ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

و به تعبیر امام جعفر صادق علیه السلام: «الْعِلْمُ و الدّینُ تُوامانِ ».

تاریخ درخشان اسلام نیز مبیّن این مطلب است که دانشمندان بزرگی چون خواجه نصیر،خوارزمی و ... جدایی این دو مفهوم را قائل نبوده اند و عملاً تأثیر مبارک این آمیختگی را درجان خویش و در عرصه اجتماع آزموده اند و به نتایج درخشانی دست یافته اند.

اگرچه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، تحولی اساسی در ارزش ها صورت گرفت و در صحنه تعامل علم و دین نیز متفکران و معماران انقلاب اسلامی و در رأس همه، بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (ره) با طرح موضوع تعهد و تخصص به منزله دو عنصر تفکیک ناپذیر و علم و دین به منزله دو بال پرواز، اوج، عروج و تعالی انسان، بسیاری از ابهامات را عملاً پاسخ گفتند، ولی این پرسش همچنان در صحنه علم و اندیشه، موضوعیت دارد.

کانون اندیشه جوان که پاسخ به سؤالات و شبهات فکری جوانان عزیز را از مهمترین اهداف راهبردی خود می داند، تحقیق ارزشمند محقق محترم، جناب آقای دکتر محمد علی رضایی اصفهانی پیرامون «رابطه علم و دین در غرب» را که به بررسی علل، زمینه ها و فرآیند جدایی علم و دین در مغرب زمین می پردازد، پاسخی در خور و شایسته برای سؤالات و ابهامات درباره این موضوع می داند. اکنون ضمن تشکر و تقدیر از این محقق بزرگوار، ذهن نقاد و اندیشه خلاق جوانان عزیز را به مطالعه و بررسی موضوعات این کتاب فرا می خواند و از تمامی خوانندگان این اثر انتظار دارد از نظرات اصلاحی و پیشنهادات سازنده خود دریغ نفرمایند و امید است با ارائه نقطه نظرات خویش، ما را در چاپ آثار بعدی یاری فرمایند.

کانون اندیشه جوان

ص:10

ص:12

درآمد

حالات روانی، زمینه های اجتماعی و ویژگی های فردی، در شکل گیری حوادث تاریخی نقش بسزایی دارد. کاوش در این موارد می تواند ما را به علل رویدادها رهنمون سازد. تعارض علم و دین، یا به تعبیر دقیق تر، تقابل عالمان دین و دانشمندان علوم تجربی، به طور عمده، در قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم میلادی اتفاق افتاد.

در این تعارض ها، عوامل و زمینه های مختلفی نقش داشت که می توان آن ها را به چند بخش تقسیم کرد:

1. زمینه های روان شناختی.

2. زمینه های جامعه شناختی.

3. علل و زمینه هیا خاص موجود در روحانیان مسیحی.

4. علل و زمینه های خاص موجود در دانشمندان علوم تجربی.

5. نارسایی هایی موجود در حوزه های پژوهشی علم و دین.

ص:13

اکنون با ذکر شواهد، به بررسی جزئیات هر کدام از این موارد می پردازیم. البته محور اصلی شواهد و مثال ها در این نوشتار مسألۀ نزاع گالیله با کلیسا در خصوص حرکت زمین است؛ زیرا این مطلب مهم ترین و پر صداترین مسألۀ مورد تعارض علم و دین شمرده می شود و می تواند انسجام بحث ما را تضمین کند. پیش از ورود به اصل مطلب، لازم است تاریخچۀ تعارض علم و دین را مورر کنیم و مفهوم تعارض و موارد آن را مورد توجه قرار دهیم.

ص:14

1. حدود شش قرن قبل از میلاد مسیح(علیه السلام)، نخستین جدایی علم و دین رخ داد. در این زمان، میان مذهب المبی و فلسفۀ ایونیایی شکاف پدید آمد. (1)

فیثاغوریان اولایل قرن ششم پیش از میلاد، اولین کسانی بودند که توانستند علم و دین را پیوند دهند و به پیشرفت های چشم گیری در ریاضیات و مهندسی نائل شوند. (2)

سپس تا قرن ها، در اثر چیرگی اندیشۀ افلاطون (8 - 427 ق.م) و ارسطو، فلسفه و الهیات بر علوم تجربی برتری یافت. البته باید در نظر داشت که در این مرحله آن ها مرکزیت زمین را مطرح ساختند. (3)

2. دومین تعارض میان دانشمندان دین و پژوهش گران علوم تجربی نیز زمانی آشکار شد که آریستا خوس (230 - 310 ق.م) و کلنتوس (220 - 330 ق.م) دربارۀ حرکت زمین اختلاف پیدا کردند. (4)

3. با ظهور مسیحیت و پیدایش بطلمیوس (حدود 150 م)،نظریۀ زمین مرکزی و سکون خورشید، برای پانزده قرن در محافل علمی تثبیت شد. (5) اروپا به تدریج خواب قرون وسطا (حدود قرن پنجم تا

ص:16

شانزدهم میلادی) را آغاز کرد و علوم تجربی در غرب به رکود گرایید.

با بعثت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) یعنی اوایل قرن هفتم میلادی، رشد علمی در جهان اسلام آغاز شد و تمدنی عظیم پدید آمد.

در سده های یازدهم تا سیزدهم میلادی، جنگ های صلیبی میان مسلمانان و مسیحیان اروپا درگرفت. علوم مسلمان، از طریق نهضت ترجمه، به اروپا انتقال یافت و آنان با پیشرفت های مسلمانان در علم و دانش آشنا شدند. (1)

آنگاه کپرنیک (1473 - 1543 م) و کپلر (1571 - 1630 م) مسألۀ سکون خورشید و حرکت زمین را مطرح کردند و گالیله (1564 - 1642) کار آنها را پی گیری کرد. در این زمان، با تحریک درباریان (کریستینا) نزاعی بین کلیسا و او درگرفت (2) که باید آن را مهم ترین نزاع علم و دین در غرب به شمار آورد.

در سال مرگ گالیله (1642 م)، نیوتن دیده به جهان گشود. در سایۀ ایمان مذهبی او، نزاع تا حدودی فروکش کرد و نیمۀ دوم قرن هفدهم با آرامش نسبی سپری شد. (3)

4. در قرن هجدهم میلادی، مسألۀ جدایی علم و دین به وسیلۀ

ص:17

کانت (1724 - 1804) مطرح شد. (1) در قرن نزودهم، نظریۀ تکامل داروین شعله های نزاع را از نو برافروخت (2) و در اواخر این قرن، افکار ماتریالیستی،که با اساس دین مخالف بود، پدید آمد.

5. در نیمۀ نخست قرن بیستم، این درخت به بار نشست و جنگ های اول و دوم، که ره آورد اندیشه های نیچه (1844 - 1900 م) بود، آغاز شد. (3) در این سده، افرادی چون برتراند راسل (4) (متولد 1872 م) به اساس ایمان یورش بردند و حکومت ضد دین در روسیه به پیروزی رسید. (1917 م)

6. در نیمۀ دوم قرن بیستم، حرکت اندیشۀ بشری مسیر خویش را تغییر داد و نوعی بازگشت به معنویت و دین آغاز شد. انقلاب اسلامی ایران این حرکت را شتاب بخشید، به گونه ای که توفان ایمان، اساس حکومت های الحادی را برافکند و اکنون، در آستانۀ قرن بیست و یکم، جهان می رود تا یک بار دیگر شیرینی همراهی علم و دین را تجربه کند.

است. عارض» به معنای ردّ کردن و باطل کردن چیزی است و تعارض یعنی تصادف و مخالفت. (1)

در مبحث تعارض علم و دین، این کلمه در معانی زیر استعمال می شود:

1. تعارض اصولی یعنی تنافی دو دلیل (تعارض در مقام اثبات).

2. تنش و درگیری میان دانشمندان دین و علم تجربی.

3. تزاحم میان علم و دین در مقابل عمل که در این نوشته با هر سه معنا رو به رو خواهیم شد.

به عبارت دیگر، هرگاه بین دو دلیل علمی و دینی تنافی باشد، یا علم و دین در مقام عمل ناسازگار جلوه کنند و یا دانشمندان علم و دین بر سر مسائل علمی و دینی با هم درگیر شوند، کلمۀ «تعارض» در مورد آنها به کار می رود. هر چند این استعمال در برخی از موارد با نوعی تسامح همراه است.

البته کلمه «تعارض» معانی و استعمال های دیگری نیز دارد، که بیان همۀ آنها از حوصلۀ این نوشتار بیرون است.

آن ها اشاره می کنیم:

1. تعارض در گزاره های علمی و دینی؛ برای مثال حرکت زمین مفاد یک گزارۀ علمی بود و سکون و مرکزیت آن مفاد کتاب مقدس.

2. تعارض پیش فرض های علم با پیش فرض های دین؛ برای مثال علوم تجربی بر هر پدیده ای یک علت مادی فرض می کند، اما در دین فرض بر آن است که علت می تواند مادی و غیر مادی باشد.

3. تعارض بین لوازم روان شناختی یا منطقی دین، و لوازم روان شناختی یا منطقی علم؛ (1) برای مثال گروهی می گویند روحیۀ علمی با روحیۀ دینی متعارض است؛ زیرا برخی از روحانیان روحیه ای تعصب آمیز و خشک دارند، در حالی که روحیۀ علمی، آرام، انتقاد پذیر و دور از تعصب است!

ذکر این مثال ها به معنای پذیرش آن ها نیست، بلکه با کمی تفکر می توان به این ادعاها اشکالاتی وارد کرد. هدف از بیان این مثال های روشن شدن موضوع بحث است. در آینده بیان می کنیم که تعارض علم و دین ظاهری و قابل رفع است.

البته تعارض ها از جهات دیگری نیز قابل تقسیم است، که به خاطر رعایت اختصار از ذکر آن خودداری می کنیم.

ص:20

ص:22

3. تحقیر و تکفیر یکدیگر.

در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم میلادی، در جریان برخورد گالیله (1) (1564 - 1564) با کلیساییان، تأثیرگذاری این زمینه های اخلاقی و روانی به خوبی مشاهده می شود. در حالی که در همان عصر با روی کار آمدن پاپ باربرینی و پاپ اوربانوس این برخوردها فروکش کرد. در سایۀ ویژگی های اخلاقی این دو پاپ، سوء ظن طرفین نسبت به هم، به دوستی تبدیل شد و برخوردهای تعصب آمیز جای خود را به برخوردهای هدایت گرانه داد. به گونه ای که وقتی نیوتن در قرن هفدهم قوانین نوین (2) خود را ارئه کرد و نظام جدید و منسجمی را جایگزین نظام بطلمیوسی ساخت، دیگر آن واکنش های تند مشاهده نشد؛ زیرا نیوتن دشمن تراش نبود، کسی را تحقیر نمی کرد و جوّ ناسالم و سوء ظن پدید نمی آورد. (3) افزون بر این، شخصیت آرام کپرنیک (4) (متولد 1543 م) و اخلاق معتدل کپلر (5) (تولد 1571 م)، که پیش از گالیله، نظریۀ زمین مرکزی را رد کرده بودند، سبب شد تا تعارض جدی و غیر قابل حلی، میان آنان و کلیسا پیدا نشود.

ص:24

جز شایعه و کنایه و دروغ عمدی نبود. سرانجام تناقض در گواهی شاهدان، بازپرسان دادگاه را متقاعد کرد که سخنان کاچینی مبنی بر «بدعت گذاری و انهدام اساس ایمان» ساختگی است و ادعای او علیه گالیله تعقیب نشد. (نوامبر 1615 م)

از این رو، گروهی کاچینی را راهب نادان، فضول، دروغ گو و دسیسه بازِ عصر رنسانس شمرده اند. (1)

شاید سوء ظن کاچینی به گالیله، برخورد تعصب آمیز با او و کافر خواندن وی از روی دلسوزی برای دین مسیحیت بود و همانطور که ادعا کرد، برای رهایی از عذاب وجدان علیه گالیله شهادت داد، ولی این مطلب واقعیت را تغییر نمی دهد. آثار منفی رویارویی او با گالیله در ذهن ها باقی ماند و ساده انگاران آن را به پای دین نوشتند. این برخورد تعصب آمیز، درگیری و تعارض عالمان دینی با دانشمندان علوم تجربی و تشکیل دادگاه علیه آنان قلمداد می شود. در حالی که در همان وقت افراد دانشمند و فرهیخته ای در کلیسا بودند که کاچینی را سرزنش می کردند.

آغاز دورۀ آرامش میان کلیسا و گالیله بود.

پاپ جدید در سال 1616 م. با فرمان انجمن کاردینال ها دربارۀ ممنوعیت کتاب کپرنیک و مخالفت با نظریۀ خورشید مرکزی، (1) مخالفت ورزیده و به سود گالیله وساطت کرده بود. او، که به این موضوع می بالید، در سال 1620 م. قصیده ای به افتخار گالیله سرود و حتی در سال 1624 م. کپرنیک را ستود. این اقدامات سبب شد تا گالیله کتاب «عیار سنج» خود را به بار برینی اهدا کند.

پاپ دیگری که با گالیله دوستی بسیار داشت، «اوربانوس» بود. برخی از نویسندگان آغاز کار پاپ اوربانوس را آغاز نوعی ماه عسل میان حافظ ایمان و بزرگ ترین نمایندۀ علم در ایتالیا شمرده اند. یکی از برادران «کاردینال دینی» به گالیله نوشت: «به جان شما سوگند! هیچ چیز به اندازۀ یادآوری نام شما، حضرت پاپ را خشنود نمی سازد.»

