ص: 2

ص: 3

ص: 4

8.در خواست شادی 26

9.اندوه زدایی در بهشت 27

چهره های شاداب بهشتیان 28

10. از ویژگی های اهل ایمان 30

11. شاد بودن به فضل و رحمت خداوند 31

منبع فرح و شادی 32

شادمانی در پرتو ولایت 33

غم و شادی اهل دنیا 37

غم و شادی اهل آخرت 38

پیک خدا 39

نهی از شادمانی در قرآن 40

فصل دوم: نشاط و عوامل آن 43

نشاط در خانواده 45

شیوه های نشاط بخش در خانواده 45

1.تعاون و هماهنگی 45

2. تقسیم کار 46

3. اظهار محبت 47

ص: 6

٣. تشکر و قدردانی 48

4.هدیه و سوغات 49

شاد کردن زنان در خانواده 50

شاد کردن کودکان 51

پیامبر و بازی با کودکان 53

امیر المؤمنین علیه السلام و کودکان یتیم 55

برای دستیابی به شادمانی جاویدان 56

عوامل نشاط 57

1) یاد و ارتباط با خداوند 58

غنچۀ دل 59

2) ارتباط با اهل بیت علیهم السلام 61

دیده خود بین 62

3) اتصال به اولیای الهی 63

4) دل کندن از دنیا 64

نشانه زهد 66

5) شاد کردن دلها 69

شاد کردن مؤمن 71

6) ایستادگی در راه خدا 73

ص: 7

7) حکایات نشاط بخش 74

8) عوامل روحافزا 75

9) تفریح سالم 76

بهره مندی از کامیابی های مشروع 78

آفات تفریح 78

1) گناه و معصیت 79

2) زیاده روی در تفریح 80

3) اسراف و تبذیر 81

ابعاد و گونه های تفریح 82

تفریح خانوادگی 82

دیدارهای فامیلی 83

گردش و مسافرت 85

شوخی با همسر 86

بازی با کودکان 87

دیدار دوستان 89

گشاده رویی در دیدارها 91

ورزشهای رزمی و شنا 92

مسافرت 94

ص: 8

نماز شب 96

تفریحات معنوی 97

فصل سوم: شوخی و خنده 101

مزاح و شوخ طبعی 103

شوخ طبعی پیامبر 105

شوخی با اصحاب 107

شوخی و مزاح در سفر 114

مرزهای شوخی 115

شوخی های ناپسند 117

آفات شوخی 118

1) دروغ در شوخی 118

2) دل آزاری 120

3) زیاده روی در شوخی 121

4) شوخی های بی جا 122

پدیدۀ خنده 123

خنده های نمکین پیامبر 124

اصحاب خندان پیامبر 126

ص: 9

آفات خنده 126

1) قهقهه 127

2) زیاده روی در خنده 128

منابع 129

ص: 10

حرکت های الهی از او گرفته خواهد شد. بنابراین، باید زمینه را برای نشاط و شادی دلها فراهم ساخت که روح امید و تلاش و پیشرفت در پرتو یک زندگی شاد و بانشاط است.

سفارش های فراوانی که در شاد کردن دیگران از پیشوایان بزرگ دین به ما رسیده است، از داشتن یک جامعه با نشاط و شاد به عنوان یک جامعه اسلامی حکایت می کند. جامعه ایمانی باید یک جامعه شاد و با نشاط باشد. اندوه زدایی از فرد و خانواده و جامعه یکی از ارزشمندترین شیوه های رفتاری است.

افراد جامعه اسلامی در هر طبقه باید شاد و با نشاط باشند. نشاط فردی، نشاط خانوادگی و نشاط اجتماعی همه مورد توجه اسلام و پیشوایان ما بوده است.

همان طور که در مکتب ما از هرزگی و بزهکاری و لودگی و پوچگرایی و خشک زیستن و لذت های حرام نهی شده، تفریح و ورزش و لذتهای ماندگار و سالم را امری ضروری دانسته و به آن سفارش نموده است. به حدی که در روایات ما فرموده اند: با لذائذ حلال و تفریحات سالم است که می توانید به سه بخش دیگر زندگی که عبادات و کار و استراحت باشد توفیق یابید.

ص: 12

در حال نشاط و شادی است که همه کارهای عبادی و اجتماعی و سیاسی با کیفیت و اعتدال انجام می شود. انسان افسرده و غمگین، نه حال کار درست را دارد و نه می تواند در حال افسردگی کار را درست به انجام برساند؛ لذا انسان و جامعه باید با نشاط و آرامش و سرور زندگی کند تا به اهداف عالی خود برسد.

آنچه پیش روی شماست گزیده ای از کتاب «نشاط و شادی» است که به درخواست مدیریت فرهنگی

«آستان قدس رضوی» به جامعه ایمانی تقدیم می گردد.

در این نوشتار سعی شده است که موضوع شادی و نشاط از دیدگاه آیات و روایات بررسی شود و راهکارهای فراهم نمودن یک زندگی شاد و پر نشاط و فرار از غمها و غصه های بی جا بیان شود تا با جامعه ای شاد و پر نشاط مدارج کمال را بپیماییم.

از خداوند منان زندگی سرشار از نشاط و شادی و موفقیت برای همه خوانندگان عزیز مسئلت می نمایم!

زمستان 96/ حبیب الله فرحزاد

ص: 13

ص: 14

ص: 16

آنچه اصالت دارد شادی است و فطرت انسان همیشه در جست و جوی شادی بوده است. این بدان معناست که اساس خلقت و فطرت، بر شادی بنا نهاده شده است. اگر اندوهی هم باشد، عارضی و گذراست.

در این میان می توان دلائل و نشانه های روشن بسیاری برای اصالت شادی و ضرورت شاد زیستن یافت که به بررسی برخی از آنها می پردازیم.

اگر انسان به سراغ فطرت رود و از او بپرسد که خوب است انسان همیشه بانشاط و شاد باشد، یا این که زانوی غم در بغل بگیرد و با ناراحتی و غم غصه به سر ببرد، قطعا فطرت انسان شاد زیستن را می پسندد و غم و اندوه را امری ناخوشایند می شمارد. غم چیز خوبی نیست و اساسا فطرت انسان به دنبال غم و اندوه نیست، هرچند گاهی غم انسان را فرا می گیرد، یا پیشامدی موجب اندوه انسان می گردد.

همچون سخاوت، ایمان، صله رحم و احسان به دیگران را شاخه های آن می دانند.

در این حدیث امام علیه السلام هفتاد و پنج لشکر برای عقل و هفتاد و پنج لشکر هم برای جهل بر شمرده اند. حدیث بسیار زیبایی است.

در این حدیث امام صادق علیه السلام وقتی جنود و لشکریان عقل و جهل را بیان می فرمایند، فرح و شادی را از لشکریان عقل معرفی می نمایند و حزن و اندوه را از لشکریان جهل، نشاط را از جنود عقل و کسالت را از جنود جهل می دانند.(1)

و این خود دلیل دیگری بر اصالت فرح و شادی است، که آن را هماهنگ و همراه و یاور عقل بر شمرده اند. اگر فرمودند فرح و شادی از جنود و لشکریان عقل است، یعنی عقل انسان حکم می کند که شادمان باشد و از غم و اندوه گریزان.

نشاط و شادی همگامی و همراهی با عقل و از لوازم یک زندگی عاقلانه است. عقل آن را تأیید می کند و خواهان آن است. اگر کسی بدون دلیل موجه و نا به جا غم و غصه بخورد، در باره او می گویند: عجب

ص: 20

آدم بی عقلی است! اگر عقل داشت برای این مسائل غم و غصه نمی خورد! عقل و عقلا او را مذمت می کنند و رفتار او را جاهلانه می انگارند؛ چون غم و اندوه بی مورد کاری جاهلانه است.

بنابراین، اگر کسی به دنبال غم و غصه است و زمینه های آن را برای خود فراهم می کند، نشأت گرفته از جهل و نادانی اوست.

بسیاری از حزن و اندوهها بر اساس جهالت است. یعنی غصه چیزی را می خورند که غصه ندارد. اما انسان عاقل همشیه زمینه های شادی و نشاط را برای خودش فراهم می کند و به داده های خداوند و نعمت های بی منتها و رحمت گسترده او دلشاد است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که سه چیز را پیامبران از همدیگر ارث بردند؛ از آدم علیه السلام آغاز شده تا این که به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیده است. و آن این است که همواره در بامداد این دعا را می خوانند:

خداوندا، از تو ایمانی ثابت در خواست می کنم که همیشه در قلبم برقرار باشد. و یقینی کامل تا بدانم که جز تقدیر تو به من نخواهد رسید. و مرا در زندگانی به هر چه قسمتم کردی خشنود ساز!(1)

ص: 21

تنقلات با خود می برند و او را سرحال و بانشاط نگه می دارند. با یک پفک یا بیسکویت یا اسباب بازی او را سرگرم می کنند.

نفس انسان هم همین طور است. نیازمند خوش و بش و انس و الفت و سرگرمی و تفریح است. وقتی این نیازش برآورده شد، بهتر با انسان همراهی می کند. بی حالی و کسالت از سرش می پرد و در کار و عبادت موفق تر است. تفریحات سالم و شادی هایی که در آن معصیت الهی نباشد، از نیازهای طبیعی انسان است.

بنابر این، باید نفس را به گونه ای صحیح ارضا کرد تا مزاحم فعالیت و رشد انسان نگردد. همانند مرکبی که نیازمند کاه و جو است، باید به او کاه و جو داد و دستی به سرش کشید و به آن رسیدگی کرد تا با انسان همراهی کند و بهتر بار بدهد و به مقصود برساند.

بدن مرکب ماست. وقتی راکب سرحال و بانشاط باشد، آن را به خوبی هدایت می کند و به مقصد می رساند. اما اگر خود راکب غمگین و افسرده باشد، حق مرکب را هم ادا نمی کند. اگر روح بانشاط و قوی باشد، می تواند در جسم هم تصرف کند. اگر راکب قوی بود، می تواند در مرکب خود تصرف کند و آن را هم به وجد بیاورد.

ص: 23

فرمودند: «هرکسی اندوه مؤمنی را برطرف سازد، خداوند اندوه آخرت را از او برطرف سازد و با دلی شادمان و آرام از قبر خویش خارج شود.»(1)

پاداش اخروی، پاداش جاودان و همیشگی است و هیچ قابل قیاس با پاداش های مادی و دنیوی نیست. همان گونه که آخرت همیشگی و بی پایان است، نعمت های آن هم همیشگی و بی پایان است. و این در مقابل نعمت های دنیوی که پایان پذیر و زودگذر است، همانند صفر در برابر بی نهایت است و این دلیل محکمی بر اصالت شادی است.

