توان

ص:268

بهره برد که زمین اشیا را به خود جذب می کند، می گیرد. و بعید نیست که اشاره به نیروی جاذبه زمین باشد که با توجه به سرعت شگرف حرکت زمین، اگر این نیروی جاذبه نمی بود، همه اشیای روی زمین در فضا پراکنده می شد.

وی سپس اشاره می کند که کفات به معنای سرعت هم آمده است؛ امّا این معنا را ضعیف تر می داند. (1)

2. یکی دیگر از صاحب نظران چند مطلب را از معنای لغوی کلمه کفات استخراج می کند:

حرکت وضعی و انتقالی زمین و سرعت طیران آن در فضا، وجود مواد مذاب داخل زمین، تغییرات سطحی و عمقی کره خاک و نیروی جاذبه زمین. وی به معنای لغوی کفات استناد می کند که «الکفات: موضع یکفت فیه الشیء ای یضم و یجمع». (2)

3. برخی از نویسندگان و یکی از مفسران معاصر نیز از این آیه نیروی جاذبه را استفاده کرده اند. (3)

ج) اسرار علمی آیه چهارم (...یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا...) (4)

1. آیت الله نوری همدانی پس از بحث مفصلی در مورد نیروی جاذبه و استشهاد به آیه فوق، کلمه «تزولا» را «انحراف» معنا کرده است. (5)

2. برخی از نویسندگان معاصر نیز درباره این آیه می نویسند: «مگر این نگاه داشتن، غیر از همان نیروی جاذبه عمومی است که خداوند در بین کرات

ص:269

قرار داده تا از مدارشان منحرف نشوند؟». (1)

3. برخی از مفسران آیه فوق را دو گونه تفسیر کرده اند: یکم) این که تأکید آیه بر مسئله حفظ نظام عالم هستی است؛ یعنی همان چیزی که در بحث های فلسفی به اثبات رسیده است: ممکنات در بقای خود همان گونه نیازمند به مبدأ هستند که در حدوث نیازمندند. دوم آنکه کرات آسمانی میلیون ها سال در مدار خود حرکت می کنند و این از نیروی جاذبه و دافعه سرچشمه می گیرد. (2)

بررسی

در مورد انطباق قانون جاذبه عمومی با آیات مورد بحث تذکر چند نکته لازم است:

1. در تفسیر آیه اول و دوم (بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها) به نیروی جاذبه دو نکته قابل تأمل است:

اول) کلمه «عمد» جمع و به معنی «ستون ها» است؛ پس هرچند تفسیر آن به نیروی جاذبه ممکن است، ولی امکان دارد که مقصود از ستون ها چندین نیروی متفاوت باشد که یکی از آنها نیروی جاذبه است و چه بسا دانشمندان دیگری پیدا شوند و آنها را کشف کنند. پس حصر عمد (ستون ها) در نیروی جاذبه درست به نظر نمی رسد.

دوم) کلمه «سماوات» در قرآن معانی متعددی دارد (مثل: جهت بالا، جوّ زمین، کرات آسمانی، آسمان های معنوی و ستارگان و سیارات) (3)و در اینجا در

ص:270

صورتی تفسیر آیه به نیروی جاذبه صحیح است که آسمان را «کرات آسمانی» معنا کنیم. با توجه به سیاق آیه دهم سوره لقمان که در مورد نزول باران از آسمان سخن می گوید و آسمان ها را در مقابل زمین به کار می برد و نیز آیه دوم سوره رعد که به دنبال آسمان ها از خورشید و ماه و سپس زمین (در آیه بعد) سخن می گوید، معلوم می شود که قدر متیقن از آسمان در این موارد همان آسمان مادی (یعنی کرات آسمانی یا طبقات جوّ زمین) است.

2. در مورد آیه چهارم، یعنی: (إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا...) ؛ (1)«در حقیقت، خدا (اجرام) آسمان ها و زمین را نگاه می دارد تا مبادا (از مسیر منحرف و) فنا شوند» (یا تا منحرف نشوند) نیز سه نکته قابل تأمل است:

اول) در اینجا هم باید آسمان ها را به معنای کرات آسمانی فرض کنیم.

دوم) نگهداری آسمان و زمین توسط خدا را به معنای نگهداری آنها توسط نیروی جاذبه معنا کنیم. آری، ممکن است خداوند توسط وسایل و نیروهای متعددی آسمان ها و زمین را نگهداری کند تا منحرف نشوند که نیروی جاذبه یکی از آنهاست؛ نه تمام آنها. پس انحصار معنای آیه فوق نیز در نیروی جاذبه صحیح نیست.

سوم) این آیه دو تفسیر دارد (همان طور که گذشت) که بر اساس یکی از آنها قابل انطباق بر نیروی جاذبه است.

3. کفاتاً در لغت حداقل به معنای جمع سرعت آمده است. (2)برخی نیز آن را جمع انسان ها (مرده و زنده) در زمین و عده ای دیگر حرکت زمین معنا کرده اند؛ همان گونه که برخی به معنای جاذبه گفته اند. پس تفسیر نیروی جاذبه زمین در

ص:271

مورد کفات یکی از احتمالات آیه است و به صورت قطعی نمی توان این مطلب را به آیه فوق استناد داد.

مفسران بزرگی مثل علامه طباطبایی و صاحب تفسیر نمونه اشاره ای به این احتمال (استفاده نیروی جاذبه از آیه) نکرده و آیه را به معنای جمع مردم (زنده و مرده) در زمین گرفته اند؛ یعنی معنای جمع را برای کفات ترجیح داده اند. (1)

نتیجه: احتمال دلالت آیات اول و دوم بر نیروی جاذبه قوی است؛ ولی معنای آیات فوق منحصر در نیروی جاذبه نیست و نیروی جاذبه یکی از مصادیق «عمد» (ستون ها) است. به هرحال این یک اشاره علمی قرآن است که با توجه به اطلاع نداشتن مردم و دانشمندان عصر نزول قرآن از نیروی جاذبه، عظمت قرآن کریم را در بیان اسرار علمی روشن می سازد و می تواند از جلوه های اعجاز علمی قرآن به شمار آید.