وقتی گالیله به «رُم» آمد، در مدت شش هفته، شش بار به حضور پاپ پذیرفته شد و هر بار ساعت ها با آن رهبر مذهبی گفت و گو کرد. پاپ به وی بسیار مهر ورزید، برای فرزندانش مستمری برقرار ساخت، یک تابلوی گران بها به همراه مدالی از طلا و نقره به او بخشید، رضایت نامۀ معتبری به او داد و فضیلت و تقوای این مرد بزرگ را که

ص:27

شهرتش در آسمان ها می درخشد و در سراسر دنیا پیچیده است، ستود. (1)

البته همدلی کلیسا و گالیله دیری نپایید. پس از عصر این دو پاپ، بار دیگر رویارویی و برخوردهای تعصب آمیز آغاز شد. از این رو برخوردها در می یابیم که اگر روحیه و اخلاق روحانیان مانند کاچینی باشد، اختلاف نظر علمی به دادگاه راه می یابد، با تهمت بدعت گذاری و انهدام اساس ایمان همراه می شود و در نهایت به نام تعارض علم و دین در تاریخ ثبت می گردد. برعکس اگر روحیه و اخلاق روحانیان، مانند باربرینی و اوربانوس باشد، احترام متقابل میان دانشمندان علوم تجربی و دینی پدید می آید و ماه عسل نمایندگان علم و ایمان آغاز می شود.

می گرفت] و کپلر چنان رفتار ملایمی داشت که کسانی که با وی حضوراً یا کتباً تماس پیدا می کردند، نمی توانستند نسبت به وی بی مهر باشند، اما خاصیت استثنایی گالیله این بود که دیگران را تحریف به دشمنی با خود می کرد. او در دیگران یک حالت کینۀ سرد و تسکن ناپذیر نسبت به خود ایجاد می کرد. (1) و همین حالت او بود که، در برخوردش در مجلس شب نشینی بیست و چهارم و پنجم آوریل (1610 م) با دانشمندانی که برای رصد اقمار مشتری ... (گالیله مدعی بود آنها را با دوربین خود می بیند) گرد آمده بودند، باعث شد تا دشمنان تازه ای برای خود بتراشد؛ چرا که جمله ای نیش دار دربارۀ «لیبری، پس از مرگش، گفت. (2)

این حالات روانی، او را به برخوردهای شتاب زده می کشاند و واکنش های دین داران را برمی انگیخت. البته گالیله نیز گاه به اشتباهش پی می برد و پوزش می خواست؛ برای مثال وقتی شخصی گمنام، در مهیمانی دربار «کریستینا» (3) علیه حرکت زمین سخن گفت و خبر آن به گالیله رسید، واکنش تندی از خود نشان داد و نامه ای تحت عنوان «نامه خطاب به کاستلی» نوشت و غوغایی علیه وی بر پا کرد. (4) او چندی بعد در نامه ای به «دینی» اعتراف کرد که نامۀ کاستلی را با شتاب نوشته

ص:29

است، گویا تصمیم داشت به اصطلاح به بسط آن بپردازد.

گالیله در نامه به کاستلی مخالفان خود را با عباراتی چون: «اتهام زننده، انتشار دهندگان نوشته هایی با مباحثات بیهوده، مرتکبان خطای بزرگ و ...» تحقیر کرده بود. (1)

کلیسا با دیدۀ اغضماض به نظریه های می نگریست و حتی سخنانش را توجیه می کرد و تکابش تا زمان درگیری گالیله و کلیسا (1616 م) آزادانه در اختیار همگان قرار داشت. (1) وقتی نوبت به گالیله رسید، جوّ سوء ظن و بدبینی حاکم شد و دو طرف از توجیه درست گفته ها و نوشته های هم چشم پوشیدند. نتیجۀ این امر، برداشت های بدعت آمیز از نوشته ها و برخوردهای استهزاء آمیز بود.

این شاید تا حدودی علل روانی داشته باشد؛ زیرا کلیسا نسبت به وابستگان خود خوش بین بود، ولی به غیر کشیش ها بدبین بود و گفته ها و نوشته های آنان را با احتیاط و وسواس بیشتری مورد بررسی قرار می داد.

از سوی دیگر، دانشمندان علوم تجربی نیز به نظریه های همکاران خود با دیدۀ قبول و اعتماد می نگریستند؛ اما نظریه های دانشمندان خارج از حوزۀ علوم تجربی را کم ارزش و غیر متخصصانه می انگاشتند و در موردآنان دقت کافی نمی کردند. بدین سبب، گالیله نظریه های پاپ اوربانوس را، که امروزه از نظر علمی درست شمرده می شود، مسخره می کرد. (2) او می گفت: عملی بودن فرضیه ای دلیل بر صحت آن نیست و ....

این جوّ ناسالم میان حوزۀ علم و دین هنوز هم وجود دارد، یعنی

ص:31

بیش از آن که به خود سخن یا نوشته و ارزش و درستی آن توجیه شود، گوینده اش مورد توجه قرار می گیرد و گفتار و نوشتار، بر اساس شخصیت گوینده و نویسنده ارزش گذاری می شود.

مذهب از اساس و نفی آن چیزی که پایۀ اولی مذهب است، یعنی خدا نمی توانست باشد. (1)

علی(علیه السلام) می فرماید:

«

ضعْ أمرْ أخِیک عَلَی أحْسَنِه ». (1)

«امور برادر دینی ات را به بهترین وجه حمل کن».

اسلام از تحقیر و سرزنش دیگران نهی کرده است، غیبت را گناه بزرگ شمرده و پیروانش را از برخوردهای شتابزده و متعصبانه باز داشته است. امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

«

انَّمَا اهْلَکَ النَّاسَ العجلَۀُ ». (2)

«همانان شتاب، مردم را نابود می سازد».

علی(علیه السلام) می فرماید:

«

الزَّال مَعَ العجلِ ». (3)

لغزش ها همراه شتاب است.

معصومان سفارش کرده اند، در ارزش گذاری تنها به متن سخن توجه کنیم، نه گویندۀ آن. امام علی(علیه السلام) می فرماید:

«

لاَتَنْظُرْ إلیَ مَنْ قَالَ وَانْظُرْ إلیَ مَا قَالَ ». (4)

«به گویندۀ سخن نگاه نکن و به آنچه گفته است بنگر».

ص:34

در اسلام شهادت دروغ از گناهان بزرگ است بدین سبب، نمی توان بدون تحقیق و مشاهده، علیه کسی در دادگاه گواهی داد؛ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) دانشمندان را بسیار گرامی می داشت، مجلس دانش را از دیگر مجالس برتر می شمرد و اسیران باسواد را در برابر آموختن سواد به مسلمانان آزاد می کرد. (1) برخورد ملاطفت آمیز رهبران اسلام با دانشمندان سبب رشد سریع دانش در کشورهای اسلامی شد، به گونه ای که پس از گذشت چند قرن، تمدن عظیم در سرزمین های اسلامی پدید آمد و مسلمانان در پزشکی، اخترشناسی، فلسفه، ریاضیات و ...، گوی سبقت را از دیگر ملت ها ربودند.

بی تردید اگر اروپاییان از چنین الگوها و سفارش هایی برخودار بودند، در برخورد با دانش و دانشمندان چنان مسیری را نمی پیمودند.

ص:35

ص:36

که راه هر گونه بیان نظر و انتقادپذیری بسته می شود.

در تعارضات علم و دین، به ویژه در قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم میلادی، یعنی در جریان درگیری دانشمندان دینی با گالیله، عوامل اجتماعی زیر به روشنی دیده می شود:

1. قدرت طلبی عناصر دین و علم. (1)

2. ایجاد توهم تعارض به وسلۀ افراد مغرض و جاهل.

3. فقدان جو سالم علمی، برای بیان نظرها و انتقادهای منصفانه.

ص:38

به شدت تحریک کرد. کاستلی گزارش این جلسه را به اطلاع گالیله رساند. گالیله با شتاب نامه ای سرگشاده تحت عنوان «نامه خطاب به کاستلی»، منتشر کرد. او یک سال بعد نامۀ دیگری را به نام «نامه خطاب به گراند دوشس کریستینا» منتشر کرد که هر دو در دفاع از عقاید کپرنیک بود. این دو نامه بعدها، سبب اصلی تحریم باورهای کپرنیک و سقوط گالیله شد. (1)

چنان که پیداست «کریستینای» در این میهمانی نقش اصلی داشت. او کوشید به کاستلی بفهماند که نظرهای کاستلی، گالیله و کپرنیک با کتاب مقدس ناسازگار است وحرکت زمین باور کردنی نیست. جالب این است که این کریستینای، همان کسی است که پس از درگشت کوسموی دوم (حامی گالیله؟!)، به نیابت سلطنت می رسد. (2)

شگفت آن است که این نایب السلطنه، حتی از پاپ کلیسا در این مورد دلسوزتر است و می کوشد به کاستلی روحانی بفهماند که نظریۀ حرکت زمین با کتاب مقدس ناسازگار است.

شگفت تر آن که کاستلی، تمام مطالب آن میهمانی را به گالیله گزارش می دهد و سبب تحریک او در نوشتن آن دو نامه می شود و آتش جنگ گالیله و کلیسا را می افروزد.

ص:40

عظمت بیان در کتاب مقدس گاه مفاهیم آن را منحرف [می کند]... (1)

این تحریف سبب شد تا دربار پاپ، در برابر نامۀ گالیله چنین اظهار نظر می کند:

کلماتی از قبیل «دروغ» و «انحراف» بسیار زشت به نظر می رسد.

هر چند گالیله از این توطئه جان سالم به در برد و نامه اش با اصول باورهای کاتولیکی مخالف تشخیص داده نشد، ولی تلاش مخالفانش در دربار پاپ و حمایت حکومت دوک از وی، همچنان ادامه یافت، به گونه ای که حتی «سفیر توسکای» و «بلارمین» با آمدن گالیله به «رُم» مخالفت کردند تا درگیری شدیدتر نشود،اما دوک در سفارش خود از گالیله حمایت کرد و در ویلای مدیچی، که مقر سفارتخانه شمرده می شد، خانه ای را برای او مهیا کرد. (2)

کشمکش پنهانی سیاست مداران با قدرت کلیسا، دخالت اسرار آمیز برخی از افراد دربار، تحریف نامه ها و ...،آتش درگیری را چنان شعله ور ساخت که گالیله در نگرانی فرو رفت و در نامه ای به کاردینال دینی، اظهار ناراحتی کرد و چنین نوشت:

در آن هنگام (مانند امروز)، گرفتار پزشکان و داروها و دچار آشفتگی جسمی و روحی بسیار دربارۀ مطالب بی شمار بودم، خاصه

ص:42

این که برای شایعاتی که علیه من جریان دارد، بی آن که خطایی از من سرزده باشد، پایانی نمی دیدم و گویا برای مقامات عالی رتبه این تفاهم حاصل گردیده است که من مبتکر این افکار بوده ام. (1)

او همچنین، پس از محاکمه و محکومیتش، در نامه ای به وزیر توسکانی چنین نوشت:

به طوری که از کیفیت موضوع بر می آید و من نیز قبلاً متذکر شده ام، اگر دشمنانم باعث نمی شدند نه این موضوع هیچ گونه ارتباطی با من پیدا می کرد و نه من در آن آلوده می شدم. (2)

می رفت، باید این تعارض نیم قرن پیش (در زمان کپرنیک و کپلر) تحقق می یافت؛ زیرا آنان پیشگامان اندیشۀ حرکت زمین در آن عصر بودند. البته نمی توان از این حقیقت چشم پوشید که محاکمۀ گالیله اولین تعارض جدی علم و دین در جهان شمرده می شود.

نکته قابل توجه، آن است که آمار مبالغه آمیز دادگاه های تفتیش عقاید و اعدام های آن ها (که بیشتر مربوط به اعدام زنان جادوگر بوده است) (1) و بیشتر آنچه دربارۀ گالیله گفته می شود، با حقیقت منطبق نیست، بلکه بیشتر قضاوت ها در مورد گالیله همراه با تعصب و پیش داوری بوده است و این امری است که برخی از نویسندگان تاریخ علم و پژوهندگان نزاع گالیله بدان اذعان دارند (2) و می گویند:

شهرت گالیله اکثراً متکی بر اکتشافاتی است که هرگز ننموده است... او هرگز به دست عمّال تفتیش عقاید شکنجه نشد و در زندان اسیر نشد و این جمله که «با وجود این زمین حرکت می کند» را به زبان نراند. (3)

ناگفته پیداست که تعبیر تعارض علم و دین در مورد جریان گالیله خالی از تسامح نیست؛ زیرا تنها برخی از سران کلیسا در برابر شخص گالیله قرار گرفتند و برخوردی بین علم و ایمان صورت نگرفت،یعنی

ص:44

در همان زمان برخی از پاپ ها مثل مافئوباربرینی (1623 م) و اربانوس، (1) به عنوان عالی ترین مقام کلیسا، با گالیله مهربان بودند و برخی از روحانیان بلند پایه با گالیله برخوردی مسالمت آمیز و همراه با سعه صدر داشتند. (2) در حالی که برخی دیگر برخوردی خشک و تعصب آمیز بروز می دادند.

گالیله نمایندۀ تام الاختیار و بازگو کننده حقیقت نهایی علم نبود و روحانیان درگیر با وی نیز نماینده و بازگو کنندۀ تمام حقیقت دین شمرده نمی شدند، بلکه فردی از دانشمندان علوم تجربی با فرد یا افرادی از وابستگان کلیسا درگیر شد.