صادر کرده است. و این همه در مسیر و جهت رشد و کمال و کمال خواهی انسان برای خود و دیگران است.

وقتی به آداب معاشرت و تعامل با یکدیگر می نگریم و می بینیم که روح خیرخواهی و آرزوی تندرستی و شادمانی برای دیگران در این معاشرتها موج می زند، به این حقیقت بیشتر واقف خواهیم شد.

در روایت آمده است که وقتی حضرت زهرا سلام الله وارد بهشت می شوند می گویند:

خداوندی را سپاس که غم و اندوه را از ما زدود وچشم مرا روشن کرد.(1)

در بهشت هیچ اندوهی نیست، نه اندوه دنیا و نه اندوه آخرت. اگر حزن و اندوه چیز خوبی بود، خداوند با آن از بهشتی ها پذیرایی می کرد. در بهشت همه سرور است. از این جهت به آن «دارالسرور؛ خانه شادمانی» می گویند و به جهنم «دارالحزن، خانه اندوه» می گویند.

نشاط و شادابی لازمه ایمان و ارتباط با خدا و اهل بیت علیهم السلام است. کسی که توجهش به خدا و اولیای او معطوف است، دلشاد و با طراوت است؛ چون در بهشت برین محبت و ولایت آنان به سر می برد.

خداوند یکی دیگر از فضائل بهشتیان را این گونه بیان می کند:

پس خداوند آنان را از آسیب آن روز نگاه داشت وشادابی و شادمانی به آنان ارزانی داشت.(1)

نضره و شادابی در چهره هایشان نمایان است و دلهاشان آکنده از سرور و شادمانی است. این یکی از پذیرهایی هایی است که خداوند به بهشتیان مرحمت می کند. انسان بهشتی سرشار از نشاط و شادی است. کسانی که همانند اهل بیت علیهم السلام خالصانه در راه خدا انفاق می کنند، این چنین پاداش می بینند.

سرور و شادمانی و نشاط در بهشت، یکی از بهترین نعمت های الهی است که باید از خداوند درخواست نمود. چنان که امیر المؤمنین علیه السلام در دعای نماز وتر خویش همین مطلب را از خداوند درخواست می نمودند:

ص: 29

خداوندا، نشاط و شادابی و سرور و شادمانی را از سوی خودت به ما ارزانی بدار!(1)

خداوند در جایی دیگر بهشتیان و جهنمیان را این گونه توصیف می کند:

چهره هایی در آن روز گشاده و درخشان و خندان و شادان اند و صورتهایی در آن روز غبار آلوده است و

تاریکی آنها را پوشانده است.(2)

نشاط، شادابی، گشاده رویی، همه از اوصاف و ویژگی های بهشتیان است. اهل بهشت اهل نشاط و شادابی اند. اخمو و بی نشاط نیستند. نه در دنیا و نه در آخرت.

اصلا شاد بودن و شاد زیستن از نشانه های سلامت نفس است. و غم و اندوه و حزن از علائم بیماری است. کسانی که اندوهناک و افسرده و گرفته اند، باید خودشان را معالجه کنند. و این در غیر مواردی است که اندوه پسندیده و کمال بخش است. در این موارد حزن موافق طبیعت و همگام با کمال انسان است. مثل وقتی که انسان به خاطر گناهانش محزون باشد، یا در مصائب اولیای الهی غمگین باشد. حزن در این موارد نه تنها مذموم نیست، بلکه ممدوح شمرده شده است.

در تفسیر این آیه از امام باقر علیه السلام چنین روایت شده است: «فضل خداوند، نبوت پیامبر شماست و رحمتش ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام است. و این بهتر از هر آن چیزی است که مخالفین جمع کنند، از اهل و مال و فرزند در دار دنیا»(1)

یعنی شیعیان به نبوت پیامبر و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام باید شاد باشند. کسانی که خدا و پیامبر و ولایت امیر المؤمنین علیه السلام را ندارند، باید زانوی غم در بغل بگیرند و غصه بخورند.

از این رو امیر المؤمنین علیه السلام یکی از اوصاف اهل تقوی را این چنین بر می شمارد: «شب را به پرهیز بگذراند و شادمانه به صبح آرد. از غفلتی که از آن پرهیزش داده اند بپرهیزد و به فضل و رحمتی که به او بخشیده اند شادمانی کند.»(2)

این فرح و شادی که با ارتباط با خدا و پیامبر و اهل بیتش برای انسان پدید می آید، به فرموده خداوند، بهتر و لذت بخش تر از همه متاع دنیاست.

کسی که خدا و پیامبر و ولایت اهل بیت علیه السلام را دارد، نباید غمگین و اندوهناک باشد؛ چون به منبع فرح و شادی متصل است. نباید همچون آدمهای بی صاحب غمگین باشیم. نباید خودمان را طوری نشان بدهیم که بگویند اینها از خدا و امامان راضی نیستند و اهل بیت علیهم السلام به اینها نظر ندارند.

در حقیقت بازگشت غم و اندوه، به بدبینی به خدا و اهل بیت علیهم السلام است. کسی که غصه روزی را می خورد، در حقیقت سوء ظن به خدا دارد. خداوند در حق بندگانش کم نمی گذارد. خدا می فرماید: به فضل و رحمت الهی شاد باشید. امر به شادی می کند.

یکی از بزرگان تابان بزرگی بالای سرش زده بود که روی آن نوشته شده بود: «ای دل غمین مباش که مولای ما علی است!» کسی که علی ندارد، باید از غصه دق کند.

بد است و جهنمی هستند، نجاتشان میدهند.

امام صادق علیه السلام در این باره فرمودند: «شما در بهشت نعمت داده می شوید و در میان طبقه های آتش جست و جو می شوید، ولی پیدا نمی گردید. به خدا سوگند، دو نفر از شما در آتش جمع نمی شوید!نه، به خدا سوگند، حتی یک نفر از شما در آتش نخواهد بود!»(1)

ولایت اهل بیت علیهم السلام یعنی بهشت حاضر. کسی که ولایت اهل بیت را دارد، در بهشت است. الآن هم در بهشت است. بعد از این هم در بهشت است. راوی می گوید: در محضر مبارک امام صادق علیه السلام بودیم. شخصی در مجلس گفت: «از خداوند درخواست بهشت می کنم؟» امام صادق علیه السلام فرمودند: «شما در بهشت هستید، از خداوند بخواهید که شما را از آن بیرون نکند.»

حاضران گفتند: «ما به فدای شما شویم، ما الآن در دنیا هستیم.» حضرت فرمودند: «مگر شما به امامت ما اعتراف ندارید؟!» گفتند: بله. فرمودند: «این معنای بهشت است. کسی که به آن اعتقاد داشته باشد و به آن اعتراف کند، در بهشت است. بنابراین، از خدا بخواهید که آن را از شما نگیرد.»(2)

ص: 34

کسی که بهشت را ایجاد می کند، مهم تر از خود بهشت است. امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «کسی که کار نیک انجام می دهد، خودش از آن کار بهتر است و انجام دهنده کار شر از آن کار بدتر است.»(1)

کسی که کار نیکی انجام می دهد، مسلم در ذات و صفاتش بیش از آن کار نیکی وجود دارد و کسی که کار بدی انجام می دهد، در ذات و صفاتش بیش آنچه انجام می دهد، بدی وجود دارد.

مؤمن بهشت می سازد و کافر جهنم. بهشت ساز بهتر از بهشت است و جهنم ساز بدتر از جهنم است. حاکمان جور از جهنم بدترند. یک گلوله آتش اند. آتش گیره و هیزم جهنم هستند. رفقای ناباب از جهنم بدترند؛ چون جهنم می سازند. باید از آنها فرار کرد. و رفقای خوب بهشت می سازند و از بهشت برترند. این ها در محضر امام علیه السلام بودند و به دنبال بهشت می گشتند و بهشت طلب می کردند.

دوستان و ارادتمندان و گریه کنندگان بر مصائب امام حسین علیه السلام در روز قیامت به عکس این ها عمل می کنند. دور امام حسین علیه السلام حلقه زده اند و محو جمال آن.

ص: 35

حضرت اند. اعتنا و توجهی به بهشت و حور ندارند.

به آنها گفته می شود: وارد بهشت شوید، اما آنان نمی پذیرند، بلکه مجلس گفت و گو با امام حسین علیه السلام را بر بهشت ترجیح می دهند. حور العین نزد آنان فرستاده می شوند و به آنها می گویند: ما و این غلمان بهشتی مشتاق شماییم! ولی آنان برای آن سرور و کرامتی که در مجلس امام حسین علیه السلام می بینند، سر به سوی حورالعین بلند نمی کنند.(1)

امام صادق علیه السلام برای کسانی که اطرافشان بودند و این معنای بلند را درک نمی کرد، به ناچار سخن خودشان را تأویل کردند و مطلب را تنزیل دادند و فرمودند: کسی که اعتقاد به ولایت ما دارد، در بهشت است. وگرنه محضر امام خود بهشت و برتر و بالاتر از بهشت است. کسی مرتبط و متصل به اهل بیت علیهم السلام است و اهل ولایت و محبت آنان است، در بهشت است و جای غم و اندوه و خوف و حزن نیست. آنجا فرح وسرور و شادی محض است.

کسی که امام زمان و اهل بیت علیهم السلام ولی او هستند، باید شاد باشد. و این برتر و بهتر از همه دنیا و لذائذ

ص: 36

دنیوی است. آنچه دنیایی است، نمی تواند سرور و شادی حقیقی را به انسان عرضه کند.

چون غمت را نتوان یافت مگر در دل شاد

ما به امید غمت خاطر شادی داریم

این غم هزاران شادی نهفته است.

اگر کسی اهل آخرت شد، در غم او هم شادی است. چون غمش زیربنای یک شادی ابدی و همیشگی است. یک شادی که نظیر آن را در دنیا نمی توان یافت. اگر گناه کرده ام و از گناه خود غمگین هستم، این غم شادی بخش است.

از این که از گناه ناراحت و غمگین میشوم، باید خوشحال باشم. گناه شادی ندارد. اگر از گناه کردن خوشحال باشم، این علامت سقوط من است.

دوست اهل بیت علیهم السلام از گناه ناراحت می شود و از این که از گناه ناراحت و غمگین می شود، خوشحال است. غم هایی که جهت خدایی دارد، در آن کمال و شادی است.