برمی کنیم و ناگهان آنان در تاریکی فرو می روند؛ و خورشید که تا قرارگاهش روان است؛ این اندازه گیری (خدای) شکست ناپذیر داناست»؛

(لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَها أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّیْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) ؛ (1)«نه خورشید برایش سزاوار است که ماه را دریابد، و نه شب بر روز پیشی گیرنده است؛ درحالی که هر یک در مداری شناورند»؛

(وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) ؛ (2)«و او کسی است که شب و روز و خورشید و ماه را آفرید؛ درحالی که هریک در مداری شناورند»؛

(... وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ...) ؛ (3)«و خورشید و ماه را رام ساخت؛ هرکدام تا سرآمد معینی روان اند».

(وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ ...) ؛ «و (منافع) خورشید و ماه را، که پیوسته روان اند، برای شما مسخّر گردانید». (4)

نکات تفسیری

1. آیات فوق نشانه های حق را به مردم یادآوری می کنند تا ایمان آورند یا ایمانشان تقویت گردد؛ ازاین رو آیات سوره یس با کلمه (وَ آیَةٌ لَهُمُ ... ) شروع می شود و آیه دوم سوره رعد نیز با جمله (لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ ) «امید که به لقای پروردگارتان یقین حاصل کنید» پایان می یابد.

ص:273

2. «لام» در کلمه «لمستقر» ممکن است به چند معنا باشد:

الف) به معنای «الی» (خورشید به سوی قرارگاه خود روان است)؛ (1)

ب) به معنای «فی» (خورشید در قرارگاه خود روان است)؛ (2)

ج) برای غایت «تا» باشد (خورشید تا قرارگاه خود روان است)؛ (3)

د) به معنای تأکید باشد (خورشید روان است مر قرارگاه خود را).

3. آیه فوق به نحو دیگری نیز قرائت شده است: (الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها...) یعنی روان است و قرارگاه ندارد. (4)

4. کلمه مستقر در «لمستقر» ممکن است مصدر میمی یا اسم زمان یا اسم مکان باشد. معنا آن است که «خورشید به طرف قرار گرفتن خود حرکت می کند و تا آنجا که قرار گیرد حرکت می کند (یعنی تا سر آمدن اجل آن) یا زمان استقرار و یا محل استقرارش حرکت می کند». (5)

این احتمال (سرآمدن اجل یا زمان استقرار) به وسیله آیه (...کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ...) (6)تأیید می شود؛ زیرا «لاجل مسمی» به جای «لمستقرٍ لها» به کار رفته است. مگر

ص:274

آن که ادعا شود آیه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها) (1)می خواهد در مورد خورشید به مطلب تازه ای اشاره کند که در آیات دیگر (2)به آن اشاره نشده بود؛ یعنی خورشید و ماه هر دو زمان استقرار و پایان زمانی حرکت دارند و خورشید پایان مکانی نیز دارد.

5. ابن کثیر نیز در تفسیر خود در مورد «لمستقر لها» دو احتمال را مطرح می کند:

اول) مقصود مستقر مکانی باشد؛ یعنی تحت عرش الهی که نزدیک زمین است؛

دوم) مقصود انتهای سیر خورشید در قیامت باشد. (3)

6. «فُلک» در لغت به معنای کشتی و «فَلک» به معنای مجرای کواکب است (که به خاطر شباهت آن با کشتی در شناور بودن، فلک نامیده شده است). (4)برخی از مفسران می نویسند:

کلمه فلک در لغت به معنی برآمدن پستان دختران و شکل دورانی به خود گرفتن است؛ سپس به قطعاتی از زمین که مدور است و یا اشیای مدور دیگر نیز اطلاق شده و از همین رو به مسیر دورانی کواکب نیز اطلاق می شود. (5)

سید هبة الدین شهرستانی با چهارده دلیل اثبات می کند که کلمه «فلک» در قرآن به معنای مدار نجوم و مجرای کواکب است. (6)

7. «یسبحون» از ماده «سباحت» در اصل به معنای حرکت سریع در آب و هواست. (7)

8. «دائبین» از ریشه «دأب» (به معنی ادامه دادن به سیر) است که به معنی

ص:275

عادت مستمره هم می آید. (1)البته صاحب تفسیر نمونه می گوید: «دائب از ریشه دئوب به معنی استمرار چیزی در انجام یک برنامه به صورت یک حالت و سنت است... ولی در معنی دائب حرکت در مکان نیفتاده است. و ازاین رو نورافشانی و اثر تربیتی، خورشید را مدلول دائب می کند». (2)

امّا به نظر می رسد وی -با توجه به سخن راغب اصفهانی- به یکی از معانی دائب توجه نکرده است (ادامه دادن به سیر)؛ هرچند تفسیر نمونه هیچ منبع لغوی ای را نیز در این مورد معرفی نکرده است.