یکی هم طبقۀ تحصیل کرده و دانش آموخته، ولی پست که به تعهدات انسانی و اخلاقی پشت پا زده اند. این طبقه نیز همین که خواسته اند برای لاقیدی های خود و کارهای خود عذری بتراشند، به علم تکیه کرده و آن را مانع نزدیک شدن به دین بهانه کرده اند. طبقه سومی نیز همیشه بوده و هستند که از هر دو موهبت بهره مند بوده اند و هیچ گونه تنافی و تناقضی احساس نمی کرده اند. (1)

گالیله گاه در برخورد با نظریه های مخالفانش آن ها را مسخره می کرد. در حالی که اکنون پس از گذشت چند قرن برای ما روشن شده که در برخی از موارد حق با مخالفانش بوده است. برای مثال پاپ اوربانوس می گفت:

عملی بودن یک فرضیه الزاماً مؤید صحت آن نیست؛ زیرا ممکن است برای این موضوع که خداوند متعال چگونه پدیده مورد بحث را به وجود آورده است، تعبیرات دیگری وجود داشته باشد. (1)

گالیله، اوربانوس را مورد تمسخر قرار داد (2) و سخنش را نپذیرفت؛ در حالی که امروزه دانشمندان، نظریه های علمی را «ابطال پذیر» می دانند. بدین سبب، وقتی در نظریه ای موارد نقض پیدا می شود و باطل می شد، تا وقتی نظریۀ بهتری جانشین آن نگردد،از دایرۀ علم بیرون نمی رود. حتی گاه برخی از نظریه های علمی باطل شده نیز، بدان دلیل که کاربرد علمی دارد و نظریۀ کامل تری به جایش نشسته، مورد استفاده قرار می گیرند. برای مثال موارد نقض نظریۀ انبساط اجسام در حرارت، شناخته شده است؛ ولی هنوز آن را از دایرۀ علم برون نیفکنده اند. (3)

ص:47

وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ . (1)

« و کوه ها را می بینی، درحالی که آنها را ثابت می پنداری، و حال آن که آنها هم چون حرکت ابرها درگذرند».

از آنجا که حرکت کوه ها با این سرعت بدون حرکت زمین ممکن نیست، این آیه بر حرکت زمین نیز دلالت دارد. (2) این آیه اعجاز علمی قرآن است که کپرنیک، کپلر و گالیله حدود ده قرن بعد از نزول قرآن به آن پی بردند.

دومین دلیل شکست قدرت طلبان استعمارگر (در توطئۀ ایجاد توهم تعارض علم و دین در جهان اسلام) بیداری علمای اسلام بود.

عالمان دین نه تنها با دانشگاهیان و عالمان علوم تجربی درگیر نشدند، بلکه کوشیدند با حضور در کلاس های دانشگاه و بیان مستدل و معقول نظرات اسلام، این توطئه را خنثی کنند. از جمله کسانی که اقدام به این امر کرد مرحوم استاد شهید مطهری بود.

ص:49

ص:50

پزشکی و نجوم تدریس می شد و روحانیان در این مسائل نیز صاحب نظر بودند. بدین سبب، تعارض علم و دین کم تر رخ می نمود، برای مثال کپرنیک، کشیش بود، ولی توانست بین احتمالی بودن نظریۀ حرکت زمین و باورهای مسیحیت سازش پدید آورد. صد سال بعد در عصر گالیله، همان نظریۀ کپرنیکی به تعارض علم و دین انجامید. بی تردید فاصله گرفتن روحانیان مسیحی از دانش جدید، یکی از عوامل این امر به شمار می آید. به گونه ای که در عصر کپرنیک، یک کشیش حرف اول دانش اخترشناسی را بر زبان می راند، ولی صد سال بعد، گالیله این مسئولیت را به عهده داشت.

آشنایی روحانیان با نظریه های گوناگون و پیشرفت های علمی سبب می شود آن ها بتوانند با چشم باز به پیرامون خود بنگرند و موقعیت زمانی و مکانی خود را از نظر علمی باز شناسند. این امر نتایج مهمی در بر دارد که برخی از آن ها عبارت است از:

أ. آشنایی با نظریه های رقیب در یک موضوع و قطعی نشمردن یک نظریۀ خاص، به ویژه نظریه های قدیمی که در تاریخ علم جای خود را محکم کرده اند.

ب. جلوگیری از پندار تعارض علم و دین.

برای مثال کسی که از پیشرفت های جدید دربارۀ فلسفه علم و ارزش معرفت علوم تجربی اطلاع نداشته باشد و در فضای پیش از 1950 میلادی بیندیشد، چنان می پندارد که قوانین علمی قطعی، ثابت

ص:52

و تغییر ناپذیر است و حتی ممکن است آن ها را واقع نما تصور کند و نتیجه بگیرد که می تواند با نصوص دینی در تعارض افتد. در حالی که اگر کسی در فضای علمی نیمۀ دوم قرن بیستم قرار گیرد و با نظریۀ ابطال پذیری (1) آشنا باشد، می داند که تئوری های علمی، افسانه های مفیدی هستند که فقط جنبه ابزاری و کاربردی دارند و قادر نیستند با نصوص دینی معارضه جدی کنند.

البته در مورد ماهیت علم، بین فیلسوفان علم اختلاف نظرهایی وجود دارد.

ج - امکان توجیه گفتارهای وحیانی صحیح و تحریف نشده با برخی از نظریه های علمی رقیب.

هنگامی که ظاهر گزاره های دینی با یک نظریۀ علمی متعارض می نماید، این توجیه های علمی کارساز و راه گشاست.

در جهان مسیحیت گاه عدم آشنایی کشیشان با نظریه های نوین علمی، سبب پیدایش زمینه های تعارض علم و دین شده است و دین داران،دانشمندان علوم تجربی یا نظریه های آنها را آماج تیرهای اتهام قرار دادند. در حالی که با شناخت دقیق نظریات علمی، امکان رفع تعارض وجود داشته است. برای مثال گالیله در دادگاه به «انهدام اساس

ص:53

ایمان» متهم شد، (1) در حالی که نه مرکز بودن زمین (نظریۀ بطلمیوس) نگه دارندۀ اساس ایمان است و نه خورشید مرکزی (نظریۀ گالیله) اساس ایمان را نابود می کند. هر چند مخالفان گالیله، نظریۀ بطلمیوسی را با ظواهر کتب مقدس مطابق می دانستند، ولی مخالفت با ظاهر کتاب، که قابل تأویل و توجیه است، موجب انهدام اساس ایمان نمی شود یا از قرن نوزدهم به بعد، گروهی بدون تأمل کافی در نظریۀ تکامل و نصوص دینی به آن می تازند. در حال که برخی دیگر از اندیشمندان آن دو را قابل جمع می دانند. (2)

متهم کرده اند. (1) رویارویی روحانی نمایان روزگار، بنیامین فرانکلین با وی نمونۀ برخورد ناآگاهانه و تعصب آمیز در مقابل پدیده های علمی است. راسل (متولد 1872 م) می نویسد:

هنگامی که بنیامین فرانکلین موفق به اختراع برق گیر شد، روحانیون امریکا و انگلستان،با تقویت جدیی که از طرف ژرژ سوم، پادشاه انگلستان می شدند، اختراع او را، بدین عنوان که اقدامی بر خلاف تمایلات الهی است، محکوم کردند. ایشان می گفتند: همان طور که هر شخص درست اندیشی می داند، خداوند برق را برای تنبیه بی دینان و یاآنهایی که معاصی کبیرۀ دیگری انجام می دهند، به وجود آورده است و بنابراین، پرهیزگاران هرگز از رعد و برق آسیبی نخواهند دید. لذا خداوند اگر بخواهد شخصی را تنبیه کند، بنیامین فرانکلین حق ندارد در مقابل تصمیم خداوند سر برفرازد. در حقیقت چنین کاری کمک به مجرمین در فرار از مجازات است. (2)

آری این گونه برخوردهای جاهلانه بود که افراد چون برتراند راسل را نسبت به دین مسیحیت بدبین ساخت.

این در حالی است که حفظ آبرو و نجات نوع انسان یکی از اهداف اصیل ادیان الهی است و تهمت زدن به افراد و یا جلوگیری از پیشرفت هایی که به نجات انسان ها از مرگ می انجامد، توصیۀ هیچ دین

ص:55

راستین - از جمله دین مسیح(علیه السلام) - نیست، بلکه حضرت مسیح(علیه السلام) خود نجات دهندۀ بیماران و یاور ستمدیدگان بود.

متعصب به چنین رفتاری دست می زنند و دانشمندان راستین دین همۀ احتمالات عبارت های کتاب مقدس را در نظر می گیرند.

این سخن بدان معنا نیست که می توان با آیات الهی بازی کرد و با هر نظریۀ جدید علمی به تأویل و توجیه آن دست زد. این امر ضوابط ویژه ای دارد و باید به وسیله متخصصان کتاب مقدس انجام شود. (1)

یکی از مواردی که پافشاری نابخردانه به ظواهر کتاب مقدس سبب درگیری میان دانشمندان علوم تجربی و دین باوران ناآگاه شد، جریان رویارویی با گالیله است. در سال 1616 م. داوران دربار پاپ، نظریۀ خورشید مرکزی را ابلهانه و بی معنا شمردند. به سبب آن که در چنین عبارت آشکارا و صریح با اصول تعلیمات کتاب مقدس مغایرت داشت. آن ها نظریۀ حرکت زمین را از نظر فلسفی مستوجب توبیخ و از نظر حقایق دینی اشتباهی در ایمان می دانستند. (2)

در این جریان به طور عمده به دو عبارت کتاب مقدس استدلال می شد که عبارت است از:

خورشید مثل پهلوان از دویدن در میدان شادی می کند. (3)

ص:57

این عبارت، مهم ترین مانع پذیرفتن دستگاه کپرنیک قلمداد می شد. (1)

هنگامی که یوشع فریاد برآورد که ای خورشید! بی حرکت در جای خود بایست. خورشید از گردش باز ایستاد. (2)

وقتی به این دو عبارت کتاب مقدس به دقت توجه می کنیم، در می یابیم که عبارت اول به طور آشکارا و صریح (نص) دربارۀ حرکت خورشید به گرد زمین - که منظور کلیسا بود - سخن نمی گوید، بلکه می تواند به حرکت خورشید گرد خویش یا پیرامون مرکز کهکشان، اشاره داشته باشد.

پس حتی اگر این عبارت در ظاهر مسألۀ حرکت خورشید (حرکت کاذب گرد زمین) را بیان کند، بیانش صریح نیست، بلکه ظاهر است و می توان آن را به گونه ای دیگر توجیه و تأویل کرد. برای مثال می توان گفت که در این عبارت، کتاب مقدس به زبان مردم سخن گفته است و یا مراد گوینده، بیان نوعی تمثیل است نه تبیین واقعیت موجود. عبارت دوم دربارۀ معجزه ای از حضرت یوشع است و در ظاهر حرکت خورشید دلالت دارد، ولی مشخص نمی سازد که خورشید گرد زمین می گردد، یا پیرامون مرکز کهکشان و یا گرد خود.

ناگفته پیداست که این دو عبارت، هیچ دلالتی بر حرکت یا سکون

ص:58

زمین ندارد؛ در حالی که مخالفان گالیله از آن برای اثبات درستی هیأت بطلمیوسی، که زمین را ساکن و مرکز می دانست، بهره بردند.

عنوان زمان خلقت بشر تثبیت کرد و مسیحیان پروتستان آن را پذیرفتند. دکتر لایت فوت، (1) معاون دانشگاه کمبریج که این تاریخ را پذیرفته بود، بر این باور بود که با مطالعۀ دقیق «سفر پیدایش» می توان در این مورد تقریب دقیق تری ارائه کرد. او چنان می پنداشت که خلقت بشر در ساعت 9 صبح روز بیست و سوم اکتبر تحقق یافته است. (2)

هر چند «اوشر»، به عنوان یک محقق، محترم است،ولی این تأسف آور است که نظریۀ شخصی او نظر دین مسیحیت قلمداد گردد و با یافته های علم زمین شناسی معارض انگاشته شود؛ چرا که دانشمندان، براساس یافته های باستان شناسی، عمر انجماد پوستۀ زمین را 1/6 هزار میلیون سال می دانند و نشانه های دست ساختۀ بشر نخستین را در دوران سوم زمین شناسی (یک تا ده میلیون سال قبل) یافته اند. (3) در حقیقت در اینجا، جنگ برداشت های متزلزل شخصی دانشمندان در مورد خلقت انسان، به جنگ علم و دین تبدیل شده است.

چنان که پیداست، ریشۀ اصلی این درگیری ها، همان عدم تمایز بین نص و ظاهر و متشابه در کتب آسمانی است؛ چرا که در این موارد نصوص دینی نداریم و ظواهر و متشابهات عبارات کتاب مقدس هم

ص:60

قابل بحث است. پس به طور قطعی نمی توان زمانی را به عنوان آغاز پیدایش انسان تعیین کرد و آن را به دین نسبت داد.

نفر منحصر دانست و سخن آن ها را تنها تفسیر درست دین و معیار پذیرش یا رد دست آوردهای علوم تجربی به شمار آورد، بلکه در این موارد لازم است نظرات همه متخصصان و احتمالات موجود در نظر گرفته شود و پیشرفت های جدید در حوزه های دیگر علمی (در آن بخشی که در رابطه با علوم دینی است) به کار گرفته شود تا بتوان فهم و تفسیر بهتری از کتاب مقدس ارائه کرد. این مطلب، یکی از عوامل پیشرفت در تحقیقات دینی و نوشته شدن تفاسیر جدید از کتب مقدس است.