دوست نمی دارد.(1)

در پاسخ باید گفت: این آیه در باره قارون و خطاب به اوست. قارون پول و ثروت نامشروع فراوانی به دست آورده بود و به آن می بالید و آن را مایه فخر فروشی به دیگران و فساد در روی زمین قرار داده بود.

اطرافیان و قومش به او گفتند: «لاتفرح»، یعنی به این ثروت نامشروع خود که مایه هلاک و فساد توست، دلخوش نباش؛ که خداوند کسانی را که به دنیا و ثروتهای نامشروعشان دلخوش دارند، دوست ندارد.

البته انسان نباید به پول و مقام و ریاست حلال دنیا دلخوش باشد، چه رسد به این که همه اینها نامشروع و مایه فساد و هلاکت او باشد. چون دنیا و همه تعلقات دنیوی از شهرت و ریاست و پست و مقام، همه از بین رفتنی است، مگر این که پلی برای ثواب آخرت باشد.

این آیه می گوید: به دنیا و مظاهر دنیوی شادمان نباشید، چون یک روز همه را از شما می گیرند. اگر همه دنیا را هم داشته باشید، بالاخره یک روز باید بگذارید و بروید و جای دلخوش داشتن به آن نیست.

ص: 41

در آیه ای دیگری چنین آمده است:

پس باید کم بخندند و بسیار بگریند.(1)

این آیه نیز در باره منافقین است که به مخالفت با رسول خدا بر آمدند و نه تنها خودشان در جهاد شرکت نمی کردند، بلکه مردم را تشویق می کردند که پیامبر خدا را در جنگها همراهی نکند. می گفتند:

«در این گرما بیرون نروید.» خداوند در پاسخ به آنان به پیامبرش می فرماید:

بگو: اگر دریابند، آتش جهنم سوزان تر است. از این پس به جزای آنچه به دست می آورند، کم بخندند

و بسیار بگریند.(2)

اگر خداوند می گوید کم بخندند و زیاد گریه کننده این درباره منافقین است و به خاطر رفتار نفاق افکنانه آنان و آتش سوزان جهنمی است که در انتظار آنان است.

بنابراین، اندوه پدیده ای مذموم است و باید آن را بر طرف ساخت و جای آن را به شادی سپرد. اگر غم و اندوه چیز خوبی بود، برای زدودن آن این همه ارزش گذاری نمی شد.

ص: 42

ص: 44

است که زن و شوهر و افراد خانه به یکدیگر کمک کنند تا از لذت این تعاون بهره مند شوند.

هر صورت روح تعاون باید در خانواده حاکم باشد تا خرسندی و شکوفایی و نشاط را به ارمغان بیاورد.

محبوب خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام قرار گیریم و این جمله «دوستت دارم» را از آنان بشنویم که گمان نمی کنم لذتی بالاتر از آن باشد.

می کشد، غذا تهیه می کند، به نظافت لباس ها و منزل می پردازد، جا دارد که از او تشکر و قدردانی کنید.

همچنین وقتی مرد از سر کار به منزل بر می گردد و وسائل و نیازهای منزل را تهیه می کند، به جاست که از او تشکر کرد و قدردان زحمات او بود که این خود به زندگی صفا و صمیمیت و نشاط می بخشد.

می شوند. و خرسندی آنان از فضیلت های ارزشمندی است که آثار و برکات زیادی را در پی خواهد داشت.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «هر کس وارد بازار شود و هدیه ای بخرد و آن را برای خانواده اش ببرد، مانند کسی است که صدقه ای را برای گروهی نیازمند می برد، و باید پیش از پسران از دختران آغاز کند. بی گمان هر کس دخترش را شاد کند، گویا برده ای از فرزندان اسماعیل را آزاد کرده است، و هر کس چشم پسری را روشن کند، گویا از ترس خداوند گریسته است، و هر کس از ترس خداوند بگرید، خداوند او را وارد بهشت های پر نعمت کند.»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «در بخشش میان فرزندان خویش مساوات و عدالت را رعایت کنید. من اگر کسی را برتری دادم، زنان را برتری دادم.»(1)

زنان در احساسات و عواطف و در اظهار مهر و عطوفت نیازمندتر از مردان اند. از این رو عنایت ویژهای به پاسخ گفتن به این نیاز عاطفی است و بر همین اساس بر این مطلب تأکید شده است. رسول گرامی صلی الله علیه و آله وسلم می فرمودند: «هرکس زنی از محارم خود را شاد کند، خداوند روز قیامت او را شادمان خواهد کرد.»(2)

از سیره های همیشگی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم بود.»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم کودکان را بسیار دوست میداشت و با آنان بر خوردی محبت آمیز داشت و آنان چقدر از محبتهای پیامبر خوشحال و خرسند می شدند. دستهای محبت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم همواره بر سر کودکان گسترده بود.

در روایتی آمده است: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم پیوسته صبحگاهان دست مهر و محبت بر سر فرزندان و نوه های خویش می کشید.»(2)و با این کار مهر و لطف خویش را نثار کودکان می کرد و آنان را خوشحال و خشنود می ساخت.

پیامبر نه تنها به کودکان خود، بلکه به همه کودکان مهر می ورزید و آنان مورد لطف و محبت خود قرار میداد. أنس بن مالک می گوید: «پیامبر به دیدار انصار می رفت، به کودکانشان سلام می کرد و بر سر آنان دست می کشید.»(3)

انس و الفت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم کودکان چنان آنان را از محبت های پیامبر خشنود و خرسند می کرد، که

ص: 52

زمانی آن حضرت از مسافرت برگشتند و وارد مدینه شدند. بچه ها به استقبالشان آمدند و دور آن حضرت را گرفتند و گفتند: یا رسول الله، دوست داریم شما ما را در بغل بگیرید.

پیامبر هم همه را یکی یکی در آغوش گرفتند و اسباب خوشحالی و رضایت خاطر آنان را فراهم ساختند. برخی از آنان وقتی بزرگ شدند، افتخار می کردند که در آغوش پیامبر رفته اند.(1)

دارند. پیامبر مثل شتر شروع به صدا کردن نمودند. و فرمودند: «شتر شما خوب شتری است!»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با بچه های کوچه هم بازی می کردند. روزی برای نماز به مسجد می رفتند. در راه گروهی از کودکان انصار بازی می کردند. وقتی آن حضرت را دیدند، گرد آن حضرت را گرفتند و خود را به لباس ایشان آویختند. تا همان گونه که آن حضرت همواره حسن و حسین علیه السلام را به دوش خود می گرفتند، آنها را نیز به دوش بگیرند. هر یک می گفت: «شتر من باش!» پیامبر خدا هم با مقداری گردو دل آنان را به دست آوردند و راه خود را به سوی نماز ادامه دادند.(2)

پیامبر گرامی اسلام درباره محبت و شاد کردن کودکان سفارش نموده و می فرمودند: «کسی که کودکی نزد اوست، باید با او کودکی کند.»(3) انسان باید خودش را در موقعیت کودکان قرار دهد و با آنان بازی کند و اسباب سرور و شادمانی آنان را فراهم کند.

ص: 54

خارج میشوم، آنان هم سیر شده باشند و هم خندان.(1)

انسان را در زندگی به وجدانی آسوده و خاطری آرام می رساند و در آخرت موجب خشنودی و سرور و شادمانی او می گردد.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: خداوند در شب معراج بهشت و جهنم را به من نشان داد. بر در یکی از درهای بهشت چنین نوشته شده بود: «برای دستیابی به هر چیزی باید تدبیری اندیشید و برای دستیابی به شادمانی در آخرت چهار خصلت و ویژگی لازم است؛ دست محبت بر سر یتیمان کشیدن، رسیدگی و عطوفت نسبت به بی سرپرستان، تلاش برای برآوردن نیازهای اهل ایمان و تفقد و دلجویی از فقرا و نیازمندان.»(1)

و نیز فرمودند: «در بهشت خانه ای است که به آن خانه شادی گفته می شود، جز کسی که کودکان را شاد کرده باشد، وارد آن خانه نمی شود.»(2)

شادمانیم. از این رو لازم است عواملی که موجب شادی می شود و انبساط خاطر انسان را فراهم می سازد، مورد بررسی قرار گیرد.

اوست و بیمی بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.(1)

اگر عشق به خدا در زندگی انسان حاکم شود، بلاها و گرفتاری ها نمی توانند او را به زانو در آورند. انس و ارتباط با خدا به انسان چنان اطمینان خاطری می بخشد که همه نگرانی ها و ترس ها و دلهره ها را از او دور می سازد و بهجت و نشاط و فرح و امید و آرامش را در دل می نشاند.

امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند عزوجل به داوود علیه السلام چنین وحی فرمود: «ای داوود، به من شادمان باش و با یاد من لذت ببر و با مناجات من بهره مند شود!»(2)

این است که امام سجاد علیه السلام در مناجاتش با خدا، از هر لذتی به غیر ذکر او طلب بخشش می کند:

«خداوندا، از هر لذتی به غیر یاد تو ... و از هر سرور و نشاطی جز مقام قرب تو استغفار می کنم.»(3)

نه بوی زیاد دارد و نه زیبایی آن آشکار شده است و نه نرم و لطیف است. ولی وقتی شکوفا و خندان می شود، بوی آن منتشر می شود و زیبایی هایش جلوگری می کند و لطافتش خود می نماید.

درون ما مثل غنچه است. اگر خدا و یا نماینده خدا و امامان را ملاقات کنیم، غنچۀ دل ما می شکفد. وقتی وجه خدا را ببیند، شکفته می شود. اگر می خواهید غم و غصه برود، گلایه ها و شکایت ها برود، باید به دریای کمال مطلق متصل شویم. این قطره باید به دریا وصل شود. قطره ها همه باید به همان سرچشمه ای که از آن جدا شده اند برگردند و گرنه در معرض نابودی قرار می گیرند.

ما سالها مقیم در یار بوده ایم

و اندر حریم محرم اسرار بوده ایم

ما شعاع تجلی حق بوده ایم. از آنجا آمده ایم. تا حق را نبینیم و درون ما و روح و جانمان جمال الهی را مشاهده نکند، غنچه وجودمان شکوفا نمی شود. و تاشکوفا نشود، در غم و اندوه و قبض است. از حزن و اندوه بیرون نمی آید، جز این که جمال الهی را ببیند.