تاریخچه

خورشید ستاره ای است که هر انسانی می تواند هر روز آن را ببیند و حرکت کاذب روزانه آن (از طرف مشرق به مغرب) (3)همیشه توجه انسان را به خود جلب کرده است. انسان ها تا قرن ها فکر می کردند خورشید به دور زمین می چرخد و هیئت پیچیده بطلمیوسی نیز بر همین اساس پایه گذاری شده بود که زمین مرکز جهان است. (4) بطلمیوس کره زمین را ساکن و مرکز کلیه کرات می پنداشت و می گفت:

ص:276

سه چهارم از سطح زمین را آب فرا گرفته و کره هوا را مجموع خاک و آب احاطه کرده و کره هوا را کره آتش در میان گرفته و آتش را کره قمر در آغوش دارد. (فلک قمر را جز خود ماه ستاره ای نیست) و پس از فلک قمر افلاک عطارد و زهره و شمس و مریخ و مشتری و زحل به ترتیب هر فلک بعدی محیط بر فلک قبلی است و هریک را فقط یک ستاره است که هم به نام آن نامیده می شود.

و پس از فلک زحل کره هشتم یا فلک ثوابت است که جمیع کواکب ثابته مانند میخ بر پیکر آن کوبیده است. و پس از فلک هشتم کره نهم یا فلک اطلس است که تمام افلاک هشتگانه به ترتیبی که ذکر شد در شکم آن جا دارد (مثل پیازی که لایه لایه بر هم دیگر هستند). فلک مزبور خالی از ستاره و دارای قطر نامحدود است... و در یک شبانه روز با کلیه افلاکی که در جوف آن است به گرد زمین می چرخد. (1)

هیئت بطلمیوسی هفده قرن بر فکر بشر حکومت کرد و پس از آن کوپرنیک (1544م) هیئت جدید (هیئت کوپرنیکی) را ارائه داد که بر اساس آن زمین به دور خورشید می چرخید؛ ولی شکل چرخش را دایره ای می دانست. پس از او کپلر (1650م) شکل بیضوی گردش زمین به دور خورشید را کشف کرد. عقیده این دو نفر توسط گالیله ایتالیایی مستقر و مدلّل گردید (2)و از آن پس نظام منظومه شمسی به صورت نوین پایه گذاری شد؛ یعنی سیارات (عطارد، زهره، زمین، مریخ، مشتری، زحل، اورانوس، نپتون و پلوتون) به دور خورشید می چرخند.

البته اخترشناسان (حتی کوپرنیک، کپلر و گالیله) همچنان معتقد بودند که خورشید ثابت ایستاده است (3)و حتی در ادعانامه ای که ضد گالیله در دادگاه

ص:277

قرائت شد، اتهام او اعتقاد به سکون خورشید (برخلاف گفته کتاب مقدس که خورشید را متحرک می دانست) (1) بود و او حاضر نشد حرکت خورشید را بپذیرد. (2)

در اعصار جدید روشن شد که خورشید چند حرکت دارد:

اول) حرکت وضعی که هر 25/5 روز یک بار به دور خود می چرخد؛

دوم) حرکت انتقالی از جنوب آسمان به شمال آن که هر ثانیه 19/5 کیلومتر همراه با منظومه شمسی حرکت می کند.

سوم) حرکتی انتقالی که با سرعت 225 کیلومتر در ثانیه دور مرکز کهکشان می گردد و در این حرکت نیز منظومه شمسی را همراه خود می برد. (3)

البته برای خورشید حرکت های دیگری نیز گفته شده که در نکات علمی اشاره می کنیم.

اسرار علمی

در مورد آیات مربوط به حرکت خورشید مفسران قرآن دو گروه شده اند:

اول) مفسران قدیمی

مفسران قرآن کریم از دیرزمان به دنبال فهم آیات مربوط به حرکت خورشید بودند؛

ص:278

ولی از طرفی نظریه هیئت بطلمیوسی در جهان رواج داشت و از طرف دیگر ظاهر آیات قرآن (در مورد حرکت خورشید و زمین در مدار خاص خود) هیئت بطلمیوسی را برنمی تافت؛ ازاین رو برخی از مفسران سعی کردند با توجیه خلاف ظاهر، آیات قرآن را با هیئت بطلمیوسی و حرکت کاذب روزانه خورشید سازگار کنند.

طبری (310 ق) در تفسیرش حرکت خورشید را همان حرکت روزانه و محل استقرار آن را دورترین منازل در غروب می داند. (1)

طبرسی مفسر گران قدر شیعه (م 548 ق) می گوید:

در مورد استقرار خورشید سه قول است:

اول) خورشید جریان می یابد تا این که دنیا به پایان برسد. بنابراین به معنای این است که محل استقرار ندارد.

دوم) خورشید برای زمان معینی جریان دارد و از آن تجاوز نمی کند.

سوم) خورشید در منازل خود در زمستان و تابستان حرکت می کند و از آنها تجاوز نمی نماید؛ پس همان ارتفاع و هبوط خورشید محل استقرار اوست. (2)

شهرستانی در مورد آیه: (... وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) (3)می نویسد:

هریک در فلکی شنا می کنند. و مکرر گفتیم که ظاهر این آیه با هیئت قدیم راست نمی آمد؛ زیرا بنابر آن هیئت، حرکت کوکب در جسم فلک ممتنع است و از این جهت قدما ظاهر آیه را حمل بر مجاز کرده، سباحت را هم به معنی مطلق حرکت گرفته و گفته اند مقصود این است که هر ستاره ای با فلک خود بالتبع حرکت می کند.

این در حالی است که در آیه واژه «فی» (در) آمده است؛ یعنی خورشید «در» فلک و مدار شناور است.

ص:279

وی همچنین در مورد آیه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی ) (1)می نویسد: «متقدمین بدین آیه احتجاج کرده حرکتی را که از طلوع و غروب آفتاب مشاهده می شود، متعلق به جرم خورشید دانسته اند؛ ولی در معنای کلمه مستقر، دچار اضطراب و اختلاف عقیده شده اند.

...برخی گفته اند آفتاب سیر می کند تا مستقر خود که برج حمل است (که لازمه آن سکون خورشید در برج حمل است؛ پس این معنا صحیح نیست).