غفلت از این امر، آثار زیانباری در پی دارد که تعارض علم و دین بخشی از آن است. پس یکی از علل تحقق پدیده ای به نام «تعارض علم و دین»، انحصار مفسران کتاب مقدس در گروهی خاص و معیار قرار گرفتن آرای آن ها در علوم دیگر است. برای مثال کشیشان مسیحی، در قرون وسطا، شورایی به نام «شورای ترانت» (1) داشتند که پذیرش نظرات آن شورا در مورد مسائل دینی لازم شمرده می شد. یکی از احکام شورای ترانت چنین بود:

تفسیر کتاب مقدس به صورتی که مخالفت با نظر موافق عمومی پدران روحانی باشد، ممنوع است. (2)

ص:62

در سال 1616 م. نیز شورایی از داوران در دربار پاپ تشکیل شد تا دربارۀ خورشید مرکزی و حرکت زمین نظر دهد. این داوران پس از چهار روز رایزنی چنین نظر دادند:

داوران به اتفاق آرا اعلام کردند که موضوع نخستین ابلهانه و بی معناست و از آنجا که صریحاً با اصول تعلیمات کتاب مقدس، در چندین عبارت هم به معنای تحت اللفظی و هم بر طبق تفسیر کلی پدران روحانی و حکما، مغایرت دارد، از نظر فلسفی رسماً بدعت گذاری به شمار می آید. (1)

از این برخوردها و دیگر وقایع روزگار گالیله چنین بر می آید که کلیسای آن عصر نه تنها تفسیر کتاب مقدس را وظیفۀ انحصاری پدران روحانی می دانست، بلکه فهم و تفسیر آنان را قطعی می شمرد. بدین سبب، بلارمین، مشاور پاپ، در نامه ای به گالیله می نویسد:

اکنون اگر آن عالی جناب نه فقط تفسیر پدران روحانی، بلکه تفسیرهای نوین را دربارۀ «سفر پیدایش مزامیر و کتاب جامعه و یوشع» مطالعه فرمایید، ملاحظه خواهید کرد که جملگی در تفسیر تحت اللفظی این تعلیم که «خورشید در آسمان هاست و با سرعت زیاد دور زمین می گردد و زمین از افلاک بسیار دور و در مرکز جهان و بی حرکت است» متفق القولند. کلیسا نمی تواند اجازه دهد که کتاب مقدس به صورتی مغایر با نظر پدران روحانی و عموم مفسران

ص:63

لاتین و یونانی جدید تفسیر شود. (1)

انحصاری دانستن تفسیر کتاب مقدس به وسیلۀ شورای ترانت و قطعی انگاشتن نظرات پدران روحانی و مفسران، یکی از علل برخورد با نظریۀ خورشید مرکزی کپرنیک بود. در حالی که اگر درک می کردند که نه نظریه های علمی سخن آخر علم است و نه تفسیر مفسران و کشیشان از کتاب مقدس آخرین تفسیر به شمار می آید، بلکه احتمال تغییر و پیشرفت در هر دو حوزه وجود دارد، چنین تعارض شدیدی در میان دانشمندان دینی و پژوهش گران تجربی پدید نمی آمد.

خاصی، که با جهان بینی آنان سازگارتر است، به تدریج آن دستگاه فلسفی را بخشی از دین معرفی می کنند، مخالفت با آن نظام فلسفی را مخالفت با دین می خوانند و تعارض با آن را تعارض با دین به شمار می آورند. در این موقعیت، متکلمان دینی خود را به حمایت از آن نظام فلسفی موظف می دانند و مخالفان آن نظام فسفی نیز به جای مخالفت با آن نظام، اساس دین را هدف قرار می دهند. در اروپا، از اوایل ظهور مسیحیت تا حدود قرن دوازدهم، دستگاه فلسفی افلاطون (427/8 ق.م) حاکم بود. یکی از کسانی که در این راه بسیار کوشید قدیس اوگوستینیوس (1) (354 - 430 م) بود که بر اندیشۀ مسیحی تأثیر بسیار گذاشت. (2)

اروپا، در قرن سیزدهم و چهادهم، به سبب ارتباط با مسلمانان و ترجمۀ آثار فیلسوفان مسلمان، نظیر ابن رشد (595 ق) فلسفۀ ارسطویی (383/4 ق.م) را پذیرفت. این فلسفه به تدریج با اندیشۀ دینی مسیحیت درآمیخت و بخشی از آیین مسیحیت شمرده شد. در این دوره، اندیشه های ارسطوییانی مانند آکوئیناس (1225 - 1274 م) حاکم بود. (3) تفکر افلاطونی و ارسطویی یک آموزۀ مشترک داشتند و آن این بود که زمین ساکن است و کرات دیگر گرد آن

ص:65

می چرخند. این آموزه، به سبب هماهنگی با ظواهر برخی از عبارت های کتاب مقدس، بخشی از دین شمرده شد. صاحب منصبان عالی مقام کلیسا چنان به نظام فلسفی افلاطون و ارسطو دل بسته بودند که وقتی از شورای داوران خواستند دربارۀ نظریۀ خورشید مرکزی کپرنیک و عدم حرکت زمین نظر دهند، نوشتند:

(خورشید مرکزی) از نظر فلسفی رسماً بدعت گذاری به شمار می آید. این موضوع (حرکت زمین) از نظر فلسفی مستوجب توبیخ و از لحاظ حقایق دینی لااقل اشتباهی در ایمان تلقی می شود. (1)

آری پذیرش نظریات فلسفی خاص، برای مؤمنان به طور اعم و متکلمان به صورت اخص اشکالی ندارد، اما داخل کردن آن ها در دین به طوری که جزئی از دین شود و دینداران آن را جزء ایمان خود بدانند و مخالفت با آن را بدعت به شمار آورند، بی تردید به تعارض عالمان دین و علوم تجربی می انجامد و آثار زیان باری را به دنبال دارد. (2)

«ایان باربور» در این باره می نویسد:

ص:66

«الهیات اهل کتاب در قرون وسطا آن چنان با مکتب ارسطو در هم آمیخته بود که هر معارضه ای با کیهان شناسی ارسطو را به حساب معارضه با مسیحیت می گذاشتند. این شاید بزرگ ترین منشأ تعارض در عصر گالیله بود...». (1)

تفکر وی را با اندکی تفاوت پذیرفتند.

آریستارخوس (310 ق.م) اولین کسی بود که مرکزیت خورشید را مطرح کرد. افلاطون و ارسطو مسألۀ مرکزیت زمین را در حد یک نظریۀ فلسفی پذیرفتند و در قرن دوم میلادی، بطلمیوس نظریۀ زمین مرکزی را به صورت یک دستگاه پیچیده و منظم کیهانی در آورد. (1)

از آن پس، این نظریه به سبب هم آهنگی با کتاب مقدس از سوی کلیسا پذیرفته شد و تا پانزده قرن بر فکر بشر حاکم بود.

سیزده قرن پس از بطلمیوس، کپرنیک (1473 - 1543 م) مسألۀ خورشید مرکزی را مطرح کرد. در پی او کپلر (1571 - 1630 م) آن را کامل ساخت و سرانجام گالیله (1564 - 1642 م) با سر و صدا از آن دفاع کرد. کلیساییان، که قرن ها نظریۀ بطلمیوس را به عنوان یک نظریۀ قطعی پذیرفته بودند، ناگزیر به دفاع از آن برخاستند. کشمکش میان کلیسا و گالیله آغاز شد و میوۀ تلخ تعارض علم و دین دراواخر قرن شانزدهم میلادی در برابر دیدگان تاریخ قرار گرفت. کاردینال بلارمین، که بعدها پاپ اوربانوس هشتم شد، در نامه ای خطاب به گالیله نوشت:

پذیرفتن این نظر که خورشید در حقیقت و نفس الامر در مرکز جهان است و فقط به دور محور خود می چرخد، بدون این که از شرق به غرب در حرکت باشد و این که زمین در فلک سوم قرار دارد و با سرعت بسیار به دور خورشید می گردد، نظر بسیار خطرناکی است و

ص:68

می شود پیش بینی کرد که این امر نه تنها باعث تحریک عموم فلاسفه مدرسی و حکمای الهی می گردد، بلکه به آیین مقدس ما از راه مخالفت با کتاب مقدس لطمه وارد خواهد ساخت. (1)

هنگامی که گالیله، پس از انتشار کتاب «گفتگو» بر دفاع از نظام کپرنیکی پافشاری کرد، او را در دادگاهی محکوم کردند و از وی خواستند که دیگر نه با سخن و نه با نوشته به بحث در مورد گردش زمین و سکون خورشید نپردازد. (2) او ناگزیر این نظریه را انکار کرد.

استاد شهید مطهری نیز آمیختگی علوم رسمی و مکتب ارسطو با مسیحیت را یکی از عوامل تعارض علم و دین در غرب معرفی می کند. (3)

عوامل ایجاد تشدید تعارض های علم و دین در گذشته بود. (1) اما امروزه متکلمان مسیحی کم تر خود را درگیر نظریه های علمی می کنند؛ زیرا از سویی تغییرپذیری و ناپایداری نظریه های علمی را دریافته اند و از سوی دیگر، متون مقدس دینی را دارای تفسیرهای متعدد می دانند. به گونه ای که اگر نظریه ای با یک تفسیر، ناسازگار می نمود، می تواند با تفسیر دیگر سازگار باشد. بدین سبب،تعارضات در این زمینه کم تر شده است.

در این جا اشاره به نمونه هایی از اظهار نظر متکلمان در امور علمی سودمند است:

أ. پذیرش سکون زمین و مخالفت با نظام کپرنیکی و گالیله.

ب. تعیین دقیق زمان آفرینش انسان. (400 سال قبل میلاد)

ج. مخالفت با نظریۀ تکامل داروین. (در مباحث آینده توضیح آن خواهد آمد).

دانش و پرهیزگاری قرار دارند. البته هر دو گروه به فراخور دانش و دارایی معنوی خویش، در معرض لغزش قرار دارند، ولی هنگام داوری و ارزش گذاری درمورد یک صنف یا گروه اجتماعی، نباید به موارد استثنایی توجه کرد، بلکه باید حالات و خدمات اکثریت آن ها را مورد بررسی قرار داد. ارزش های روحانیت در ادیان گوناگون به دو عامل زیر وابسته است:

1. آموزه های دین و مذهب که شخصیت افراد بر اساس آن شکل می گیرد.

2. عملکرد روحانیان که در حقیقت تبلور آن آموزه های دینی است.

گروهی چنان می پندارند که تمام آنچه در مورد کشیشان قرون وسطا گفته شده، درباره روحانیت اسلام نیز درست است. بی تردید استعمار نیز در ایجاد و گسترش این توهم نقش داشته است. در حالی که روحانیت اسلام، به ویژه روحانیان شیعه، با کشیشان غربی تفاوت بسیار دارد؛ زیرا آموزه های دین اسلام، که روحانیت بر اساس آن ها شکل می گیرد، تحریف نشده است و به شکلی معقول و منطقی به هدایت همگان می پردازد. در حالی که دین مسیحیت فعلی و کتاب مقدس آنان تحریف شده است و همین مطلب موجب انحراف و تعارض علم و دین می شود.

برای مثال:

ص:71

1. توجه به عقل و علم در اسلام و به ویژه در قرآن بسیار است به طوری که مادۀ علم و عقل و فکر، بیش از 900 بار در قرآن به کار رفته است. عقل در شیعه یکی از منابع استخراج احکام است و هر حکم قطعی که عقل بنماید، دین نیز بدان حکم می کند. در حالی که در رسالۀ پولس کتاب مقدس می خوانیم:

زیرا مکتوب است حکمت حکما را باطل سازم و فهم فهیمان را نابود گردانم، کجاست حکیم؟ کجاست کاتب؟ کجاست مباحث این دنیا؟ مگر خدا حکم جهان را جهالت نگردانیده است. (1)

2. قرآن همۀ انسان ها را به تفکر، تدبر و فهم در قرآن کریم دعوت می کند و این امر را منحصر به افراد خاصی نکرده است و می فرماید:

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ؟! (2)

و آیا در قرآن تدبّر نمی کنند؟

3. در اسلام تعلیم و تعلّم علوم جدید، که مورد نیاز جامعۀ اسلامی است، واجب کفائی است و در این مورد روایات متعددی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت وارد شده است. (3) یعنی هرگاه جامعۀ

ص:72

اسلامی به پزشکی، ریاضیات،فضانوردی،فیزیک اتمی و ... ، نیاز داشته باشد، بر همگان لازم است این علوم را فراگیرند. این در حالی است که تورات، درخت ممنوع حضرت آدم و حوا را همان درخت معرفی دانش افزا معرف می کند که انسان از خوردن آن منع شده است. (1) (در مباحث آینده توضیح این مطلب خواهد آمد.) این آموزه ها و تعالیم دینی اسلام در همه مسلمانان تأثیر می کند و این تأثیر در روحانیت بیشتر خواهد بود. از این روست که روحانیان مسلمان و به ویژه شیعه، در سده های گذشته که علوم چنین گسترش نیافته بود، در پرتو آموزش های دینی، از پیشگامان دانش تجربی مثل پزشکی، نجوم و ...، شمرده می شدند و در علوم عقل مانند ریاضیات،فلسفه و منطق نیز تخصص داشتند.

البته در صد سال اخیر بر اثر گستردگی علوم و فنون، و تخصصی شدن امور، تخصص در همۀ زمینه ها برای یک فرد ممکن نیست و تخصص در بسیاری از علوم، به غیر روحانیان واگذار شده است، اما هنوز هم تخصص در علوم مربوط به دین (مثل فقه، اصول و ...) و علومی مانند منطق و فلسفه، که آگاهی از آن برای روحانیان لازم است، در اختیار حوزه های علمیه قرار دارد و امثال ملاصدرا، علامه طباطیائی در آن پرورش می یابند. در زمینه دیگر علوم نیز حوزه های

ص:73

علمیه سعی می کنند تا حداقل آشنایی را داشته باشند و در صورت لزوم (چون موارد وجوب کفائی است) آن علوم را فراگیرند.