وقتی جمال خدا را دید، نماینده خدا که وجه الله و

ص: 60

آیینه تمام نمای خداوند است را تماشا کرد، شکفته میشود و همه غم و غصه ها می رود و نشاط و شادمانی جای آن را می گیرد.

اولیای خدا وجه الله شده اند. یعنی از خودشان بیرون آمده اند و فقط خدا را نشان میدهند. یعنی هر کس این را ببیند، وجه الله را مشاهده کرده است.

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم من به خدا قسم خدا را

کنار من بگذار و مرا آبرومند و ارزشمند کن.

وقتی عدد آمد، صفر قیمتی می شود. هر چه صفر انسان بیشتر باشد، ارزشمندتر و آبرومندتر می شود. اگر به اولیای الهی وصل شدیم، هر چه فقر مان زیادتر باشد، درجه مان بالاتر می رود.

راه بندگی این است که به فقر و عجز و جهل خودمان اذعان و اعتراف کنیم. ولی ما راه را عوضی می رویم. به دنبال یال و کوپال و شانه کشیدن و تکبر ورزیدنیم. فقط از راه بندگی و اظهار عجز و نیستی است که به عظمت می رسیم. به قول وحدت کرمانشاهی:

خیز و رو آور به معراج یقین

بی براق و رفرف و روح الامین

نیستی معراج مردان خداست

نیست معراج حقیقت غیر از این

وقتی خود را می بینی، از دیدن حقیقت محرومی و بی ارزش. یکی از بزرگان می فرمود: در دستگاه خدا اگر خودت را بگیری، ولت می کنند و اگر خودت را ول کردی، می گیرندت. و این حرف قشنگی است.

شیطان خودش را گرفت. گفت من از آتشم، من بهترم. همین شد که او را رها کردند. اما حضرت آدم از در اعتراف و اقرار به گناه وارد شد و خداوند او را خلیفه خودش قرار داد.

رو اگر با سلمان هم پیوند برقرار کنی، مثل این است که با اهل بیت علیهم السلام پیوند زده ای. امیرالمؤمنین علیه السلام درباره سلمان به ابوذر فرمودند: «ای اباذر، بی گمان سلمان باب خداوند در زمین است. کسی که او را به حقیقت شناخت، اهل ایمان است و کسی که مقام و منزلت او را انکار کرد، کافر است.»(1)

اعتقاد و پذیرش سلمان، به منزله پذیرش اهل بیت علیهم السلام است؛ چون او آینه ای است که آنان را نشان میدهد.

اگر لطف خدا و اهل بیت علیهم السلام نباشد، هیچ نداریم. این دست ولایت است که ما را نگاه می دارد. امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند: «خدای تبارک و تعالی مؤمن را به وسیله روحی از خود تأیید می کنند.» سپس فرمودند: «ما اهل بیت آن روح را به وسیله طاعت خدا و عمل برای او تأیید می کنیم.»(2)

پول و مقام و منصب اند، همیشه نگران و در تلاطم و اضطراب اند. نگران این هستند که مبادا به اینها دست پیدا نکنند. یا اگر به پول و پست و مقامی رسیدند، نگرانند که مبادا از دست بدهند. باید از دنیا و مظاهر آن برید و به آن تعلق خاطر نداشت، تا بتوان با روحی آرام و شاد زندگی کرد.

بند بگسل باش و آزاد ای پسر

چند باشی بند سیم و بند زر

پرنده ای که در قفس است، همیشه محزون و غمگین است. وقتی آزادش کنی، شاد است. نباید بند دنیا و پول و مقام باشیم، بلکه باید دنیا را پلی برای رسیدن به کمال معنوی و قرب الهی دانست.

اگر انسان بتواند دنیا را وسیله رضا و خشنودی خداوند و کسب فضائل و بهشت قرار دهد، این بسیار مطلوب و خواستنی است. مهم این است که بند دنیا نباشیم. دنیا را برای دنیا نخواهیم، بلکه دنیا را برای آخرت و رشد و کمال معنوی بخواهیم.

اگر ما ملاقات خدا را دوست داشتیم، علامت این است که خدا هم به ملاقات ما اشتیاق دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «هر کس دوستدار لقا و

ص: 65

دیدار خداوند باشد، خداوند دوستدار دیدار اوست، و هر کس دیدار خدا را ناخوش دارد، خدا نیز دیدار او را ناخوش دارد.»(1)

اگر دل از دنیا کنده باشیم، دوستدار ملاقات خدا هستیم، ولی اگر هنوز دلی به دنیا داریم، از این که به دیدار خدا برویم ناخوشایندیم. خدا می گوید: بیا پهلوی من.

می گوییم: ما زن و بچه داریم، ملک و خانه و ماشین و پول داریم، چگونه اینها را رها کنیم و بیاییم؟! اینها را بیشتر از خدا دوست داریم. موقع مردن اهل بیت علیهم السلام می گویند: بیا پهلوی ما .می گوید: نمی آیم.

عین حال به آن مال دلبسته نباشد و در دنیا زهد بورزد. و نیز ممکن است مال و ثروتی نداشته باشد، ولی دلبسته به دنیا باشد. دلبستگی و پایبندی به دنیا بد است.

در دعایی که از امام صادق علیه السلام به ما رسیده است، چنین می خوانیم: «و از دنیا روزی ام ده و مرا بدان بی رغبتم کن و آن را از من دور مگردان، در حالی که رغبت من در آن باشد، ای خدای بخشنده!»(1)

یعنی چنان نباشد که دنیا را از من بگیری و رغبت من به دنیا باشد، بلکه دنیا را به من بده و رغبتم را بگیر که در آن زهد بورزم.

از این رو بزرگان فرموده اند: زهد این نیست که چیزی نداشته باشی، زهد این است که چیزی مالک تو نباشد. هر چه داری باید مملوک شما باشد و بتوانی راحت آن را بدهی. به راحتی دیون الهی خود را بپردازی.

چرا برخی از افراد وقتی می خواهند حقوق واجب خود را بپردازند و خمس و زکات بدهند، انگار می خواهند جان بدهند. ما هر چه داریم مال اهل بیت علیهم السلام است. خیلی به ما لطف کرده اند و گفته اند یک پنجم آن را بدهید.

ص: 67

کسی که حاضر نیست یک پنجم از مازاد بر هزینه های زندگی اش را بدهد، چگونه می خواهد جان بدهد و در آغوش اهل بیت علیهم السلام برود. باید با مال حلال و طیب به دیدار خدا برویم.

زهد این نیست که چیزی نداشته باشیم. همه چیز داشته باش، فقط دلبسته به آن نباش. مگر حضرت سلیمان ملک و پادشاهی نداشت؟ مگر حضرت یوسف عزیز مصر نبود؟ مگر پیامبر و امامان ما نداشتند؟ مگر حضرت خدیجه نداشت؟ مهم این است که سوار بر مال باشیم و صاحب اختیار آن، نه این که مال دنیا سوار بر ما باشد.

حضرت امیر علیه السلام در باره حقیقت زهد فرموده اند: تمامی زهد بین دو کلمه قرار گرفته است. خدای تعالی فرمود: «تا بر آنچه از دست شما رفته، اندوهگین نشوید و به سبب آنچه به شما داده است، شادمانی نکنید.» بنابراین، هر کس بر گذشته اش ناراحت نباشد و به آینده اش شادمان نگردد، زهد را درک نموده است.»(1)

حقیقت زهد بی اعتنایی به گذشته و آینده است. از

ص: 68

آنچه خداوند به شما داده است، خوشحال نشوید، که یک روزی آن را از شما می گیرد.

ان شاء الله با خدا و دستگاه خدا آشنا شویم که همه حزن و اندوه و خوف و نگرانی ها برطرف می شود. اساس دلنگرانی های ما این است که به دنیا وابسته ایم. همه هم و غم ما دنیاست. راه رهایی از همه غم و غصه ها و رنجهایی که در درون می کشیم، این است که به آنچه خداوند در دنیا روزی ما کرده است، قانع باشیم و حرص و زیاده طلبی را کنار بگذاریم. آنگاه راحت می شویم.

امام صادق علیه السلام فرمودند: «هرکس به آنچه خدا به او داده است قناعت کرد و راضی شد، از غم و اندوه و ناراحتی و رنج راحت می شود.»(1)

رضایت خاطر در وجود انسان پدید می آید که او را سرشار از فرح و شادمانی می کند.

در برابر آن، اگر کسی دلی را بشکند، دلی را اندوهگین کند، دلش را می شکنند و اندوهگین می کنند.

این ها از اموری است که فورا در دل انسان منعکس می شود. از امام حسین علیه السلام چنین روایت شده است:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «برترین اعمال بعد از نماز، ایجاد سرور و شادمانی در دل مؤمن است، به چیزی که در آن گناه نباشد.» و من غلامی را مشاهده کردم که با سگی غذا می خورد. (لقمه ای خودش می خورد و لقمه ای به سگ می داد. در این باره از او پرسیدم. گفت: ای فرزند رسول خدا، من اندوهناکم. می خواهم با خوشحال کردن این سگ شاد شوم؛ چون صاحب من یهودی است و می خواهم از او جدا شوم.

امام حسین علیه السلام با دویست دینار، به قصد خریداری غلام، نزد یهودی، صاحب غلام رفتند. یهودی وقتی امام علیه السلام را دید، گفت: غلام من فدای قدم شما و این باغ . هم برای او و دویست دینار را هم به شما باز می گردانم.

حضرت فرمودند: من دویست دینار را به تو می بخشم. یهودی گفت: من آن را قبول کردم و به غلام بخشیدم.

ص: 70

امام حسین علیه السلام فرمود: غلام را آزاد کردم و همه اموال را به او بخشیدم. زن آن یهودی گفت: من هم مسلمان شدم و مهر خود را به شوهرم بخشیدم. یهودی هم گفت: من هم مسلمان شدم و این خانه را به زنم بخشیدم.(1)

شاد کردن یک سگ این قدر آثار دارد. حتی غلام هم این را می فهمد شاد کردن خیر تولید می کند. تا می توانید گره از کار دیگران بگشایید و آنان را شاد کنید. هر وقت دیدید غم و اندوه به دلتان هجوم آورد، بگردید ببینید کجا می توانید یک دلی را شاد کنید .

جمله به او فرمود: «بندگانی دارم که بهشت را بر آنان روا داشتم و آنان را در آن حاکم و فرمانروا ساختم» حضرت موسی گفت: «پروردگارا، آنان کیان اند که بهشت را بر آن ها روا داری و در آن حاکم سازی؟» فرمود: «هرکس مؤمنی را شاد کند.»