...برخی نیز گفته اند شمس حرکت می کند در فلک خود (که از نظر هیئت قدیم باطل است). (2)

عجیب است که صاحب تفسیر نمونه نیز در تفسیر آیه (... وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) (3)احتمال می دهد که مقصود همین حرکت خورشید بر حسب حسّ ما یا حرکت ظاهری (کاذب و خطای دید) باشد و آن احتمال را در کنار احتمالات دیگر می آورد و رد نمی کند؛ (4)در حالی که این آیات در مقام شمارش آیات خداوند هستند و حرکت کاذب نمی تواند آیه و نشانه الهی باشد. (5)

ص:280

دوم) مفسران و صاحب نظران جدید

پس از آن که در هیئت جدید، حرکت زمین به دور خورشید و سپس حرکت های چندگانه خورشید به اثبات رسیدند، آیات مربوط به حرکت خورشید معنای جدیدی پیدا کردند و متخصصان، صاحب نظران و مفسران قرآن در این مورد اظهار نظرهای متفاوت و برداشت های زیبایی کردند، که بدان ها اشاره می کنیم:

الف) حرکت انتقالی خورشید درون کهکشان راه شیری (حرکت طولی)

مفسر معاصر آیت اللّه مکارم شیرازی پس از اشاره به تفسیرهای «تجری» (1) می نویسد:

آخرین و جدیدترین تفسیر برای آیه فوق همان است که اخیراً دانشمندان کشف کرده اند و آن حرکت خورشید با مجموعه منظومه شمسی در وسط کهکشان ما به سوی یک سمت معین و ستاره دوردستی که آن را ستاره «وِگا» نامیده اند، می باشد. (2)

وی در جای دیگر «جریان» را اشاره به حرکت طولی می داند. (3)

تذکر: در این معنا باید «لام» را در «لمستقر لها» به معنای «الی» بگیریم؛ یعنی: «خورشید به سوی قرارگاه خود جریان دارد.» همان گونه که برخی از نویسندگان عرب بدان تصریح کرده اند. (4)

یکی از صاحب نظران پس از این که حرکت خورشید از جنوب به شمال آسمان را 19/5 کیلومتر در ثانیه می داند، به آیه های 2 سوره رعد و 33 سوره

ص:281

ابراهیم در مورد حرکت خورشید استناد می جوید. (1)

یکی دیگر از نویسندگان معاصر در مورد کلمه «مستقر» در آیه (تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ) می نویسد: «این حرکت به سوی قرارگاه، شاید همان حرکت خورشید به سوی ستاره وِگا باشد که علم نجوم امروز بدان پی برده است» و آن را معجزه علمی قرآن می داند. (2)

علامه طباطبایی پس از آن که جریان شمس را همان حرکت خورشید ذکر می کند، می نویسد:

امّا از نظر علمی تا آنجا که ابحاث علمی حکم می کند، قضیه درست بر عکس (حس) است؛ یعنی خورشید دور زمین نمی گردد؛ بلکه زمین به دور خورشید می گردد. و نیز اثبات می کند که خورشید یا سیاراتی که پیرامون آن هستند، به سوی ستاره (نسر ثابت) حرکت انتقالی دارند... . (3)

سید هبة الدین شهرستانی حرکت خورشید را به طرف ستاره ای بر ران راست «جایی» معرفی می کند و در جای دیگر آن را به طرف مجموعه نجوم (هرکیل) (77) (4)و کلمه «تجری» را اشاره به حرکت انتقالی خورشید می داند. (5)

طنطاوی نیز در تفسیرش پس از ذکر مقدمه ای در انواع حرکات، آیه فوق را بر حرکت خورشید و مجموعه همراه او به دور یک ستاره (کوکب) حمل می کند و سپس در مورد حرکت های هواپیماها، اتومبیل ها و... مطالبی طولانی بیان می کند که ربطی به تفسیر آیه ندارند. (6)

ص:282

در این مورد کتاب های زنده جاوید و اعجاز قرآن اثر مهندس محمد علی سادات، (1)قرآن و آخرین پدیده های علمی اثر مهندس جعفر رضایی فر (2)و القرآن الکریم و العلم الحدیث، اثر دکتر منصور محمد حسب النبی، (3)مطالب مشابهی دارند.

ب) حرکت انتقالی خورشید همراه با کهکشان (حرکت دورانی)

آیت الله مکارم شیرازی در مورد آیه (... وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) (4)«و هر کدام از آنها در مسیر خود شناورند.» دو احتمال را ذکر می کند:

اول) حرکت خورشید به حسب حس ما یا حرکت ظاهری [حرکت کاذب روزانه خورشید که در اثر حرکت زمین به خطا دیده می شود و عرف مردم این حرکت را به خورشید نسبت می دهند (5)]؛

دوم) منظور از شناور بودن خورشید در فلک خود، حرکت آن همراه با منظومه شمسی و همراه با کهکشانی که ما در آن قرار داریم می باشد؛ چه این که امروزه ثابت شده است که منظومه شمسی ما جزیی از کهکشان عظیمی است که به دور خود در حال گردش است.