بدین لحاظ است که روحانیان اسلام با ظاهر الفاظ قرآن و احادیث متحجرانه برخورد نمی کنند، بلکه قرائن عقلی و علمی و قطعی را وسیلۀ فهم و تفسیر آیات و روایات به شمار می آورند؛ چرا که عقل حجت باطنی انسان است، همان گونه که نقل (پیامبران الهی) حجت ظاهری است. بدین سبب، هرگاه دلیل قطعی عقلی یا علمی،با ظاهر آیه یا روایتی ناسازگار باشد و راهی برای جمع آن ها پیدا نشود، دست از ظاهر آیه برمی دارند و آن را تأویل می کنند. برای مثال در آیۀ مبارکه « یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ » ، (1) با توجه به دلایل عقلی بر نفی جسمانیت خدا، کلمه «ید» (دست) را به معنای قدرت می گیرند.

به دلیل دعوت قرآن به تفکر و تدبر، فهم قرآن کریم به افراد خاصی منحصر نیست و ورحانیت اسلام هرگز شورای «ترنت» تشکل نداد. (2)

ص:74

کتاب های ارسطو و افلاطون در دورۀ مأمون عباسی به عربی ترجمه شد و بدین ترتیب فلسفۀ یونان به جهان اسلام گام نهاد، (1) ولی فلاسفۀ مسلمان و عالمان دین، هرگز آن فلسفه ها را بخشی از دین به شمار نیاوردند. پیامبر گرامی اسلام فرمود:

«

اطْلُبُوا الْعِلْمِ وَلَوْ بِالصِّیِنِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَۀٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ ». (2)

دانش بیاموزید، هر چند در چین باشد؛ زیرا آموختن دانش بر هر مسلمانی واجب است.

مسلمانان، بر اساس چنین روایاتی،از علوم عقلی و تجربی همۀ جهانیان استفاده می کنند، ولی هرگز آن را بخشی از دین نمی دانند. بنابراین، نظریه ها را با معیار عقل و تجربه می سنجند و هرگاه بطلان نظریه ای آشکار شد، بی هیچ تعصبی، آن را کنار می گذارند. چنان که وقتی دانش تجربی پیش رفت و نادرستی طبیعیات موجود در کتاب های فلسفی ثابت شد، به راحتی از آن ها دست کشیدند و هرگز کسی را به خاطر مخالفت با آن ها محاکمه و محکوم نکردند. روحانیان مسلمان هرگز دادگاه های تفتیش عقاید پدید نیاوردند؛ زیرا اسلام به آن ها آموخته است که پیرو منطق و دلیل باشند و حتی تقلید از پدران در قرآن مورد مذمت واقع شده است. (3)

ص:75

از سوی دیگر فقیهان شیعه «مخطئه»اند، (1) یعنی عقیده دارند که هر عالم دینی ممکن است در برداشت و فتوای خود خطا کند. البته فقیه باید تمام کوشش خود را به کار گیرد و فتوا دهد و نظر او هم به عنوان متخصص حجت است، ولی هرگاه با دلیل اثبات شد که او در برداشت خود از آیات و روایات اشتباه کرده است، باید با آغوش باز بپذیرد.

ص:76

همان گونه که کج اندیشی و تعصب و جهلی که در برخی از کشیشان وجود داشت، موجب تعارض می شد، در این جا هم وجود نقاط ضعف در برخی از دانشمندان سبب درگیری می شود و باید در رفع آن ها بکوشیم. البته این مطلب بدان معنا نیست که زحمات روحانیان روشن ضمیر و دانشمندان و پژوهندگان پرتلاش علوم تجربی را نادیده یا کم ارزش انگاریم، بلکه این بحث ها باعث رفع اشکال ها و بالندگی هر چه بیش تر علم و دین در جهان آینده می شود.

اکنون به زمینه های موجود در برخی از دانشمندان علوم تجربی، که موجب پیدایش یا تشدید تعارضات علم و دین شد، اشاره می کنیم و برای هر کدام از آن ها شواهد خارجی و واقعی ای را ارائه می دهیم.

برتراند راسل (متولد 1872 م) از بزرگ ترین معارضان دین در قرن بیستم به شمار می آید. او کتاب «زناشویی و اخلاقیات» را در دهۀ سوم قرن بیستم میلادی منتشر کرد. این کتاب چنان توفان اعتراض همگان را برانگیخت که در سال 1940 م. او را رسماً از استادی کالج شهر نیویورک (1) محرم کردند و واکنش هایی علیه وی در شهرهای مختلف آمریکا تحقق یافت. (2)

او در این کتاب به بخش هایی از ملحقات انجیل استشهاد می کند؛ نظرهای «پولس» را، به عنوان مخالفت دین با ازدواج، مورد بررسی قرار می دهد و می نویسد:

مسیحیت و به خصوص پولس مقدس، مسألۀ ازدواج را از دیدگاه کاملاً جدایی بررسی نمودند. بدین معنی که اساس ازدواج به خاطر تولید فرزند و بلکه به جهت جلوگیری از گناه زنا کردن است. (3) ... پولس مقدس را اعتقاد بر این است که هر گونه آمیزش جنسی - حتی اگر به صورت ازدواج هم بوده باشد - مانعی در راه رستگاری آدمیان است. (4) پولس خودش در این نامه تصریح می کند که در مورد برخی احکامی که می گوید حکمی از خدا دریافت نکرده است و نظر خویش را می گوید.

ص:79

چنان که پیداست آقای راسل در این جا نظر شخصی پولس را دین شمرده است. مطلبی که در ملحقات انجیل دیده می شود و حتی در متن اصلی تورات و انجیل نیز نیامده است.

پژوهش گر علوم تجربی باید به مطالب قطعی دین استناد جوید تا از بروز این برخوردها جلوگیری شود.

نظریه های علمی قابل اثبات نیست؛ زیرا به طور کامل (به استقرای تام) همۀ موارد آن قابل آزمایش نیست. پس در علم قانون ثابت شده نداریم و تنها با نظریه های باطل نشده روبه رو هستیم. بدین ترتیب، نظریۀ ابطال پذیری علم جای نظریۀ اثبات پذیری قانون های دانش تجربی را گرفت.

پذیرش دیدگاه «وجود قوانین ثابت علمی و واقع نمایی نظریه های علمی» از سوی دانشمندان، گاه سبب برخوردهایی میان اندیشمندان عرصۀ دین و دانشمندان علوم تجربی شده است؛ زیرا دانشمندان گمان می کردند که نظریۀ آن ها صحیح و مطابق واقع است و اندیشه ورزان دین شناس نیز باید آن را بپذیرند و حتی در ظاهر عبارت های کتاب مقدس تصرف کرده، آن را چنان تأویل و تفسیر کنند که با نظریۀ جدید علمی معارض نباشد.

تلاش این گروه برای تحمیل نظریه های علمی جدید، بیش تر وقت ها با مقاومت کلیساییان روبه رو می شد و بدین ترتیب، دانشمندان علوم تجربی و مقام های کلیسا به سمت درگیری پیش می رفتند. ماجرای گالیله، بر درستی این سخن گواهی می دهد.

گالیله بر دو امر پای می فشرد: حرکت زمین و سکون خورشید. کلیساییان هر دو نظریه را رد می کردند و مخالف کتاب مقدس می شمردند. (1)

ص:81

اکنون با اولین نظریه کاری نداریم، ولی نظریۀ دوم با این عبارت کتاب مقدس ناسازگار بود:

[خورشید] مثل پهلوان از دویدن در میدان شادی می کند. (1)

دربارۀ این ادعای گالیله و پاسخ گلیسا دو نکتۀ مهم قابل توجه است:

أ. گالیله چنان به نظریۀ خود اطمینان داشت و آن را مطابق با واقع می پنداشت که حتی حاضر نبود دربارۀ آن به صورت فرضی سخن گوید و پیوسته طرف مقابل را به آوردن دلیل دعوت می کرد. او در نامۀ معروفش «نامه خطاب به کاستیلی» نوشت:

اکنون اگر بنا را بر این بگذاریم که استنباطات فیزیکی که در حقیقت به ثبوت رسیده باشد، لازم نیست با عبارات کتاب مقدس تطبیق کند، بلکه عبارت مزبور است که عدم مداخلۀ آن را بایستی با آن استنباطات مدلل کرد، در این صورت، قبل از آن که یک قضیۀ فیزیکی مردود شناخته شود، باید ثابت شود که کاملاً مدلل نگردیده است و این عملی است که نباید به دست کسانی که قضیۀ مزبور را حقیقی تلقی می کنند، انجام گیرد، بلکه به وسیلۀ کسانی انجام گیرد که آن را خطا می انگارند. این امر بسیار منطقی و طبیعی به نظر می رسد. (2)

ص:82

گالیله در این نامه در حقیقت مسؤولیت اثبات ادعای خویش را به وعدۀ دیگران می گذارد.

ب. کلیسا، بر اساس عبارت کتاب مقدس بر حرکت خورشید پای می فشرد و نظام کپرنیکی و گالیله آن را نفی کرده، بر سکون خورشید اصرار می ورزید.

امروزه همۀ دانشمندان کیهان شناس تصریح می کنند که خورشید به گرد خویش و نیز پیرامون مرکز کهکشان (حرکت انتقالی) می گردد. (1) پس در حقیقت نظر کتاب مقدس و کلیسا درست (2) بود و کپرنیک و گالیله، که خورشید را ساکن می شمردند، در اشتباه به سر می بردند. جالب اینجاست که گالیله حتی حاضر نشد سفارش کلیسا را بپذیرد و دربارۀ نظام کپرنیکی به صورت فرضی سخن گوید.

در دادگاه همین مطلب (قائل نشدن جنبۀ فرضی برای عقیده کپرنیک) یکی از موارد تخلف گالیله به شمار آمد. (3)

با شواهد قابل تجربه ارائه می شود و کاربرد آن نیز در همان حوزه است، ولی نتایج آن در حوزۀ علوم تجربی محدود نمی شود. گاه یک نظریۀ علمی به دگرگونی و تأثیراتی در حوزه های هنر، دین، کلام، فلسفه، فرهنگ و اخلاق می انجامد.

اکنون پرسش این است که پژوهش گر علوم تجربی تا چه اندازه می تواند یا حق دارد دست آوردهای نظریۀ خود را در حوزه های دیگر اعمال کند و از دانشمندان دیگر حوزه ها بخواهد در نظریه های خویش تجدید نظر کنند؟

چنان که دخالت غیر متخصصانۀ یک هنرمند یا روحانی در نظریه پردازی های شیمی نابجا و نکوهیده می نماید، دخالت غیر متخصصانۀ یک دانشمند علوم تجربی در حوزه های دیگر نیز ناروا و نکوهش پذیر است و به درگیری و تعارض دانشوران دو حوزه می انجامد. در این موارد، بهتر است متخصصان هر حوزه را آزاد نهاد تا خود تصمیم گیرند که همۀ مبانی نوین علمی را بپذیرند و در سایۀ آن به تفسیر تازه از متون دینی دست پیدا کنند یا مبانی کهن و نو را در آمیزند، یا دست به تأویل و توجیه بزنند و یا تفسیر جدیدی از متون و نظام ها و نظریه های کهن ارائه کنند.

متأسفانه تاریخ، مواردی را سراغ دارد که دانشمندان علوم تجربی از دادن این آزادی به نمایندگان ادیان دریغ ورزیدند و در حوزۀ دین دخالت کردند. دو نمونه از این دخالت ها عبارت است از:

ص:84

الهی واگذار شود. البته او بی درنگ یادآوری کرد که:

اگر ناگزیر است که وارد مباحث الهیات شود، تقصیر از او نیست.

از آنجا که «بلارمین» در نامۀ خود به «دینی»، مزمور نوزدهم (خورشید مثل پهلوان از دویدن در میدان شادی می کند) را نقل کرده بود، گالیله به ردّ تفسیر بلارمین از آن مزمور پرداخت و چنین نوشت:

«دویدن» در «میدان» ناظر به روشنایی و گرمای خورشید است و نه خود خورشید و ... (1)

جالب این است که گالیله، به عنوان یک ریاضی دان و اختر شناس، به خود حق می دهد در تفسیر کتاب مقدس دخالت کند و نظرهای یک متخصص دین یعنی کاردینال بلارمین را، که بعدها به پاپ اوربانوس شهرت یافت، ناردست بخواند. جالب تر این که گالیله در تفسیر خود، که بر اساس نظام کپرنیکی صورت گرفته بود، حرکت خورشید را ردّ و سکون آن را اثبات کرد. در حالی که دانش امروز حرکت وضعی و انتقالی خورشید را ثابت کرده است. پس نتیجه می گیریم کردار گالیله در شکل و محتوا نادرست بود و جز برافروختن آتش درگیری، دست آوردی نداشت.

ص:86

2. تنازع بقا.

بر اساس این نظریه، چون شمار موجودات زنده بیش از تعدادی است که می توانند به حد تولید مثل برسند، در میان افراد یک نوع تنازع شدیدی برای بقا در می گیرد.

3. بقای انسب و انتخاب طبیعی.

در تنازع بقاء، افرادی که امتیازهای بیش تر دارند، می مانند و بقیه از میان می روند و نوع جدید شکل می گیرد.

البته داروین به خدا متعقد بود و در برخی از آثارش خداوند را آفریدگار قوانین تکامل حیات خوانده است. (1)

ج. مورد پرسش قرار گرفتن اشرفیت انسان در جهان.

انسان عاقل اشرف آفریده ها بود و از همه برتر شمرده می شد. نظریۀ داروین تفاوت های انسان و حیوانات را ناچیز نمایاند. انسان

ص:89

دیگر محصول تغییرات اتفاقی کور و تنازع بقا بود.