آن گاه امام علیه السلام فرمود: مؤمنی در مملکت یکی از جباران بود و آن جبار او را تکذیب می نمود و حقیر می شمرد. آن مؤمن از آن دیار به بلاد شرک گریخت و بر یکی از آنان وارد شد. وی از او پذیرایی کرد و او را جای داد و مهربانی کرد و میزبانی نمود. چون مرگ آن مشرک فرا رسید، خداوند به او الهام کرد که به عزت و جلالم سوگند، اگر برای تو در بهشت محلی بود، تو را در آنجا ساکن می گردانیدم، ولیکن بهشت بر مشرک حرام شده است. اما ای آتش، او را بترسان، لکن نسوزان و آزارش مرسان و در بامدادان و شامگاه روزی او می رسد. سائل پرسید: از بهشت؟ فرمود: از هر کجا که خدا بخواهد.(1)

اهل بیت علیهم السلام شاد کردن مؤمن را محبوب ترین اعمال در نزد خداوند بر شمرده اند. امام سجاد علیه السلام از

ص: 72

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنین روایت فرمودند: «به راستی که محبوب ترین اعمال در نزد خداوند، شاد کردن اهل ایمان است.»(1)

شاد کردن یک مؤمن و غم و اندوه را از چهره او زدودن، پاداشی این چنین دارد. حتی اگر یک مشرک دل مؤمنی را شاد کند، خداوند حتی در آخرت هم او را بدون پاداش نمی گذارد. اگر بتوانیم گره از کارش باز کنیم، راهنمایی اش کنیم، و حتی با یک جمله، یک لطیفه خوشحالش کنیم، خداوند پاداشی به اندازه بهشت عنایت خواهد کرد.

می آیند و میگویند: هان، بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتی که وعده یافته بودید، شاد باشید.(1)

استقامت در راه، یکی از رمزهای بزرگ موفقیت است. کسانی که می گویند: «ربنا الله؛ پروردگار ما فقط خداست»، شرط نایل آمدنشان به مراتب بلند کمال، استقامت ورزیدن در این اعتقاد است. وگرنه همه می گویند: «ربنا الله». افراد بی دین و توده ای و کمونیست هم هرگاه در بحرانی گیر بیفتند، مثلا هواپیما در آسمان نقص فنی پیدا کند، یا کشتی در دریا دستخوش طوفان سهمگین شود، همه می گویند: خدا. استقامت مهم است!

مفصلی به نام «زهر الربیع» در این زمینه نوشته است که پر است از لطایف و شنیدنی های مسرت بخش. خودش می گوید: من این کتاب را برای تغییر ذائقه و نشاط خاطر و تفریح اهل علم نوشتم تا پس از تلاش های علمی، برای رفع خستگی آن را مطالعه کنند و اسباب فرح و شادیشان فراهم گردد.

«برای هر یک از اعضای بدن استراحتی است.»(1)

در حقیقت با برنامه ای نشاط انگیز، گشایش خاطری برای انسان حاصل می شود که باید آن را غنیمت شمرد و آن را بستری برای رشد و تعالی خود قرار داد. هنگامی که روح انسان کسل است و جسم به ضعف گراییده است، امید پیشرفت و موفقیت رو به کاستی است.

چو شادی بکاهد بکاهد روان

خرد گردد اندر میان ناتوان

وقتی انسان سر حال و با نشاط و مسرور نباشد، روح و روانش آمادگی برای فعالیت و اندیشه و رشد معنوی را از دست می دهد. بنابراین، همان گونه که جسم نیازمند تغذیه و خواب و استراحت است، روح نیز نیازمند تفریح و شادمانی است، که امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «شادی موجب انبساط خاطر و نشاط انگیز است.»(2)

از این رو اوقات شادی و شادمانی را باید غنیمت شمرد، که مددکار و یاور انسان در رشد و

ص: 77

پیشرفت است. امیر المؤمنین علیه السلام آن را یک فرصت و غنیمت بر شمرده، می فرمایند: «فرصت های شادمانی ربودنی است.»(1)

می کنند و آن را بستر رشد و موفقیت و پیشرفت می دانند، به افت های آن نیز پرداخته و هشدار می دهند که مبادا در این امر به بیراهه و انحراف کشیده شوید و شرافت و مردانگی شما دچار آسیب شود. بنابراین، یکی از معیارهای مهم تفریح سالم این است که مناسب با کرامت های انسانی باشد. اموری که این کرامتها را دچار آسیب می کند و بدان اشاره رفته است، عبارت اند از:

پاکیزه نگاه دارید.»(1)

در این گونه تفریحات، لذتهای حرام که لحظاتی کام نفس انسان را شیرین می کند، جز سقوط از کرامت انسانیت و فرو رفتن در گرداب گناه و سقوط در آتش دوزخ چیزی نصیب انسان نمی شود و در پس آن جز پشیمانی و بیچارگی نیست. امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «چه بسا گردشی که به کدورت و تاریکی دل بینجامد.»(2)

همچنین فرمودند: «در لذتی که بعد از آتش است، خبری نیست.»(3)

صورتی که مقصود از زندگی تفریح و خوشگذرانی نیست، مقصد و مقصود این است که انسان قرب به خدا پیدا کند و مدارج کمال انسانیت را طی کند.

اگر توصیه به تفریح فرموده اند، نه برای این است که تفریح کردن اصل و اساس زندگی است و اصالت برای تفریح است، بلکه تفریح را به عنوان کمک و مددی برای هدف اصلی زندگی که کمال است معرفی فرموده اند تا با نشاط بیشتری در مسیر رشد و کمال گام برداشته شود.

بیشتر همدیگر را درک می کنند و مشکلات را به کمک یکدیگر حل می کنند.

ارتباط خانوادگی بر کسی پوشیده نیست.

شخصی به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسید و پرسید: برترین اعمال چیست؟ حضرت فرمودند: «ایمان به خدا» پرسید: پس از ایمان به خدا؟ حضرت فرمودند: «ارتباط و دیدار با خویشان.»(1)

از این فرمایش پیامبر خدا جایگاه بس رفیع صله رحم و اهمیت آن به دست می آید، اگر چیزی بعد از ایمان به خدا به این مرتبه بود، حضرت آن را ذکر می فرمودند. صله رحم، ارتباط و دیدارهای فامیلی، گذشته از بهجت و نشاطی که به همراه دارد، آثار ارزشمند فراوانی در پی دارد و از اموری است که نه تنها ثواب اخروی فراوانی دارد که آثاری نیز در زندگی دنیایی ما از خود باقی می گذارد.

امام صادق علیه السلام در روایتی به برخی از آثار دنیوی و اخروی آن اشاره کرده و فرموده اند:« صله رحم اعمال را پاک، اموال را بسیار، حساب را آسان، بلا را دفع و روزی را زیاد می کند.»(2)

و آثار فراوان دیگری که مجالی برای طرح آن نیست.

ص: 84

صنع الهی باشد و ما را با نعمت ها و آثار رحمت الهی و آفرینش و خالق هستی بیشتر آشنا کند، که بهترین بهره را نیز برده ایم. خداوند این ویژگی را در گردشها مورد توجه قرار داده و همه راه به آن دعوت می نماید:

بگو: در زمین بگردید و بنگرید که خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است. سپس باز خداست که

نشأة آخرت را پدید می آورد.(1)

خداوند در این سیر و گردش، مبدأ و معاد را به ما نشان می دهد. بنابراین، یکی از برکات گردش در طبیعت این است که به شناخت مبدأ و معاد می انجامد و این برترین و بالاترین چیزی که انسان باید در زندگی در پی آن باشد.

پیشوایان دین ما خود از این گردش ها بهره مند بوده اند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برای تجدید روحیه و ایجاد نشاط، خانواده خود را برای تفریح به بیرون از شهر می برند.(2)

در روایات متعددی به آن اشاره شده است، توجه به همسر و شوخی و تفریح با اوست. از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنین روایت شده است: «هر گونه لهو و بازی از مؤمن نابه جاست، مگر در سه چیز: در تربیت کردن اسب، و مسابقات تیر اندازی و شوخی کردن با همسر که اینها درست و به جاست.»(1)

در روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است: «سرگرمی و تفریح اهل ایمان در سه چیز است: لذت یابی و کامجویی از همسر، مزاح و شوخی با برادران دینی و نماز گزاردن در شب.»(2)

امام صادق علیه السلام هم یکی از تفریحات سالم و لذت بخش را زناشویی و شوخی کردن با همسر برشمرده اند.(3)

نشاط و خوشحالی او را فراهم می کند، موجب انس و الفت خانواده است. به این معنا که کودک با پدر و مادر احساس صمیمیت می کند و این صمیمیت در آینده او نقش بسیار مؤثری خواهد داشت.

از سوی دیگر بازی یکی از نیازهای ضروری و اولیه کودکان است. اگر خود ما زمینه بازی او را فراهم کنیم و در حین بازی احساسات پدرانه و مادرانه را اظهار کنیم و مهر و محبت را نثارش کنیم، هم از جهت بازی ارضاء خواهد شد و از جهت عاطفی و احساسی بهره مند خواهد شد.

مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: کودکان تفریح زندگی اند. یعنی نشاط و شادمانی خانواده را فراهم می سازند. از این روست که خانواده ای که در آن فرزندی نیست، بی فروغ است و نشاط کمتری در آن یافت می شود.

بازی با کودک علاوه بر آثار بسیار مفیدی که ذکر شد، زمینه های تواضع و فروتنی را نیز در انسان ایجاد می کند. گاهی انسان در یک مقام و موقعیت سنی و اجتماعی است که در شأن خود نمی داند که با یک کودک همبازی شود و خودش را در جایگاه کودکان

ص: 88

قرار دهد. و این احساس خودبزرگ بینی و مقام و موقعیت خاص باید با بازی با کودکان از بین برود و تواضع و فروتنی جای آن را بگیرد. و این نیز یکی از موهبت های آموزه ای دینی ماست.

شخص پیامبر اکرم که سر سلسلۀ کائنات و گل سر سبد هستی و اول شخصیت عالم است، خودش با کودکان بازی می کرد و اسباب خرسندی آنان را فراهم می ساخت.

جابر بن عبدالله انصاری می گوید: «به محضر پیامبر خدا رسیدم، در حالی که حسن و حسین سوار بر پشت پیامبر بودند و حضرت پشت خود را برای آن دو خم کرده بود و می فرمود: بهترین شتر، شتر شماست و بهترین سوار، شمار هستید.»(1)

شده و خستگی بر جانش نشسته است، هنگامی که به دیدار دوستانش می رود و با آنان گپ میزند و گفت و گویی می کند، خستگی از تنش بیرون می آید و وجد و نشاطی برای او حاصل می شود.

خود نفس دیدار دوستان و گپ و گفت و گوی دوستانه نشاط بخش است. البته باید حدود الهی را مراعات نمود و مراقب بود که فضای گناه بر مجلس حاکم نشود. و این یکی از اسباب فرح و شادی اهل ایمان است؛ چنان که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به امیر المؤمنین علیه السلام خطاب می فرماید: «یا علی، برای اهل ایمان سه چیز موجب شادمانی در دنیاست: دیدار برادران دینی، افطاری دادن به روزه دار و تهجد و شب زنده داری در ساعات آخر شب.»(1)

در روایتی دیگر دیدار برادران و دوستان یکی از عوامل نشاط برشمرده شده است. امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمایند: «دیدار برادران دینی نشاط آور و خرد زاست، هر چند کم باشد.»(2)

این دیدارها اگر بر محور ایمان و برادری باشد،

ص: 90

علاوه بر آنکه موجب نشاط و شادمانی است، بر خرد انسان می افزاید؛ چون انسان با تبادل نظر و انتقال معلومات و اطلاعات به یکدیگر، به یک خرد جمعی دست می یابد. در حقیقت علم و عقلش کمال می یابد و راه کمال را بهتر می شناسد و به آن رهنمون می شود.

با این دیدارها دلها حیات پیدا می کند و انسان از دلمردگی و کسالت بیرون می آید. به ویژه آن که این دیدارها مجالسی که با یاد اهل بیت علیهم السلام بر پا شده است که دل ها را به یکدیگر نزدیک تر می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «از یکدیگر دیدار کنید که در این دیدار دل های شما زنده می شود و از اخبار و احادیث ما شما را به یکدیگر مهربان خواهد کرد.»(1)

محبوبی برویم، زیارتی که باید مایه سرور و شادمانی باشد، مایه غم و اندوه می گردد و این نه تنها اکرام دوست نیست، که آزار و اهانت به اوست. امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «زیارت و دیدار با بدخلقی ناسازگار است.»(1)

بر این اساس باید با رویی گشاده و سرور و شادمانی دوستان و خویشان خود را ملاقات کنیم، تا دیداری مفید و مسرت بخشی داشته باشیم و نشاط و شادمانی را بر دلها بنشاند. امیرالمؤمنین علیه السلام به این گشاده رویی توصیه کرده و فرموده اند: «در مواجهه با یکدیگر گشاده رو باشید و شادمانی را در دیدارهای خود آشکار کنید.»(2)

اسلام برای تشویق و ترغیب به تقویت نیروهای اسلام، نه تنها به این ورزش ها توصیه کرده است، بلکه برد و باخت و شرط بندی را که یکی از محرمات الهی است، در این موارد جایز و حلال بر شمرده است.

تیراندازی و سوارکاری که از مهم ترین ابزار دفاع در برابر دشمنان بوده، از این قبیل تفریحات سالم است.

مسابقه در سوارکاری و تیراندازی از سرگرمی های پسندیده و مطلوب است.

البته روشن است که در هر زمان بنیه های رزمی و نظامی به گونه ای تقویت می شود. اگر به سوارکاری و تیراندازی توصیه شده، به جهت تقویت این بنیه ها بوده است و این سفارش قرآن است که فرموده است:

و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید، تا به این تدارکات، دشمن خدا و

دشمن خودتان را بترسانید.(1)

جامعه اسلامی باید جامعه ای قوی و نیرومند و بانشاط باشد تا در برابر هجمه های دشمن در هر بعدی بتواند از خود دفاع کند و آن را رفع نماید. از این رو پیشوایان ما به این ورزش ها بسیار اهمیت

ص: 93

می دادند، و دیگران را در فراگیری و تقویت آن تشویق می فرمودند و خود نیز به آن مبادرت می ورزیدند.

یکی دیگر از ورزش هایی که بسیار نشاط بخش است، هم بر نیروی بدن می افزاید و هم روح و جان انسان را سر حال و بانشاط می سازد، شناست که به فراگیری و انجام آن توصیه شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «بهترین لهو و بازی مؤمن شنا کردن است.»(1)

آموزش شنا به فرزندان، خود یکی دیگر از چیزهایی است که پیامبر گرامی اسلام به آن توصیه فرموده اند: «به فرزندانتان شنا و تیراندازی بیاموزید.»(2)

را به خاطره هایی لذت بخش تبدیل می کند.

مسافرت یکی از اسباب سلامت روح و جسم انسان است. این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «مسافرت کنید تا صحت و سلامت خود را باز یابید.»(1)

امیر المؤمنین علیه السلام در شعری که منسوب به ایشان است، پنج خاصیت و اثر برای مسافرت ذکر نموده اند که هر کدام فصل مهمی در زندگی است.

وتغرب عن الأوطان فی طلب العلی

وسافر ففی الأسفار خمس فوائد

تفرج هم و اکتساب معیشة

و علم و آداب و صحبة ماجد(2)

در پی به دست آوردن بالندگی از شهرهای خود هجرت کن و مسافرت کن که در مسافرت ها پنج فایده است: زدودن غم و اندوه، تحصیل معیشت، تحصیل علم، تحصیل آداب و همنشینی با افراد بزرگوار.

نخستین فایده هایی که برای مسافرت ذکر کرده اند تفرج هم و بر طرف نمودن غم و اندوه است و این از مهم ترین و با ارزش ترین نتیجه مسافرت است.

ص: 95

البته در این میان رفیق راه و همسفر هم سهم به سزایی در بهره مندی از برکات و آثار سفر دارد. این است که برای سفر کردن ابتدا باید رفیق راه پیدا کرد، بعد عزم سفر نمود. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «ابتدا رفیق و آنگاه راه.»(1)

ریخت و پاشی که به اسراف و تبذیر نینجامد، از آدابی است که برای سفر بر شمرده اند. گشاده رویی، گشاده دستی و بذل و بخشش به هم سفری ها از مواردی است که به آن توصیه شده است.

و یکی از مهم ترین آداب سفر شوخی و مزاح با همراهان است که این، هم طول سفر را کوتاه می کند و هم رنج سفر را می زداید و هم بر نشاط و شادمانی انسان می افزاید. امام صادق علیه السلام در شمار نشانه های جوانمردی در سفر، یکی را هم شوخی بسیار که به غضب خداوند نینجامد برشمرده اند.(2)

سرشار از نشاط می کند، نماز شب و دعا و مناجات با خدای متعال است. هر کس به دریای رحمت بیکران الهی وصل شود، به لذتی پایدار و خاطری آسوده دست می یابد. و نماز شب بیش از همه این زمینه را برای آدمی فراهم می کند.

از این رو امام باقر علیه السلام یکی از تفرجات اهل ایمان را که موجب فرح و شادی آنان می گردد، نماز شب بر شمرده است: «تفریح مؤمن در سه چیز است؛ یکی هم نماز شب است.»(1)

روایات اهل بیت علیهم السلام به برخی از این تفرجگاه های معنوی اشاره شده است.

1.تفرجگاه دوستان خدا: انسان های سعادتمند و دوستان خداوند تفرجگاهی بس زیبا و وصف ناشدنی دارند که هر شب به هنگام سحر در آنجا به گردش مشغول اند. امیرالمؤمنین علیه السلام از این تفرجگاه الهی پرده برداشته و فرموده اند: «بیداری چشم ها و شب زنده داری به ذکر خدا، فرصت نیکبختان و تفرجگاه دوستان خداست.»(1)

دیدگان را با یاد خدای سبحان بیدار داشتن تفرجگاه معنوی است که اولیای الهی در آن غم و اندوه را از جان و دل می زدایند و نشاط و شادمانی را جایگزین آن می کنند.

2.بوستان خردمندان: کسانی که به دنبال کسب حکمت و دانش اند و هر روز بر دانش و دانایی آنان افزوده می شود، گویی در باغی بسیار باصفا و در تفرجگاهی سرسبز به تفرج و تفریح مشغول اند و لذتی که از این سیر و سیاحت معنوی نصیب آنان می شود، با لذت های مادی قابل قیاس نیست.

ص: 98

چنان که علی علیه السلام می فرمایند: «حکمت و دانش باغ و بوستان خردمندان و گردشگاه زیرکان و هوشیاران است.»(1)

3. تفرجگاه پارسایان: تفکر و اندیشیدن در آیات الهی و نشانه های خداوند و سیر در آفاق و انفس و تدبر در خلقت و سیر انسان از دیگر تفرجگاه های معنوی فرهیختگان و انسانهای وارسته است. امیر المؤمنین علیه السلام در این زمینه فرموده اند: «اندیشه و تفکر در آیات حق تفرجگاه پرهیزکاران است.»(2)

کسانی که مرز حق را برای مسیر خود برگزیده اند و مراقب اند که از مسیری که خداوند برای آنها مشخص کرده است به انحراف کشیده نشود. در مسیر خود به این تفرجگاه توجه بسیار دارند و راه و معرفت و رسیدن به نقطه کمال را در این تفرجگاه جست و جو می کنند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «بیشترین عبادت ابوذر - که خداوند رحمتش کند - دو چیز بود: تفکر و عبرت گرفتن»(3)

4. تفرجگاه دانش پژوهان: فراگیری دانش و دانش افزایی صرف نظر از رنج و مشقت آن، یکی از

ص: 99

لذت های زندگی کسانی است که در راه تحصیل علم و دانش گام بر می دارند.

کشف مطالب و رموز طبیعت و دستیابی به فناوری های جدید، برای کسانی که در این مسیر تلاش می کنند، لذتی بسیار به دنبال دارد. و این خود به مانند تفریحی لذت بخش است که آنان را از نظر روحی و معنوی ارضا می کند.

و امیر المؤمنین علیه السلام چه زیبا فرمودند: «دانش ها تفرجگاه دانش پژوهان است.»(1)

ص: 100

ص: 102

خوشحال و مسرور می کنی. هر آینه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم گاهی با برخی افراد شوخی می کردند و می خواستند او را شاد و مسرور کنند.»(1)

اهل ایمان هم همیشه بانشاط و شوخ طبع اند، از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است: «مؤمنی نیست، جز این که در او «دعابه» هست.» راوی می گوید: پرسیدم دعابه چیست؟

فرمودند: «مزاح.»(2) یعنی مؤمن اهل مزاح و خوش و بش است. همیشه سر حال و بانشاط و خندان است. پیامبر هم می فرمودند: «من مزاح می کنم، ولی جز حق نمی گویم.»(3)

برخی افراد بی نمک و بی مزه اند، شیرین نیستند. پیامبر و امامان خوشمزه و بانمک و شیرین بودند. اهل مزاح بودند. اصلا شیرینی در طبیعت مؤمن نهفته است. چنان که نبی مکرم اسلام فرمودند: «مؤمن گوارا و خوشمزه است و گوارا و خوشمزه را دوست دارد و مؤمن شیرین است و شیرینی را دوست دارد.»(4)

ص: 104

برخورد و رفتار و چهره و سخن مؤمن، همه گوارا و دلچسب است و انسان از معاشرت با او لذت میبرد. چنانکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «مؤمن شوخ طبع و بذله گو است و منافق بدخو، ترشرو و خشم جو است.»(1)

مؤمن باید خوشمزگی و شیرین کاری داشته باشد. برخی افراد شیرین و خوشمزه اند، بعضی بی مزه اند و بعضی دیگر تلخ اند. اهل ایمان و دوستان اهل بیت علیهم السلام نمکین اند. بی ملاحت نیستند. شوخ و سرحال و کیفورند. با حرف های پسندیده با خانواده و فرزندان و دوستانشان شوخی می کنند.

دیگران احساس می کردند پیامبر هم همچون یکی از آنان است. اصلا دوست نداشت که در میان اصحاب خود متمایز از دیگران باشد.

اگر با دقت نظر در سیره پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم بنگریم، می بینیم که با آن مکانت رفیع و شأن عظیم که تابه سدر المنتهی بالا می رود و جبرئیل، بزرگ ترین و مقرب ترین فرشته عالم هستی از او عقب می ماند، با این همه عظمت و بزرگی، بسیار متواضع، سهل، آسان، بانشاط، گشاده رو، متبسم، شادان و با لطافت و ظرافت است. لطیفه گویی و خوش طبعی می کند و با کلام نمکین خود، دیگران را مسرور و شادمان می سازد. ظریف گویی و لطیفه گویی را می پسندد و آن را نیکو می شمارد. این صفت پیامبر آنچنان چشمگیر است که اصحاب بابی را در این ویژگی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم گشوده اند.

راوی می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم: « فدایت گردم، آیا پیامبر هم شوخی می کردند؟» فرمود:«خداوند پیامبر را در شوخ طبعی به خلق بزرگ توصیف فرموده است. و البته خداوند پیامبرانش را مبعوث فرمود، در حالی که در آنان یک قبض و گرفتگی بود. و محمد صلی الله علیه و آله وسلم را با رأفت و مهربانی و

ص: 106

رحمت مبعوث کرد. و رأفت و مهربانی او برای امتش مزاح و شوخ طبعی آن حضرت با مردم است. تا عظمت و هیبت آن حضرت آنان را نگیرد و مانع نگاه کردن به آن حضرت نشود.»(1)

در حقیقت پیامبر خدا خودشان را تنزیل می دادند و پایین می آورند، تا مردم بهتر بتوانند با آنان رابطه برقرار کنند و یگانه شوند. مثل یک بزرگی که با بچه ها شوخی می کند و خودش را پایین می آورد.

این نهایت تواضع و فروتنی پیامبر خدا بوده است که با آن عظمت همه می توانستند با آن حضرت ارتباط برقرار کنند، همنشین شوند و گفت و گو کنند. تا بدانجا که با پیامبر خدا شوخی می کردند و پیامبر هم از شوخی آنان استقبال می فرمود. و این از ویژگی های بزرگ پیامبر رحمت و خاتم المرسلین بوده است.

شادمان می شدند.

امام باقر علیه السلام از پدران خود چنین روایت کرده اند: «پیامبر خدا هرگاه می دیدند یکی از اصحابشان اندوهگین است، او را با مزاح و شوخ طبعی شادمان می کردند.»(1)

از عایشه نیز چنین نقل شده است: «پیامبر خدا زیاد شوخی می کردند.»(2) در میان خانواده خود بانشاط بودند و با اهل خانه مزاح می فرمودند و آنان را شاد می کردند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم سخنش شیرین و پر از لطافت بود. شیرینی کلام پیامبر خدا و لطافت بیان و شوخ طبعی های آن حضرت با همه اصحاب و مردم، بزرگ و کوچک، هم در شادابی و نشاط مردم نقش داشته و هم احساس یگانگی و خودمانی بودن آن حضرت را در مردم بر می انگیزاند.

شوخی های آن حضرت همه بیان واقعیت هاست، ولی واقعیاتی که ممکن است بسیاری از افراد به آن بی توجه باشند و از شنیدن آن احساس تعجب کنند.

ص: 108

گاه با بیان بدیهیاتی که بدور از ذهن است، با اصحاب و یارانشان مزاح می کردند و این راستترین و نمکین ترین شوخی های پیامبر خداست.

از این نمونه ها در تاریخ زندگی پیامبر خدا و معاشرت و همزیستی با مردم آن دوران بسیار می توان یافت که نمونه هایی از آن ذکر می شود.

از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با پیرزنی فرتوتی که دندانهایش ریخته بود برخورد کردند و به او فرمودند: «آگاه باش که پیرزن بدون دندان وارد بهشت نمی شود.» پیرزن با شنیدن این سخن به گریه افتاد. حضرت فرمودند: چرا گریه می کنی؟ گفت: یا رسول الله، آخر من پیرزن بدون دندان هستم و نمی توانم وارد بهشت شوم. پیامبر خدای خندیدند و فرمود: با این حال وارد بهشت نمیشوی، بلکه در آنجا جوان می گردی.(1)

معلوم است که گریه پیرزن از شوق بهشت بوده است. و پیامبر با کلام خود هم با او مزاح کردند و هم به او بشارت به بهشت دادند و هم به معرفت او نسبت به خصوصیات بهشتیان افزودند.

ص: 109

انس مالک خادم رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می گوید: سیره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنین بود که با ما قاتی می شد، با ما می نشست و گفت و گو می کرد. این قدر خودمانی می شد که با ما مزاح و شوخی می کرد و آن عظمت و هیبت و وقار نبوتش مانع از این نبود. و با شیرین سخنی خود، حتی با کودکان مزاح می کرد و آنان را شاد می نمود.

انس بن مالک می گوید: مردی بادیه نشین، به نام زاهر بن حرام، برای پیامبر هدیه می آورد. هرگاه می خواست برگردد، پیامبر هم به او مال و کالا می دادند. وی بسیار بدقیافه، اما مورد علاقه پیامبر بود. روزی در بازار مشغول فروش کالاهایش بود. پیامبر او را دیدند و بدون این که او پیامبر را ببیند از پشت سر او را در بغل گرفتند، به طوری او نتواند پیامبر را ببیند. او هم گفت: مرا رها کن، این کیست؟ پیامبر فرمودند: «چه کسی این عبد را می خرد.» منظور پیامبر از عبد «عبدالله» بود، نه غلام و برده.

زاهر پیامبر را شناخت و گفت: یا رسول الله، به خدا سوگند وضع مرا کساد دیده ای! پیامبر فرمود:

ص: 110

«ولکن وضع تو در نزد خدا کساد نیست.»(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم گاهی با انس بن مالک که در خدمت آن حضرت بود، شوخی می کردند و می فرمودند: «یا ذا الأذنین»(2) یعنی ای صاحب دو گوش.

روایت شده است که زنی به خاطر کاری که شوهرش داشت به محضر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسید. پیامبر از او پرسیدند: شوهرت کیست؟ گفت: فلانی. حضرت فرمودند: « همان شخصی که در چشمش یک سفیدی است؟»

گفت: نه و به سرعت پیش شوهرش برگشت و شروع به وارسی چشم شوهرش کرد. شوهرش از او پرسید: چه می کنی؟ گفت: رسول خدا به من خبر داد که در چشم تو یک سفیدی است. شوهرش گفت: پیامبر راست گفته است، مگر نمی بینی که سفیدی چشم من بیشتر از سیاهی آن است؟!(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم با بیان بدیهیات با دیگران مزاح می فرمودند.

یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نعیمان نام داشت. او

ص: 111

در جنگ بدر شرکت داشت. وی به مزاح و شوخی در نزد پیامبر حریص بود و بسیار می خندید. پیامبر در باره او فرمودند: «او خندان وارد بهشت می شود.»(1)

روزی یک نفر اعرابی ظرف عسلی داشت. نعمیان از او خرید و در منزل پیامبر آورد. آن روز پیامبر نزد عایشه بودند. ظرف عسل را به عایشه داد. پیامبر خدا گمان کرد که ظرف عسل را نعمیان به آن حضرت هدیه داده است. نعمیان رفت. اما اعرابی که هنوز پول ظرف عسل را نگرفته بود، در خانه نشست تا پول آن را برایش بیاورند. وقتی دید خبری نشد. صدا زد یا پول عسل را بدهید و یا آن را به من برگردانید.

پیامبر خدا از جریان با خبر شدند و پول عسل را به اعرابی دادند و به نعمیان فرمودند: «با چه انگیزه ای این کار را کردی؟» گفت: یا رسول الله، من دیدم شما عسل دوست دارید و این اعرابی هم ظرف عسل داشت. گفتم بیاورم برای شما. پیامبر از این کار نعیمان خندیدند و گفتند چرا این کار را کردی!(2)

حضرت ابوالحسن الرضا علیه السلام فرمود: گاهی یک نفر اعرابی به محضر پیامبر خدا می رسید و تحفه ای به آن

ص: 112

حضرت هدیه می داد. و همانجا می گفت: بهای هدیه ما را بدهید. پیامبر از کار این اعرابی خنده شان می گرفت. و هرگاه اندوهناک می شدند می فرمودند: «آن اعرابی چه شد؟ کاش نزد ما می آمد و ما را می خنداند.»(1)

می گویند: یک موقع پیامبر خدا به اصحاب فرمودند: این پای من مثل چیست؟ هر کس چیزی گفت. فرمودند: همه شما اشتباه کردید، این پای من مثل پای دیگر من است.

یک روز رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم با امیر المؤمنین علیه السلام مشغول خوردن رطب بودند. پیامبر خرما را می خوردند و هسته های آن را جلو امیرالمؤمنین می گذاردند و حضرت امیر علیه السلام متوجه نبودند. وقتی از خوردن خرما فارغ شدند، همه هسته های خرما جلو امیر المؤمنین بود. پیامبر به امیر المؤمنین فرمودند:

یا علی، به راستی که تو اکول هستی» یعنی زیاد می خوری. علی علیه السلام پاسخ داد: «اکلو کسی است که خرما را با هسته می خورد.» و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم از پاسخ امیر المؤمنین علیه السلام خندیدند.(2)

ص: 113

غربت و دوری از وطن را به گونه ای جبران کند.

شخصی می گفت: من عتبات رفتم، مدینه و مکه رفتم، خانه خدا رفتم، به خود خدا هم گفتم، هیچ کجا خانه خود آدم نمی شود!

انسان در خانه اش آرامش دارد. به همین دلیل به آن مسکن و محل سکونت و آرامش می گویند. از خانه خودش که بیرون می آید، غربت او را می گیرد. مزاح و شوخی در مسافرت خاصیتش این است که راه را نزدیک می کند. یعنی انسان احساس خستگی نمی کند. اصلا نمی فهمد کی به مقصد رسید.

و شوخی مثبت ارزیابی شود. اگر شوخ طبعی روی حد و مرزی که اولیای دین برای ما ترسیم فرموده اند، انجام گیرد، نه تنها مذموم نیست، بلکه محبوب و موجب خشنودی خداوند واقع خواهد شد.

امام باقر علیه السلام فرمودند: «همانا خداوند تبارک و تعالی کسی را که در میان جمعی مزاح و شوخ طبعی کند تا به دیگران خوش بگذرد دوست می دارد، اما چندان شوخی کند که به فحش نینجامد.»(1)

در جمع دوستان یا فامیل، کسانی که هنر مزاح سالم را دارند، این هنر را به کار گیرند و نشاط و شادابی را به جمع خود هدیه دهند، تا اسباب محبوبیت الهی را فراهم سازند. البته باید دقت داشت که هیچ گونه حرف ناروایی، از جمله دروغ و غیبت واستهزا و رنجش دیگران در آن نباشد.

این قبیل جلسات که سرشار از نشاط و شادابی و گپ و گفت و گو است، در بین بزرگان ما هم بوده است. معمولا برخی از این بزرگان در آخر هفته پس از یک هفته کاری سخت، جلساتی این چنینی داشته اند، تا خستگی از تنشان بیرون رود و بانشاط و

ص: 116

شادابی به کار و فعالیت بپردازند. مرحوم آیت الله بهاء الدینی می فرمودند: امام راحل معمولا از این جلسات داشتند و شرط می کردند که در آن جلسه بحث علمی نباشد. فقط گپ و گفت و گو باشد.

من اهل لهو و لعب و بازی و سرگرمی هاو شوخی های بی جا نیستم. این گونه امور کار من هم نیست.» با این وجود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم همواره با دیگران مزاح می فرمود و جز حق و حقیقت نمی گفت. و این گونه مزاح را نمی توان از قبیل لهو و لعب بر شمرد؛ چرا که حق و حقیقت گویی از این سنخ نیست.(1)

همچنین در سیره آن گرامی چنین آمده است:«پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم همواره مزاح و شوخی می کردند و جز حق نمی گفتند و دلی را نمی آزردند و همچنین در مزاح و شوخی افراط و زیاده روی نمی نمودند.»(2)

سیره پیامبر مسیر صحیح را به انسان نشان می دهد که باید مزاح کرد، ولی حدود آن را نگاه داشت و مراقب بود آفات آن گریبانگیر او نشود.

طبعی کند، به دروغ و حرف های باطل و ناروا متوسل نشود، بلکه با راستگویی و حقیقت گویی، شوخ طبعی خودش را به نمایش بگذارد و این هنر است.

در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چنین آمده است: وای به حال کسی که به دروغ سخن می گوید، برای این که گروهی را بخنداند، پس وای بر او، وای بر او»(1)

بنابراین، مزاح و شوخی در حد اعتدال در صورتی که با دروغ و حرفهای ناپسند و باطل همراه نباشد و آزردگی خاطر دیگران را فراهم نسازد و به گناه و معصیت آلوده نگردد، نه تنها منعی در آن نیست، بلکه از ویژگی های ایمان شمرده شده است.

دروغ گفتن در شوخیها جایز نیست، جز این که انسان لطیفه ای بگوید که دروغ بودنش برای همه روشن است. شاید لطافت آن هم در دروغ بودنش باشد. اما دروغ هایی که دروغ بودنش معلوم نیست، و گاهی افراد با این دروغ ها می خواهند طرف را سر کار بگذارند و به خیال خودشان شوخی و مزاح می کنند، کاری ناپسند، بلکه حرام است.

شوخی هایی که معلوم است بافتنی است و همه این

ص: 119

مطلب را می فهمند، مشکلی ندارد. ولی شوخی هایی که همراه با دروغ، وعده دروغ و خبر دروغ است و طرف هم باور می کند، بر اساس حکم همه فقها حرام است.

دروغ یکی از گناهان بزرگ است که با ایمان سازگاری ندارد. حتی شوخی هایی که به دروغ آلوده است هم با حقیقت ایمان منافات دارد. علی علیه السلام فرمودند:

هیچ بنده ای طعم ایمان را نمی چشد، جز این که دروغ را، چه به شوخی و چه جدی، ترک گوید»(1)

کاری زشت و نارواست. بنابراین، باید در شوخی های خود با کمال احتیاط و مراقبت رفتار کنیم.

غذا زیاد باشد، غذا شور می شود و دل انسان را می زند. اگر بی نمک باشد، غذا بی ملاحت است و مزه ندارد. غذای بی ملاحت و بی نمک بیشتر قابل تحمل است، تا غذای شور. دیده اید وقتی کسی در شوخی یا کاری زیاده روی می کند، می گویند شورش را در آوردی. یعنی این کارهای شما ما را دلزده می کند. هر چیزی به اندازه خوب است. اعتدال در همه کار و همه چیز خوب است.

خوشش بیاید و دیگری از آن ناراحت شود.

دست انداختن دیگران در شوخی و تحقیر و اهانت به دیگران یا اقوام و ملیتها پسندیده نیست.

مراعات مکان و حالات افراد در شوخی کردن بسیار مهم است. گاهی در یک جلسه رسمی با کسانی که با ما سابقه آشنایی ندارند، شوخی کردن ممکن است برایشان سنگین باشد.

بنابراین، باید مراقب بود که در شوخی هایمان دروغ، تحقیر، تمسخر، دست انداختن، اهانت به افراد، و آزردگی خاطر دیگران نباشد. در دنیا و آخرت باید شاداب و شادمان بود، ولی از راهش.

خنده های شیرین او بر دل همه کسانی که با آن حضرت مواجه می شدند، می نشست و آنان را مجذوب خود می ساخت. عبدالله بن حارث می گوید: «من کسی را متبسم تر و خندان تر از رسول خدا ندیدم.»(1)

در بعضی از روایات آمده است که یکی از نام های پیامبر خدا «ضحوک» است.(2) یعنی کسی که بسیار خندان و متبسم است. و ابن عباس «ضحوک» را از نام هایی که برای پیامبر در «تورات» آمده است، بر می شمارد.(3) یعنی با دوستانش بسیار خنده رو و بانشاط و گشاده رو بود و با دشمنانش در ستیز. در باره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز چنین روایت شده است:«گاهی طوری می خندید که دندان های آسیای آن حضرت ظاهر می شد.»(4)

کند. با آنان بسیار نرم و لطیف برخورد و گفت و گو می کرد. و در ارتباطش با آنان در کمال رفق و مدارا بود. با همراهان و هم نشینانش ملایم و مهربان بود و چهره اش نورانی و منبسط و گشاده بود. خنده ای شیرین و نمکین بر لب داشت.(1)

انس بن مالک می گوید: نه سال در خدمت پیامبر خدا بودم. خلق و خوی پیامبر زیباترین خلق و خو بود. حضرت یک روز مرا برای کاری فرستادند. در آن زمان هشت ساله بودم و من گفتم: به خدا قسم نمی روم! ولی پیش خودم گفتم می روم؛ چون پیامبر فرمان داده است. از خانه بیرون آمدم. دیدم بچه ها در کوچه بازی می کنند. من هم مشغول بازی شدم. یک وقت دیدم پیامبر خدا از پشت مرا گرفتند و می خندند. آن گاه می فرمودند: «ای انس کوچولو، کاری را که به تو گفتم انجام دادی؟» گفتم: بله، می روم یا رسول الله.

انس می گوید: یاد ندارم که کاری کرده باشم و پیامبر بگوید: چرا کردی؟ یا کاری را انجام نداده باشم و پیامبر فرموده باشند: چرا انجام ندادی؟(2)

ص: 125

16. تصنیف غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمدتمیمی آمدی.

17. تفسیر القمی / علی بن ابراهیم قمی.

18. تفسیر فرات الکوفی / فرات بن ابراهیم کوفی.

19. حکایتهای شنیدی / محمد محمدی اشتهاردی.

20. حکمت نامه کودک / محمد محمدی ری شهری.

21. دیوان امیرالمؤمنین علیه السلام/ میبدی، حسین بن معین الدین.

22. دیوان خواجه حافظ شیرازی.

23. رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال) / محمد بن عمر کشی.

24. شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید.

25. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة / ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین.

26. عیون الحکم و المواعظ / علی بن محمد لیثی واسطی.

27. غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی.

28. فلاح السائل و نجاح المسائل / علی بن موسی بن طاووس.

29. کامل الزیارات / جعفر بن محمد بن قولویه.

30. کشف الاسرار فی شرح الاستبصار / نعمت الله بن عبدالله جزائری.

31. کشف الریبة / زین الدین بن علی، شهید ثانی.

32. کشف الغمة فی معرفة الأئمة / علی بن عیسی اربلی.

ص: 130

33. مثنوی معنوی/ جلال الدین محمد بلخی (مولوی).

34. مختصر البصائر / حسن بن سلیمان بن محمد حلی.

35. مصباح الشریعة / منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام.

36. معانی الاخبار / محمد بن علی بن بابویه.

37. مفاتیح الجنان / حاج شیخ عباس قمی.

38. مکارم الاخلاق / حسن بن فضل طبرسی.

39. من لایحضره الفقیه / محمد بن علی بن بابویه.

40. مناقب آل ابی طالب علیه السلام / ابن شهر آشوب مازندرانی.

41. نهج البلاغة / ترجمه محمدرضا آشتیانی و محمد جعفر امامی.

42. نهج الفصاحة / پاینده، ابوالقاسم.

ص: 131