وی در پایان این آیه را اشاره به حرکت دورانی خورشید -که بر خلاف هیئت بطلمیوسی حاکم در زمان نزول قرآن سخن گفته است- و معجزه علمی دیگری از قرآن می داند. (6)

ص:283

یکی از صاحب نظران نیز پس از آن که حرکت دورانی خورشید را هر 200 میلیون سال یک بار با سرعت 225 کیلومتر در ثانیه به دور مرکز کهکشان می داند، به آیات 2 سوره رعد و 33 سوره ابراهیم برای اثبات حرکت خورشید استناد می جوید. (1)

دکتر موریس بوکای با استناد به آیه های 33 سوره انبیاء و 40 سوره یس (... وَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) نتیجه می گیرد که قرآن تصریح کرده که خورشید روی مداری حرکت می کند و این مطلب بر خلاف هیئت بطلمیوسی رایج در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود. او می گوید: «با این که نظر بطلمیوس در زمان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) هم مورد گرایش بود، در هیچ جای قرآن به چشم نمی خورد.» وی سپس با اشاره به ترجمه های غلط قرآن به زبان فرانسه که فلک را به معنای مغشوش (کره آسمانی - میله آهنی) آورده اند - چون نمی توانستند حرکت دورانی خورشید را تصور کنند- می گوید: «اولین ترجمه قرآن که به زبان فرانسوی کلمه فلک را مدار ترجمه کرد، ترجمه حمیدالله دانشمند پاکستانی بود». (2)

سید هبة الدین شهرستانی در مورد حرکت خورشید و منظومه شمسی (از قول برخی) این گونه نقل می کند: «خورشید با همه اتباع خود به دور روشن ترین ستاره ای که در ثریاست می چرخد و نام آن ستاره به زبان فرنگی الکبوتی و به زبان عربی عقد الثریا است».

برخی دیگر از نویسندگان (3)نیز این حرکت دورانی را به آیات قرآن (یس، آیه 40) نسبت داده اند.

ص:284

استاد مصباح یزدی نیز با طرح آیه فوق می نویسد:

قرآن، فلک را چون دریایی می داند که اجرام در آن حرکت دارند و شناورند. پیداست که منظور فضایی است که این اجرام در آن حرکت می کنند و مدار حرکتشان را در آن فضا، تعیین می کنند؛ نه آن چنان که قدما می گفتند: فلک حرکت می کند و آنها در فلک ثابتند.

قرآن از ابتدا «فرضیه فلکیات» قدیم را مردود می دانسته است... پس از این آیه می توان استفاده برد که اجرام علوی، همه در حرکتند و این چیزی است که نجوم جدید اثبات می کند. (1)

تذکر: به نظر می رسد که ظاهر آیه همین معنای دوم (حرکت خورشید در یک مدار) است که با توجه به جمله ذیل آیه یعنی (...کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) تأیید می شود.

ج) حرکت وضعی خورشید به دور خود

در تفسیر نمونه آمده است: «بعضی دیگر آن [تجری] را اشاره به حرکت وضعی کره آفتاب دانسته اند؛ زیرا مطالعات دانشمندان به طور قطع ثابت کرده که خورشید به دور خود گردش می کند». (2)سپس در پاورقی توضیح می دهد که طبق تفسیر، «لام» در «لمستقرٍ لها» به معنای «فی» (در) است. (3)

تذکر: در این صورت معنا این گونه می شود: «خورشید در قرارگاه خود جریان دارد.» [و به دور خود می چرخد].

احمد محمد سلیمان نیز در کتاب القرآن و العلم می گوید: «کلمه لام در عربی 13 معنی دارد». وی سپس توضیح می دهد که اگر لام به معنای «فی» باشد حرکت

ص:285

وضعی خورشید و اگر به معنای «الی» باشد حرکت انتقالی خورشید را می رساند. سپس می گوید: «این معجزه بلاغی قرآن است که یک کلمه لمستقر لها دو معجزه علمی را با هم می رساند». (1)

سید هبة الدین شهرستانی نیز از علامه مرعشی شهرستانی (سید محمد حسین) و غیر او نقل می کند که احتمال داده اند کلمه «مستقر» به معنی محل استقرار و حرف لام به معنی «فی» و مقصود، حرکت وضعی آفتاب باشد. (2)

یکی از صاحب نظران نیز پس از آن که حرکت وضعی خورشید را 25/5 روز یک مرتبه به دور خود معرفی می کند، به آیات 2 سوره رعد و 33 سوره ابراهیم در مورد اثبات حرکت خورشید استناد می جوید. (3)

برخی دیگر از نویسندگان مثل محمد علی سادات، آیات 38 و 40 سوره یس را دلیل حرکت وضعی خورشید می دانند. (4)

صاحب نظر دیگری نیز با ذکر این که ممکن است لام در کلمه «لمستقر» به معنای «فی» یا «تأکید» باشد، آن را اشاره به حرکت وضعی خورشید می داند. (5)

د) ادامه حیات خورشید تا زمان معین

یکی از صاحب نظران در مورد آیه (...کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ...) ؛ (6)«و خورشید و ماه را رام ساخت؛ هرکدام تا سرآمد معینی روان اند» می نویسد: ظاهر مقصود از این که

ص:286

خورشید و ماه تا زمان معینی به گردش خود ادامه می دهند این است که زمانی فراخواهد رسید که این چراغ های آسمانی خاموش گردند و آن روز قیامت است». (1)

این معنا را سید هبة الدین شهرستانی نیز در مورد آیه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها...) (2)می پذیرد و می گوید: «مقصود از «تجری» جریان حرکت انتقالی آفتاب است در اعماق فضا و مراد از «مستقر» زمان استقرار است؛ نه مکان آن و معنا چنین می شود: آفتاب حرکت می کند تا هنگامی که باید قرار گیرد؛ یعنی روز قیامت».

تذکر: در این صورت «مستقر» را در این آیه، اسم زمان معنا کرده اند.

فیزیک دانان جدید می نویسند: «خورشید می تواند تا ده میلیارد سال بدرخشد و از این عمر طولانی پنج میلیارد سال آن گذشته است. بنابراین اکنون خورشید در نیمه راه زندگی خود قرار دارد». (3)

ه) حرکات درونی خورشید

به نظر می رسد کلمه «تجری» در آیه (وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها...) (4)معنای دیگری نیز داشته باشد؛ یعنی بین کلمه «تحرک» و «تجری» تفاوتی هست و آن این که کلمه «تحرک» فقط حرکت را می رساند؛ مثل حرکت اتومبیلی که به جلو یا عقب می رود، ولی زیرورو نمی شود. امّا کلمه «تجری» در مورد مایعات به کار

ص:287

می رود که هنگام حرکت، علاوه بر جلورفتن زیرورو هم می شوند؛ مثل آب.