د. با پرسش روبه رو شدن بخشی از نصوص کتاب مقدس.

نظریۀ تکامل، معصومیت و مصونیت آن بخش از کتاب مقدس را که با تکامل سازگاری نداشت با پرسش روبه رو ساخت.

بی تردید نظریۀ تکامل در حوزۀ دانش تجربی جای داشت و دانشمندان علوم تجربی نباید پای از محدودۀ تخصص خویش فراتر نهاده، دربارۀ برهان نظم و اشرفیت انسان و نصوص کتاب مقدس حکم صادر کنند. این کار به معنای گرفتن نتایج کلامی (عقیدتی) از نظریه ای علمی است که مربوط به حوزه کار دانشمندان علوم تجربی نبود. (1)

نظام های فراگیری برای زندگی بشر ارائه می کردند که گاه با اساس دین ناسازگار می نمود و به دخالت در حوزۀ دین می انجامید و واکنش شدید عالمان دین، تعارض علم و دین را در پی داشت.

الف - نظریۀ تکامل داروین بحثی زیست شناسی بود و باید در دایرۀ نظریه های زیست شناسی و در ردیف دیگر نظریه های آن علم مانند ثبات انواع (فیکسیسم) مورد توجه و بررسی قرار می گرفت، ولی گروهی کوشیدند ثبات آن را نظامی فراگیر جلوه دهند و در اخلاق، اجتماع و دین نیز جاری بدانند.

ب. جمعی تلاش کردند تا نظریۀ اقتصاد مارکس (1817 - 1883 م) را در حوزۀ اجتماع، اقتصاد، اخلاق و دین، نظامی فراگیری بنمایانند و آن را در قالب یک مکتب،که برای همۀ ابعاد زندگی برنامه ای حساب شده دارد،ارائه دهند. نتیجۀ این تلاش پیدایش مکتب هایی چون کمونیسم بود که یکسره دین را نفی می کرد.

ج. گروهی کوشیدند نظریۀ فروید (1) دربارۀ تأثیر روانی غریزۀ جنسی را در مورد همۀ مسائل اجتماع، روان، اخلاق و حتی دین توسعه دهند. این غرور علمی تا آن جا رشد کرد که در قرن بیستم به پدیدۀ علم زدگی انجامید. فروید، بر اساس نظریه های روان کاوی

ص:91

خود، باورهای دینی را اوهام جلوه های کهن ترین، قوی ترین و پایدارترین امیال بشر می دانست. دین به نظر او، نوعی دفاع ذهنی در مقابل جنبه ها و پدیده های حایل طبیعت است. نظیر زلزله، سیل، توفان، بیماری، و مرگ چاره ناپذیر. (1)

این اظهار نظرها، که از حوزۀ تخصصی دانشمندان علوم تجربی بیرون بود و از نوعی غرور علمی سرچشمه می گرفت که می خواست همه چیز را با یک نظریه جامعه شناسی یا روانشناسی یا اقتصادی اثبات نشده توجیه و تفسیر کند، سبب چالش هایی میان علم و دین شد.

کند و بسیاری از سوء تفاهم ها را برطرف سازد. نمونه های زیر بر درستی این سخن گواهی می دهد:

أ. پیروان فیثاغورس، که در ریاضیات و مهندسی به پیشرفت های بسیار دست یافتند، دانش و ایمان را جمع کرده بودند.

این ها ظاهراً به جنبۀ ذووجهین علم پی برده بودند و آن را بالقوه وسیله ای برای آزادی آدمی و هم فنای وی شناخته بودند. اصرار آن ها به این بود که اسرار را باید فقط با کسانی در میان گذاشت که از لحاظ روحی و جسمی تطهیر شده باشند. و لذا عضو فرقۀ اخوت (فیثاغورثیان)، بر حسب درجه تطهیری که بدان نائل می شد، تدریجاً به رموز عالی تر موسیقی و ریاضیات و ستاره شناسی آشنا می گردد. آن ها در موارد دیگر تجربه کرده بودند که آشنایی همه مردم با استدلال های معارض موجب اغتشاش و بی بند و باری می شود. (1)

ب. کپرنیک،که نظریه پرداز اصلی خورشید مرکزی بود، از کشیشان به شمار می آمد و به سبب ایمان و تعهد و دلسوزی اش به دو گسترۀ دانش و دین، تا زنده بود اجازه نداد نظریه هایش به درگیری بینجامد و حتی مقام های بلند پایۀ کلیسا، مانند کاردینال شونبرگ و اسقف گیزه وی را تشویق کردند تا کتابش را منتشر کند. (2)

ج. کپلر، که تحصیلات دینی داشت، با کلیسا تعارض جدّی پیدا نکرد.

ص:93

د. در قرن هفدهم،هنگامی که نیوتن نظریه های کپرنیک و کپلر را به صورت یک نظام هم آهنگ ارائه کرد، تعارضی میان او و رهبران دینی پدید نیامد و قوانین وی بیش از دو قرن بر جهان دانش حکم راندند. او می کوشید جای خدا را در نظام کیهانی اش باز گذارد. (1)

ایمان فردی و دلسوزی نیوتن سبب شد تا در نیمۀ دوم قرن هفدهم میلادی (سال های پس از مرگ گالیله) آرامش نسبی و صلح موقت بین حوزه های علم و دین برقرار شود. (2)

ه- . در قرن بیستم نیز نمونه هایی از این دانشمندان دیده می شود. برتراند راسل، که به سبب سخت گیری های خانواده به دین و اخلاق بدبین شد، یکی از این اندیشمندان است. او هر چیزی را بهانۀ حمله به دین قرار می دهد. برای مثال رفتار ناپسند راهبه های مسیحی (پوشیدن لباس هنگام استحمام به دلیل شرم از خداوند) را به پای دین می نویسد و مورد نکوهش قرار می دهد. (3)

او در جای دیگر، به ترس برخی از مؤمنان اشاره می کند و نتیجه می گیرد که اساس مذهب بر ترس استوار است (4) و بدین وسیله آتش درگیری علم و دین را بر می افروزد.

ص:94

در برابر این اندیشمند، انیشتین، دانشمند و نابغۀ فیزیک، با ایمان زندگی می کند. پس خصوصیات فردی دانشمندان، به ویژه ایمان، تعهد و دلسوزی آنان، در بالندگی علم و دین و جلوگیری از توهم تعارض آن ها، نقشی در خور دارد.

یکی از فلاسفۀ بزرگ قرن هیجدهم یعنی هیوم، جنبۀ تجربی علم را مهم می شمارد و بر آن است که هرگونه معرفتی از تأثیرات حسی نشأت می گیرد. نظریه ها و قوانین علمی مختصر و ماحصل مشاهداتند.

اگر قضاوت بر مبنای این معیارها باشد، طبعاً دلایل عقاید دینی غیر قانع کننده می نماید. (1)

در آثار هیوم اصالت تجربه علمی و لاادری گری [ تعطیل] دینی، (2) سیر منظمی دارد. (3) هر چند به تدریج همگان نادرستی این نظر را دریافتند، ولی همین تفکر مدتی به درگیری دانشمندان دین و پژوهش گران دانش تجربی انجامید؛ زیرا این دیدگاه تنها امور محسوس و تجربه پذیر را، حقیقی و واقعی می داند. در حالی که دسته ای از آموزه های دینی محسوس نبود. بنابراین،امور فرامادی مانند روح و پروردگار مورد انکار قرار گرفت و جهان به سمت ماتریالیسم (ماده گرایی) پیش رفت.

ص:96

ایان باربور، فیزیکدان معاصر امریکایی، می نویسد:

در نظر بسیاری از مردم امروز، معارضه ای که متوجه دین است، ناشی از تعارض بین محتوای علم و دین نیست، بلکه مسلم گرفتن این فرض است که روش علمی تنها طریق نیل به معرفت است. (1)

امروزه بشر دریافته است که بسیاری از آگاهی هایش از راه شهود باطنی، وحی و استدلال های عقلی به دست می آید و با تجربۀ حسی ارتباط مستقیم ندارد. البته می توان گفت تجربۀ حسی حواس باطنی و ظاهری را شامل می شود و دانش های نقلی نیز در نهایت به حس می انجامد. پس دانش ها به دو نوع عقلی و تجربی تقسیم می شود و نمی توان دانش ها را در علوم حسی ظاهری محدود ساخت. بنابراین، اگر راه انصاف را بپیماییم و همه چیز را در حسّ خلاصه نکنیم، از تعارض علم و دین در موارد متعددی جلوگیری می شود.

ص:97

ص:98

حوزۀ ویژۀ دانش کجاست؟

آیا طبیعت و قانون های آن حوزۀ اختصاصی علم است و ادیان الهی حق ندارند در این باره اظهار نظر کنند؟

آیا حوزۀ اخلاق و ماورای طبیعت (متافیزیک) ویژۀ دین است؟ انسان در کدام حوزه جای دارد؟

اگر موضوعی چون انسان هم در حوزۀ دین گنجید و هم در حوزۀ دانش، قلمرو و مرز هر کدام تا کجاست؟ (1)

روشن و شفاف نبودن مرز علم و دین سبب شد تا گروهی از دانشمندان دین دربارۀ مسائلی که در حوزۀ علوم تجربی می گنجد اظهار نظر کنند و برخی از دانشمندان علوم تجربی نیز دربارۀ مسائل خاص دین نظر دهند. این امر به تعارض های جدی در غرب منتهی شد. تاریخ، بسیاری از این نظرهای ناسنجیده را به خاطر سپرده است. نظرهایی که اشاره به برخی از آن ها سودمند می نماید:

أ. عالمان کلیسا سال 4004 پیش از میلاد را آغاز آفرینش تعیین کردند. (2) در حالی که این مسأله در قلمرو زیست شناسی، زمین شناسی و کاوش های باستان شناسی می گنجد و پژوهشگردان آن دانش ها باید درباره آن نظر دهند. بدین سبب، برتراند راسل بر گفتار کلیساییان خرده می گیرد و آن را با کشفیات نوین باستان شناسان ناسازگار می داند. (3)

ص:100

ب. گالیله در گسترۀ کتاب مقدس گام نهاد و کوشید برای برخی از جمله های آن تفسیری جدید ارائه کند، (1) در حالی که بی تردید این گسترده از قلمرو دانش تجربی بیرون است.

ج. کلیساییان در وادی دانش تجربی قدم گذاردند و تبیین درستی یا نادرستی نظریه های علم را به دادگاه مذهبی سپردند. دادگاه نیز نظریۀ تأثیر گردش زمین در جزر و مد دریا را اشتباه خواند و گالیله را به سبب آن محکوم کرد. (2) در حالی که مسائلی از این قبیل، از قلمرو دین بیرون است و پژوهش گران دانش تجربی، داوران واقعی آن شمرده می شوند.

گاه موهومات و خرافات در دین رخنه می کند. به گونه ای که بخشی از دین شمرده می شود. در این هنگام، ره آورد دانش با دین ناسازگار می نماید و ممکن است کسانی که با حقیقت و اصول اصیل ادیان الهی آشنایی ندارند، چنان بپندارند که میان علم و دین تعارض پدید آمده است. پس وظیفۀ دانشمندان دین است که خرافات را از دامن دین بزدایند تا با حقایق دینی اشتباه نشود و توهم تعارض علم و دین را به وجود نیاورد.

چگونه خرافات به دین راه می یابد؟ و علل و اسباب آن چیست؟

چگونه می توان مرز خرفات و حقایق اصیل دین را مشخص کرد؟

پاسخ بدین پرسش ها کتابی جداگانه می جوید و از حوصلۀ این نوشتار بیرون می نماید، ولی برای آشنایی فزون تر خوانندگان با خرافات راه یافته در دین، اشاره به نمونه هایی از آن سودمند می باشد.

برخی خرافات راه یافته در دین یهود و مسیحیت که سبب توهم تعارض علم و دین شده، عبارت است از:

أ- در تورات چنین می خوانیم:

خداوند آدم را امر فرموده، گفت: از همه درختان باغ بی ممانعت بخور،اما از درخت معرفت نیک و بد زنهار نخوری؛ زیرا روزی

ص:102

که از آن خوردی، هر آینه خواهی مرد. (1)

این عبارت نشان می دهد که خدا و علم در برابر هم قرار دارند. از یک سو، انسان به معرفت نیاز دارد و از سوی دیگر، خدا او را از دست یابی به معرفت باز می دارد. (2)

شاید ریشۀ تعارض علم و دین در همین جا نهفته باشد؛ زیرا یهودیان و مسیحیان هر دو این بخش از کتاب مقدس (اسفار پنج گانه) را قبول دارند. استاد شهید مطهری نیز بدین مطلب اشاره می کند و می فرماید:

داستان حضرت آدم و هبوطش از بهشت یکی از مطالب برجستۀ متون دینی است، اما ارائۀ تصویری غلط و تحریف شده از این مسأله از سوی کلیسا موجب گشت که سنگ بنای تضاد علم و دین نهاده شود.

از این جاست که روحانیت مسیحیت نتیجه می گیرد که علم و ایمان در تضاد با یکدیگرند و نزدیک شدن به علم مساوی است با دوری از ایمان. یا آدم باید دین داشته باشد وامر خدا را بپذیرد یا باید از درخت معرفت بخورد و چشم هایش باز شود. یا باید دین و مذهب

ص:103

داشت یا باید شناخت وعصیان کرد. (1)

ممکن است تقابل خدا و آگاهی در کتاب مقدس ساختۀ ذهن نویسندۀ کتاب مقدس و نوعی تحریف باشد.

امروزه پژوهش گران غربی نیز پذیرفته اند که تورات و انجیل وحی مستقیم الهی نیست، بلکه به وسیلۀ بشر نوشته شده و عقاید، تمایلات و فرهنگ زمان نویسندگان، در تعبیرات کتاب مقدس تأثیر داشته است. ایان باربور، فیزیکدان معاصر آمریکایی، می نوسید:

پیشرفت پژوهش های مربوط به کتاب مقدس، رهیات تازه ای نسبت به وحی پدید آورد. در آلمان و سپس در انگلستان، در دانشگاه ها و سپس در حوزه های علمیه، روش های عینی تحقیقات تاریخی و ادبی نظیر آنچه در بررسی سایر اسناد کهن معمول می شد، برای تحلیل نص کتاب مقدس به کار گرفته شده بود. در پرتو این پژوهش ها، پنج کتاب اول عهد عتیق (اسفار پنج گانه) که سنتاً منسوب به خود موسی است، نشانه هایی از چند مؤلفی بودن به دست داد...

برخی از بخش ها، نظیر توصیف جزئیات اجرای شعائر کاهنان در معبد بزرگ اورشلیم، معلوم شده است که در عصر تبعید یا اسارت بابلی، (2) یعنی 800 سال پس از موسی، به رشته تحریر در آمده است.

ص:104

تحلیل مشابهی از انجیل یوحنا و تفاوت هایی که با سایر اناجیل، هم از نظر سبک و سیاق و هم از نظر محتوا دارد،محققان را به آن جا رسانده است که آن را صرفا سیرۀ مسیح، که بیش از نیم قرن بعد از تصلیب (عروج حضرت عیسی) او نوشته شده، بدانند...

اینان (نویسندگان کتاب مقدس) انسان های عادی هستند که از مقبولات و مسلمات زمانۀ خویش برخوردارند و آن ها را همراه با مقدار معتنابهی افسانه و مطالب افسانه وار ترکیب می کنند و به تحریر می آورند. بسیاری از نوخواهان به این نتیجه رسیده بودند که کتاب مقدس ارزش دینی اندکی دارد.

از سوی دیگر، لیبرال ها، یعنی طرف داران الهیات اعتدالی، با مسلم انگاشتن این که کتاب مقدس وحی مستقیم الهی نیست و به دست انسان کتابت شده است آن را با علاقه می خواندند. (1)

ب - فروش بهشت و بخشیدن گناهان

فساد دستگاه کلیسا در قرون وسطا (2) و کردار ناشایست برخی از کشیشان، بسیاری از دانشمدنان را در برابر نظام کلیسا قرار داد و حتی به معارضه با اساس دین کشاند. برتراند راسل با حمله به این خرافات

ص:105

می نویسد:

کشیشان قرن یازدهم به خاطر قدرت اعجاب انگیزی که دارا بودند می توانستند سرنوشت هر فرد را، در این که او باید عمری را در بهشت یا جهنم بگذراند، مشخص کنند. اگر او مطرود می مرد، به جهنم می رفت ...

به هر حال قبل از رفتن به بهشت او می بایست مدتی - شاید هم خیلی طولانی - رنج تطهیر را تحمل کند. البته کشیشان می توانستند این مدت را با طلب آمرزش روح او کوتاه کنند: کاری که آن ها با دریافت مقدار قابل ملاحظه ای پول، مشتاق به انجامش بودند. (1)

کسانی مانند راسل این کردار کلیساییان را با لحنی نیش دار نقل کرده، کل دین را در خور سرزنش می دانند. در حالی که کارهای ناشایست و باورهای خرافی گروهی از افراد نباید معیار ارزیابی کل دین قرار گیرد.

البته این امر اصل مسأله را تغییر نمی دهد و دانشمندان راستین دین باید همیشه در اندیشۀ پیرایش دین از خرافات باشند تا حقایق اصیل و نورانی آن برای همه آشکار شود.

دانش شمرده می شد و بیشتر به علت نهایی (هدف) توجه می کردند. این امر دانشمندان را از پرداختن به علت مادی باز می داشت. ره آورد چنین دیدگاه و کرداری، رشد اندک دانش های مبتنی بر مشاهده و آزمایش، که بیشتر به علت مادی و فاعلی توجه دارند، بود. از سوی دیگر، ادیان الهی به علت نهایی (هدف خلقت انسان و طبیعت) توجه ویژه داشتند. این امر سبب شد تا هماهنگی خاصی میان روش علوم یونانی و قرون وسطایی و دین پدیدآید و از این روش در مباحث خداشناسی و اثبات هدفمند بودن جهان استفاده شود.

پس از قرن شانزدهم و پیدایش دانشمندانی چون فرانسیس بیکن (1561 - 1626)، روش تجربی مورد توجه دانش پژوهان واقع شد و حمله به روش قیاسی ارسطویی، حمله به دین انگاشته شد. به ویژه آن که دانشوران کلیسا نظام ارسطویی و بطلمیوسی را پذیرفته بودند و از آن دفاع می کردند.

گرایش به تجربه تا آن جا پیش رفت که گروهی حس و تجربه را تنها راه معرفت بشر پنداشتند و هر امر تجربه ناپذیر را معدوم انگاشتند. ایان باربور، می نویسد:

در قرون وسطا، کندوکاو در تبیین یک چیز یا یک امر بر وفق صورت حقیقی (علت صوری) یا ذات معقول آن و غایتی که داشت و هدفی که بر می آورد، انجام می شد... چرا اشیا سقوط می کنند؟ از نظر ارسطو و پیراونش، حرکت طبق تمایل ذاتی هر چیز به بازگشت

ص:107

(به) قرارگاه طبیعی اش تبیین می شود...

علیت با توجه به هدف های آینده (علل نهایی) و تمایلات ذاتی (علل صوری)، توصیف می شود، نه صرفاً با آثار رویدادهای گذشته (علل فاعلی) که بر مواد منفعل و مستعد (علل مادی) عمل می کند. (1) به علت همین تصور، یعنی معقول یا عقلانی انگاشتن جهان، هم علم یونان و هم علم قرون وسطا عمدتاً قیاسی بود (یعنی از اصول و قضایای کلی به موارد و مصادیق جزئی آن اصول استدلال می کرد) و نه استقرایی (که از موارد و مشاهدات جزئی آغاز کند و آن ها را تعمیم بدهد) این غلبۀ منطق قیاسی دقیقاً مربوط به نگرش فیلسوفان باستان، و اوجش در افلاطون،بود... (2)

گالیله آگاهانه همه مسائل مربوط به هدف یا غایت و «علت نهایی» را کنار گذاشت. (3)

... نیوتن (1642 - 1727) انقلاب در نگرش علمی و اتحاد بین ریاضیات و آزمایش گری را، که گالیله پیش آهنگ آن بود، به انجام رسانید ... (4) از آن پس، با کنار رفتن علت نهایی، طبیعت همچون یک مکانیسم جبری و بی هدف عمل می کرد و خدا از صحنه علم کنار رفت. «لاپلاس» (5) (1749 - 1827) شارح خوش بیان نگرش

ص:108

نوینی بود که طبیعت را دستگاه [ مکانیسم]ی بی جان و نابخرد [ بی تشخیص] می شمرد. دیگر جهان، بسان نمایش هدف داری که در قرون وسطا انگاشته می شد، نمی نمود. (1)

روش تجربی چنان مورد توجه بشر قرار گرفت که هر چه در محدودۀ تجربه نمی گنجید، (مثل خدا و روح) منکر شدند و بی آنکه دلیلی بر انکارش ارائه کنند، مردود یا بی فایده شمردند. برتراند راسل در قرن بیستم نوشت:

یکی از تصورات مهمی که از نظر علمی بی فایده دانسته شده «روح» است. منظورم این نیست که شواهد مبتنی بر عدم وجود روح در انسان ها در دست است، بلکه می خواهم بگویم بر فرضی که روح هم وجود داشته باشد، این روح هیچ گونه نقشی در هیچ یک از قوانین علّی (علت و معلول) بازی نمی کند. (2)

البته هنوز راسل زنده بود که نقش روح و روان در زندگی انسان کشف شد و رشته های مختلف روان شناسی، فراروان شناسی، هیپنوتیزم و ...، در جهان رونق گرفت.

أ. ضروریات دین: اصول انکارناپذیر مکتب را ضروریات دین می نامند. مانند اعتقاد به خدا و معاد. نپذیرفتن این امور سبب خروج از دین (ارتداد) است. به عبارت دیگر، ضروریات دین یعنی اموری که نمی توان از آن دست برداشت.

ب. امور غیر ضروری دین: احکام فرعی و مسائل جزئی که نپذیرفتن یا به کار نسبتن آن سبب کفر و ارتداد نمی شود، امور غیر ضروری دین نام دارد. به عبارت دیگر، امور غیر ضروری اموری است که می توان از آن دست کشید و کسی به سبب نپذیرفتن یا مخالفت با آن از حوزۀ دین خارج نمی شود.

در بسیاری از موارد، به علت آشکار نبودن مرز این دو بخش از دین، برخوردهای جدی میان عالمان دین و دانشمندان علوم تجربی در می گیرد. در جریان رویارویی گالیله با کلیساییان، کلیسا حرکت زمین را «اشتباهی در ایمان» می خواند. (1) در حالی که سکون و مرکزیت زمین در شمار ضروریات مسیحیت و اصول ایمان جای ندارد. چنان که گذشت، مرکز بودن زمین در عقاید فلسفی ارسطو و افلاطون ریشه داشت که به وسیلۀ بطلمیوس تثبیت شد و به تدریج به دین مسیحیت راه یافت. باوری با چنین پیشینه، چگونه می تواند از اصول ایمان شمرده شود؟!

ص:110

از این رو، اکنون میلیون ها مسیحی معتقدند زمین حرکت می کند و این اعتقاد، اشتباه در ایمان به شمار نمی آید.

جدا ساختن این دو بخش توسط عالمان دین (همان گونه که در معارف اسلامی انجام شده است) (1) و آگاهی دانشمندان علوم تجربی از آن سبب می شود تا هر نوع مخالفت با دین، بی ایمانی شمرده نشود و تعارض با اساس دین پیش نیاید.

علمی نیز ابعاد و احتمال های گوناگون مورد توجه قرار گیرد. عدم تحقق این پدیده در جهان امروز سبب شد تا راسل بگوید:

اشکال گوناگون دستورات اخلاقی که بر مبنای «تابو» (1) استوار است، خیلی بیشتر از آنچه بعضی از مردم تصور می کنند در زندگی اجتماعات متمدن وارد شده است. فیثاغورث حبوبات را تحریم می کرد... هندوها از شنیدن این که کسی به گوش گاو لب بزند به خود می لرزند. مسلمانان و یهودی ها ... گوشت خوک را کثیف می دانند. سن اگوستین، میسیون مذهبی انگلستان، زمانی به پاپ گریگوری کبیر نوشت: آیا کسانی که شب قبل با همسران خود هم خوابگی کرده اند، می توانند به کلیسا بیایند؟

او در جواب گفت: تنها کسانی که بعد از هم خوابگی غسل کرده باشند، مجاز بدین کارند. (2)

بی تردید اگر حکمت و اسرار علمی و بهداشتی احکامی چون غسل جنابت و حرمت گوشت خوک برای آقای راسل توضیح داده

ص:112

شده بود، (1) هرگز آن ها را «تابو» نمی نامید و در ردیف عقاید خرافی هندوها قرار نمی داد. (2)

و طبیعت سر و کار دارند، نوعی ناسازگاری در گرایش های اندیشمندان علم و دین پدید آمد. این مسأله هنگامی شکل حاد به خود گرفت که «سکولاریزم» (1)، به عنوان واکنشی در برابر مسیحیت، پا به گسترۀ جامعه نهاد. طرفداران این اندیشه کوشیدند تا دین و دنیا را از هم جدا سازند و به اصطلاح کار قیصر را به قیصر و کار خدا را به خدا بسپارند. تفکرات این گروه در سده بیستم در قالب حکومت های «لائیک» (2) (عاری از دین خاص) و جدایی دین از سیاست آشکار شده است.

اگر کلیساییان در توجه به این جهان در سرای دیگر روشی متعادل - چنان که در اسلام مطرح است - پیش می گرفتند، کار بدین جا نمی انجامید و دین با دنیا معارض نمی نمود و دنیای آباد مردم، مقدمه و مزرعۀ آخرت آن ها قرار می گرفت.

در الهیات مسیحی خداوند در ردیف علل طبیعی قرار می گرفته است و به همین جهت اعتقاد به خدا و محاسبات علمی با یکدیگر ناسازگار افتاده اند و طبعاً موفقیت های علوم مساوی با شکست الهیات مسیحی بوده است. خداوند در این ترسیم (سازنده ساعت) همچون علل طبیعی دیگر جهان، عاملی است در ضمن مجموع مخلوقات در عرض سایر عوامل جهان، ولی عاملی مجهول و مرموز که هر پدیدۀ مجهولی را باید به آن عامل مرموز و مجهول نسبت داد. اینان می خواستند به خدا از جنبه منفی معلومات خود پی ببرند نه از جنبۀ مثبت آن ها، یعنی آن جا که در مجهولی در می ماندند، پای خدا را در میان مجهولات خود جست و جو می کردند. گویا ماوراء الطبیعه، انباری است که ما باید مجهولات خود را به آن جا ارجاع کنیم. بنابراین، هر چه مجهولاتشان بیشتر، دلایل خداشناسی افزون تر.