امروزه دانشمندان کشف کرده اند که خورشید علاوه بر حرکت های وضعی، انتقالی طولی و انتقالی دورانی یک حرکت دیگر هم دارد: درون خورشید دائماً انفجارات هسته ای صورت می گیرد تا انرژی نورانی و گرما تولید شود و روشنی بخش ما باشد. (1)این انفجارها باعث می شوند مواد مذاب داخل خورشید زیرورو و گاه تا صدها کیلومتر به خارج از آن پرتاب شوند. (2)

به عبارت دیگر خورشید فقط حرکت نمی کند، بلکه مثل آب جریان دارد و دائماً زیرورو می شود. این لطافت تعبیر قرآنی نمی تواند جز غیر از طریق وحی صادر شده باشد و از همین رو ممکن است اعجاز علمی قرآن را برساند.

تذکر: در اینجا ممکن است گفته شود که در قرآن واژه «تجری» هم در مورد حرکت ماه و هم در مورد حرکت خورشید به کار رفته است: (... وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ...) ؛ (3)در حالی که ماه از مواد مذاب تشکیل نشده است. پس همیشه واژه تجری به معنای مذاب بودن متعلق جریان (مثل آب و خورشید)

ص:288

نیست، بلکه این تعبیر کنایه از این است که - در این موارد - فضا مانند اقیانوسی است که ماه و خورشید مثل یک کشتی در آن شناورند. پس این واژه دلالت قطعی بر یک معنا (شناور بودن یا مذاب بودن) در مورد خورشید ندارد و نمی توان گفت که اعجاز علمی قرآن را ثابت می کند.

تذکر دیگر: برخی از صاحب نظران (مانند دکتر السید الجمیلی) نیز با ذکر آیه 36 سوره یس، حرکت خورشید و منظومه شمسی را 700 کیلومتر در ثانیه دانسته اند؛ ولی نوع حرکت را مشخص نکرده اند (که دورانی به دور مرکز کهکشان یا مستقیم است). (1)

بررسی

در مورد انطباق حرکت های خورشید با آیات مورد بحث، تذکر چند نکته لازم است:

1. گفتیم که سه احتمال درباره کلمه «مستقر» (مصدر میمی، اسم مکان و اسم زمان)، چند احتمال در معنای لام «لمستقر» (الی، فی و غایة) و چهار احتمال در مورد کلمه «جریان» (حرکت انتقالی طولی، حرکت وضعی، ادامه حیات زمانی و حرکت درونی خورشید) وجود دارد. حاصل ضرب این احتمالات در یکدیگر عدد 36 است؛ (2) یعنی 36 احتمال در معنای آیه متصور و ممکن است در واقع همه این احتمالات مراد آیه باشند. پس این احتمال هم وجود دارد که جریان (حرکت) دیگری هم برای خورشید وجود داشته باشد که کشف نشده و آن هم مقصود باشد. ازاین رو نمی توان به طور قطعی گفت که مقصود آیه یکی از این احتمالات است و احتمالات (شناخته شده یا کشف نشده) دیگر را نفی کرد.

ص:289

البته همان طور که گفتیم ظاهر آیه همان معنای دوم (حرکت دورانی خورشید در یک مدار ثابت) است که با واژه «یسبحون» در ذیل آیه تأیید می شود.

2. حرکت انتقالی خورشید به طرف یک مکان نامعلوم را می توان از کلمه «لمستقر» استفاده کرد؛ امّا تعیین این مکان (ستاره وگا، جایی، هرکیل یا...) و یا تحمیل آن بر آیه قرآن صحیح به نظر نمی رسد؛ چون تعیین قطعی این مکان مشخص نیست و نمی توان مکان های حدسی را به قرآن نسبت داد.

3. اشارات صریح قرآن به حرکت خورشید (هرکدام از معانی حرکت و جریان را که در نظر بگیریم) از مطالب علمی قرآن و نوعی رازگویی است؛ زیرا قرآن کریم زمانی از مدار (فلک) خورشید و جریان و حرکت واقعی آن سخن گفت که هیئت بطلمیوسی فقط همین حرکت کاذب را به رسمیت می شناخت. این مطلب، عظمت علمی قرآن و آورنده آن (پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را نشان می دهد.

4. آیا این اشارات علمی قرآن، اعجاز علمی آن را اثبات می کنند؟ در این مورد می توان تفصیل قائل شد؛ یعنی بگوییم بخشی از این حرکت ها قبلاً توسط کتاب مقدس گزارش شده بودند (1)و ازاین رو اخبار قرآن در این موارد اعجاز علمی نیستند؛ امّا مواردی که توسط کتاب مقدس گزارش نشده بودند و توسط قرآن -برخلاف هیئت بطلمیوسی- بیان شدند اعجاز علمی قرآن هستند.

قسم اول -یعنی بخشی که کتاب مقدس خبر داد- همان جمله ای است که می گوید: «و [خورشید] مثل پهلوان از دویدن در میدان شادی می کند». (2)از این جمله فقط حرکت انتقالی دورانی خورشید برداشت می شود؛ چون پهلوانان در

ص:290

میادین به طرف جلو و به صورت دورانی می دوند. (1)اما بیان حرکت های دیگر (مثل: حرکت انتقالی طولی، حرکت وضعی، حرکت زمانی و حرکت درونی) خورشید از ابتکارات قرآن است و اعجاز علمی آن را ثابت می کند.

آن رویاندیم؟!؛ قطعاً، در آن [ها] نشانه ای است». (همین مضمون در آیات 5 سوره حج، 10 سوره لقمان، 7 سوره ق و 53 سوره طه نیز آمده است)؛

( سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا یَعْلَمُونَ ) ؛ (1)«منزّه است کسی که همه آن زوج ها را آفرید؛ از آن چه زمین می رویاند و از خودشان و از آن چه نمی دانند»؛

(وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ) ؛ (2)«و از هر چیز جفتی آفریدیم، باشد که شما متذکّر شوید». عده ای نیز برای اثبات زوجیت اتم (الکترون و پروتون) به این آیه استناد کرده اند (3):

(هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها...) ؛ (4)«او کسی است که شما را از یک شخص آفرید؛ و از او همسرش را قرار داد، تا بدان آرام گیرد».

نکات تفسیری

1. به نظر می رسد که آیات فوق را می توان بدین صورت دسته بندی کرد:

- گاهی قرآن از زوجیت میوه ها سخن می گوید؛

- در مرتبه بعد زوجیت گیاهان را بیان می کند؛

- در مرتبه بعد، زوجیت چیزهایی را مطرح می کند که انسان ها نمی دانند؛

- در مرتبه بعد از زوجیت همه اشیای جهان سخن می گوید.

2. هدف نهایی بیان زوجیت، تذکر نشانه های الهی و به کار انداختن اندیشه

ص:292

انسان است: ( إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ ) ؛ ( إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ) . (1)

3. کلمه زوج در لغت به معناهای زیر می آید:

الف) در حیوانات به هرکدام از نر و ماده ای که قرینه یکدیگرند؛

ب) در غیرحیوانات به هرکدام از دو چیز قرینه همدیگر (مثل یک لنگه کفش)؛

ج) به هر چیزی که مقارن دیگری و مشابه آن باشد؛

د) به هر چیزی که مقارن دیگری و متضاد آن باشد. (2)

تاریخچه

انسان تا قرن ها گمان می کرد که مسئله زوجیت و وجود جنس نر و ماده فقط در مورد بشر و حیوانات و برخی گیاهان مثل خرما صدق می کند؛ امّا «کارل لینه» (1707-1787م) گیاه شناس معروف سوئدی، در سال 1731م نظریه ای مبنی بر وجود نر و ماده در بین همه ارائه کرد که مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت. (3)امّا وی پس از مدتی توسط ارباب کلیسا توقیف گردید و کتاب هایش ضالّه اعلام شدند. (4)

پس از آن، دانشمندان کشف کردند که ماده از تراکم انرژی به صورت ذرات بی نهایت ریزی که اتم نامیده می شوند تشکیل شده است. پس از مدتی مسئله زوجیت به همه اشیا تعمیم داده شد؛ زیرا دانشمندان کشف کردند که واحد ساختمانی موجودات -یعنی اتم- از الکترون ها (با بار منفی) و پروتون ها (با بار مثبت) تشکیل

ص:293

شده است. «ماکس پلانک» فیزیک دان نامی قرن بیستم گفت: «هر جسم مادی مرکب است از الکترون ها و پروتون ها.» (1)هر الکترون با سرعت سرسام آوری (50/000 دور در ثانیه) به دور مرکز اتم یعنی پروتون ها می چرخد. البته در اتم ذرات سومی به نام نوترون نیز یافت شدند که از لحاظ بار الکتریکی خنثی هستند. (2)

اخیراً فیزیک دانان در دَوَران اتم ذرات بنیادی دیگری به نام «کوارک» (3) کشف کرده اند که ذرات تشکیل دهنده الکترون، نوترون و پروتون هستند و باعث به وجود آمدن بار الکتریکی مثبت، منفی و خنثی در آنها می شوند.

تاکنون شش نوع کوارک شناخته شده اند که دو نوع « D » و« U » در تشکیل مواد پایدار معمولی نقش مهمی دارند. کوارک U دارای بار الکتریکی 23 و کوارک D دارای بار الکتریکی 13 است. پروتون که بار مثبت دارد، از دو کوارک U و یک کوارک D تشکیل شده است و به این دلیل حاصل بار آن مثبت می شود:

13 + 1 - 23 + 23

برعکس پروتون، یک نوترون دو کوارک D و یک کوارک U دارد و بار آن خنثی است: 13 + 23 0 - 13 -

اسرار علمی

بسیاری از مفسران و صاحب نظران، در مورد زوجیت گیاهان -و بلکه همه اشیا- به آیات فوق استدلال کرده اند که در اینجا به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

1. مرحوم طبرسی حدود 9 قرن قبل در تفسیر مجمع البیان، بر اساس نصوص

ص:294

قرآنی، مسئله زوجیت گیاهان، حیوانات و حتی اشیای دیگر را مطرح می کند و آن را می پذیرد. (1)

2. صاحب تفسیر نمونه ذیل آیه 36 سوره یس می نویسد:

آن چه مسلم است ازواج -جمع زوج- معمولاً به دو جنس مذکر و مؤنث گفته می شود؛ خواه در عالم حیوانات باشد یا غیر آنها. سپس توسعه یافته و به هر دو موجودی که قرین یکدیگر و یا حتی ضد یکدیگرند زوج اطلاق می شود... وجود زوجیت در جهان گیاهان نیز -چنان که گفتیم- در عصرنزول قرآن جز در موارد خاصی مانند درختان نخل و امثال آن ناشناخته بود و قرآن از آن پرده برداشته و در قرون اخیر از طرق علمی این مسئله به ثبوت رسید که مسئله زوجیت در عالم گیاهان یک مسئله عمومی و همگانی است. (2)

وی ذیل آیه 49 سوره ذاریات نیز پس از تذکر اینکه بسیاری از مفسران کلمه زوج را به معنی اصناف (مثل شب و روز و...) دانسته اند می نویسد:

واژه زوج را معمولاً به دو جنس نر و ماده می گویند؛ خواه در عالم حیوانات باشد یا گیاهان و هرگاه آن را کمی توسعه دهیم، تمام نیروهای مثبت و منفی را شامل می شود.