لازمۀ این نگرش آن بود که هر جا علم به کشف علل نائل آید، خدا به کناری رانده شود و با پیشرفت روز افزون علوم، دیگر جا و پُستی برای خدا نماند و عذر او را برای همیشه باید خواست. طبیعی خواهد بود که بر طبق این نگرش نسبت میان علم و دین نسبت تباین باشد و جمع آن دو متناقض نماید. (1)

ص:116

تصویر درست خدا این است که در هر لحظه آفریدگار هستی است، همۀ امور به مشیت و ارادۀ او وابسته است، علل طبیعی در طول علیت خداوند است (نه در عرض علیت خداوند) و نادانی و دانایی ما به یک علت طبیعی،به خالقیت و علیت خدا ارتباط ندارد. عدم تبیین درست این مسأله، در ضعف کلام و فلسفۀ مسیحیان ریشه دارد.

ب. برخی از مکاتب فلسفی جدید غرب به طور کلی عقل نظری و روش قیاسی و منطق ارسطویی را کنار زده، همه چیز را بر تجربه استوار ساختند و به اصطلاح فلسفه ای بر مبنای علم بنیان نهادند. برای مثال پوزیتویست های منطقی گفتند:

فقط گزاره های تجربی، که به وسیلۀ تجربۀ حسی تحقیق پذیر هستند، معنا دارند. (1)

ج. هیوم اصل علیت را زیر سؤال برد و کانت برهان های عقل نظری را در مورد اثبات خدا مخدوش دانست.

ضعف دستگاه فلسفی غرب، سبب شد تا مسیحیان نتوانند در برابر یورش های جدید به دین به مقابله برخیزند. در فسلفۀ نوین هر چیزی که تجربۀ حسی نمی شد، مورد انکار قرار گرفت و غیر علمی به شمار آمد. بر این اساس، خدا، روح و ...، با انکار روبه رو شد.

قلمرو علم و دین در اسلام به اختصار می توان گفت: مسائل متافیزیک (خدا،روح و ...) قلمرو اختصاصی دین است و دانش تجربی و حسی بدان دست نمی یابد. طبیعت، از نظر قوانین حاکم بر آن و کنش ها و واکنش هایش، قلمرو دانش تجربی است و لازم نیست دین در تمام این موارد نظریۀ علمی داشته باشد و همۀ نظریه های علمی را مورد ارزیابی قرار دهد. انسان در هر دو قلمرو (دانش تجربی و دین) واقع شده است؛ یعنی از نظر عناصر طبیعی سازندۀ بدن و کنش و واکنش های شیمیایی و فیزیکی، موضوع دانش تجربی است و از نظر معنوی و روانی در قلمرو دین جای دارد. بنابراین، دین می تواند دربارۀ اعمال و رفتارش قانون وضع کند.

این مطلب از روح تعالیم اسلام بر می آید. مکاتب دیگر نظرهای دیگری دارند که بررسی آن ها در این مختصر نمی گنجد. (1)

ب - قرآن کریم، بر خلاف کتاب های پیشین، از تحریف مصون مانده است؛ معجزۀ جاویدان به شمار می آید و خداوند عدم تحریف آن را تضمین کرده و فرموده است:

إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ (2)

«در حقیقت، ما خود، آگاه کننده ( قرآن) را فرو فرستادیم و قطعاً، ما پاس داران آن هستیم».

ص:119

در قرآن مطالب خلاف عقل و علم قطعی وجود ندارد. در داستان حضرت آدم هرگز از درخت ممنوع نام نمی برد و تعارضی با دانش جویی بشر پدید نمی آورد. (1) البته ممکن است در قرآن کریم مطالبی وجود داشته باشد که هنوز عقل و علم بشر به علت و حکمت اسرار آن پی نبرده است، ولی بی تردید دانش انسان فزونی می یابد و دست کم به بخشی از رازهای آن پی می برد. چنان که قرن ها از راز حرمت گوشت خوک و شراب بی خبر بود و امروزه علل پزشکی و بهداشتی آن ها روشن شده است. (2)

ج. افتخار روحانیت اسلام، به ویژه روحانیت شیعه، این است که همیشه مجموعه ای پاک باقی مانده و به دنیا و ثروت وابسته نشده است. البته در هر گروهی موارد استثنا نیز یافت می شود . روحانیت اسلام، بر خلاف کشیشان،هرگز به خرید و فروش بهشت و دوزخ نپرداخت. هر چند که در روحانیت مسیحی هم، همۀ افراد این گونه نبودند. در اسلام معیار خوشبختی و بدبختی انسان در جهان دیگر ایمان و کردار صالح است.

د. اسلام دنیا و آخرت مردم را به صورت هماهنگ و متعادل مورد توجه قرار می دهد. (3) بدین سبب، همۀ علوم به طور هماهنگ در دامان

ص:120

اسلام رشد کرد و هم روش قیاسی و هم تجربی در تمدن اسلامی معمول بود. در سایۀ این هماهنگی و تعادل، فلسفه،ریاضیات، پزشکی، اختر شناسی، فقه، حدیث و تفسیر با هم رشد کرد و تمدنی با ابعاد گوناگون پدید آورد. این تمدن چنان شکوفا شد که در قرن دوم هجری (قرن هشتم میلادی) هارون الرشید ساعت زنگ داری برای شارلمانی، پادشاه فرانسه، هدیه فرستاد و اروپای قرن هشتم میلادی، که در اوج تاریکی های قرون وسطا بود، آن را در شمار عجایب هفت گانۀ جهان جای داد. افزون بر این، هنگامی که پادشاه باستیل (در اروپا) بیمار شد، برای درمان به دشمنان خود یعنی مسلمانان روی آورد؛ (1) چرا که علوم پزشکی در جهان اسلام بسیار رشد کرده بود و در همین تمدن کسانی چون ابن رشد، بو علی سینا به عنوان دو فیلسوف بزرگ و علما و دانشمندان بیشمار دیگری از این قبیل رشد کردند.

ه- . در اسلام مسائل ضروری (مانند توحید، معاد و ...) از امور فرعی و جزئی دین جدا شده است. عدم عقیده به عقاید غیر اساسی یا عمل نکردن به احکام فرعی جزئی موجب ارتداد نمی شود.

اسلام تجسس در امور دیگران را حرام شمرده است. (2) بدین سبب، در جهان اسلام دادگاه های تفتیش عقاید شکل نگرفت و با دانشمندان

ص:121

علوم تجربی به سبب کشفیات یا عقایدشان برخورد نشد.

و . بیش از هفت هزار تفسیر و ترجمۀ متنوع از قرآن کریم به زبان های گوناگون وجود دارد. این امر موجب آگاهی مسلمانان از محتوای عالی قرآن شده است. در این تفسیرها، احتمال های گوناگون به چشم می خورد. عدم انحصار تفسیر قرآن در یک تفسیر خاص، مسلمانان را با برداشت ها و نظرهای مختلف دربارۀ آیات قرآن آشنا می سازد. (1) البته در این زمینه کار بسیار لازم است و گروهی بر این باورند که قرآن کریم در هر دو سال به تفسیری جدید نیاز دارد.

ز. کلام اسلامی، به ویژه شیعه، تصویری دقیق و درست از خدا ارائه می دهد. این تصویر، در کنار دلیل های قوی در اثبات وجود خدا و صفات وی، به رفع هرگونه ابهام می انجامد و راه نفوذ و رشد اندیشه های انحرافی را می بندد.

در کلام و فلسفۀ مسلمانان، خدا در عرض علل طبیعی نیست تا کشف علل طبیعی سبب کنار گذاشتن خدا شود، بلکه این علل در طول علیت خداست و جهان هر لحظه به خدا نیازمند است و همین امر زمینۀ برخی از تعارضات علم و دین را از بین می برد. البته این مطلب ریشه در قوت کلام و فلسفه مسلمانان داشت که با استدلال های قوی جلوی

ص:122

پیشرفت تفکرات انحرافی را سد می کرد. (1)

ح. در جهان اسلام به خاطر توانمندی فلسفه و برهان های عقلی خداشناسی و جداسازی قلمرو علم،دین و فلسفه، هر چیز در جای خود قرار دارد و همه پذیرفته اند که دانش تجربی به سبب محدودیت ابزارش (حس) نمی تواند دربارۀ ماورای طبیعت (خدا، نفس و ...) اظهار نظر کند و آن را مردود بشمارد، بلکه حداکثر می تواند سکوت کند.

ص:123

ص:124

ص:126

6. آشنا ساختن دانشمندان دینی با پیشرفت های جدید دانش تجربی.

7. قطعی و نهایی نشمردن نظریه های علمی و رعایت حد واقعی آن ها در ارزیابی ها.

8. توجه به تفاوت ظاهر و نص و ارائۀ تفسیرها و تأویل های جدید در متون دینی.

9. نتایج کلامی از نظریات علمی نگرفتن و دخالت نکردن دانشمندان علوم تجربی در حزوۀ دین و تفسیر کتاب مقدس.

هر چند تدبر و تفکر در متون دینی به شخص یا گروه خاصی منحصر نیست، ولی اظهار نظر در مسائل دینی به تخصص نیاز دارد.

10. خودداری متکلمان و دانشمندان دین از ارائه یا تقویت نظریه های حوزۀ علوم تجربی.

11. خودداری دانشمندان علوم تجربی از «ارائۀ نظام فراگیر متافیزیکی». به عبارت دیگر، خودداری کردن دانشمندان علوم تجربی از سرایت دادن مفاهیم فنی و علمی به حوزه های خارج از تخصص آن ها.

12. خودداری دانشمندان دینی از این که عقاید دینی را بر نظام فلسفی یا علمی خاص استوار سازند، یا نظریه ای را قطعی شمارند و از آن دفاع کنند.

13. تقویت روحیۀ علمی و ایمان و تعهد در دانشمندان علوم تجربی.

14. جلوگیری از انحصاری شدن فهم کتاب مقدس در یک شورای

ص:128

خاص و قطعی انگاشتن نظرهای آنان.

15. توجه علمی و متعادل به روش های قیاسی و تجربی و توجه به عقل و تجربه و کنار نگذاشتن هیچ یک از آن ها.

16. تعیین دقیق اهداف و قلمرو و حوزه های علم و دین.

17. جدا ساختن نظریه های شخصی دانشمندان دین، ضروریات و اصول اصلی دین.

18. جداسازی ضروریات دین از غیر ضروریات به وسیلۀ دانشمندان دین و تبیین آن ها.

19. پالایش پیوستۀ دین از خرافات و پیرایه ها به وسیلۀ دانشمندان دین.

20. ارائۀ تفسیرهای درست، ساده و متنوع از متون مقدس دینی.

21. توجه متعادل دانشمندان علوم تجربی و عالمان دین به دنیا و آخرت.

تمدنی عظیم بنیان نهادند که در جهان آن روز بی رقیب بود.

هر چند این حرکت در قرن های بعد در اثر عواملی مانند حملۀ مغول، جنگ های صلیبی، استبداد فرمانروایان، تفرقه و انحرافات عقیدتی و اخلاقی مسلمانان و نیز استعمار به رکود گرایید، اما در جهان اسلام، هرگز تعارض جدی و حل ناشدنی میان علم و دین پدید نیامد و دین همواره حامی پژوهندگان علم بود. از این پس نیز انتظار نمی رود آن نوع تعارضاتی که در غرب اتفاق افتاد، در کشورهای اسلامی به وقوع بپیوندد. البته گاهی تعارض های ظاهری و ابتدایی به چشم می خورد، ولی با اندکی تأمل مرتفع می شود.

هر چند بررسی تاریخچه علم و دین و رابطه آنها در جهان اسلام و زمینه های تعارض آن ها به کتابی مستقل نیاز دارد، ولی اشاره ای فهرست وار به عواملی که سبب عدم تعارض دانش و دین در جهان اسلام شده است، سودمند می نماید. این عوامل عبارت است از:

1. تأکید اسلام بر حسن ظن به افراد و سرزنش تعصب و جهل. (1)

2. شمار بسیار دانشمندان برخوردار از دانش سطح بالای دینی در حوزه های علمیه و جامعه.

3. عدم اختلاط دین با نظام های فلسفی و علمی.

در عین حال که از نظریه های فلاسفه و دانشمندان علوم تجربی در

ص:130

امور دینی، بهره می بریم، نظریه های آن ها را بخشی از دین نمی شماریم و مخالفت با آن ها را مخالفت با دین نمی دانیم.

4. باز بودن مسیر اجتهاد به ویژه در شیعه.

5. آزاد بودن افراد در فهم دین و تفکر در قرآن و منحصر نبودن آن در گروهی خاص. البته چنان که گذشت، این امر به معنای امضای تفسیر به رأی نیست.

6. توجه دانشمندان مسلمان به روش قیاسی و عقلی در کنار روش تجربی.

ابوعلی سینا نمونۀ عالی این دانشمندان شمرده می شود. او، در کنار توجه به دانش تجربی مانند پزشکی و ارائۀ کتاب قانون، به علوم عقلی و استدلال قیاسی، توجه بسیار داشت وکتاب شفا را در این زمینه نوشت.

7. تمایز امور ضروری و غیر ضروری دین. (1)

8 . عدم راهیابی خرافات و اسطوره ها و داستان های خیالی به قرآن و تضمین عدم تحریف آن از سوی خداوند متعال. (2)

9. وجود تفسیرهای متعدد وروان از قرآن کریم، به ویژه در دهه های اخیر.

10. رعایت اعتدال در توجه به دنیا وآخرت.

ص:131

در روایات اسلامی می خوانیم:

از ما نیست کسی که دنیایش را برای دین ترک کند یا دین اش را برای دنیاش کنار نهد.

11. تمایز میان ظاهر و نص و تأویل قرآن کریم و عدم جمود بر ظاهر الفاظ در مواردی که قرینۀ قطعی عقلی یا نقلی وجود دارد.

چنان که بیان شد، بررسی این مسائل فرصتی فزون تر می جوید. امید که نوشتارهای آینده را بدان ها اختصاص دهیم.

ص:132