با توجه به این که قرآن در آیه فوق می گوید (مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ) (از همه موجودات) نه فقط موجودات زنده، می تواند اشاره به این حقیقت باشد که تمام اشیای جهان از ذرات مثبت و منفی ساخته شده و امروز از لحاظ علمی مسلم است که اتم ها از اجزای مختلفی تشکیل یافته اند؛ از جمله اجزایی که دارای بار الکتریسته منفی هستند و الکترون نامیده می شوند و اجزایی که دارای بار الکتریسته مثبت هستند و پروتون نام دارند. بنابراین الزامی نیست که شیء را حتماً به معنی حیوان یا گیاه تفسیر کنیم و یا زوج را به معنی صنف بدانیم. (3)

ص:295

3. علامه طباطبایی در مقدمه کتاب اعجاز قرآن می نویسد: «هنگامی که جهان در تاریکی جهالت به سر می بُرد، قرآن در بیش از ده آیه از زوجیت گیاهان بحث کرده، تصریح می نماید که خدا همه گیاهان را جفت آفرید (رعد، آیه3؛ شعراء، آیه7 و...)». (1)

4. یکی از نویسندگان از آیه (سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّا لا یَعْلَمُونَ ) چنین استفاده می کند:

کاملاً روشن است که این آیه بر جفت داشتن گیاهان دلالت دارد و نیز از ذیل آیه که جفت داشتن را در مورد چیزهایی که خبر ندارند بیان می کند، چه بسا بتوانیم نیروی مثبت و منفی برق و نیز محیط میکروب یا ویروس ها و نیز اجزای اتم را استفاده کنیم. (2)

5. برخی دیگر از نویسندگان نیز از آیات مورد بحث، زوجیت گیاهان و حتی زوجیت بین الکترون و پروتون -درون اتم- را استفاده می کنند. (3)

6. احمد محمد سلیمان نیز در بحثی که به صورت سؤال و جواب تنظیم شده است، زوجیت ماده را از آیه 49 سوره ذاریات به دست می آورد. (4)

7. مهندس محمدعلی سادات نیز پس از مقدمه ای طولانی -که ساختمان اتم و سابقه تاریخی بحث درباره اتم را توضیح می دهد- آیه 49 سوره ذاریات را یادآور می شود و می نویسد: «و ازاین رو می توان اتم را موجودی زوج نامید و از طریق تعمیم زوجیت در دل اتم ها نتیجه گرفت که اساساً عالم ماده بر اساس زوجیت بنا گردیده و هیچ موجود مادی ای از این قاعده کلی مستثنی نیست». (5)

ص:296

8. یکی از نویسندگان معاصر نیز پس از طرح زوجیت ماده (Duality Of Matter) به آیات 49سوره ذاریات، 52 سوره رحمن و 53 سوره طه استناد کرده است. (1)

9. صاحب تفسیر نوین نیز با ذکر آیات مورد بحث، آنها را اعجاز علمی قرآن می داند که اشاره به زوجیت کرده اند و سپس توضیحات مفصلی در این مورد ارائه می کند. (2)

10. عبدالرزاق نوفل در مورد آیه (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها) ؛ (3)«او کسی است که شما را از یک شخص آفرید؛ و از او همسرش را قرار داد، تا بدان آرام گیرد».

پس از ذکر مقدمه ای در مورد «وحدت خلق» و یکسان بودن ذرات بنیادی همه موجودات می گوید: «این حقیقت علمی را که عصر جدید کشف کرده، قرآن 1400 سال قبل با صراحت و وضوح بیان کرده که همه خلق الهی از نفس واحدی بوده است.» سپس آیه فوق را می آورد و می گوید: «آیا این [نفس واحده] پروتون و الکترون... برق واحدی که مثبت و منفی دارد... یعنی نفس واحده نیست...» وی حتی در مورد عبارت «لیسکن إلیها» می گوید: «سبب سکون نفس واحد همان زوج است و این مطلبی است که علم بیان کرده که سکون پروتون و الکترون به خاطر اختلاف و تساوی آنها در برق است...». (4)

11. طنطاوی در تفسیرش -ذیل آیه 49 سوره ذاریات- بحث گسترده ای در زمینه زوجیت گیاهان آورده است و اقسام دسته بندی گیاهان و حیوانات و... را

ص:297

بررسی و شکل های آنها را بیان کرده است که ربطی به تفسیر آیه ندارد و فقط مطالب علمی ای است که به مناسبت آورده شده است. (1)

بررسی

در اینجا تذکر چند نکته لازم است:

1. مطلبی را که عبدالرزاق نوفل در مورد آیه 189 سوره اعراف نوشته از چند جهت قابل اشکال است:

اول) کلمه های «نفس» و «زوج» از نظرلغوی و اصطلاحی دلالت بر الکترون و پروتون نمی کنند و او نیز در این مورد قرینه ای نیاورده است.

دوم) از نظر علمی صحیح نیست که کسی بگوید پروتون از الکترون پدید آمده است (جعل منها زوجها)؛ بلکه - همان طور که گذشت - الکترون و پروتون هرکدام از تعدادی کوارک U و D تشکیل شده اند.

سوم) سیاق آیه مورد نظر با تفسیری که ایشان کرده تناسب ندارد؛ چون در آیه می خوانیم: