ص: 2

آنگاه که فعالیت های فرهنگی پوچ می شود

گذر از ساحت علم حصولی به حیات علم حضوری

اصغر طاهرزاده

ص: 3

ص: 4

شرط لقاء حقایق.. 64

بشر دینی به دور از معضل های جهان امروز. 65

آثار غفلت از حقیقت... 67

ناتوانی نگاه ریاضی در دیدن حقیقت... 68

محدودیت های نگاه تخصصی.. 70

دین دان ها زیادند، ولی دین دارها کم.. 72

مفاهیم دارای باطن.. 74

معنی ظلوم و جهول بودن انسان.. 76

تفاوت مفهوم خدا با وجود خدا 77

بلای نشستن «علم به واقعیت»، به جای «واقعیت» 79

ارتباط با خدای عزیز و نجات از پوچی.. 81

انواع فعالیت های فرهنگی.. 83

فعالیت های فرهنگی شبه قدسی.. 83

فلسفه قدسی وضو. 86

شبه قدسی شدن و ظهور نفس امّاره. 90

جلسه سوم، شرطی کردن فعالیت های فرهنگی و انقطاع از عالم قدس... 93

تغذیه انسان از عالم قدس... 96

ریشة احساس پوچی 97

ریشه اعتراض ها 98

خطر سکولار کردن مقدسات... 100

جایگزینی اعمال شبه قدسی به جای اعمال قدسی.. 101

انتخاب های شرطی.. 105

توجه به مقصد خلقت... 109

خطر ناقص کردن اهداف فرهنگی.. 111

فعالیت هایی برای قدسی کردنِ همه چیز. 113

فعالیت های فرهنگیِ بی آینده. 115

جلسه چهارم، توجه به جایگاه اصلی دین، عامل نجات از پوچی.. 123

ص: 6

پاکی از موانع تجلی حق بر قلب... 125

تجلی حق بر اساس ظرفیت قلب... 127

روش رفع موانع. 127

شرط نجات از پوچی، توجه به جامعیت اسم «الله» 128

کفر شیطان، کفر بر اسم جامع «الله» 131

عزم. 133

توجه به هدف اصلی خلقت، عامل نجات از پوچی.. 136

نقش اعمال باطن دار در زندگی.. 137

تفاوت مفید بودن با حق بودن.. 138

ریشه بی روحی الفاظ و قالب های معنوی.. 140

جلسه پنجم، تلاش برای قدسی کردن همه چیز. 149

علم زنده. 151

حرکت از مرگ به حیات... 153

خطری عمر سوز. 154

از تَلَوُّن تا تمکُّن.. 155

خطرات شبه قدسی کردن موضوعات... 158

بندگی، روح فعالیت های فرهنگی.. 159

انواع عقل.. 161

انسان بامحتوا 164

بندگی خدای عزیز و نجات از پوچی ها 165

عمل به عقیدة پاک، عامل سیر به سوی عقیدة حضوری.. 167

عمل صالح؛ عامل شکوفایی عقاید پاک.... 169

سبب سوزی و رسیدن به توحید ناب... 171

جلسه ششم، آفات فعالیت های شبه قدسی.. 177

نازل کردن درعین حفظ باطن.. 179

جایگاه دین.. 180

فعالیت های شبه قدسی و نتایج ناخواسته. 182

ص: 7

آفت جایگزینی اعتباریات به جای حقایق.. 183

هماهنگی تشریع و تکوین.. 185

غفلت از نیازهای متعالی.. 187

آفات تغییر فضای قدسی.. 189

ریشة تاریخی انحراف از عالم قدس... 190

علم حصولی و حجاب حقیقت... 192

سیر از علم حصولی به علم حضوری.. 193

برکات ارتباط حضوری با قیامت... 194

مکتب انبیاء و چشم خدابین.. 195

ریشه اعتراض جوانان.. 197

راه های شناخت موانع. 199

ارتباط باطن انسان با باطن عالم.. 201

در جستجوی راه. 203

جلسه هفتم، اهل البیت علیهم السلام فرهنگ سیر از علم حصولی به علم حضوری.. 207

چگونگی استفاده از تجلیات حضرت حق.. 209

آفات ارتباط با قرآن از طریق جنبة نیستی خود. 210

طهارت باطن، شرط ارتباط با حقایق.. 212

ناتوانی عقل در رؤیت حق.. 214

طهارت تکوینی اهل البیت... 216

طهارت اهل البیت علیهم السلام، منشأ طهارت سایر انسان ها 217

راه ارتباط با وجود حقایق.. 219

فرهنگ اهل البیت علیهم السلام؛ سیر از علم حصولی به علم حضوری.. 224

زیبایی های فرهنگ مرتبط با عالم قدس... 226

جلسه هشتم، فعالیت های وَهمی و بی آیندگی آن ها 237

کربلا و ارتباط وجودی با حقایق.. 239

آفات توقف در اعتباریات و مفاهیم.. 241

راه ارتباط صحیح با سخنان ائمه علیهم السلام ..... 243

ص: 8

وقتی «وجود» رخ می نمایاند.. 243

«وجود» در حجاب... 246

بدیهیات؛ امامِ معصومِ درونی.. 247

راه ارتباط با حقایق.. 253

آفات غفلت از جنبة وجودی قرآن.. 254

آزادی از حجاب علم.. 256

وسعت سنت ها در همه مراتب هستی.. 259

خطر بی آینده بودن فعالیت های فرهنگی.. 260

آفات فعالیت های فرهنگی وَهمی.. 262

جلسه نهم، از ارتباط با وجودِ خود، تا ارتباط با وجود خدا 267

معرفت نفس، راه ارتباط با «وجود» 269

برکات نظر بر قیامت حاضر. 272

اتصال هست ها به هست مطلق.. 274

امام علیه السلام و ایصال الی المطلوب... 276

شرایط ظهور حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه ..... 278

عبور از فلسفه یا نفی فلسفه. 279

توبه از نظر به خود، شرط حضور. 281

پوچی و عذاب قیامت... 284

علت سرخوردگی جوانان.. 285

از کجا آغاز کنیم؟. 286

شروع نگاه قیامتی به خود. 287

تفاوت فرهنگ شیعه با تفکر وهابی گری.. 288

شیطان، عامل غفلت از ملکوت اعمال.. 291

فاصله «علم» تا «یقین» 291

سیر از علم به معلوم. 294

شناخت «نیستی»ها، اولین قدم. 296

ملاقات با ملائکه. 297

ص: 9

تفکری که عین سلوک است... 298

چگونگی ارتباط با قرآن و روایات... 300

جلسه دهم، حضوری ماوراء زمان. 305

آشنایی با روش های تبلیغ. 307

هنر ذات بینی.. 308

ایمان قلبی، عامل رؤیت حق و حقیقت... 313

شرایط ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه ..... 315

چگونگی امکان رؤیت ذات... 316

مقام محسنین و رؤیت حقایق.. 317

پرواز با دل.. 321

سیر از نیستی به هستی.. 324

بصیرت و علم حضوری.. 325

علم مفید و علم غیر مفید.. 327

علمی که در قیامت می ماند.. 329

اوج علمی.. 331

دشمن سرسخت تفکر. 332

سیر از مفهوم حصولی به مشهود حضوری.. 333

صلح عقل و عشق.. 334

عالی ترین راه؛ بهترین نتیجه. 336

موانع تجلی نور حق.. 337

نمونه ای از رؤیت حق.. 338

وقت... 342

همنوا با امام حسین علیه السلام در مناجات عرفه. 360

ص: 10

جای جای کتاب به آسیب های فعالیتهای فرهنگی آن گاه که از مسیر صحیح منحرف می شود اشاره شده است.

باید پذیرفت شرایط فکری دنیای جدید، راه فعالیت های فرهنگی را سخت تیره و دشوار کرده است و هرگز با سهل انگاشتن آنچه دشوار است به جایی نخواهیم رسید و مسلّم حاصل بی فکری، ظلماتی است اضافه شده بر ظلمات، و پنهان داشتن آن چیزی است که به جای پنهان داشتن، باید آن را از میان برداشت.

2- این نوشتار شما را دعوت می کند که به آنچه چشم و گوش و ذهن می یابد و طبع طلب می کند اکتفا نکنید و به جای «موجود بینی» پای را در ساحت «وجود بینی» بگذارید و این است تنها راه خوش بینی به آینده ای که منجر به ظهور فرهنگ مهدویت می گردد و در این راستا است که برهوت زمینِ گرفتار ظلمات آخرالزمان، به آسمان معنا متصل می گردد و در نتیجه بشر از به خودْ واگذاشتگی نجات می یابد.

3- سخنران محترم سعی وافر به خرج داده تا روشن کند دل انسان، مُهر و داغِ دوست دارد و مِهر به دوست با عشق محقق می شود و این راه با قلب طی می گردد و نظر به «وجود» حقایق باید موضوع این راه باشد که با علم حضوری به دست می آید و نه با علم حصولی.

4- فرهنگ شیعه امکان های فراوانی فراروی خود دارد و از جمله آنها این که امکان نجات از مهجوریت بشر دوران جدید در آن نهفته است، ولی اشکال کار این است که بعضاًآن فرهنگ با قرائتی غیر از قرائت قرآنی خوانده می شود. در این کتاب سعی شده است اولاً؛ فرهنگ شیعه و اهل البیت علیهم السلام با قرائت قرآنی معرفی شود. ثانیاً؛ روشن شود که باید اهل البیت پیامبر علیهم السلام را یک فرهنگ برای جواب گویی به همة نیازهای زندگی بدانیم، نه آن که نگاه ما به عالَم، نگاه علت و معلولی باشد و از این که عالَم سراسر تجلی اسماء الهی و مشیت خداوند است غافل گردیم.(1)

5- اگر می خواهیم پایمان را جایی بگذاریم که آن جا لغزنده نباشد، باید روشن کنیم علت عقب افتادن وعده هایی که اسلام عزیز به مسلمانان داد در کجاست و نقص مبانی معرفتی ما در

ص: 12

چیست که آن وعده ها برای ما محقق نشد؟ راستی از نظر معرفتی چه نگاهی را رها کرده ایم که باید رها نمی کردیم، و کجا باید به سراغ آن می رفتیم که نرفتیم؟ آری؛ می توان پول نفت را داد و از بیگانگان گوشی تلفن همراه و کامپیوتر خرید، ولی آیا نگاهی که با آن نگاه وعدة خدا برای مسلمانان محقق می شود را هم می توان از بیگانگان خرید و یا از یونان باستان به عاریت گرفت؟ آن چه نوع تفکری است که موجب می شود حقیقت بر ملت ما رخ بنمایاند و فرج آغاز شود و بسط یابد؟ اکنون که روشن شده فرهنگ مدرنیته دیگر آینده ندارد، و از طرفی وعدة خدا برای نجات بشر در فرهنگ تشیع نهفته است، آن فرهنگ را چه شده است که نمی تواند رسالت تاریخی خود را انجام دهد؟ این ها همه سؤالاتی است که با دقت در متن کتاب می توان انشا ء الله به جواب آن ها دست یافت، و توصیه کتاب به ما این است که:

عالمی دیگر بباید ساخت، وز نو آدمی(1)

6- سخنران محترم پس از آن که آفات فعالیت های غیرقدسی را روشن می کند همة همت خود را بر این نکته معطوف می دارد که «مفهوم حقیقت» به خودی خود هیچ بهره ای از حقیقت در بر ندارد و باید با «وجود حقیقت» مرتبط شد، و تبیین می کند که تفکر در «وجودِ حقیقت» به خوبی ما را از ظلمات آخرالزمان که محدودشدن به علم حصولی است، نجات می دهد، چون به گفته ایشان تفکر در «وجود»، راه را نشان می دهد، ولی وقتی «مفهوم»، موضوع تفکر شد، آن تفکر، تفکر نیست، چرا که تفکر در موضوعِ مرده عین بی تفکری است و این تفکر راه آموز آینده نیست و موجب پوچی و افسردگی می شود؛ چیزی که این کتاب تلاش دارد از آن بگذرد.

7- استاد محترم ابتدا در چندین جلسه به نقد نگاه های سکولار و غیرقدسی به موضوعات دینی پرداخته و آرام آرام وارد اصل مطلب شده تا خواننده محترم به فتح الفتوح بحث که چگونگی ارتباط با «وجودِ حقیقت» است، وارد شود و بتواند جان خود را از مهلکه های پوچی دوران نجات دهد و راه بین خود و خدا را بیابد و با شناخت جایگاه اصلی دین، نهایت بهره برداری را از دین و دینداری بنماید. إن شاء الله.

ص: 13

8- مقدمات فهم مطالب این کتاب، مباحث مطرح شده در کتاب «ده نکته از معرفت نفس» و شرح برهان صدیقین در کتاب «از برهان تا عرفان» است؛ تا با توجه به معرفت نفس، موضوع «نفس» به عنوان یک وجود حقیقی مدّ نظر قرار گیرد و با مطالعة برهان صدیقین در فکر عزیزان نظر به «وجود صِرف» پایه گذاری شود.

گروه فرهنگی المیزان

ص: 14

توجه به خطر وارونگی فعالیت های فرهنگی و پوچ شدن آن ها، یک هشدار است تا نگذاریم انرژی هایمان در مسیری صرف شود که بدون نتیجه بماند.

همه ی ما وظیفه داریم روح فعالیت های فرهنگی راستین را از فعالیت های فرهنگی تصنعی جدا کنیم تا بر فعالیت های فرهنگی نتیجه ی مطلوب مترتب گردد.

فعالیت های فرهنگی سطحی و تصنعی با خطر گمراهی همراه است، زیرا از اصول بهره مند نیست و گرفتار مفاهیم کاذب است. و این چیزی است که کتاب بر آن تأکید دارد و به همین جهت چنین عنوانی را برای آن انتخاب کرده ایم.

2- در مورد حالت گفتاری متن لازم است به عرض خوانندگان برسانم؛ از آن جهت سعی شده در سراسر کتاب حالت سخنرانی محفوظ بماند تا ارتباط خواننده با گوینده به صورت «حضوری» حفظ شود و حالت «حضوری» به «حصولی» تبدیل نگردد. به تعبیر «مارتین بوبر» نویسنده ی کتاب مشهور «من و تو»، روشن شود اگر رابطه ی نویسنده یا گوینده با مخاطبِ خود به جای «من، او»، «من و تو» باشد، تأثیر کلام بیشتر است.

وقتی رابطه ی کتاب با مخاطب خود، رابطه ی «من و تو» شد، خواننده ی کتاب خود را صرفاً ناظر و تماشاگر احساس نمی کند، بلکه خود را بازیگر می یابد و با احساس نویسنده ی کتاب هماهنگ می گردد، زیرا همچنان که در سراسر کتاب تأکید می شود؛ «دریافت «حصولی» از واقعیات، به هیچ وجه پیوندی میان ما و واقعیات بر قرار نمی کند» در کتاب سعی شده عقل و قلبِ مخاطب در صحنه باشد تا عزم عمل در او شعله ور گردد.

3- مسلّم به این نکته عنایت دارید که روح دینداری با اتصال به عالم معنا محقق می شود و این اتصال یک نحوه توجه به امورِ بالاتر از پدیده های محسوس در عالم ماده است، و به عبارت دیگر یک نحوه رازآموزی است و نه تقلید قالبی و بی روح، در حالی که در «رازآموزیِ دروغین» یا «فعالیت های فرهنگی پوچ شده» هیچ روحی در میان نیست تا محرک اصلی انسان ها جهت ادامه ی دینداری باشد.

سعی بنده در این کتاب آشناکردن خواننده ی کتاب است با خطر فوق الذکر و این که حتی الإمکان بتواند از طریق روش اهل البیت علیهم السلام وارد فرهنگ دینیِ حضوری و قلبی شود، و

ص: 16

لازمه ی چنین کاری در حضورنگه داشتنِ خواننده ی کتاب است از طریق حفظ فضای گفتاری جملات.

همه می دانیم «معنویت معکوس» که ناشی از عقلِ حسی و سیطره ی کمّیت بر کیفیّت است، بلای دوران ما است. در چنین فضایی عرفان هایی به جای عرفان حقیقی به صحنه می آیند که نه تنها حقیقت دینداری را از منظرها می زدایند، بلکه خود را طلب کار می دانند و طوری صحنه آرایی می کنند که دینداری واقعی که توسط عالمان دین ارائه می گردد، به حاشیه می رود و مورد غفلت قرار می گیرد. لذا لازم است پوچی این گونه ادعاها که بدون داشتن معانی قدسی اظهار می شود، روشن گردد، و ملاکی در اختیار خوانندگان قرار گیرد تا بتوانند تفاوت آن دو نوع عرفان را باز شناسند؟

وقتی در صدد باشیم دینداری حقیقی را تبیین نماییم مسلّم باید به ذات آن دینداری که همان ارتباط قلب ها با خدا است، بپردازیم و این از طریق حفظ حالت گفتاریِ جملات، بهتر عملی می شود.

4- لازم است عنایت داشته باشید که ما می گوییم چگونه فعالیت های فرهنگی پوچ و وارونه می شود. در فعالیت های فرهنگی، موضوع مورد بحث، موضوعی است واقعی، ولی نوع نگاه به آن موضوع عوض می شود، به طوری که روح رازآموزی و اتصال به معنویات تا حدّ عقل حسی تقلیل می یابد و حقیقت را منجمد می کند و انسان ها را از سیر در قلمرو معنوی محروم می گرداند و این همان پوچ شدن یا قلب کردن امور فرهنگی است و موجب می شود تا فعالیت های فرهنگی به حداکثر وخامت خود برسد، زیرا ظاهر آن ها حفظ شده ولی روح آن ها مرده است. چنین رسوخی در جایی رخ می دهد که روح حضوری و قلبیِ دین آنچنان ضعیف گردد که نتواند جلو آنچنان انحرافی بایستد. کتاب «آن گاه که فعالیت های فرهنگی پوچ می شود» در صدد تقویت روحیه ی دینِ حضوری است برای عبور از وارونگی فرهنگی و عبور از غیر قدسی شدن آن فعالیت ها.

در سراسر کتاب سعی شده روشن شود وقتی دین تأثیر خود را می گذارد که رابطه ها حضوری و بازیگرانه باشد و نه تماشاگرانه ی صرف. کتاب به عنوان نمونه ی عملی این نظر، سعی دارد همان روش را به صورت عملی ارائه دهد و با خواننده حالت محاوره ای داشته باشد،

ص: 17

عنایت داشته باشید که تهاجم فرهنگی با ارائه ی چه فلسفه هایی موجودیت دین را نشانه رفته و با اصالت دادن به امور متغیر، هرگونه حقیقت ثابتی را منکر می شود، و کتاب «آن گاه که فعالیت های فرهنگی پوچ می شود» متذکر آثار منفی چنین نگاهی است که تحت عنوان «امور شبه قدسی» مورد بررسی قرار داده است.

5- در کتابی که در پیش رو دارید از علم و عقل سخنی در میان نیست، بلکه سخن از راهی است برای گذار از آن دو؛ و به همین جهت شاید سخنی نابهنگام باشد و موضوع مطرح شده در آن را به عنوان سخن عمومی که با اکثر مردم بتوان در میان گذارد، به حساب نیاورد و شاید هنوز وقت طرح آن نرسیده است، ولی ما معتقدیم این چنین نیست که سخن نابهنگام تأثیر خود را در همان هنگام نگذارد و آن هایی که منتظر سخن نابهنگام بودند از آن بهره مند نشوند.

6- ما معتقدیم افق های قلبیِ نگاه نسل جوان به جاهایی افتاده است که اگر نخواهیم به چشم و گوش و دل خود دروغ بگوییم «عالمی دیگر بباید ساخت وز نو، آدمی» و اگر کسانی در این زمانه در عین ادعای دانش و علم و عقل، احساس بی ثمری می کنند، طرح عالَم دیگر، سخنی نابهنگام نخواهد بود.

سال های سال است با بسته شدن در خانة اهل البیت علیهم السلام علم ما محدود به علم حصولی شده و راه های ارتباط با «وجودِ» حقایق، محدود به ارتباط با «مفهوم» حقایق گشته است و ما همواره چون تشنه ای بی تاب در پشت دیوارهای «مفاهیم» هرگز از نور حقایق سیراب نشده ایم. اگر انسان، تشنه رفت و تشنه برگشت، معلوم است که کلافه می شود، از پشت شیشة آب نمی شود آب نوشید. انبیاء و اولیاء علیهم السلام ما را تشویق به نوشیدن کردند و با «دانستنِ» صرف، نوشیدن محقق نمی گردد و کلافگی این نسل به جهت آن است که با هزار امید به دنبال علم و نور آمد ولی با محدود شدن در علم حصولی، تشنه آمد و باید تشنه برگردد.

7- آن وقتی تفکر به تذکر و حضور بازگشت دارد که موضوعِ مورد تفکر «وجود حقایق» باشد و نه «مفهوم حقایق» و این با به صحنه آمدن قلب به جای عقلِ مفهوم گرا ممکن است و در این حالت است که تقاضای هدایت به سوی صراط مستقیم تمام وجود انسان را فرا می گیرد و انسان، آمادگی قدم زدن در راهی را پیدا می کند که او را به قرب حق نایل گرداند، قدم زدن در نفی همة تعلقات، تا فقط خدا برای او بماند. این راه، راهی است خاص که با فرهنگ

ص: 18

حضوری- قلبی اهل البیت علیهم السلام ممکن است. یعنی نگارانی که در هیچ مدرسه ای درس نخواندند ولی «به غمزه مسأله آموزِ صد مدرس شدند».

از طریق رابطة «حضوری- وجودی» با خداوند، آرام آرام حضرت حق با تجلیات اسماء خود بر قلب سالک رخ می نمایاند و محبوب حقیقیِ جان انسان برای انسان پیدا می شود و زندگی نیز معنی خود را می یابد و انسان از پوچی رها می گردد و فعالیت های فرهنگی در چنین فضایی و با چنین مقصدی به ثمر می رسد.

وقتی رابطة انسان با خدا حضوری و وجودی شد، معنی گناه و ثواب از ابهام خارج می شود و کلیة تعابیر دینی معنی خود را می یابد، به طوری که گویا قبل از این نوع از حضور و وجود، انسان مرده بود و «یهدی إلی الباطل» نصیبش می شد، چون «یهدی الی الحق»(1) را به «یهدی الی مفهوم الحق» تبدیل کرده بود. پس ندا سر خواهد داد که:

مرده

بدم، زنده شدم، گریه بدم، خنده شدم

دولت

عشق آمد و من دولت پاینده شدم

تا آن جا که وقتی وارد چنین فرهنگی شد، با تمام امید خواهد گفت:

ابرها

از نورِ خورشید رخش پنهان شوند

پرده

از رخسار آن سرو خرامان می رود

وعده

دیدار نزدیک است یاران مژده باد

روز

وصلش می رسد ایام هجران می رود(2)

8- تفکر با توجه به «وجود» حاصل می شود و پرسش از «ماهیت»، موجب دل آگاهی و مرگ آگاهی و ترس آگاهی و خشیت است و جامعه را از تصوف اِباحی گرانه وارد الهیات پر از شور و معنویت و حماسه می کند و فرق میان چراغ مصطفوی با شرار بولهبی به خوبی آشکار می گردد.

9- در دل بحث روشن خواهد شد که فرهنگ تشیع به رهبری امامان شیعه علیهم السلام فرهنگ تماس با «وجود حقایق» است و قلب امامانِ شیعه با «وجود قرآن» در تماس است نه با مفاهیم آیات، و لذا خداوند فرمود: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ، فِی کِتابٍ مَّکْنُونٍ، لَّا یَمَسُّهُ إلَّا الْمُطَهَّرُونَ»؛(3) آن

ص: 19

قرآن کریم که در کتاب پنهان و دور از دسترس عقل های معمولی است، آنچنان است که مطهرون یعنی همان اهل بیت علیهم السلام می توانند با آن تماس بگیرند و آن را با قلب خود لمس کنند. نه آن که بدانند، بلکه بیابند. و در آن صورت معلوم می شود چرا ما فعلاً در ظلمات آخرالزمان به سر می بریم.

10- تفکر در «وجود حقایق» به خوبی ما را نسبت به ریشة ظلمات آخرالزمان و فلک زدگی بشر امروز که در چنگال علم حصولی دست و پا می زند، بیدار می کند و راه نشان می دهد. زیرا تا تفکر به میان نیاید، راهی نمایان نیست و تا «وجود» موضوع تفکر قرار نگیرد، تفکر، تفکر نیست، تفکر در موضوع مرده عین بی تفکری است.

بسیار فرق است بین نگاهی که خداوند را در اسماء حسنایش می بیند و عالم را جلوات اسماء حسنای او می نگرد، با آن نگاهی که خدا را صِرف علت می فهمد و عالم را معلول آن علت می شناسد. در نگاه اول انسان همواره خود را در حضور حق احساس می کند و سعی دارد با مراقبة هرچه بیشتر، خود را بیشتر در حضور ببرد و از انوار رب العالمین بیشتر برخوردار شود ولی در نگاه دوم، نه.

11- تفکر در «وجود»، روح آماده گر و نظر به عالَمی برتر را که منجر به ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه است مدّ نظر انسان قرار می دهد. وقتی انسان در راستای آزادشدن از ماهیات، تلاش کرد و با حقیقت مرتبط شد، چشم دل خود را به مهدی عجل الله تعالی فرجه می اندازد که تنها قلبی است که آزاد از هر واسطه ای با علم حضوری کامل با حقیقت مرتبط است. و وقتی فهمید ظلمات آخرالزمان از روزی شروع شد که بشر از نظر به اسماء الهی غافل گشت و فرهنگ علم حصولی و یونان زدگی جای نظر به حضور حق را گرفت، متوجه می شود تنها نجات از این ظلمات، برگشت به فرهنگ مهدی عجل الله تعالی فرجه و مهدویت است و در نتیجه وارد فرهنگ فوق العاده و با برکت «انتظار» می شود و این شروع مبارکی است.(1)

12- شاید در برخورد اول تصور عزیزان این باشد که این کتاب به جنگ مدرسه و عقل و معارف حصولی رفته است، ولی با تأمل در متونی که در پیش دارید سخن به این جا کشیده

ص: 20

خواهد شد که توقف در علم حصولی خطری است که آن را نباید فراموش کرد وگرنه وقتی درست هدف گیری کنیم، در زیر پرتو فرهنگ اهل بیت علیهم السلام حکمت برهانی به شهود عرفانی سیر می کند و تمام مفاهیم حصولی به مشهود حضوری تبدیل می شود و از آن مسیر می توان شاهد بر جمال سرمدی خدای عالَم و آدم شد که مرآت همة اشیاء است، همچنان که همة اشیاء آینة نمایش اویند.

13- رؤیت قلبی؛ انسان را به شناختی از حق نایل می سازد که تحصیل آن با برهان، اندیشه و فکر به دست نمی آید و مختص موحدان است - که حق را در آینة اسماء الهی می نگرند- از این رو وقتی از امام صادق علیه السلام در بارة توحید پرسیدند؛ فرمود: «مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ یَعْرِفُ اللَّهَ بِتَوَهُّمِ الْقُلُوبِ فَهُوَ مُشْرِکٌ ...»(1) اگر کسی بپندارد که خدا را با مفهوم ذهنی و فکر شناخته، مشرک است. چیزی که بین ذهن و خارج، مشترک باشد در اختیار ما نیست ... این خاصیتِ علم حصولی است. آن مفاهیم و ماهیاتِ ذهنی که نزد ما است، نمی تواند حقیقت خدا باشد، بنابراین خدا را با مفاهیم ذهنی نمی توان شناخت. از آن حضرت سؤال شد؛ پس چگونه خدا را بشناسیم؟ «فَکَیفَ سَبیلُ التُّوحید؟» فرمودند: «إِنَّ مَعْرِفَةَ عَیْنِ الشَّاهِدِ قَبْلُ صِفَتِهِ وَ مَعْرِفَةَ صِفَةِ الْغَائِبِ قَبْلُ عَیْنِهِ...کما قَالُواْ لیوسف أَإِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَاْ یُوسُفُ وَهَذَا أَخِی فَعَرَفُوهُ بِهِ وَ لَمْ یَعْرِفُوهُ بِغَیْرِهِ وَ لَا أَثْبَتُوهُ مِنْ أَنْفُسِهِمْ بِتَوَهُّمِ الْقُلُوبِ».(2) معرفت آن کس که نزد شما است قبل از معرفت به صفاتش برای شما محقق است، ولی معرفت به صفت کسی که غائب است قبل از مشاهدة آن است ... همان طور که برادران یوسف در موقعی که با حضرت یوسف علیه السلام روبه رو شدند گفتند: آیا تو یوسف هستی؟ و او نیز گفت: آری من یوسفم و این هم برادر من است. پس او را توسط خود او شناختند و نه به وسیلة غیر او، و نه توسط توهّمات قلبی و ذهنی.

پس اگر با علم حصولی به وجود خداوند پی بردیم کار را تمام شده ندانیم، بلکه سعی شود «علم الیقین» به «عین الیقین» ختم شود، چون خودِ خداوند مژده داد: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا

ص: 21

لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا ...»(1) هرکس در مسیر آمدن به سوی ما تلاش و مجاهده کرد، حتماً راه رسیدن به خود را به او می نمایانیم.

همچنان که فرمود: «... وَمَن یُؤْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ ...»(2) هرکس به خدا ایمان بیاورد، خدای سبحان قلب او را در مسیر ارتباط با خودش هدایت می کند تا ارتباطش با حقایق، قلبی شود. همچنان که فرمود: «... وَإِن تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا ...»(3) اگر با انجام دستورات شرعی از او اطاعت کنید شما را هدایت می کند تا آرام آرام جزء اولیاء الهی شوید و منطق شما آن شود که فقط الله را پروردگار خود بگیرید و در آن صورت حجاب ها کنار می رود و انوار غیبیِ عالم وجود بر قلب شما سرازیر می گردد و اسماء الهی در جلوات ملائکه بر شما نازل می شود. چنانچه فرمود: «إنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا...».(4)

14- در این کتاب ابتدا سعی شده نبایسته ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند و سپس به بایسته ها پرداخته شده است و خطراتی که به نام فعالیت دینی و فرهنگی ما را به پوچی و بی ثمری می کشاند مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا از فعالیت های شبه قدسی بحث به میان آمده است، فعالیت هایی که در عین ظاهر دینی سخت نظر به دنیا دارد و به جای حرام و حلال و مستحب و مکروه، مفید و مضرّ و کمی مفید و کمی مضرّ را قرار می دهد و با تغییر منظر انسان ها از حرام و حلال به مفید و مضرّ، خوفِ از حق از بین می رود و نفس امّاره میدان بیشتری می یابد و میدان فکر و ذکرِ حضوری تنگ و تنگ تر می شود. زیرا توجه به حرام و حلال بودن چیزها نظر را به آخرت معطوف می دارد، ولی نظر به مفید و مضرّبودن آن ها نظر را به دنیا می اندازد و در حالت اخیر انسان به احکام الهی احترام لازم را نمی گذارد، بلکه از منظر دستورات مفید به آن ها می نگرد و درنتیجه از بازگشت به حقیقت غفلت می شود و به جای بندگی خدا یک نحوه خودخواهی به میان می آید، ولی با رعایت حرام و حلال خدا، انسان

ص: 22

خود را در حضور حضرت حق می برد و در نتیجه با تجلی ولایت حق، انسان از بی سرپرستی و لذت پرستی افراطی در میدان زندگی نجات می یابد.

پس از روشن شدن جایگاه نبایستة فعالیت های شبه قدسی، نبایسته های مفهومی مورد بررسی قرار می گیرد و سپس راه های ارتباط وجودی با حقایق طرح می شود که اصل اساسی حرف ما است و شما عزیزان را دعوت می کنیم با حوصله ای زیاد به جزء جزء بحث عنایت بفرمایید و آن را به صورت درسی و مباحثه ای پیگیری کنید. إن شاءالله توانسته باشیم بذری در این آخرالزمان بیفشانیم که منجر به شکافتن ظلمات معرفتی آخرالزمان گردد.

طاهرزاده

ص: 23

ص: 24

ص: 26

بسم الله الرحمن الرحیم

مَن کَانَ یُرِیدُالْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُالْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ

یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ(1)

هرکس عزّت می خواهد عزّت، یکسره از آن خداست. عقیدة پاک به سوی او بالا می رود و عمل صالح به آن عقیده رفعت می بخشد، و کسانی که حیله و مکرهای زشت مرتکب می شوند، عذابی سخت خواهند داشت و نقشه هایشان سراسر با پوچی و بی ثمری روبه رو خواهد شد.

بحثی که بناست طی چند جلسه خدمت عزیزان عرض کنم، در این رابطه است که اگر می خواهیم فعالیت فرهنگی به معنی دینی آن، انجام دهیم و در اصلاح خود و دیگران تلاش کنیم، این کار باید چه سمت و سویی داشته باشد که پس از مدتی با بی ثمری کارمان روبه رو نشویم؟! به خصوص که تجربة بی نتیجه بودن بعضی از فعالیت های فرهنگی گروه های مذهبی، در قبل و بعد از انقلاب به شدت ما را به این فکر فرو می برد که صِرفاً به ظاهرِ دینی کارهایمان دلخوش نباشیم. زیرا بسیاری از فعالیت های فرهنگی که حتی با انگیزه های دینی انجام می گرفت، پس از مدتی یا کاملاً بی ثمر بود و یا نسبت به انرژی مصرف شده بهره بسیار کمی در پی داشت، به طوری که برنامه ریزان آن، امکان ادامه کار را از دست می دادند و گرفتار حالت یأس و پوچی می شدند. در صورتی که اگر قبل از انجام هر گونه فعالیت فرهنگی، سمت و سوی کار مشخص باشد و معلوم شود تا کجا می خواهند بروند و چگونه می خواهند این مسیر را طی کنند، کار به جایی نمی کشد که بعد از یک مدتی احساس کنند نه خودشان به کمال مطلوبی رسیده اند و نه بقیه را توانسته اند به کمالی برسانند.

ص: 27

بخوانید؟ فرض بگیرید همة این ها را به دست آوردید، از خودتان نمی پرسیدکه چی؟ افرادی بودند که همة این کارها را کردند ولی بعد متوجه شدند باید با دقت و دغدغه دیگری کار را شروع می کردند. اشعار آخر عمر امام خمینی«رحمة الله علیه» خیلی به ما کمک می کند تا از تجربة این مرد بزرگ در مسیر کار فرهنگی استفاده کنیم. ایشان می فرمایند:

دوستان میّ زده و مست و زهوش افتاده

بی نصیب آن که در این جمع چومن عاقل بود

عاشق از شوق به دریای فنا غوطه ور است

بی خبر آن که به ظلمتکده ساحل بود

حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه» در این شعر ناله سر می دهند که چرا راهی را انتخاب نکردند که در ظلمتکده ساحلِ عافیت نمانند، با این که همه می دانیم ایشان چه خوب راه های سلوک را طی کردند، با این همه در یک مقایسه مخصوص به خودشان ندا سر می دهند:

این ما و منی جمله زعقل است وعقال است

در خلوت مستان نه منی هست و نه مایی

و لذا به امید رفع حجاب بیشتر تلاش می کنند و به ما توصیه می کنند در عین علم آموزی و تحصیل علم متوجه باشید:

از جمع کتب نمی شود رفع حجب

در رفع حجب کوش نه در جمع کتب

این مرد بزرگ می تواند برای فعالیت فرهنگی در قرن اخیر حجت باشد، آن هم از زاویه های مختلف. این که می فرمایند:

غم دلدار فکنده است به جانم شرری

که به جان آمدم و شهره بازار شدم

در میخانه گشایید به رویم شب و روز

که من از مسجد و از مدرسه بیزار شدم

جامه زهد و ریا کندم و بر تن کردم

خرقه پیر خراباتی و هوشیار شدم

واعظ شهر که از پند خود آزارم داد

از دم رند میّ آلود، مددکار شدم

بگذارید که از بتکده یادی بکنم

من که از دست بت میکده بیدار شدم

نشان می دهد که چشم خودشان و ما را به جایی بالاتر از علوم معمولی می خواهند بیندازند، می فرماید مدرسة علم حصولی را پشت سر می گذارم و خرقه پیر خرابات و ظلّ ولایت کاملانِ راهنما را انتخاب می کنم. کسی این حرف ها را می زندکه شما می بینید یک عارف بزرگ در

ص: 30

عرفان عملی و نظری است، تعلیقاتی بر مصباح الانس ابن فناری و فصوص الحکم محی الدین دارند که نشان می دهد چه دقایق قلبی را طی کرده اند، ولی با این همه احساس می کنند می توانسته اند نتیجه بیشتری نصیب خود کنند، به هر حال می خواهند چشم ما را به جایی بالاتر از علوم رسمی بیندازند، به همین جهت حضرت آیت الله خامنه ای«حفظه الله تعالی» در جواب آن غزل که عرض کردم می گویند:

عشق معشوق و غم دوست بزد بر تو شرر

ای که در قول و عمل شهره بازار شدی

مسجد و مدرسه را روح و روان بخشیدی

وه که بر مسجدیان نقطه بیدار شدی

رو تو اول دفع شر موش کن

بعد از آن در جمع گندم کوش کن

اول باید روشن شود این مشکل چیست که من نمی توانم بعد از بیست سال عبادت، در وجود خودم یک حسّ روحانیِ قابل قبول داشته باشم و با قلب خود با حقایق مرتبط گردم؟ اگر من بیست سال عبادت کردم و حبّ دنیا و حبّ شهوت و خودخواهی در وجودم کم نشد و از طرف دیگر شاهد اسماء و صفات الهی نشدم، معلوم است آن طور که باید و شاید دینداری نکرده ام، آری؛ ممکن است «دین دانی» کرده باشم ولی «دین داری» نه. دین داری یعنی خدا مال من باشد و در قلب خود نور حضرت ربّ العالمین را احساس کنم. «دین دانی» یعنی من از وجود خدا مطّلع باشم. ما اگر درس های معارف اسلامی و اصول عقاید را به بهترین نحو هم بیان کنیم و دانشجویان و طلّاب هم به بهترین نحو بپذیرند و وجود خدا و قیامت را هم قبول کنند ولی نتوانند با نفی خودخواهیِ خود بندگی خدا را پیشه کنند، تازه از نظر علم به وجود خدا و علم به وجود معاد در حدّ شیطان می شوند. طبق آیه قرآن، شیطان، خدا را به عنوان خدای خالق قبول دارد و لذا اقرار می کند: «خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ»؛(1) من از آدم بهترم، چون مرا از آتش آفریدی و او را از گِل. پس ما وقتی با برهان های عقلی ثابت می کنیم که خدا هست، هنوز راه را شروع نکرده ایم بلکه آدرس را در این حدّ که خدای خالق در عالم هست، پیدا کرده ایم. علاوه بر این شیطان «ربّ» بودن خدا را نیز می فهمید، به این حدّ رسیده بود که بگوید:«رَبِّ بِمَآ أَغْوَیْتَنِی لأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الأَرْضِ وَلأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ»(2) پروردگارا! به جهت آن که مرا گمراه کردی، چه و چه می کنم. شیطان را در جای خودش ببینید، او در عبادتِ شش هزار ساله مستقربوده است، تا آن جا که موجب صعود او تا مقام ملائکه شده، ولی آن معارف و این عبادات نمی تواند آنچنان وجود او را تغییر دهد که کبر او ریشه کن شود.

ما به جوانانمان چه چیزی یاد بدهیم و چگونه آن ها را هدایت کنیم که به سرنوشت شیطان دچار نشوند. شیطان، از نظر عقیدتی معاد را هم قبول داشت و بر همان اساس از خدا تقاضا

ص: 32

می کند؛ «رَبِّ فَأَنظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»(1) خدایا! تا روزی که مردم را از قبرها برمی انگیزانی به من فرصت بده تا آن ها را گمراه کنم. پس قبول دارد که یک مرحله ای وجود دارد که از قبرها برانگیخته می شود. حال سؤال همة ما باید این باشد که شیطان چه مشکلی دارد که با علم به خالقیت و ربوبیت خدا و علم به بعث و قیامت، باز نمی تواند بندگی خدا را ادامه دهد؟ مشکلش در کجاست که ما خودمان را از آن خطر و مشکل رها نماییم؟ باید از این زاویه نگاه کنیم که چرا شیطان بعد از شش هزار سال عبادت، طعم سجده را نمی چشد که وقتی به او گفته می شود سجده کن، آن کار برای او سخت است؟ پس کار از یک جای دیگرخراب بود و باید آن را درست کرد وگرنه اطلاعات و علم و شور و احساسات که بد نیست. مگر می شود انسان بدون اطلاعات قدم از قدم بردارد؟ امام خمینی«رحمة الله علیه» در کتاب بسیار ارزشمند «شرح حدیث جنود عقل و جهل» که یکی از بهترین کتاب های اخلاقی است می فرمایند: امثال برهان صدیقین، به عنوان معارفِ قبل از دبستان، چیزهای خوبی است، یعنی قبل از این که انسان وارد «خدا داری» شود، بالأخره باید «خدادانی» را طی کند، بعد می فرمایند: اگر مشغول این براهین شدید و هدف اصلی را که قرب الهی است فراموش کردید، همین خدادانی تلبیس ابلیس لعین است، اگر فکر کردیم چون توانستیم براهین اثبات خدا را بپذیریم، دیگر ما متدین هستیم، شیطان ما را فریب داده است. بنده مخالف برهان فلسفی برای اثبات عقاید نیستم، همین الآن هم آن را تدریس می کنم، اما این غیر از این است که این ها را دینداری بپنداریم. عرض بنده این است که دین داری را در حدّ دانایی نسبت به معارف دین نباید پنداشت، پس اگر دیدیم بعد از مدتی که فعالیت دینی و فرهنگی می کنیم، چیزی نشدیم، همه چیزداریم و هیچ چیز نداریم، بدانیم که خدادان هستیم اما خدادار نیستیم.

که خداوند مستقیماً به شیطان نفرمود به آدم سجده کن، بلکه به ملائکه فرمود به آدم سجده کنید، ولی چون شیطان هم در اثر عبادت به مقام ملائکه رسیده بود، باید سجده می کرد، می فرماید: «وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِیسَ أَبَی وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ»؛(1) گفتیم ای ملائکه! به آدم سجده کنید و همه سجده کردند جز ابلیس. مگر به شیطان هم فرمود سجده کن؟! بله، چون مقامی که خطاب به او شد، مقام ملائکه ای بود که شیطان هم به آن مقام رسیده بود و این که شیطان گفت من سجده نمی کنم، پس خطاب را پذیرفته و متوجه شده است که باید سجده کند. حال این سؤال همیشه باید برای ما باشد، شیطانی که از جنس جن است(2)

و نه از جنس ملائکه و در اثر عبادت تا حدّ ملائکه صعود می کند، چرا با این حال تبعیت از حکم خدا برای او مزه ندارد؟ بالأخره اطاعت از خدا برای او خوب مزه نکرده است که برای سجده نکردن بهانه می آورد، می گوید من از آتش خلق شده ام و آدم از خاک، خودش می فهمید این ها بهانه است، او نمی خواست سجده کند، و چون نمی خواست سجده کند دنبال بهانه ای بود که کار خود را توجیه کند.

شما این را تجربه کرده اید که باید برای هر کاری دل در میان باشد تا انسان با شوق و رغبت آن کار را انجام دهد، اگر هزار دلیل عقلی برای انجام کاری در میان باشد ولی دل رغبت نداشته باشد، می گردیم یک طوری آن دلایل عقلی را توجیه کنیم تا آن کار را انجام ندهیم. به قول شهید آوینی«رحمة الله علیه»: «انسان با دلش زندگی می کند نه با عقلش». حال اگر این دل به جهت بیماریِ خودخواهی به عقل نزدیک نشود، جستجو می کند یک چیزهایی پیدا کند تا آن کار را انجام ندهد، مغالطه می کند تا پیام عقل را از صورت عقل خارج کند.

بعد از این مقدمات باز تاکید دارم که در رابطه با این مسئله خوب دقت بفرمایید. خطر بزرگی برای ما وکسانی که با آن ها کار فرهنگی و دینی می کنیم هست و آن این که بعد از مدتی می فهمیم چیزی نصیب ما و آن ها نشده است لذا افرادی که ما با آن ها سر و کار داریم بعد از مدتی معترض خواهند شد و اگر نجیب باشند با یک سرخوردگی ما را ترک می کنند.

ص: 34

از همه مهم تر مسئله اعتراض جان ما به خودمان است، چه در دنیا و چه در آخرت، که چرا پس از بیست سال فعالیتِ به ظاهر دینی، مرا به این روز کشاندی؟!

گاهی دیده اید عصرهای جمعه آدم به خودش معترض می شود، می بیند غم سنگینی او را گرفته است، دیگر آن شرایط را برای خود نمی پذیرد، دلش می خواهد از بودنش فرارکند، این جا خود انسان با خودش دعوا دارد، چون روز جمعه که عرصة تعالی روح و قلب انسان است و نمادی از مقام جمع الجمعی عالم غیب و عالم معنا است، و مقام اتحاد با عالم انسان کامل و وجود مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه است، اگر به بطالت طی شد، معلوم است که جان انسان به انسان اعتراض می کند. هر روزِ هفته وجهی از آیات الهی را می نمایاند. شنبه؛ یعنی مقام ابتداء خلقت، ولی جمعه؛ مقام جامعیت است. به همین جهت جمعه روز هفتم نیست، بلکه جامع همة ایام هفته است. مثل انسان که «کون جامع» است و مقامی است که همه مراتب عالم غیب و شهادت را در خود دارد - از عقل و عالم جبروت بگیر تا جسم و عالم ناسوت- مقام انسان از جهت بدن در خاک است و از جهت نفس هم در مقام قلب است و هم در مقام برزخ و هم در مقام عقل است، مقام انسان مثل مقام روز جمعه است. جمعه برای صعود به عالم معنی است، شنبه و یکشنبه و پنجشنبه برای به دست آوردن آب و نان و برآوردن نیازهای مادی است. جمعه برای تغذیه بُعد آدمیت است، اگر کسی در جمعه نتواند جواب جان خود را درست بدهد، عصر جمعه جان انسان با خودش درگیر می شود. آن وقت در یک مقایسه می توان متوجه بود که کلّ زندگی یک جمعه است، نه شنبه و یکشنبه و دیگر ایام هفته، به همین دلیل اگر جمع این زندگی درست در بستر خودش واقع نشود، شما می بینید آخر عمر، انسان به خودش اعتراض دارد که مرا بعد از پنجاه سال کجا آورده ای؟ مثل عصر جمعه که انسان با خودش درگیر می شود که چرا مرا در این روزبه این حالت رساندی؟ بهترین دشت حیاتِ مرا که مثل فرصت روز جمعه بود، به یک بیابان سردِ بی حیات تبدیل کردی. علت این اعتراض درونی آن است که از اول عمر نسبت به ثمردهیِ واقعیِ زندگی حساس نبود.

بنده مجبورم در این سلسله مباحث؛ ابتدا موضوع بی ثمری زندگی را کمی روشن کنم و سپس به علت آن بپردازم و در نهایت راه کارهایی را که می توان از طریق دین از آن مهلکه نجات یافت، طرح نمایم. آنچه خیلی مهم است حوصله و دقت و پشتکار شما است که جلسات

ص: 35

را با دقت هر چه بیشتر دنبال کنید و به دنبال این که زود مطلب را تمام کنید و نتیجه بگیرید نباشید وگرنه باز پوچی ادامه پیدا می کند.

می دهند، چون گویا ظاهر اعمالشان شرعی است که فکر می کنند کارهای خوبی دارند انجام می دهند.

سؤال این است که اگر ما احساس کردیم نماز و روزه و فعالیت های فرهنگیِ ما در دنیا دارد گم می شود - «ضَلَّ» یعنی گم شد- چه باید بکنیم؟ بیست سال است نماز می خوانم ولی حبّ دنیا در وجودم کم نشده است، پس آثار آن عبادات کو؟! آری؛ چون امتثال امر مولا کرده ایم جهنّم نمی رویم، من روی این بحث ندارم، ولی یقین بدانیدکه دین نیامده است تا ما فقط جهنّمی نشویم، دین آمده است که ما خدا را پیدا کنیم و به نحوی به او نزدیک شویم، آن هم نزدیکی به معنی خاص کلمه. یعنی دین آمده است ما را متخلّق به اخلاق الهی نماید و در برگشت به سوی خدا، صفات الهی پیدا کنیم، وگرنه سال ها باید در مواقف حشر، در حساب و میزان معطل بمانیم. متخلّق به اخلاق الهی شدن و به اعتبار دیگر فانی شدن، یک چیز است و جهنّمی نشدن چیز دیگر. دستورات دینی برای متخلّق شدن به اخلاق الهی است، خداوند می خواهد بنده اش را با متخلّق شدن به اخلاق خودش، به خودش نزدیک کند و به قرب الهی مفتخر نماید. به عنوان مثال خدا به یک معنی همیشه روزه است، چون همواره در مقام غنا و بی نیازی است. می فرماید روزه بگیر که شبیه خدا شوی، آن وقت خدا عین کمال است و ما با روزه داری از تجلی انوار آن ذاتی که عین کمال است بهره مند می شویم، و به اعتبار دیگر او خودش را به تو می دهد. و در این رابطه در حدیث قدسی فرمود: «اَلصَّومُ لِی وَ اَنَا اُجْزی بِهِ»؛(1) روزه از آن من است و خودم جزای آن هستم. می فرماید روزه که برای شما نیست، روزه برای من است؛ پس اگر خود هستید، روزه نگیرید. شما نمی توانید روزه بگیرید، شما کاری شبیه من انجام دهید تا من خودم را به شما بدهم، شرط آن این است که شما خود نباشید، چون «اَلصَّومُ لِی» یعنی نگویید من روزه می گیرم، بگویید خدایا! تو متخلق به روزه ای تا «اَنَا اُجْزی بِهِ»، من جزای کسی شوم که روزه را از من می داند و می خواهد با روزه متخلق به من شود. اگر خدا، جزای بنده ای شد، مقام خدا، مقام غنا است، بنده هم از نظر قلبی به چنین حالتی می رسد، خداوند فوق خوشحالی ها و غم ها است، انسان به جایی می رسد با این که شاخِ دیوِ وحشیِ فاسدِ

ص: 37

کافرِ نظام شاهنشاهی را شکسته است، در راه برگشت به ایران به ایشان می گویند چه حالی دارید؟ می فرماید: هیچی!(1)

باغ سبز عشق کو بی منتهاست

جز غم و شادی در او بس میوه هاست

عاشقی زین هر دو حالت برتر است

بی خزان و بی بهار، سبز و تر است

پس باید طوری دینداری کرد که متخلق به اخلاق الهی گردیم و زمینه قرب به خداوند برایمان فراهم شود، وگرنه جهنم نرفتن کار مهمی نیست.

«أُولَئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَائِهِ»، مشکل آن ها این است که خودخواهی شان حجاب رؤیت آیات الهی و لقاء پروردگارشان شده است، چون نتوانستند خود را و انانیت خود را نفی کنند، به جای آن که حق در منظر جان آن ها باشد، خود آن ها همواره در منظرشان قرار دارد و از طریق منیّت خود حجاب آیات الهی و لقاء پروردگارشان شده اند، به همین جهت در آیه آخر همین سوره می فرماید: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُوحَی إِلَیَّ أَنَّمَا إِلَهُکُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»؛(1)

ای پیامبر! بگو من فقط بشری هستم مثل شما، منتها به من وحی می شود ولی قضیه از این قرار است که معبود شما، معبود یگانه ای است که جز او معبودی نیست، پس هرکس به لقای پروردگارش امید دارد، باید عمل صالح یعنی عملی که مطابق شریعت است، انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.

پس همچنان که آیة فوق می فرماید هرکس خواست پروردگار خود را ملاقات کند، اوّلاً؛ باید عمل صالح، یعنی اعمال مطابق شریعت انجام دهد و از حاکمیت میل خود دست بردارد، ثانیاً؛ در راه عبادت پروردگارش هیچ شرکی نداشته باشد و برای کسی - حتی برای خودش- نقش قائل نباشد. آن وقت عنایت داشته باشید اگر بندگی انسان در مسیری باشد که به مقام لقاء الهی نیندیشد، عمرش را به ثمر نرسانده است. رسالة بسیار عزیز لقاءالله از حضرت آیت الله ملکی تبریزی«رحمة الله علیه» را نگاه کنید، همة تلاش ایشان این است که بگوید عزیزان! راه لقاء الهی باز است، و در این آیه هم می فرماید: «فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ»؛ پس موضوعِ لقاء الهی مطرح است و می گوید آن کس که امیدوار لقاء الهی است چنین و چنان کند. می فرماید اگر کسی توانست همه چیز را پشت سر بگذارد و خدا را منشأ همه چیز بداند و وسایط را از خدا بداند، به مقام لقاء رب نایل خواهد شد، پس به کمتر از لقاء نباید قانع بود. ممکن است شما بگویید چقدر راه باید برویم تا به لقاء الهی برسیم؟ عرضم این است که اگر راه لقاء را پیدا نکنیم، هرچه برویم نه تنها نمی رسیم بلکه دورتر هم می شویم. چه کارکنیم که خودمان و مخاطبمان

ص: 39

لااقل راه لقاء الهی را پیدا کنیم؟ یک وقت است ما هرچه در این انبان می ریزیم، این انبان چون موش دارد پُر نمی شود. یک وقت، موش ندارد اما ما باید تلاش کنیم تا پر شود. گفت:

رو تو اوّل دفع شر موش کن

بعد از آن در جمع گندم کوش کن

باید روشن شود چه نگاهی به زندگی و عبادات و فعالیت های فرهنگی باید داشت که نتیجه ی آن نگاه، بقای با حق و لقای الهی باشد.

در قیامت «وَالوَزْنُ یَؤْمَئِذٍ الْحَق»؛(1) آنچه که حق است وزن دارد. می فرماید آن هایی که منظر و افق اعمالشان دنیا است ولی ظاهر عملشان طوری است که گمان می کنند اعمالی پسندیدنی و دینی است، بدانند چون عالَم را آیات الهی نمی بینند و نظر به قیامت ندارند، اعمالشان حبط می شود و در قیامت هیچ میزانی برای سنجش اعمال آن ها بر پا نمی گردد، زیرا اعمالی که دارند وزن ندارد. قسمت آخر آیه به خوبی حجت را تمام می کند، چون می گوید در نهایی ترین منزل، هیچ آثاری از اعمال این افراد در صحنه ابدیت آن ها موجود نیست. این جاست که انسان عاقل به واقع باید به فکر فرو رود تا پیش از آن که کاری انجام دهد، سعی کند آن کار، کاری باشد که در زندگی دنیایی گم نشود و آثار معنوی و قیامتی داشته باشد.

یک وقت متوجه می شویم گویا این کارها به مقصد و مقصودی که دنبال آن هستیم نمی رسد و لذا اصرار بر انجام آن نداریم و سعی می کنیم روش خود را تغییر دهیم. اما فاجعه از این جا شروع می شود که پوچی و بی ثمری کارها را با هر چه بیشتر ادامه دادن آن ها بخواهیم جبران کنیم.

یک وقت می گوییم: ما همین کارهایی را که می کنیم باید ادامه دهیم، اگر نتیجه نداد، بیشتر تلاش می کنیم، اگر باز هم نتیجه نداد، بیشتر تلاش می کنیم. این یک راه است، یک راه هم این است که متوجه تذکر مولوی شویم، که:

گر نه موشِ دزد در انبار ماست

گندمِ اعمال چل ساله کجاست؟!

موشِ دزدی در صحنه فعالیت های ما پیدا شده است. لذا پیشنهاد این است که تمام وقتت را صرف نکن که گندم بیشتر در این انبار بریزی، چون از آن طرف توسط موش دزدی خارج می شود.

رو تو اول دفع شرّ موش کن

بعد از آن، در جمع گندم کوش کن

مثال فوق به آدم می گوید، اگر چندسال معارف اسلامی درس دادی و با چندین و چند دلیل خدا و معاد و نبوت و امامت را اثبات کردی ولی دیدی نه خودت به جایی رسیدی و نه بقیه، راهش این نیست که خودت را بیشتر خسته کنی و بیشتر حرف بزنی، باید روش و نگاه به موضوع را عوض کنی.

اگر دیدیم در فعالیت های دینی، انکشافی حاصل نشد و هر چه جلو می رویم مثل همان اول است، باید کمی فکر کنیم، نکند راه و روش ما غلط است، حالا آیا ما باید راه و نگاه را عوض کنیم، یا همین طور کار را به همان روش قبلی ادامه دهیم؟ وقتی می بینیم مردم به سخنان ما توجه نمی کنند، آیا باید بیشتر داد بزنیم یا باید علت بی توجهی افراد را بررسی کرد؟ بنده در جلسه تودیع یکی از همکاران دعوت شدم، دیدم این آقا پس از چند سال کار اجراییِ بدون وقفه، حال که می خواهد خداحافظی کند بیشتر از دو ساعت حرف زد که یک کلمه بگوید، آخر هم نتوانست آن یک کلمه ای را که می خواست بگوید، بگوید. پیش خودم گفتم بهترین دلیل که باید ایشان را عوض می کردند همین روحیه است که به جای کارِ با کیفیت و با نتیجه، همین طور کاری می کرده، بدون این که به نتیجه آن فکر کند. در مسائل دینی هم موضوع به همین شکل است، مسلّم روش همکار ما روشی نبودکه بتواند باز هم بماند و اداره خودش را مدیریت و جهت دهی کند. برای این که نمی داند از کجا وارد شود تا بعد به فکر خارج شدن از آن باشد، وقتی وارد یک موضوع می شد تا حرفش را بزند، و می دید نشد و به نتیجه دلخواهش

ص: 42

نرسید، شروع می کرد دوباره حرف می زد تا از طریق دیگر وارد شود و مقصود خود را برساند و از بحث خارج شود. دوباره متوجه می شد که نتیجه نگرفت، باز وارد موضوع دیگر می شد، بیش از دوساعت حرف زد، آخرش هم نتوانست مقصود خود را برساند، خسته شد و ادامه نداد. این مثال شبیه کار آن دلاک است که راه ورود و خروج به کارها و مشکلات را نمی شناسد. اگر ما بعد از مدتی فعالیت دینی و فرهنگی می بینیم هیچ چیز نشده ایم و هیچ تحلیلی هم برای هیچ چیز نشدنمان نداریم، بدانیم که خطر بزرگی ما و جامعه مان را تهدید می کند و با پوچی و یأسِ آزاردهنده ای روبه رو می شویم، حالا عده ای برای این که باور نکنند گرفتار پوچی شده اند، خود را فریب می دهند و کار قبل را ادامه می دهند و بیشتر هم کار می کنند، در حالی که راه حلِ برون رفت از این مشکل، راه دیگری است و با این روش، هر روز بیشتر از روز قبل از خانة حقیقت دور می شوند، چون نمی دانند باید راه و جهت را تغییر دهند. به تعبیر حافظ باید کمند بهرامی را رها کنند و از جام جم که قلب عارف کل است پیروی نمایند. گفت:

کمند صید بهرامی

بیفکن، جام جم بردار

که من پیمودم این صحرا،نه بهرام است ونه گورش

که منپیمودم این صحرانه بهرام است و نه گورش

به بیان دیگر؛ حرف این است که «فکر بهبود خود ای دل زره دیگر کن».

با این مقدمه طولانی و آوردن شواهد قرآنی خواستم عزیزان در موضوع پوچ شدن فعالیت های فردی و اجتماعی حساسیت بیشتری داشته باشند و مسئله را سرسری نگیرند و خیال نکنند بدون تغییر جهت و تغییر نگاه با تلاش بیشتر نتیجه ای را که به دنبال آن هستند، به دست می آورند.

آن پدیده ای است که در خارج از ذهن ما تَر است، حالا عنایت داشته باشید که «معنی خدا» هم مثل «معنی آب» است، همان طور که آب بیرونی تر است ولی معنی ذهنی آن تَر نیست، خدای بیرونی هم خدا است و منشأ علم و قدرت و حیات است، ولی «معنی خدا» که در فکر است منشأ علم و قدرت و حیات نیست. خدایِ بیرونی، حیّ و قادر و علیم و قدیر است، ولی خدای ذهنی معنیِ حیّ قادرِ علیمِ قدیر است، و همان طور که «معنی تری» تر نیست، معنیِ قدیرِ علیم، قدیرِ علیم نیست، بلکه مثل آبی که در ذهن ماست و حکایت از آب بیرونی می کند، علم به خدا، حکایت از خدای بیرونی می کند، و همان طور که تا آب بیرونی نداشته باشیم از تری آن بهره ای نمی بریم، اگر نتوانیم با خدای بیرونی ارتباط پیدا کنیم، از خدا و انوار او بهره ای نمی بریم. معنی آب، هیچ بهره ای از تری ندارد، حتی معنی یک اقیانوس آب، یک ذره هم تر نیست، معنی خدا، حکایت از یک خدای خارجی است، ولی نور حیِّ علیم قادر، مربوط به خدای بیرونی است و نه مربوط به علمِ به خدا. به گفته مولوی:

هر چه اندیشی پذیرای فناست

آن که در اندیشه ناید، او خداست

خدای واقعی نمی شود در ذهن و اندیشه باشد، آنچه از خدا در اندیشه هست، مفهوم خدا است، خدای مفهومی که خدای وجودی نیست، بلکه معنی و مفهوم خداست، مفهومی است که حکایت از خدا می کند. به قول فیلسوفان؛ «مفهوم» صورت علمی شیء است. وجود خدا یک حقیقت خارج از ذهن است، مثل وجود قیامت که یکی از عوالم وجود است، با درجه وجودی بسیار شدیدتر از عالم دنیا و هم اکنون بنا به گفته امام رضا علیه السلام یک واقعیت بیرونی است(1) و اولیاء الهی با آن عالَم ارتباط دارند، اما «مفهوم قیامت»، یک اطلاع ذهنی از قیامت است. چرا بعضی از مؤمنین وقتی به یاد قیامت و عذاب های آن می افتند، می لرزند. ولی ممکن است یک نفر یک سخنرانی مفصل راجع به قیامت بکند، نه خودش متحول شود و نه بقیه را متحول کند، چون آن اولی با «وجود قیامت» در ارتباط است و آن دیگری با «مفهوم قیامت» مرتبط است.

ص: 44

اساسی ترین خطری که جامعه را در فعالیت های فرهنگی تهدید می کند، آن است که فکرکنیم دانایی هایمان به حقایق معنوی سرمایه های اصلی ماست، و آن دانایی ها به خودی خود یک کمال است و در نتیجه از ارتباط با حقایق معنوی و «دارا بودنِ» آن حقایق، خود را بی نیاز بدانیم. امروزه در بسیاری از موارد صِرف اطلاع داشتن از حقایق، کمال محسوب می شود، لذا می گویند دنیای امروز، دنیای اطلاعات است. اگر روشی پیدا نشود که از طریق آن، دانایی های انسان به دارایی تبدیل شود، عمر خود و بقیه را تلف کرده است.

چنانچه ملاحظه فرمودید مفاهیمِ واقعیات هر کدام، مفهوم آن واقعیت است، نه خود واقعیت، و دائم باید متوجه باشیم مفهوم ها ما را مشغول نکند و در اثر آن، از ارتباط با وجودِ واقعیات و وجودِ حقایق محروم شویم، و در این صورت فعالیت های فرهنگی ما پوچ می گردد، چون شما بعد از این که برای یک نفر صد دلیل آوردیدکه خدا هست، به او هیچ چیزی از واقعیت انوار الهی نداده اید. مثل این است که شما با صد دلیل به او بگویید آب هست، در آن حال یک قطره تری به او نداده اید، نهایتاً دلایل اثبات وجود خدا در حدّ یک آدرس است که اگر کسی خواست برود و برسد، بیراهه نرود.

آیت الله جوادی«حفظه الله تعالی» دربارة شب قدر می فرمودند: «شب قدر یعنی شبی که «خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْر» است، اما اگر فهمیدن و درک آن مشکل است، پیدا کردن آن مشکل تر است، منتها اگر کسی با «مفهوم» اُنس گرفت، درک این معانی برای او مشکل است... البته یک چیزهایی هست که کار عقل نیست، همان طور که دست نمی تواند ببیند، عقل هم نمی تواند بفهمد یک شبه می شود ره صد ساله رفت. عقل با «مفهوم و برهان و استدلال» کار دارد، از عمیق ترین برهان تا سطحی ترین دلیل، همه را عقل می تواند درک کند، اما پر کشیدن، دیدن، همین جا که نشسته است، بهشت را ببیند، همین حالا که نشسته است، جهنم را ببیند، این نه کار دست و پاست، نه کار چشم و گوش، نه کار عقل، این کار دل است... یعنی با «مفهوم» نمی شود بهشت را دید...»(1)

البته در جلسات آینده باز به سخن ایشان برخواهیم گشت. منظورم از طرح آن در

ص: 45

این جا توجه به این نکته است که عنایت داشته باشید حدّ مفاهیم چقدر است و اگر از مفاهیم به سوی خودِ حقایق سیر نکنیم، چگونه دچار بی ثمری می شویم.

به هرحال با توجه به آیة فوق وقتی به شخصیت های دنیا نظر کنیم، فقط انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام را می یابیم که اولاً: از هیچ کس علمی نیاموخته اند. ثانیاً: از همة مردم داناترند و به سوی حق هدایت می کنند. پس مصداق آیه برای هدایت کردن مردم، باید این بزرگان باشند و بقیه هم که بخواهند مردم را هدایت کنند باید از علم لدنی انسان های معصوم استفاده کنند، نه این که نظرات خودشان را بدون ارتباط با سخنان امامان معصوم علیهم السلام ارائه دهند. ثالثاً: به ما می فرماید باید از کسانی تبعیت کنید که درس ناخوانده به حق هدایت می کنند. یعنی راه و رسمی در بین این افراد هست که اگر از آن راه و رسم تبعیت کنید راه هدایت را رفته اید. پیروی از آن ها ما را به نورانیتی می رساند فوق آنچه که با درس معلمانی که خود از کسان دیگر درس گرفته اند، به دست می آوریم. به عبارت دیگر آیه فوق به ما پیشنهاد می کند که در روش و در اندیشه از ائمه معصومین علیهم السلام پیروی کنیم، زیرا روش آن ها روشی است که انسان با نور حقایق مرتبط می شود و نه با مفاهیم حقایق.

عنایت داشته باشید که آیه فوق می فرماید؛ عده ای هستند که به حق دعوت می کنند، بعد می فرماید آیا این ها که به حق دعوت می کنند، اَحَق و شایسته هستند که پیروی شوند «اَنْ یُتَّبَع»؛ یا کسانی که «لا یَهِدّی اِلاّ اَنْ یُهْدی...»(1) از طریق تعلیم دیگران و با علم حصولی، علمی را آموخته اند و به دیگران تعلیم می دهند؟ کدام یک از این دو گروه شایسته پیروی هستند؟ دقت کنید که دو گروهِ به ظاهر قابل پذیرش برای گرفتن علم را مقابل هم گذاشته است، یعنی نفرمود آیا کسانی که عالمند شایسته پیروی هستند، یا کسانی که جاهلند، دو گروهی را مقابل یکدیگر گذاشته که انسان سخت باید در رابطه با آن ها به تفکر و تأمل فرو رود. می گوید از کسانی که یاد می گیرند و سپس یاد می دهند شایسته است تبعیت کنید یا از کسانی که فقط به حق هدایت می کنند. این آیه کسانی را که به حق هدایت می کنند در مقابل کسانی قرار می دهد که هدایت نمی کنند مگر آن که خودشان هدایت شوند. پس معلوم است آن گروه اول علم خود را از کسی تعلیم نمی گیرند بلکه علمشان لدنّی و حضوری است. با توجه به این آیه باید ضرورتاً تبعیت از یک گروه را کنار بگذارید. یا تبعیتِ آن هایی را که به

ص: 47

حق دعوت می کنند رها کنید، یا آن هایی را که یاد می گیرند که هدایت شوند و سپس هدایت کنند. مسلم هیچ کس تبعیت از آن هایی را که مستقیماً به حق هدایت می کنند کنار نمی گذارد. این آیه از آن آیاتی است که ائمه معصومین علیهم السلام در اثبات حقانیت خود به آن احتجاج می کردند. می فرمودند ما بدون آن که از کسی تعلیم گرفته باشیم حق را می شناسیم و بقیه را به آن دعوت می کنیم، پس شایسته است که مردم از ما پیروی کنند. حضرت سجاد علیه السلام در مورد این آیه می فرماید:«نُزِلَتْ فِینَا»؛(1) در مورد ما نازل شده است.

به هرحال مقصود من از طرح آیه فوق این بود که عزیزان متوجه باشند راه ائمه علیهم السلام راه ارتباط با خودِ حقیقت است و نه با مفهوم آن و نه راه کتاب و درس. کار علمایی مثل علامه طباطبایی و ملاصدرا«رحمة الله علیهم» این است که ما را متوجه ائمه معصومین علیهم السلام می کنند. علمی که به ما می آموزند، علمی است که انگشت اشاره به ائمه معصومین علیهم السلام دارد تا ما بتوانیم به روش ائمه علیهم السلام راه ارتباط با وجودِ حقایق را پیدا کنیم و با خود حقایق مرتبط شویم، علمای ما که در فرهنگ اهل البیت علیهم السلام تربیت شده اند، ما را مشغول خود و یا علم خود نمی کنند.

پس ملاحظه فرمودید روشی هست که آن روش، ما را به جای داناکردن به حقایق، نسبت به آن ها دارا می کند. حتی وقتی نهج البلاغه بحث می کنیم باید مواظب باشیم با همان نوری که علی علیه السلام موضوع را مطرح می کنند جلو برویم نه این که بخواهیم نهج البلاغه را با نگاه صرفاً فلسفی دنبال کنیم، چون نمی توان نور اهل البیت علیهم السلام را با فکر فلسفه، حتی فلسفه ارزشمندی مثل حکمت متعالیه ملاصدرا«رحمة الله علیه» نگاه کرد. ما حاضریم با نور امیرالمؤمنین علیه السلام حکمت متعالیه ملاصدرا«رحمة الله علیه» را نگاه کنیم ولی باید مواظب باشیم فلسفة ملاصدرا«رحمة الله علیه» حجاب ما برای نظر به نهج البلاغه و یا سایر روایات و آیات نشود. راه اهل البیت علیهم السلام راه دیگری است و نمی گذارد به دانایی های خود مشغول شویم.

بنابراین تا اندازه ای روشن شد چگونه می شود در فعالیت های فرهنگی راه درست را پیدا کرد و ادامه داد و به نتیجه رسید و از خطر پوچی در عمل برای خود و بقیه در امان بود.

ص: 48

لِاَنّا اَهْلُ الْعَاقِبَة، یَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین»؛(1) بعد از حاکمیت ما حاکمیت دیگری که بیاید و حاکمیت ما را ساقط کند نخواهد بود، زیرا ما اهل عاقبت هستیم و خداوند فرمود: عاقبت کار از آن متقین است. علت موضوع هم مشخص است، چون شرایط جامعه طوری خواهد بود که افراد در عمق جان خود به آن حقایقی که می خواستند دست بیابند، دست می یابند و لذا جهت جان آن ها به جای دیگری توجه نمی کند. چون وقتی شرایط طوری است که «مُلِئَتِ الْاَرْضُ قِسْطاً وَ عَدْلا»؛(2) زمین را عدالت پر می کند، و تازه این هدف متوسط اهل البیت علیهم السلام است و هدف عالیه شان حاکمیت حق در همة مناسبات انسانی در زمین است، چرا وقتی این روش این اندازه نتیجه می دهد، پایدار نماند؟ این روش به خودی خود بقای خود را به وجود می آورد، در حالی که ما می بینیم بعضی از گروه های فرهنگی بعد از مدتی به بن بست می رسند. چرا روش امام خمینی«رحمة الله علیه» با این همه تلاشی که برای متوقف کردن ایشان انجام شد، به بن بست نرسید و در وصیت نامه خود فرمود: «با قلبی آرام و ضمیری مطمئن از خدمت شما مرخص می شوم.»؟! این یک پیام است برای همه جریان های مذهبی که راهی هست که اگر بر اساس آن راه عمل شود، برکات فردی و اجتماعی فوق العاده ای دارد. متأسفانه گاهی آنچنان از مقصد اصلی فاصله گرفته ایم که عموم فعالیت های فرهنگی ما در جنبة سیاسی- اجتماعی محدود می شود و به سیر باطنی موضوعات پرداخته نمی شود و به روشی که می توان به کمک آن با وجودِ حقایق ارتباط پیدا کرد و نه با مفاهیم آن ها، کم توجهی می گردد.

به جای ارتباط قلب با حقایق معنوی، به مشهورات دینی مشغول شده ایم و بیشتر فعالیت های دینی را در جهت تحریک قوة خیال سوق داده ایم؟! وقتی دینداری در حدّ قالب و ظاهر آن متوقف شد و ارزش دینداری در حدّ انجام اعمال قالبی آن شد، دیگر فرقی بین عمر سعد، امام جماعت کوفه، با امام حسین علیه السلام نمی ماند، مگر این که فعالیت فرهنگی و دینی در همین دنیا وسیله ای باشد برای ارتباط با عالم قدس و اسماء حسنای الهی، در آن صورت است که امام حسین علیه السلام می شود پیشوا و مقتدا در رساندن انسان ها به عالم قدس و محبت به علی علیه السلام می شود

ص: 50

وسیله عبور از صراط. وقتی بنا نداشته باشیم از طریق دینداری تحولی بنیادین در شخصیت و روح و روان خود ایجاد کنیم و خود را مناسب عالم قیامت نماییم، فعالیت های دینی و فرهنگیِ ما بی ثمر و پوچ خواهد بود و به جای تربیت میثم تمارها و کمیل ها، عمر سعد تربیت می کنیم، همه این مشکلات به جهت آن است که «دین دانیِ» خود را «دین داری» پنداشته ایم.

پس حرف ما در این جلسه عبارت از این شد که؛

1- در فعالیتهای فرهنگی علاوه بر موضوع صحیح، باید روشی درست را نیز دنبال کرد تا آن فعالیت ها نتیجه بخش شود.

2- در فعالیتهای فرهنگی نگاه ما به حقایق، باید از منظری بالاتر از علم حصولی به آن حقایق باشد.

3- تفاوت «خدا دانی» با«خدا داری» و حد و جایگاه براهین استدلالی در راستای اثبات خدا و قیامت، دقیقاً باید روشن شود.

4- بدترین خسارت، عمل زدگی و غفلت از بی ثمری فعالیت های فرهنگی است.

5- مشکل اصلی در فعالیت های فرهنگی، محرومیت از بصیرتی است که عالَم، آیت پروردگار دیده نشود و قدمی در لقای الهی بر نداریم.

6- توجه به تفاوت ارتباط با «وجودِ» حقایق غیبی، نسبت به تفاوت ارتباط با «مفاهیم» حقایق غیبی.

7- راز پنهان بودن شب قدر و این که ساحت آن ماورای درک حصولی است.

8- تفاوت«یهدی الی الحق» با «لا یهدی الا ان یهدی».

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 51

ص: 52

ص: 54

بسم الله الرحمن الرحیم

بحثمان در این رابطه بود که چرا بعضی از فعالیت های فرهنگی بهره های لازم را نمی دهند و انسان را به آن شور و شعف حقیقی نمی رسانند، در حالی که مطمئن هستیم اگر راه را درست طی کنیم حجاب بین ما و حقایق از بین می رود و می توان با چشم قلب حقایق عالم را دید. همان طور که حضرت علی علیه السلام در جواب ذِعلب که از آن حضرت پرسید؛ «آیا خدایت را هنگام عبادت او دیده ای؟» فرمودند: «مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ» من آنچنان نیستم که پروردگاری را عبادت کنم که او را نمی بینم.

آنگاه پرسید؛ «یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ کَیْفَ رَأَیْتَهُ؟» چگونه او را دیده ای؟ «قَالَ یَا ذِعْلِبُ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ»؛(1)

فرمود: دیدگان هنگام نظر افکندن او را درک نمی کنند ولی دل ها با حقایق ایمان او را در می یابند.

حال سؤال این است که چرا فعالیت های فرهنگی ما چنین سمت و سویی که امیرالمؤمنین علیه السلام به ما خبر می دهند، ندارد؟

قرآن می فرماید: «مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ»؛(2)

هرکس عزت می خواهد بداند عزت یکسره از آن خداست، سخنان پاکیزه(عقاید حقّه) به سوی او بالا می رود و عمل صالح به آن عقاید حقّه رفعت می بخشد و آن را به سوی حق بالا می برد، و کسانی که با حیله و مکر مرتکب کارهای زشت می شوند عذابی سخت خواهند داشت و نیرنگشان پوچ و تباه می گردد.

ص: 55

و یا از زبان معبودهای غیر الهی که مردم پرستیده اند در روز قیامت می فرماید: «قَالُوا سُبْحَانَکَ مَا کَانَ یَنبَغِی لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِکَ مِنْ أَوْلِیَاء وَلَکِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءهُمْ حَتَّی نَسُوا الذِّکْرَ وَکَانُوا قَوْمًا بُورًا»؛(1)

می گویند: خدایا! منزهی تو، ما را نسزد که جز تو و سرپرستی برای خود بگیریم، ولی تو کافران و پدرانشان را برخوردار کردی تا [آنجا که] یاد [تو] را فراموش کردند و در نتیجه گروهی پوچ و تباه بودند.

چنانچه در دو آیة فوق ملاحظه کنید قرآن مشرکان را ملتی یبور و بایر و پوچ شده معرفی می کند. تعبیر پوچ شدن یا «یبور» یا به تعبیر امروزی اش نیهیلیسم، واژه ای است که باید نسبت به آن تأمل کرد. باز در همین رابطه در قرآن داریم:

«أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللّهِ کُفْرًا وَأَحَلُّواْ قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَار»(2)

آیا ندیدی کسانی که نعمت خدا را به کفران تبدیل کردند و قوم خود را به روزگار پوچی و نابودی کشاندند؟!

همه حرف قرآن در این آیات این است که باید خدای واقعی را پیدا نمود و با او ارتباط پیدا کرد و اگر کسی برای جلوگیری از اضمحلال خود به غیر خدای واقعی امید داشته باشد می فرماید: «وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ»؛(3) چاره جویی ها و برنامه های چنین فرد یا افرادی، پوچ خواهد شد و اصلاً هیچ چیزی به دست نمی آورند.

حالا اندیشمندان آن ها به عمق فاجعه ای که پیش آمده پی برده اند و در یک خودآگاهی تاریخی برای احیای آن هنری که از بین بردند در حال اقدام هستند. در تأیید سخن شهید آوینی«رحمة الله علیه» سخن «هُولْدِرْلین» شاعر آلمانی است که می گوید: «بیداری از همان جایی شروع می شود که فاجعه شروع شد»، زیرا وقتی کمالی از بین افراد جامعه رفت و آن جامعه خلأ آن را احساس کرد، تازه می فهمد بودن آن کمال چه برکاتی داشته است. به قول مولوی:

ماهیان ندیده غیر از آب

پرس پرسان ز هم که آب کجاست

ماهی فکر نمی کند در آب زندگی می کند و به برکت وجود آب است که حیات دارد و حرکت می کند، ولی وقتی او را از آب بیرون انداختند، آن وقت می فهمد آب کجاست و چه شرایطی را از دست داده است. عین این مسئله در مورد هنر در غرب اتفاق افتاد، هنر به معنی واقعی آن، وسیله ای است که انسان را به حضور می برد و انسان فوق دانایی ها، با «وجودِ» حقایق مرتبط می شود و لذا از طریق هنر می توان مزة ارتباط وجودی با حقایق را چشید و آن را با «دانایی» نسبت به حقایق مقایسه کرد و در این راستا هنر را مقدمه عرفان و نیل به اصلِ سخن انبیاء قرار داد. ولی بعد از رنسانس که در غرب همه معانی در حجاب رفت و به جنبة ذهنیِ واقعیات نظر دوخته شد،(1) هنر نیز از جایگاه خود عدول کرد و نهایتاً هنرمند به کمک تداعی معانی، هنر خود را اظهار می داشت، به این معنی که صورت واقعیات را خیلی دقیق ترسیم می کرد تا توانایی خود را بنمایاند، نه این که چیزی را به صحنه بیاورد که شما را با «وجود» مرتبط کند.

ملاحظه بفرمایید که این گل وقتی در دل طبیعت قرار دارد، شما را در حضور می برد و در نتیجه با چیزی ماوراء صورت گل مرتبط می شوید، به همین جهت هم مایل هستید دوباره آن گل یا گل دیگری را تماشا کنید تا به حالِ حضور منتقل شوید. چون آن گل در حیات است، شما از طریق صورت گل به حیات منتقل می شوید ولی اگر همین گل را از جایگاه خود که طبیعت باشد، جدا کردید و به خانه آوردید و تماشا نمودید، تا مدتی از طریق خاطره ای که در

ص: 57

ابتدا با روبه رو شدن با آن گل در روح خود داشتید، تغذیه می شوید و با دیدن گلِ موجود در گلدان اتاق، آن گلِ وسط دشت و حیات مربوط به آن برای شما تداعی می شود، ولی بعد از مدتی که از طریق گل گلدان، ارتباط با گل وسط دشت ممکن نشد، آن را بیرون می اندازید. در این فعل و انفعال، شما به امیدِ داشتن حیات موجود در مجموعه طبیعت، آن گل را به خانه آوردید، غافل از این که آن گل، در آن مجموعه قدرت انکشاف و به حضوربردن داشت و شما را با «وجودِ» حیات مرتبط می کرد، ولی وقتی گل را از آن مجموعه جدا کردید، با نگاه کردن به آن گل با «مفهوم» حیات مرتبط بودید و نه با «وجود»، ولی امید داشتید «مفهوم» حیات برای شما نقش «وجودِ» حیات را ایفاء کند که نشد و لذا دیگر به آن گل توجه ندارید. اشکال کار این بود که به جایگزینی خود امیدوار بودید، فکر می کردید می شود با جایگزینیِ گل دشت در خانه، به همان سیر حضوری که در طبیعت به آن می رسیدید، برسید، ولی دیدید که با این جایگزینی، حیات خود را به پوچی مشغول کردید، چرا که روان خود را فریب دادید، و پس از مدتی متوجه دروغین بودن آن جایگزینی شدید.

«دانایی». در هنر مقدس جان ها و دل ها در صحنه است و نه صورت ها، هنر مدرن انسان را از خود نمی ستاند تا به «وجود» منتقل می کند، بلکه خودبینی او را بسط می دهد. این ها همه مثال بود تا مواظب باشیم «دانایی به حقایق» جای اطلاع از حقایق ننشیند.

گمشده هایی داریم که چون بعضاً چیزهایی آمده و جایش نشسته است، اصلاً نمی فهمیم این ها، آن گمشده های ما نیستند. احساس می کنیم این هایی که به ظاهر صورت گمشدة ما هستند، منتقل کنندة احوالاتی نیستند که ما از طریق خود آن موجودات به آن حالات وجودی دست می یافتیم، و فهم این مسئله کار مشکلی است، در حدّی که نیچه را دیوانه کرد. نیچه اوّلاً؛ متوجه بود چه بلایی بر سر بشر آمده است و لذا فریاد می زد خدا مرده است! ثانیاً؛ هیچ راه حلی برای نجات بشر نمی شناخت. چیزی که ما در روش اهل البیت علیهم السلام می شناسیم و می توانیم به عنوان راهِ برون رفت از ظلماتِ معرفتی دنیای معاصر مورد استفاده قرار دهیم؛ و این از چشم نیچه پنهان بود، او می فهمید وقتی از ارتباط با حقایق عقب افتادیم و دیگر «ذات» را نفهمیدیم، زبانی که متذکر آن حقایق است، زبانی غریب و نامحسوس می شود و دیگر هیچ زبانی متذکر حقیقت نیست، اما نمی دانست چه باید بکند.

به نظر ما در حال حاضر که بشریت در فرهنگ عمومیِ خود، از ارتباط با حقایق دور افتاده، تنها زبانی که متذکر آن عالَم است و بشر را در عالَم «حِکمی- حضوری» سیر می دهد، زبان اهل البیت علیهم السلام است، که إن شاء الله مفصلاً به آن می پردازیم و البته باید مواظب باشیم آن معانی را آنچنان نازل نکنیم که دیگر قدرت به حضور بردنشان از بین برود.(1)

در راستای جدا افتادن بشر از ارتباط با حقایق و منقطع شدن زبان ها؛ آقای دکتر داوری می فرماید:

ص: 59

«بشر حسّی به راحتی زبان انسان های قدسی را نمی فهمد ولی آن ها سخن گفته اند تا همین بشر را از این سرگردانی برهانند، بشری که حقایقِ وجودی را انکار کند، دیگر قدرت سیر و تفکر به معنی واقعی آن را ندارد و لذا بیشتر حرف می زند، حرف و حرف و حرف».(1)

نیچه متوجه شد فاجعة پیش آمده یعنی انقطاع بشر از عالم قدس، فاجعه ای فوق العاده بزرگ است و لذا با همة حرکات و سکناتش خواست آن را نشان دهد، هر چند برای نشان دادن آن، نیاز به وارستگی بیشتری بود که نیچه از آن بهره کافی نداشت. به هر حال بنده هم در حدّ خودم تلاش می کنم بلکه بتوانم موضوع را روشن کنم، چون اگر موضوع روشن شد و رویکرد به دین - یعنی تنها راه نجات- تصحیح گشت، دیگر ادامة بقیه راه سخت نیست، بالأخره به حضور رفتن و از مفهوم گذشتن و با خودِ «وجود» مرتبط شدن، گنجی است که برای همه آشکار نیست. به قول حافظ:

فرصت شمر طریقه رندی که این نشان

چون راه گنج بر همه کس آشکار نیست

شما در این بحث تا حصول نتیجه باید حوصلة زیادی به خرج دهید، نه بخواهید زود نتیجه بگیرید و نه خسته شوید، بالأخره با یک زبانی باید این مطالب را گفت. اجازه بدهید من بحث را حضوری کنم، اگر دیدم طنابم به ته چاه نرسید، دوباره بالا می آیم و طنابم را بلندتر می کنم، تا بلکه إن شاء الله عزیزان به حضوری که به دنبالش هستند وارد شوند. گفت:

من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر

من مانده ام ز گفتن و خلق از شنیدنش

آن گنگِ خواب دیده شاید من باشم، اما شما کَر نیستید.

نیچه وقتی گفت: «خدا مُرد!» خیلی ها نفهمیدند چه می گوید، فکر می کردند دارد به خدا توهین می کند. او با این جمله می خواهد بگوید؛ بی ارزش شدن ارزش ها در دنیای مدرن، حادثه ای است اساسی و بزرگ که در غرب و در هر کشور غربزده رخ داده است. می گوید: «آن ها که خدا را کشته اند، هنوز از جنایت بزرگ خود بی خبرند» یعنی عمق فاجعه برای بشر روشن نشده است. وی در اثر مشهور خود به نام «علم فرح انگیز» در قالب انسان دیوانه می گوید:

ص: 60

«به کجا هست این خدا؟! بر آنم که آن را برایتان واگویم اما وی را کشته ایم، شماها و من! ما همگان قاتل وی هستیم! اما چگونه چنین کرده ایم؟! چگونه قادر بودیم تا دریا را بخشکانیم؟!... آیا ظلماتِ این شب، هر چه فزون تر فرا نمی رسد؟ آیا باز غیبت خدا را هیچ باور نداریم؟! در این جا انسان دیوانه سکوت کرد... فانوس خویش را بر زمین کوبید که تکه تکه و خاموش گشت، سپس چنین ندا سر داد: من بسی زود هنگام آمده ام، هنگامة من هنوز فرا نرسیده است، این واقعة عظیم هنوز در میانه راه خویش است و بسی راه در پیش رو دارد...»(1)

قصد نیچه توهین به خدا نیست، می خواهد بگوید آن خدای واقعی که خدای حضوری است، در صحنه جان ها دیگر وجود ندارد، آن خدایی هم که بر سر زبان انسان ها است، خدا نیست.

می گویند اباذر«رحمة الله علیه» متوجه بود هر چه حضور خدا در قلب ها بیشتر باشد، آن خدا به حقیقت خدا نزدیک تر است و خدایی را که در قلب خودش بود با خدایی که در قلب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود مقایسه می کرد و می فهمید خدای اباذر، خدای محمّد صلی الله علیه و آله نیست به همین جهت وقتی می خواست صحبت کند در ابتدای صحبت نمی گفت به نام خدا، می گفت به نام خدای محمد صلی الله علیه و آله، این هوشیاری و شعور خوبی است، همان شعوری که بلقیس پیدا کرد و قرآن آن را متذکر می شود؛ بلقیس نگفت من به خدا ایمان آوردم، گفت: «وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»؛(2)

همراه سلیمان تسلیم پروردگار عالمیان شدم. یعنی به خدای سلیمان ایمان آوردم. او به جهت شعوری که دارد در واقع دارد می گوید من حال و مقامی را در سلیمان علیه السلام می بینم و توحیدی را در وجود او احساس می کنم که بالاتر از آن توحیدی است که خودم می شناسم و مطلوب من آن توحید است، این خودش یک نوع خودآگاهی و حتی دل آگاهی است که آدم بفهمد آن عقیده ای که دارد هنوز آن عقیده ای نیست که بتوان از آن به نحو اساسی استفاده کرد و نیوشای وجود شد.

ص: 61

فاجعة محرومیت از ارتباط با وجودِ حقایق عالم را نفهمد، وقتی خیلی خوب هم برایش سخن گفتی، از افق خودش یک حرفی می زند که متوجه می شوی تمام حرف هایت هدر رفت و معلوم می شود هیچ وجه از وجوه سخن شما را متوجه نمی شود. زبان علم حصولی اگر نظر به رؤیت حضوری نداشته باشد، بیشتر بازی دادن همدیگر است، چون گفتارهایی است که به هیچ حقیقتی اشاره ندارد - فراموش نفرمایید که خدای حصولی حقیقت نیست بلکه خدای حضوری حقیقت است- گفتارهایی که اشاره به حقایق یقینی ندارند، نه تنها همدلی بین گوینده و مخاطب به وجود نمی آورند، بلکه روح شنونده را در میان الفاظ پراکنده، حیران می کنند.

اصلاً نمی فهمیم نیهیلیسم به معنی واقعی آن یعنی چه، چون ما در شرایط جامعه دینیِ شیعه یک نحوه توجه به حضور حقایق معنوی و ائمه ای که واسطه فیض در هستی هستند داریم که هرگز پوچی را آن طور که غرب با گوشت و استخوانش احساس می کند، نمی فهمیم مگر در خانواده هایی که به کلی به اسلام پشت کرده اند.

ابتدا غرب به پوچی رسید و سپس بقیه ملت ها به اندازه ای که به آن فرهنگ نزدیک شدند، به چنین حالتی دچار شدند.(1)

ما با استقبال از فرهنگ غرب و با مدرسه سازی هایی که قبل از مشروطه به روش غربی شروع کردیم، با زندگی پوچی زده ارتباط یافتیم. و مؤمنینی که دلشان بیدار بود در همان روزها عمق فاجعه را متوجه شدند، ولی متأسفانه کار در دست دولتمردان قاجار بود که بویی از حقیقت نبرده بودند. ما تا قبل از ارتباط با غرب اصلاً پوچی به آن معنی که نیهیلیسم از آن در غرب خبر می دهد، نداشتیم. این که یک نفر مشروب می خورد و می گفت غلط کردم، که پوچی نمی شود، اگر کسی گناه بکند ولی گناه را گناه بداندکه پوچی نیست، چون هنوز نظرش به حقیقت است. وقتی رابطة عالم مادون با عالم مافوق قطع شود و «خدا دانی» جای «خداداری» بنشیند، شروع حِرمان و بی وطنی است. ابتدا باید ملاحظه بفرمایید که چگونه زبان شور و شعفِ معنویت تبدیل به زبان سرخوردگی و یأس می شود. واژه هایی مثل «امیال فرو نشسته»، «رؤیاهای سنگ شده» و ... که عرض شد حرف هایی است که در دنیای مدرن معنی پیدا کرد، و باطن این واژه ها که همان احوال مردم باشد، قصة روح زمانه است. بعضی از این واژه ها در گذشته معنای امروزی اش را اظهار نمی داشت ولی حالا به جهت احوال خاص مردم معنی امروزی خود را می نمایاند. واژه افسردگی را امروزه همه می فهمند به چه معنی است. مردم به عالمی رسیده اند که اگر واژه افسردگی را به کار ببریم، با روح و جان خود آن را می فهمند، در حالی که اگر دویست سال پیش این واژه را به کار می بردید، هرگز آن را به معنی امروزی آن، نمی فهمیدند. این واژه قبلاً به معنی غم به کار می رفت، ولی به معنی امروزی آن، حال بشر مربوط به دنیای اسلام نبود. «افسردگی» امروز دیگر یک لغت عادی

ص: 64

نیست، بیان یک حالتی است که با زندگی بشر جدید هم آغوش است و خبر از هم آغوشی بشر با نیستی دارد.

پنداشت و دغدغه دوری از افق حقیقت در او از بین رفت و گرفتار امور عادی زندگی شد و به دنبال مفاهیمی از حقیقت، با انواع فلسفه ها مرتبط شد. در این جاست که حافظ به ما پیشنهاد دیگری دارد و توصیه می کند:

فکر بهبود خود ای دل زره دیگر کن

درد عاشق نشود به، ز مداوای حکیم

آری؛ یک وقت سیر تفکر فلسفی و مفهومی زیر پرتو نور ائمه معصومین علیهم السلام آن چنان رشد می کند که به حکمت متعالیه صدر المتألیهن«رحمة الله علیه» ختم می شود، این دیگر سیر از مفهوم به واقعیت و وجود است و اصالت دادن به وجود خارجی است، و نه وجود مفهومی. ولی اگر گرفتار مفاهیم و یا حرف ها و عنوان های بی حقیقت شدیم، از ارتباط با حقیقت و وجود محروم می شویم و مداوای حکیمی که نسبت به مفاهیم عالم است چاره ی محرومیت ما نخواهد بود.

در همین راستا است که می گویند او نگاه بشر به عالم را به نظم ریاضی محدود کرد، و فقط با نگاه ریاضی به عالم نگریست و حاصل آن نگاه علم جدید و بشر مدرن شد که استعداد دیدن بسیاری از زیبایی های عالم را از دست داده است. در این که کلیسا در برخورد با گالیله افراط کرده است بحثی نیست، ولی غفلت از نگاه همه جانبه به عالم، به طوری که بتوانیم نظر به حقیقت بیندازیم، چیزی بود که علم جدید با نگاه محاسبه گر خود،از آن غفلت کرد. بشری که عالم را، مظهر اسماء الهی می دید، در منظری که گالیله مطرح کرد تبدیل به انسانی شد که همه چیز را از منظر موجودات محاسبه پذیر می نگرد، حتی از منظر گالیله نه تنها خداوند جهان را با قلم ریاضی خلق کرده، حتی کتاب مقدس بر اساس ریاضیات تدوین شده است.(1)

ممکن است تصور کنیم این حُسن کتاب مقدس است که با نظم ریاضی تدوین شده است، ولی متوجه باشیم ما در متون مقدس به دنبال خدا هستیم، نه به دنبال مهندس. وجود مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله اگر یک مهندس منظمی باشد، جوابگوی آن بُعدی از انسان که نیاز به نبی دارد نخواهد بود.

این که گفته می شود «دبستان که آمد بشر به بحران معرفتی افتاد» هنوز مبهم است، زیرا باید این نکته روشن شود که وقتی دبستان وارد زندگی ما شد نگاه ما به عالم تغییر کرد. دبستان نگاه ما را به عالم و آدم عوض نمود و دیگر با نگاهی که انبیاء به ما آموخته بودند به عالم و آدم نمی نگریم. در درس علومی که امروزه می خوانید تلاش می کنید تا طبیعت را آن طور نگاه کنید که غرب نگاه می کند و با چند نمونه و آزمایش، می خواهید حقانیت نگاه خود را اثبات کنید. مثل این است که با چند نمونه محاسبه بین اجزای گل، نظم ریاضی گونه یک گل را ثابت کنند. در حالی که صحبت از زیبایی هایی است که با نگاه ریاضی گونه در گل دیده نمی شود، نه این که نظم ریاضی گونه در آن وجود ندارد. از طریق درس علوم، کودکان را از «نگاه سنتی» به عالم، به «نگاه مدرن» منتقل می کنند. بعضی ها درس علوم را نمی فهمند چون می خواهند در نگاه سنتی خود پایدار بمانند ولی از طرف این تمدن به عنوان بی سواد معرفی می شوند. برای خودِ ما خیلی سخت بود که نگاهی را بپذیریم که درس علوم پیشنهاد می کند، نه این که موضوع سخت بود. حرف این بود که به چه دلیل طبیعت این طور است که درس علوم

ص: 67

می گوید، و یا به چه دلیل با چشم معلم فیزیولوژی به بدن خود نگاه کنیم. در درس علوم باید تلاش می کردیم چشم طبیعی خودمان را کور کنیم تا چشم گالیله ای در ما جا باز کند و طبیعت را آن طوری ببینیم که امروز غربی ها می بینند، موجودی مُرده که حق هر تصرفی را در آن داریم! فردی که با تلسکوپ ماه را دیده بود، گفته بود ماهی که در سقف آسمان به آن زیبایی می دیدم، چیزی نبود جز یک سنگ بزرگ که نور به آن می خورد. در حالی که در نگاه دیگر؛ یک نظمی در میان است که در آن مجموعه، کره ماه هم نقشی در زیبا کردن این مجموعه دارد، هر چند به طور منفرد یک سنگ بزرگ است. خدا ماه را به واقع ماه زیبایی آفرید، نه یک سنگ که به آن نور بتابد، در این پهن دشت آسمان نیلگون این ماه، به زیبایی ماه است، چشم محدود نگر علم نجوم جدید نمی گذارد زیبایی آن را ببینیم.

گفت لیلی را خلیفه کان تویی

کز تو مجنون گشت پریشان و غوی

از دگر خوبان تو افزون نیستی

گفت رو رو چون تو مجنون نیستی

با خودی تو لیک مجنون بی خود است

در دیار عشق هوشیاری بد است

نه با چشم خلیفه زیبایی های لیلی دیده می شود و نه با چشم ریاضی می توان زیبایی های عالم خلقت را تماشا کرد.

به هرزه بی می و معشوق عمر می گذرد

بطالتم بس، از امروز کار خواهم کرد

وقتی به لطف الهی به قصد زیارت مسجدالحرام به مکه مکرمه مشرف شوید، اگر مواظب نباشید و دل خود را با خود نبرده باشید، کعبه را سنگ می بینید و در آن حال از بسیاری از برکات محروم خواهید شد. در حالی که عموماً اهل ایمان در رویارویی با کعبه، دلشان متذکر مقصد متعالی شان می شود، تا آن جا که بعضی ها حتی جسم کعبه را نمی بینند، بلکه آن را آینه ای می بینند که قدرت انتقال به عرش را در خود دارد. البته در هر حال برای عموم مؤمنین کعبه با شدت و ضعفِ متفاوت قدرت انتقال فوق العاده ای به عالم معنا دارد. اگر کسی دل خود را خراب نکرده باشد و فقط نخواهد ببیند که جنس سنگ های آن چیست و یا ارتفاع آن چقدر است، یعنی اگر دلش را با این جزئی نگری ها کور نکرده باشد، با روبه رو شدن با کعبه، موفق به انتقال به عالم معنا می شود. ولی اگر با چشم زمین شناسی بروید و آن نگاهْ بر شما غلبه کرده باشد، نگاه می کنید سنگ های آن آهکی است یا آذرین، و در آن صورت دیگر از دیدن کعبه محروم شده اید. همسفری عزیز داشتیم که می گفت: «می گویند برای عید قربان پرده کعبه را عوض کردند، مگر کعبه پرده داشت که عوض کنند». او در نگاهش به کعبه، آنچنان جذب معنویت آن شده بود که اصلاً پردة کعبه را هم ندیده بود! کسی که به آن جا می رود چنانچه نظرش به مقاصد عالیه باشد، آنچنان در آن شرایط، توجه قلب او در آینه کعبه به آن مقاصد عالیه می افتد که نه کعبة سنگی را می بیند و نه پرده زربافت آن را. مثل وقتی که شما در آینه می نگرید، اصلاً به شیشة آینه توجه ندارید. نگاهِ درست به کعبه به شرطی است که خود ما نیز طالب آن نگاه باشیم، اما اگر در نگاه کردن در آینه تلاش کنیم شیشة آینه را ببینیم، دیگر آینه برای ما نمایان کننده صورتِ درون خود نیست، بلکه آن آینه برای ما شیشه است، به همین جهت هم گفته اند قبل از سفر حج یک حلالیتی از افراد بطلب، دنیا را زیر پا بگذار و برو تا بتوانید در آن شرایطِ مساعد، به بالاتر از دنیا منتقل شوید. حتماً شنیده اید که بیت المعمور باطن خانه کعبه است و عرش باطن بیت المعمور است و باطن عرش اسماء الهی است.(1)

پس هر چه شما بیشتر آماده انتقال به عالم معنا باشید، کعبه شما را راحت تر به مراتب عالیه منتقل می کند

ص: 69

حتی این انتقال تا ارتباط با اسماء الهی امکان دارد. اما وقتی انسان به یک نگاه محدود شد، از آن شعوری که می تواند به کمک آن، با حقایق روبه رو شود، محروم می شود و نگاه ریاضی گونه صِرف، یکی از این نگاه های محدود است.

همه این مقدمات برای روشن شدن این نکته است که چه طور می شود انسان ها احساس پوچی می کنند. تازه بنده از یک جهت موضوع را طرح کردم. خواهش من این است که هنوز هیچ قضاوتی نکنید، نگویید مطلب را گرفتیم، عنایت داشته باشید من خودم بعداً از این نتیجه گیری می گذرم، پس فعلاً شما تقاضای من را بپذیرید که هیچ قضاوتی نکنید. هنوز چیزی گفته نشده که شما بخواهید نتیجه گیری کنید. اگر شما رسیدید به این جا که فقط باید «وجودِ حقایق» را در منظر جانمان بیاوریم و به آن نگاه کنیم، شاید به مقصد رسیده باشیم. مثل نگاه کردن به نور، وقتی رسیدیم به این که اگر می خواهیم حقایق را ببینیم، باید راه و روش نگاه کردن به حقایق را پیدا کنیم، مسئله حل است، بعد سؤال می کنید؛ اگر ما خواستیم فعالیت فرهنگی بکنیم چه کارهایی باید انجام دهیم؟ عرض خواهم کرد، به ظاهر هیچ کاری نمی خواهد بکنید، لازم هم نیست ذهن مخاطب را از معلومات و اطلاعات پر کنید، باید بتوانید مطلوب مورد نظر خودتان را به او بشناسانید تا او بتواند آن را ببیند و این کار به روش و آمادگی مخصوصی نیاز دارد، باید ببینید مخاطب خود را به کجا وصل کنید. برنامه هایی که دین پیشنهاد کرده، فوق العاده کارساز است منتها باید به روش خاصِ خودش تبلیغ شود تا مخاطب را وارد عالَم دین کند و بتواند در آن حالت با حقایق دینی رابطه حضوری به وجود آورد و در آن صورت «دین دانی» به سوی «دین داری» سیر می کند. اگر توانستیم این کار را انجام دهیم همه ابعاد دین جای خودش را پیدا خواهد کرد، حتی تفریحات و بازی های ما هم ما را از عالَم دینی خارج نمی کند و دیگر در شرایطی قرار نداریم که در و دیوار زندگی حکایت پوچی و بی ثمری ما باشد.

نیستند. شما اگر به تاریخ گذشته نگاه کنید، می بینید اکثر مردمِ صد یا صدوپنجاه سال گذشته، بخصوص در کشور شیعه، مردمی اهل نیایش بودند و به اصطلاح انسان های دین دار بودند تا دین دان. ولی امروزه دین دان ها خیلی بیشتراند. یک جوان برای این که در کنکور امتحان بدهد، بیشتر از بعضی از آقایانِ علما باید اطلاعاتی در رابطه با تاریخ اسلام و امثالِ آن بداند، و در همین رابطه اکثراً دین دان شده اند اما دیندار نیستند.

بحث از همین جا شروع می شود؛ که «دین داری» با «دین دانی» چه فرقی می کند؟! شاید همة محور بحث را همین یک کلمه بگیرد که عرض می کنم: «اگر ما به مفاهیم مشغول بشویم، به پوچی ها مشغول می شویم». چرا که مفاهیم در حد اندیشه است و اندیشه محل خدای ذهنی است، خدای واقعی بالاتر از آن است که فقط جایش در ذهن و اندیشه باشد. به گفتة مولوی:

هر چه اندیشی پذیرای فناست

آن که در اندیشه ناید، آن خداست

چون خدایی که در اندیشه و ذهن و فکر ما هست، مخلوق ذهن ما می باشد و معنیِ خالقیت است و نه خودِ خدای خالق. شما به این جمله که می گوید: «اگر ما به مفاهیم مشغول بشویم به پوچی ها مشغول می شویم» دوباره دقت بفرمایید، اصل موضوع در جلسة گذشته مورد بحث و بررسی قرار گرفت و عنایت فرمودید که مفاهیم دو نوع هستند، یا مفهومِ یک واقعیت است (1)

و یا مفاهیم اعتباری اند، درست است که مفاهیم در هرحال عین واقعیت نیستند، اما بعضی از مفاهیم دریچه واقعیت اند و خبر از واقعیت خارجی می دهند، و به همین جهت است که به ما می گویند بروید علم بیاموزید، چون از طریق علم آموزی متوجه وجود آن واقعیات و حقایق می شویم. هنر ما این است که از علم حصولی به علم حضوری سیر کنیم تا بتوانیم با نور حقایق عالیه مرتبط باشیم، ولی بعضی از مفاهیم اصلاً دریچه ای از واقعیت نیستند، تا بخواهیم از طریق علم حصولی به آن ها، به علم حضوری نسبت به آن ها برسیم، بلکه اعتباریات ذهنی هستند بدون آن که باطن داشته باشند و از واقعیات ماوراء خودشان خبر دهند.

ص: 71

افکار و احساساتی است بدون باطن. عنایت بفرمایید این حرف هایی که بشر در صد ساله اخیر در مورد زندگی می زند، خبر از فاجعه ای می دهد که در آن زندگی، کارد به استخوانش رسیده است.

پس دوباره به آن جمله عنایت بفرمایید که می گوید: «اگر به مفاهیم مشغول شدیم، به پوچی ها مشغول می شویم.» حال اگر آن مفاهیم به کلی باطن نداشته باشند و اعتبارات ذهن ما باشند، زندگی ما را می بلعند، و اگر هم مفاهیمی باشند که باطن دارند و حکایت از حقایق می کنند، باید مواظب باشیم آنچه در ذهن ما از آن حقایق هست، مفهوم حقیقت است، و نه خودِ حقیقت و دانابودن به آن ها به معنی ارتباط داشتن با حقایق نیست، بلکه به معنی مطلع بودن از حقایق است. غفلت از این نکته فاجعه آمیز است، چون همان طور که عرض شد معنی و مفهوم آب اصلاً تر نیست، بلکه فقط می تواند ما را متوجه یک واقعیت خارجی بکند که آن واقعیتِ خارجی آب بودن و تربودن است. گفتیم این که معنی آب را در ذهن داشته باشیم به این معنی نیست که مقداری از آب خارجی را که تر است در ذهن داریم، معنی خدا را هم که در ذهن و عقل خود داشته باشیم، به این معنی نیست که تجلی مختصری از اسمی از اسماء الهی را در جان خود داشته باشیم. آری؛ علمی که ما را متوجه حقایق کند، خوب است، علمی که حکایت از حقایق دارد انگشت اشاره ای است به یک واقعیت متعالی، منتها خطر در این جا است که کسی فکر کند حالا که به حقایق علم دارد پس حقایق در جان اوست و دارای آن حقایق است و نفس او با خودِ آن حقایق مرتبط شده است. همچنان که عرض کردم مولوی در راستای تذکر نسبت به این خطر می گوید:

هر چه اندیشی پذیرای فناست

آن که در اندیشه ناید، آن خداست

چون اندیشه جایگاه مفاهیم است و مفاهیم ساخته ذهن ما است، در حالی که خداوند خالق ما است و نمی شود خالق ما به خودی خود در ذهن ما باشد، و لذا گفته اند باید خدا را در بیرون از اندیشه خود و با ارتباط قلبی با خود او، او را پیدا کرد، گفت:

از شیشه بی میّ، میّ بی شیشه طلب کن

حق را ز دل خالی از اندیشه طلب کن

یعنی ماوراء مفاهیم و علم حصولی باید با حقایق ارتباط داشت.

ص: 73

کنند. امام زمان عجل الله تعالی فرجه در مقام شهود محض هستند،آن وقت اگر ما راه و رسمی داشته باشیم غیر از راه و رسم آن امام، زبان ایشان را نمی فهمیم. بالأخره باید تعدادی باشند که زبان امام زمان را بفهمند تا امام علیه السلام از طریق آن ها بقیه را متوجه راه و رسم صحیح کنند، وقتی زمانه به کلی فرهنگ امام علیه السلام را نمی شناسد چگونه آن حضرت ظهور کنند؟ عمده، داشتن فرهنگی است که آن فرهنگ بتواند معنی شهود امام معصوم را درک کند وگرنه باز امام را به قتل می رسانند. زمینه ی قتل امام حسین علیه السلام در صدر اسلام از وقتی شروع شد که جایگاه معرفتی حضرت علی علیه السلام را نشناختند، فکر کردند امیر المؤمنین علیه السلام یک انسان خوبی است که اگر هم از متن حاکمیتِ بر جامعه حذف شود خسارت عمده ای بر جامعه وارد نمی شود و لذا انسان های قدسی با انسان های غیرقدسی در نظرشان برابر آمد و در این حال است که امام حسین علیه السلام به عنوان یک انسان که مقابل حاکم کشور اسلامی شورش کرده است، باید کشته شود. در واقع به قتل رساندن حضرت سید الشهداء علیه السلام با فرهنگی شروع شد که بین خلیفه اول و حضرت علی علیه السلام فرقی قائل نیست و در مقابلِ غدیر، سقیفه را بر پا می دارد و این است که حضرت زینب علیها السلام در روز عاشورا وقتی در کنار جسد برادرش قرار می گیرد می گوید: «بِأَبی مَنْ عَسْکَرُهُ فِی یَوْمِ الْاِثْنَیْنِ نَهْباً»؛(1)

پدرم فدای کسی که لشکرش را روز دوشنبه منهوب و نابود کردند. روز دوشنبه 28 صفر روز رحلت حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و روز سقیفه است. حضرت زینب علیها السلام در واقع می گوید: ای سقیفه! تو کشنده این امام معصوم هستی، چون بین انسان قدسی - که معرفت او با حضور قلب حاصل می شود- و بقیه انسان ها فرق نگذاشتی.(2)

حال با همان معرفتی که در سقیفه مطرح است و موجب خانه نشین شدن اهل البیت علیهم السلام شد، امام زمان عجل الله تعالی فرجه را نمی توان فهمید، و به واقع این طور نیست که شیعه توانسته باشد در شرایطی که فرهنگ اهل البیت علیهم السلام گفتمان جهان اسلام نبوده و امامان شیعه در انزوا بوده اند به راحتی در فضا و فرهنگ اهل البیت علیهم السلام قرار گرفته باشد، بلکه نهایت تلاش را نموده که آن فکر و فرهنگ به فراموشی

ص: 76

سپرده نشود و شاید بتوان گفت در حال حاضر بحمدلله شرایط بازخوانی هر چه بیشتر و رجوع به آن فرهنگ فراهم شده است.

بهترین مردم آن کسی است که عاشق عبادت باشد و آن را در آغوش بکشد و با قلبش آن را دوست داشته باشد و با بدنش با آن همراه باشد و خود را برای آن فارغ نماید، چنین کسی دیگر نگران نیست که روزش در دنیا به سختی شروع شود و یا به آسانی.

حالا ما با سهل انگاری از این پیام زندگی ساز که این همه پیامبران بر آن تأکید دارند خود را محروم کرده ایم و آن پیام را آنچنان پایین آورده ایم که دیگر هیچ ربطی با اصل خود ندارد و با آن که انبیاء علیهم السلام خواستند ما با حقیقت عالَم مرتبط باشیم، موضوع را تا حدّ علم حصولی تقلیل دادیم. راستی چه علمی است که وقتی عنوان بصری از امام صادق علیه السلام تقاضا می کند که از آن علمی که خدا رزق تو کرده است به من بده، حضرت می فرمایند: «لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّم، اِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالی اَنْ یَهْدِیَهُ...»؛(1) علم با تعلّم به دست نمی آید، بلکه آن نوری است که خدای تبارک و تعالی در قلب هر کس که خواست او را هدایت کند قرار می دهد. سپس حضرت راه کارهایی را که زمینه تجلی آن علم می شود به جناب عنوان بصری توصیه می فرمایند.(2)

شما می گویید چرا آن طور که باید و شاید عالم نمی شویم؟ آیا شما علت موفق نشدن ها را پیدا کرده اید؟ ابتدا باید در موضوع علم یابیِ خود تجدید نظر کنیم تا ببینیم علم واقعی چیست و روش به دست آوردن آن کدام است، در آن حالت است که اولاً؛ هر چه جلوتر برویم بیشتر ذلّت خود را در مقابل خدا می یابیم. در حالی که در روش علم حصولی هر اندازه جلو برویم، بیشتر مغرور می شویم. ثانیاً؛ متوجه می شویم برای یافتن علم حقیقی باید خود را اصلاح کنیم. ما هنوز بنا نداریم به خودِ واقعیت خدا نظر بیندازیم و لذا به نور حضرت رب العالمین متصل نمی شویم، بلکه به علمِ به واقعیت مغرور می شویم، در حالی که علم به واقعیت خدا، علم به آن خدایی نیست که نور هدایتش بر ما تجلی کند. حالا در نظر داشته باشید پنجاه سال با «مفهوم خدا» که آن غیر خدایی است که داری انوار هدایت است، به سر ببریم، پس از این مدت چه اندازه نور هدایت و معرفت دریافت کرده ایم؟! مسلّم هیچ نوری دریافت نکرده ایم. مگر ارتباط

ص: 78

با خدای حصولی نیاز به تزکیه و رفع حجاب دارد که بخواهیم تلاش کنیم تا نورش به ما برسد؟ مفهوم خدا، آن خدای حیِّ قیّومِ محییِ سمیعِ قدیر... نیست، پس معلوم است بعد از 50 سال با اسم حیّ خداوند ارتباط پیدا نکردیم تا حیات بگیریم. این است که فعالیت دینی و فرهنگی به بی ثمری و پوچی کشیده می شود. وقتی با منشأ حیات ارتباط حضوری نداشته باشیم، چگونه در نشاط و طراوت، که مربوط به حیّ قیّوم است، قرار گیریم؟ روحی که به طراوت واقعی نرسد احساس پوچی می کند و یکی از مشکلاتی که برای فعالیت های فرهنگی هست، همین است که چون انسان مفاهیم حقایق را به جای خود حقایق می گذارد و تلاش برای دستیابی به خود واقعیت نمی کند، پس از مدتی احساس پوچی و بی ثمری می نماید، بدون این که علت آن را بشناسد، و وقتی جوانان ما پس از مدتی با آمدن در جلسات مذهبی آن حیات و طراوت که نیاز روح و قلب آن هاست به دست نمی آورند، برای همیشه از جلسات مذهبی فاصله می گیرند.

حضرت حق عزیز است، و متوجه هستید که «عزت» یعنی عدم فرسایش، «ارض العزیز» یعنی زمینی که آب روی آن سوار نشود و به اعتبار دیگر «عزیز» یعنی آن چیزی که زیر پا نرود و فرسایش پیدا نکند، به بیان دیگر، پوچ و مضمحل نگردد. شما وقتی می گویید خدا عزیز است، یعنی حادثه ها او را مغلوب خود نمی کنند. قرآن در این آیه می فرماید تو برای عدم پوچی و نجات از اضمحلال هیچ راهی نداری جز این که با خدای عزیز مرتبط شوی. حالا اگر کسی با علم حصولی به خدای عزیز، از نور خدای عزیز محجوب شد، از همه سرمایه های وجود محروم شده است. اگر کسی با علم حصولی به خدا، از نور توحید که جامع همه اسماء است، محجوب شود، آیا در عظیم ترین حجاب قرار نگرفته است؟ آری ممکن است بنده یا جنابعالی در این حد غافل و محجوب باشیم که وقتی می گویند فلانی آدم خوبی است، به اشتباه بگوییم نه او آدم خوبی نیست، و لذا از خوبی او محجوب شویم، این جا به اندازه ای که از خوبی این آدم بی بهره می شویم از حقیقت محروم هستیم، اما یک وقت از عزت مطلق، از حیّ مطلق و از اسماء حسنای الهی بی بهره ایم، این عظیم ترین حجاب است. می فرماید: «هیچ حجابی عظیم تر از علم توحید نیست»، یعنی از طریق علم توحید از ارتباط با حقیقتِ اسماء الهی محروم می شویم. علم توحید که توحید نیست، علم به این که عالَم در تدبیر احدیت حقّة حقیقیه است، چه ربطی به احساس حضورِ احدیت حقّة حقیقیه و ارتباط و معاشقه من با احدیت حقّة حقیقیه دارد؟ آن یک نوع هجران و دور افتادن از خدا است، بدون آن که انسان بفهمد. آدم در هجرانِ از حق واقعاً بی چاره است. گفت:

نیست در عالم

ز هجران سخت تر

هر چه خواهی

کن ولیکن این مکن

چون می فهمد هجران یعنی چه، می گوید: ای خدا هر کاری می خواهی بکن، اما من را از ارتباط با خودت جدا نکن. امام خمینی«رحمة الله علیه» در این جمله می فرمایند علم به خدا بین خود انسان و خدا حجاب می شود و این محرومیت و ظلمات خطرناکی است. می فرمایند: «یک حجاب بزرگ همین علم است، انسان را به همین مفاهیم کلیه و عقلیه سرگرم می کند و از راه باز می دارد ... برای همة ما حجاب های زیادی هست که غلیظ تر از همه همین حجاب علم است

ص: 80

... آن علمی که باید انسان را هدایت کند، مانع می شود و علم های رسمی همه همین طوراند که انسان را از آن چه باید باشد، محجوب می کنند، خودخواهی می آورند».(1)

«اَلطُّهْر نِصْفُ الْاِیمَان»؛(1) پاکیزگی و نظافت نصف ایمان است. زیرا ایمان دو مرحله دارد؛ یک مرحله آن عبارت است از این که شما موانع تجلی انوار الهی را از قلب خود پاک کنید، مثل پاک کردن حسد و کبر و غیره، و نصف دیگر آن تجلی انوار الهی است که خودِ خداوند به عهده گرفته است، و روایت دوم می فرماید آن نصف اولِ ایمان، با نظافت به دست می آید که عبارت است از پاک شدن از موانع انوار الهی یعنی پاک شدن از امثال کبر و حسد و غیره. حالا ببینید با رویکرد دنیایی که به این روایت کرده اند، چه بلایی بر سر این روایت آمده است. دین می فرماید تو برای این که حقایق قدسی به قلبت برسد موانعی داری و باید آن موانع را از جان خود برطرف کنی وگرنه نور ایمان در جان تو محقق نمی شود؛ وقتی آن موانع را پاک کردی، و عملاً نصف کار را انجام دادی، نصف دوم را خدا به لطف خودش به تو می دهد، ولی نصف اول آن به دست تو عملی می شود. گفت:

طبیب عشق

مسیحا دم است و مشفق لیک

چون درد در

تو نبیند که را دوا بکند؟

حضرت حق عین فیض و عین لطف است ولی موانع اخلاقی نمی گذارد که لطف حضرت حق به تو برسد. روایت «اَلنِّظافَةُ مِنَ الْاِیمَان وَ صَاحِبُهُ فِی الْجَنَّة»؛ می فرماید: بدون نظافت از صفات پلید، به ایمان نمی رسی و شرط رسیدن به ایمان، پاک شدن از آن صفات است. شما حساب کنید روزی که این روایت از دو لب مبارک رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمد، در فضایی که حضرت سخن می گفتند، همه مردم مقصد حضرت صلی الله علیه و آله را می فهمیدند و درصدد برمی آمدند تا با پاک کردن خود از صفات پلید، شایسته بهشت شوند و به عبارت دیگر سعی می کردند آن نصف ایمان که مربوط به خودشان بود را درست کنند تا نصف دیگرش را حضرت حق مرحمت فرماید. در واقع متوجه می شدند رسول خدا صلی الله علیه و آله دارند به آن ها نهیب می زنند که چرا نسبت به وظیفه خود کوتاه آمده اید در حالی که شرط ایمان نظافت است، و باید خود را از حسادت ها، کبرها، حبّ دنیاها و دیگر زشتی ها پاک کنید تا از نظر ایمان کامل شوید.

در صدسالة اخیر این روایت را در حدّ بهداشت بدن تنزل دادند! آری؛ مسأله بهداشت بدن در بین مسلمانان از اوّلیات دین بوده است. روح اسلام، روحی است که یک مسلمان به طور

ص: 82

طبیعی بهداشت بدن را در کنار نظافت روح و قلب رعایت می کند، حتی آن وقتی که اروپائیان حمام را نمی شناختند، مسلمانان حمام داشتند و آن بهداشت اولیه که رعایت نجس و پاکی است به نحو شایسته عملی می شد. اما باید متوجه بود که این روایات نظر به یک موضوع قدسی دارد و نه یک موضوع مادی، ولی متأسفانه در یک نگاه شبه قدسی جایگاه فهم قدسی روایتِ «اَلنِّظافَةُ مِنَ الْاِیمَان وَ صَاحِبُهُ فِی الْجَنَّة» را تغییر دادیم و افق آن را تا حدّ بهداشت بدن پایین آوردیم و به جای کمک گرفتن از آن روایت و توجه دادن روح انسان ها به آسمان، جهت روایت را طوری تغییر دادیم که با آن روایت نظرها بیشتر به زمین معطوف گشت. روحیة غرب زدگی چنین القاء کرد که سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایت «اَلنِّظافَةُ مِنَ الْاِیمَان وَ صَاحِبُهُ فِی الْجَنَّة»؛ یعنی همین که دندان را مسواک بزنی و کفش هایت واکس داشته باشد و دست ها را تمیز نگهداری، اهل بهشت خواهی بود، و بعد هم یک عده مسلمان ساده با یک ذوق زدگی گفتند دین عزیز اسلام 1400 سال پیش از این،آن چیزی را گفته است که الآن بهداشت جهانی می گوید!! غافل از این که این ها با این کار، فرهنگ غرب را تأیید کردند و حقیقتِ پیام اسلام را در حجاب فرهنگ غرب فرو بردند. چنین افرادی عملاً با این حرف ها عامل حقانیت فرهنگ غرب خواهند شد و لذا در نهایت نتیجه این می شود که هر قسمت از اسلام را هم که غرب تأیید نکرد باید حذف کنیم. در حالی که حتماً خودتان در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله مطالعه کرده اید که آن حضرت در رابطه با بهداشت بدن شاخص بودند، حتی تعداد شانه هایی که وجود مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله به مویشان می کشیدند به طور مشخص در تاریخ ثبت شده است.(1)

نظم و پاکیزگی به معنای بهداشت، قسمت طبیعیِ یک زندگی دینی بوده و هست، ولی روایات مورد بحث درصدد است افق انسان را در ساحتی بسیار بالاتر از بهداشت مادی سیر دهد.

این دو روایت؛ مثالی بود برای این که ملاحظه بفرمایید چگونه یک موضوع قدسی به یک موضوع شبه قدسی تبدیل می شود که در عین پذیرفتن آن به عنوان یک سخن دینی، جهت آن پیام، دیگر قدسی نیست و از این طریق روایاتی که صد در صد جهت قدسی دارند را صورت

ص: 83

و حالت شبه قدسی می دهند. حال ملاحظه فرمایید چگونه در یک فعالیت فرهنگی که به ظاهر هم از روایات دینی استفاده می کنیم، همة منظر آن فعالیت، دنیایی می شود.

ملاحظه می فرمایید؛ وضویی که دین دستور داده امری اعتباری و بدون باطن نیست، بلکه ریشه در جنبة آدمیت ما دارد و این اعمال ظاهری، ما را به سوی رفع موانع روحی سیر می دهد.

خداوند می فرماید با آب مطلق باید وضو بسازی، چون مطلق بودن آب، تداعی اطلاق حضرت حق را به همراه دارد، با آب مضاف نمی شود وضو گرفت. با تماس با آب مطلق، انسان به حقیقت مطلق الهی منتقل می شود، آب مطلق یعنی بی رنگی و بی شکلی، بدون ماهیتی خاص، و این یک نحوه توجه به حق را به همراه دارد، مثل نور در مقایسه با بقیه چیزها، فرق نور مثلاً با برگ در این است که برگ نسبت به نور اطلاق کمتری دارد، و به عبارت دیگر محدودیتش بیشتر است. آب پرتقال نسبت به آب زلال محدود است به مواد مربوط به پرتقال. آب مطلق هیچ رنگی ندارد، پس از جهت رنگ محدودیت ندارد و از هر رنگی آزاد است، و لذا به عالم معنا و غیب شبیه تر است، برای همین خداوند در مورد مبنای عرش فرمود: «وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء»؛(1) و عرش خداوند بر آب قرار داشت. در حالی که هنوز عرش را نیافریده بود، این آب چه آبی است که عرش یعنی مقام تجلی اسماء الهی، روی آن قرار دارد و در مرتبة بعد از آن آب قدسی و از تجلی آن، عرش آفریده می شود، بعد از عرش، کرسی آفریده می شود و بعد از کرسی، ارض آفریده می شود، که یکی از اجزای ارض، همین آبی است که شما می خورید و با آن وضو می گیرید؟ آری؛ این آب صورت نازله آن آب قدسیِ فوق عرش است و انسان می تواند با نظر به این آب، به آن حقیقتِ فوق عرش منتقل شود و با زدن این آب بر دست و رویش در قالب وضو، به آن حقیقت معنوی سیر کند. روایت قبل فرمود این آب را باید انسان ها به رویشان بزنند تا آبروی آن ها که به جهت نگاه به شجره از دست رفته است، برگردد. حالا شما حساب کنید این وضو با این محتوا چه ربطی به بهداشت بدن و شستشوی اعضاء با هدف تمیزکردن آن ها دارد؟! می فرماید باید با بقایای آب وضو مسح کشید تا آن کدورت و کثافت روحی که با نزدیک شدن به شجرة ممنوعه بر جان و روان وارد شده، شسته شود. چون آدمیتِ همه انسان ها یک نحوه نزدیکی به شجره ممنوعه را همواره با خود دارد، به کمک آب مطلقْ قصد می کنیم از آن کدورت ها پاک شویم. و نزدیکی به شجره مربوط به

ص: 85

آدمیت هرکس است نه این که مربوط به شخص آدم بود، و لذا طهارت هم باید مربوط به همه باشد، پس در واقع تک تک شماها به شجره ممنوعه نزدیک شدید و لذا باید برای رفع این آلودگی هر روز وضو بگیرید و عبادت کنید تا در زندگی زمینی، روح آسمانی و معنوی شما مغلوب زمین نشود.(1)

حساب کنید منظر قدسیِ احکام وضو ما را تا کجاها می برد. حال اگر تحت عنوان دفاع از دین و تفسیر دستورات دین، در یک فعالیت فرهنگی، دین را با جملات به ظاهر قدسی آنچنان پایین آوردیم که دنیایی شد، دیگر دین در جای خودش نیست، زیرا نمی شود دستورات دین را بیش از آن که خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله پایین آوردند، پایین آورد. نزول به اندازه کافی انجام شده است، ما باید صعودش بدهیم و این ظاهر را به باطنش وصل کنیم، نه این که از باطنش جدا سازیم. فرموده اند دستورات دین باطن دارد، باطنش هم باطن دارد، ما را متذکر این نکته کردند تا نظر ما را به باطن دین متصل کنند.

به هرحال خطر شبه قدسی کردنِ احکام دین عرض عریضی دارد، همین اندازه خواستم باب این موضوع باز شود تا حاصل بحث این باشد که اگر مواظب نباشیم بعضی از فعالیت های فرهنگی را از مقام قدسی بودن در حدّ مادی بودن پایین می آوریم. من شنیدم شهید مطهری«رحمة الله علیه» فرموده بودند علت این که مجاهدین خلق، مارکسیست شدند، کتاب های آقای مهندس مهدی بازرگان بود، چون آقای بازرگان در کتاب هایش تلاش می کند تمام دستورات دین را در حدّ منافع مادّی پایین بیاورد و یا آن ها را در محدودة فهم علم تجربی محدود کند. البته این طرز فکر محدود به آقای بازرگان نیست، بعضی از کسانی که در تبلیغ دین و فعالیت های فرهنگی تلاش می کنند، مبتلا به چنین فکری هستند که تمام قضیه احکام و عقاید دین را در حدّ عالم مادی پایین بیاورند. حتی اگر شهید مطهری«رحمة الله علیه» هم چنین حرفی نزده باشند، این حرف، حرف درستی است و جا دارد روی آن فکر شود. مجاهدین خلق، اول مجاهدِ مسلمان بودند و تلاش داشتند رژیم شاهنشاهی را سرنگون کنند، بعد در یک جمع بندی به زعم خود رسیدند به این که از طریق مارکسیسم بهتر می توانند به نتیجه ای که دنبال می کنند

ص: 86

برسند، لذا به گفته خودشان تغییر مواضع ایدئولوژیک دادند و مارکسیست شدند و چون بعضی از آن ها در ادعا خود را مسلمان معرفی می کردند ولی در عمل به اصول مادی مارکسیسم اصالت می دادند، منافق شدند. وقتی فقط دنیا اصالت داشته باشد و عالم قدس را به عنوان یک حقیقت برتر نپذیریم، از هر حرکت مذهبی قصد نزدیکی بیشتر به دنیا مدّ نظر ما می آید، در حالی که بسیاری از دستورات دین برای نتایجی، فوق نتایج مادی است و حضرت پروردگار از طریق فرمان های خود درصدد است تا حقیقت بندگیِ ما را شکوفا فرماید و از قوه به فعل بکشاند و لذا نباید برای همه دستورات دین، توجیه های مادی و بدنی تراشید.

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه 192 مشهور به خطبه قاصعه می فرمایند خداوند عمداً فرموده به سوی مکه، در بیابانی سنگلاخ، بدون هیچ مزرعه و آب و آبادانی بروید، تا انسان ها را بیازماید «بِاَحْجَارٍ لاتَضُرُّ وَ لاتَنْفَع» با سنگ هایی که نه ضرری می رسانند و نه نفعی دارند، برای امتحان انسان ها، تا معلوم شود چه کسی بندگی خدا را پیشه می کند و چه کسی عصیان می نماید. می فرماید به گرد چیزی که به ظاهر هیچ نفعی برای بدن و دنیای شما ندارد طواف بکنید تا بندگی شما رشد کند. پس نباید برای هر دستوری که دین می دهد دلیل مادی پیدا کنیم و بر فرض هم آن دستور نتیجه مادی داشت، گمان کنیم مقصد خداوند صرفاً همان نتیجه مادی است، و مثلاً بگوییم فلسفة حرام بودن دندان طلا برای مرد، سرطان زا بودن آن برای جسم مرد است. اگر با این دستور می خواهند این بدن را حفظ کنند، پس چرا با دستور دیگر می گویند بروید شهید شوید؟ ما از کجا می دانیم هدف اصلی حرمت چیزهایی که حرام است، چیست؟ طلا برای مرد چه سرطان زا باشد چه سرطان زا نباشد، افق دستورات قدسی را نباید در حدّ نتایج مادی پایین آورد. یا این که چرا خوردن گوشت خوک حرام و خوردن گوشت گاو بی اشکال است؟ اگر بگوییم گوشت خوک، چون «کیست» می آورد، حرام است، در جواب می گویند گوشت گاو هم «کیست» می آورد. از کجا می گویید مقصد اصلیِ حرمت گوشت خوک همین است؟! فقط می دانیم با رعایت احکام و دستورات شرع مقدس، حقیقت انسان که بندگی خداوند است شکوفا می شود و وقتی عبودیت ما شکوفا شد، در منظر خود ربوبیت حق را می یابیم و این نتیجة فوق العاده ای است. خدا هم در همین راستا به ما دستور می دهد: «یَا أَیُّهَا

ص: 87

النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛(1)

ای مردم پروردگارتان را که شما و کسانی را که پیش از شما بوده اند، آفریده است، پرستش کنید، باشد که به تقوا رسید. پس باید بر اساس بندگی خدا دستورات شریعت را انجام داد تا به تقوا برسید و از طریق تقوای الهی، قلب و عقل و خیال و اعضاء، در نظم توحیدی قرار گیرند، و این همان معنی قربة الی الله است که باید در هر عملی مدّنظر باشد.

به هر حال مسائل فوق را مطرح کردم تا روشن شود گاهی در عین انجام فعالیت های فرهنگی و دینی، به دین خود و به دین بقیه ضربه می زنیم، بدون این که خودمان بدانیم. آری؛ مسلّم است که مشروب، کلیه و کبد را خراب می کند، اما آیا نظرگاه حرمت مشروب در این است که بشر فهمیده است؟! یا این که خوردن مشروب، انسان را از افق نورانیِ ارتباط با عالم قدس محروم می کند؟ وقتی این موضوع هم مطرح است، چرا ما این نتیجه محدود مادی را مدّ نظر قرار دهیم. آری اگر این طور مطرح کنیم که مشروب موجب خرابی کبد و کلیه می شود و طلا برای مرد سرطان خون می آورد، برای جوان ها ملموس تر و قابل پذیرش تر است، ولی مواظب باشید در عین طرح موضوعات ملموس، فلسفة دستورات دین، محدود به دنیا و عالم ماده و موجب تأیید فرهنگ غرب نشود، چون هم منظر دین بسیار بالاتر از منظری است که علم غربی نسبت به عالَم و آدم دارد و هم انسان دارای ابعادی بسیار متعالی تر از ابعاد مادی است. در فعالیت های فرهنگی نباید از این دو موضوع غفلت کرد تا جهت جانمان همواره به سوی عالم قدس باشد و بتوانیم ماوراء منافع مادی و مفاهیم عقلی، با حقیقت روبه رو شویم و به مقام خوف و خشیت نسبت به مقام اجلال الهی دست یابیم.

توجه به حرام و حلال بودن چیزها نظر را به آخرت معطوف می دارد، ولی نظر به مفید و مضرّ بودن آن ها، نظر به دنیا دارد. در این حالت، انسان وقتی در مقابل احکام الهی قرار می گیرد آن ها را به عنوان دستورات خدای متعال مورد احترام قرار نمی دهد، بلکه از منظر دستورات مفید به آن ها می نگرد و از بازگشت به حقیقت غفلت می شود و به جای بندگی خدا یک نحوه خودخواهی در میان می آید. به گفته مولوی روحِ بعضی از دستورات دین بالاتر از آن چیزی است که عقل معاش می فهمد، می گوید:

کشف این نز عقل کار افزا بود

بندگی کن تا تو را پیدا بود

چون انسان با رعایت حرام و حلالِ خدا، خود را در حضور حضرت حق می برد و تجلی ولایت حضرت حق، انسان را از بی سرپرستی و بی سروری نجات می دهد و در این حالت به جای ولایت نفس امّاره، ولایت «الله» به میدان زندگی می آید و روحیه سودپرستی و لذت پرستیِ افراطی از میدان زندگی های فردی و اجتماعی رخت برمی بندد.

امیدوارم در جلسات آینده آرام آرام بتوانیم راه های ارتباط با حقیقت را خدمت عزیزان عرض کنیم. در یک جمع بندی در این جلسه نکات زیر مورد بررسی قرار گرفت:

1- ذکر آیاتی از قرآن که در بارة بایر و پوچ شدن زندگی و این که اگر انسان ها تلاش لازم را انجام ندهند چگونه گرفتار پوچی و بی ثمری می شوند.

2- جایگزینی هنر امروزی به جای هنری که انسان را در حضور حقیقت می برد؛ و مقایسه ای بین به حضوررفتن به وسیلة گل موجود در طبیعت، با به سربردن با مفهوم آن حضور از طریق گُل درون اطاق، به امید آن که معنیِ به حضوررفتن از طریق ارتباط با حقایق قدسی تا حدّی روشن شود، و این که؛ گمشدة ما دینداری حضوری است.

3- نیچه متوجه به حجاب رفتنِ خدای حضوری در فرهنگ غرب شده ولی نمی داند چگونه این نقیصة بزرگ را درمان کند، و این که روش اهل بیت علیهم السلام تنها روش اصیلی است که انسان می تواند از آن طریق در حضورِ با حقایق قرار گیرد و از ساحت علم حصولی به ساحت علم حضوری سیر کند.

4- طرح واژه های ادبیات امروز جهان و مبحث پوچ انگاری یا نیهیلیسم و این که وقتی از ارتباط با حقیقت فاصله بگیریم احوال انسان ها، ادامة همان پوچی ها است.

ص: 89

5- ناتوانی نگاه کمّیت گرای ریاضی گونه به عالم و این که چگونه در این نگاه بسیاری از حقایق نادیده انگاشته می شود و چگونه انسانی که از نگاه به حقایق محروم است احساس پوچی و افسردگی می کند.

6- زیادبودن «دین دان»ها و اندک بودن «دین دار»ها، زیرا افراد در علم به حقایق متوقف شده اند و تلاشی برای ارتباط با حقایق ندارند.

7- مفاهیمی که دارای باطن اند، آدرس حقایق اند و نه خود حقایق و در عین این که باید بین مفاهیم اعتباری با مفاهیمِ دارای باطن فرق گذاشت، باید به دنبال راهی بود که ما را به خودِ حقایق مرتبط کنند.

8- تفکیک علم حصولی از علم حضوری از تفسیر «ظلوم» و «جهول» در منظر امام خمینی«رحمة الله علیه» و این که ایشان چه نوع علمی را به عنوان حجاب اکبر مطرح می کنند.

9- فرهنگ مهدوی و علم حضوریِ آن حضرت و این که اگر جایگاه حضور در محضر حقایق در جامعه روشن نشود، زمینة ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه فراهم نشده است و همان فرهنگی که نمی تواند بین حضرت سیدالشهداء علیه السلام و عمر سعد«لعنة الله علیه» فرق بگذارد در قالب مسلمانی روبه روی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه می ایستد.

10- بلای نشستنِ «علمِ به واقعیت» به جای «ارتباط با خود واقعیت» و این که علم نور است و باید روح را طوری تربیت کرد که بتواند از تجلیات آن بهره مند گردد و در آن حالت است که با نور خدا مرتبط می شویم و از پوچی نجات می یابیم.

11- تفاوت فعالیت های «شبه قدسی» با فعالیت های قدسی و این که چگونه با «شبه قدسی کردن» فعالیت ها، راه انسان ها از عالم قدس بریده می شود و انواع پوچی ها به سوی قلب و روان انسان ها سرازیر می گردد.

12- نظافت و وضو از منظر قدسی و از منظر شبه قدسی و این که چگونه حرام و حلال احکام را با منظر شبه قدسی به مضرّ و مفید تبدیل می کنند و شرایط حضور در محضر حق را از بین می برند.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 90

ص: 92

بسم الله الرحمن الرحیم

قصد اصلی ما در این سلسله بحث ها این است که راه های ارتباط با حقایق را در فعالیت های دینی - اعم از فردی یا جمعی- مطرح کنیم، منتها ابتدا باید «نبایست ها» به خوبی روشن شود تا بفهمیم علت بی حاصلی کارها در کجاست و لذا در این جلسه هم بیشترین وقت را در تبیین فعالیت هایی می گذاریم که به ظاهر فرهنگی و مذهبی است ولی در باطن چنین نیست. با روشن شدن چنین مواردی، آرام آرام می توانیم جایگاه دستورات دینی را درست بشناسیم و نهایت استفاده را از آن ها ببریم.

در جلسات گذشته بحث در این رابطه بود که فعالیت های فرهنگی به سه شکل می تواند باشد؛ یک شکل از فعالیت های فرهنگی سعی می کند حقایق قدسی و معنوی را در حد واقعیت های محسوس و مادی پایین بیاورد و مسائل قدسی را به مسائل مادی تأویل کند. واژه تأویل و تحویل برای روشن نمودن مطلب یک واژه یا اصطلاح خوبی است. تحویل کردن یعنی محور آن فعالیت را عوض کردن، مثل تغییر جهت وضو در حد بهداشت بدن، و عملاً از این طریق رابطة بین صورتِ وضو با حقیقت آن قطع می شود، و به طور کلی در این روش از جنبه باطنی اعمالِ دینی غفلت می گردد و بیشترِ آن دستورات به عنوان اعتبارات صِرف طرح می شود. یک نوع از فعالیت فرهنگی آن است که سعی کنیم تمام فعالیت ها را وارد جنبه قدسی کنیم و به همه کارها جنبه عبادی بدهیم و تلاش شود از طریق هر عملی با باطن عالم مرتبط شویم، که إن شاء الله روی این نوع از فعالیت بحث بیشتری خواهد شد. یک نوع فعالیت فرهنگی هم فعالیت های فرهنگی است که به ظاهر قدسی است ولی در باطن، حجاب عالم قدس است، که تحت عنوان فعالیت های شبه قدسی مورد بحث قرار می گیرد. هر سه نوع فعالیت های فرهنگی باید به خوبی شناخته شوند تا بفهمیم خطر پوچ شدن فعالیت های فرهنگی در کجاست و چه موقع در افراط و یا در تفریط قرار داریم و چه موقع در تعادل هستیم.

ص: 93

شما که همان شخصیت حقیقی شما است، فقط از طریق ارتباط با اَحد به حقیقت خود می رسد. پس هر مکتبی که حقیقتاً اَحَدگرا نیست و برنامه ای را جهت تغذیه جنبه اَحدی انسان ها نمی تواند به صحنة زندگی بیاورد، حتماً عکس العمل انسان ها نسبت به آن مکتب در ابتدا یک اضطراب و بعد هم یک اعتراض اساسی است. شما باید این قاعده را بشناسید که اگر انسان به حقیقت خودش نرسد، نمی تواند آرام بشود. چون ذات هر شیء با خصوصیات خودش پذیرفتنی است و انسان هم با حقیقت خود که همان ارتباط با اَحَد است، برای خود پذیرفتنی می باشد. سرکه باید فقط ترش باشد، حالا اگر شیرین شد، نمی شود به عنوان شربت بخوریم، همان طور اگر شربت ترش شد، آن را به عنوان سرکه نمی خوریم.

همان طور که در جلسة گذشته عرض شد؛ ما فکر می کنیم وقتی معنی روایت «اَلنِّظَافَةُ مِنَ الْاِیمَان» را در حدّ بهداشت بدن پایین آوردیم به کار ساده ای دست زده ایم و آثار و تبعات آن هم ساده خواهد بود، غافل از این که با این کار جهت قلب ها را از عالم قدس به سوی عالم ماده تغییر داده و عملاً سیر به سوی اصل اصیل انسان را منقطع نموده و کاری را که زمینه ارتباط با عالم قدس است، به کاری تبدیل کرده ایم که عامل ارتباط بیشتر با دنیاست، و نمی دانیم این به خودی خود یک نوع پیامبرکشی است، کاری که خداوند در مورد یهود مطرح می کند و می فرماید: «لَقَدْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَأَرْسَلْنَا إِلَیْهِمْ رُسُلاً کُلَّمَا جَاءهُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَی أَنْفُسُهُمْ فَرِیقًا کَذَّبُواْ وَفَرِیقًا یَقْتُلُونَ»؛(1)

ما از بنی اسرائیل سخت پیمان گرفتیم و به سویشان پیامبرانی روانه کردیم، هر بار که پیامبری چیزی بر خلاف دلخواهشان برایشان آورد، گروهی آن ها را تکذیب می کردند و گروهی آن ها را می کشتند.

حالا هم وقتی جهت دین پیامبران را عوض کنیم، در واقع آن پیامبران را به قتل رسانده ایم. یهودیان که شدیداً تحت تأثیر حسّ و ظاهربینی قرار داشتند، غفلت کردند که پیامبران آمده اند تا انسان ها را از ظاهربینی رها کرده و به عالم قدس و معنویت وصل کنند و باید تمام دستورات پیامبرانِ خدا را در رابطه با هدف قدسی کردن انسان ها، ارزیابی نمایند. آری؛ چون از این مسئله غفلت کردند، آن هایی هم که وارد دین شدند قالب اعمال را گرفتند ولی قلب آن را عوض کردند.

وقتی پیام اصلی دین فراموش شود، دین جنبة «شبه قدسی» به خود می گیرد، و این به جهت آن است که غفلت می شود دین آمده است تا انسان ها به عالم قدس و معنویت وصل شوند و تمام دستوراتش را در راستای همین هدف طرح کرده است.

طبیعی است که باید انسان کثیف نباشد و بهداشت را رعایت کند، ولی آیا می توان گفت: هر چیزی که حرام است از همان چیزهایی است که میکروب دارد و ضد بهداشت است؟ یا بسیاری از حرام های خدا از آن جهت حرام است که جهت روحانی ما را مختل می کند و قرب

ص: 97

الهی ما را از بین می برد. دین می فرماید: نظافت؛ نصف ایمان است. یعنی اگر روح و قلب خود را از خبائث و رذایل اخلاقی پاک کنی، نصف راه را رفته ای، بعد از این که از رذائل اخلاقی آزاد شدی، باید انگیزه ها و معارف خود را تقویت نمایی تا روح تو به راحتی به سوی حقایق سیر کند، و چون موانع اخلاقی را برطرف کردی، سیر رسیدن به حقایق، سرعتِ مناسب خود را به دست می آورد.

چنین نگاهی، نگاه دنیایی کردنِ مقدسات است. این نوع فعالیت های فرهنگی، یک نوع فعالیت با هدف خاص خودش است. متأسفانه ما در فعالیت های فرهنگی مان از این کارها زیاد می کنیم، یعنی با دست خودمان گاهی دین را از بین می بریم. به فرمایش آیت الله جوادی آملی«حفظه الله تعالی»: «به جای این که دستمان را به دامن دین بدهیم و بالا برویم، پای دین را می گیریم و پایین می کشیم».

وارد جرگة شخصیت هایی شده ام که خداوند از آن ها مسئولیت می خواهد، و خداوند نسبت به اعمال من بی تفاوت نیست. مثل کسی که به طور مستمع آزاد به کلاس اول ابتدایی آمده است، می گوید ای کاش معلم از من هم یک سؤالی می پرسید. حال اگر معلم به او بگوید از فردا از شما هم سؤال می پرسم، به این معنی است که او را هم آدم حسابی دانسته است. اگر از این زاویه؛ به زمانِ به تکلیف رسیدن افراد نگاه کنیم، به این معنی است که در واقع به او گفته شده تو از امروز راهت به سوی عالم قدس، از طریق برنامه ای که شریعت الهی آورده، باز شده است. سید بن طاووس«رحمة الله علیه» خیلی خوب بیدار بوده است و معنی مکلَّف شدن خود را می شناخته که جشن گرفته است، دل زنده و بیداری داشته است که فهمیده از امروز می تواند رسماً با عالم قدس طی برنامه الهی، ارتباط داشته باشد.

عنایت بفرمایید در منظر سید بن طاووس«رحمة الله علیه» جشن تکلیف چه معنای عالی و پاکی دارد. چقدر جای خوشحالی دارد که فردِ به تکلیف رسیده اظهار دارد که من می خواهم به میمنت چنین شرایطی که برایم پیش آمده گوسفندی را قربانی کنم و به مؤمنین اطعام بدهم، تا شرایط اتصال به عالم قدس راحت تر برایم فراهم شود، چون از این به بعد تشریع الهی برای من واقع شده است. تشریع یعنی این که خدا می فرماید روی آدم ها حساب باز کردیم و برنامه هدایت ایشان را به آن ها ارائه کردیم. برای حیوانات که برنامه خاص نیاورده است، باید ارزش انسان در نظر خداوند زیاد باشد که برایش از آسمان غیب و معنویت برنامه نازل کرده باشد. می فرماید: «لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَیْکُمْ کِتَابًا فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ»؛(1) ما برای شما کتابی نازل کردیم که در آن به فکر شما بوده ایم، آیا تعقل نمی کنید؟ پس خداوند به یاد انسان ها بوده است که این شریعت را برای آن ها فرستاده و اجازه پرستیدن خود را به آن ها داده است. عین القضات می گوید سال ها استادم «ابن ترکه» را خدمت کردم تا اجازه داد کفش هایش را جفت کنم. این غیر از این است که نفس کسی از سر تکبر، مایل است کسی کفش هایش را جفت کند. در بین عرفا این قدر باید بین خودِ فرد و طرف مقابل یگانگی باشد تا وقتی کفش او را جفت می کند اذیت نشود، در واقع مثل این است که خودش این کار را کرده است. انسان هایی که اهل معنا

ص: 100

هستند، حق دستوردادن به بقیه را در خود می میرانند، نمی توانند به کسی دستور بدهند. در شرح حال امام خمینی«رحمة الله علیه» هست که در نجف با آن کهولت سن جهت استراحت به طبقة بالای ساختمان رفتند، از آن بالا دیدند چراغ آشپزخانه طبقه پایین روشن است، نتوانستند طاقت بیاورند و از آن بالا بگویند کسی چراغ را خاموش کند! نمی شود، دل اجازه نمی دهد، لذا پایین آمدند و چراغ را خاموش کردند و برگشتند. حالا اگر دیدید چنین فردی به کسی دستور داد، بین آن دو، یگانگی واقع شده است. این فرق می کند با دستورهایی که ما می خواهیم با آن دستورها امیال نفس امّاره را ارضاء کنیم. لذا عین القضات می گوید شش سال خدمت استادم را کردم تا اجازه داد کفش هایش را جفت کنم، یعنی دیگر دوگانگی بین من و خودش ندید و لذا اجازه چنین کاری را داد. حال حضرت حق با به تکلیف رسیدن انسان به او دستور می دهد که از این به بعد تو می توانی مرا عبادت کنی و توصیف های تو نسبت به من مخالف شأن پروردگاری من نیست.

اگر آدم بفهمد که وارد تکلیف شدن به چه معنی است، تمام شادی های عالم را یک جا در خود احساس می کند، لذا حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «اِلَهی! کَفَی بِی عِزّاً اَنْ اَکُونَ لَکَ عَبْداً وَ کَفَی بِی فَخْراً اَنْ تَکُونَ بِی رَبّاً اَنْتَ کَمَا اُحِبُّ فَاجْعَلْنِی کَمَا تُحِب»؛(1) خدایا! همین اندازه عزت مرا بس است که من بنده تو باشم و همین اندازه فخر مرا کافی است که تو پروردگار من باشی، تو همان هستی که من می خواهم، پس مرا چنان کن که تو می خواهی. خیلی شعور می خواهد که انسان متوجه معنی شایسته شدن برای عبادت بشود، به طوری که حضرت حق به او فرمان بدهد، از این به بعد امکان پرستیدن من در تو پیدا شده است. سید بن طاووس«رحمة الله علیه» این را فهمیده و برای آن جشن گرفته، حال اگر ما بیاییم با همان فضایی که سیدبن طاووس«رحمة الله علیه» عمل کرده برای تکلیف فرزندمان جشن بگیریم، چقدر صفا و معنویت به همراه دارد! و چه اندازه مایه تأسف است که آن فضا و فرهنگ را به یک فضای صد در صد دنیایی و حتی ضدقدسی تبدیل کنیم. آیا اگر مواظب قدسی بودن فضا نباشیم، این همان از بین بردن هدف اصلی پیامبر صلی الله علیه و آله نیست؟! اگر موضوع را درست تحلیل کنید به واقع قضیه از این قرار است.

ص: 101

برای این که بیایند چنین مسأله بزرگی را از بین ببرند مستقیم به آن حمله نمی کنند، چیزی شبیه آن را جایگزین آن می کنند، اما نه برای ارضای جنبه قدسی و تعالی روح، بلکه برای ارضای نفس امّاره. چون انسان هایی که خودشان از درک عالم قدس محروم شده اند، سعی می کنند جهت اعمالِ قدسی را تغییر دهند تا بقیه را هم مثل خودشان کنند. همان طور که می بینید سیگاری ها دلشان می خواهد بقیة افراد هم سیگاری بشوند تا فشار نفس لوامه را در خود کم کنند. وقتی انسان نمی تواند در راه بزرگان قدم بزند، سعی می کند از قدم زدن بقیه در آن راه جلوگیری کند تا فشار وجدانش کم شود. حالا که نمی توانند دستورات دین را به کلی نفی کنند، کاری می کنند که صورت کار، دینی بماند ولی باطن آن قدسی نباشد. آری؛ به جای آن که خود را عوض کند، دین را عوض می کند. به گفته مولوی:

کرده ای تأویل حرف بکر را

خویش را تأویل کن نی ذکر را

چنین خطری که کارهای دینی را شبه قدسی کنیم همواره ما و جامعة ما را تهدید می کند، راه های توجیه آن را هم نفس امّاره با انواع حیله ها باز می کند، ولی یک مرتبه متوجه می شوید به کلی جهت کارها عوض شده است. بنا بر این بود که در یک فضای معنوی، این دختر خانم متذکرِ به تکلیف رسیدن اش شود، یک مرتبه می بینید به اسم جشن تکلیف؛ دکوراسیون عوض می کنند و ... حالا در روان این دختر خانم از جشن تکلیف چه چیزی تداعی می شود، آیا فضای ورود به عالم قدس تداعی می شود یا هدیه و پُز و کیک و شیرینی، و دیگر هیچ؟! اصلاً با این کارها جشن تکلیف از عالَم خودش درآمد، و نقش صاحبان نفس امّاره در تغییردادن جهت ها بسیار زیاد است. باید خودمان مواظب باشیم آن ها فعالیت های دینی را در دست نگیرند. من مثال هایی در رابطه با «شبه قدسی» کردن کارها زدم تا موضوع روشن شود. توجه به اصل موضوع به عهده خود شما است، این ها نمونه است، چون گاهی آدم متوجه نیست که می خواست فعالیت های دینی انجام دهد برای نتیجه ای خاص، ولی درست نتیجه ای مخالف هدفش می گیرد، زیرا که آن فعالیت ها را از حالت قدسی به حالت شبه قدسی تبدیل کرد.

ص: 102

و شروع می کرد پاهایش را پایین و بالا کند، مردم که غافل بودند در ذهن بُز چه می گذرد، فکر می کردند بُز می رقصد. این یک نحوه شرطی کردن است، به طوری که شخص عملی را انجام می دهد بدون این که آن عمل را برای رسیدن به هدفی خاص انجام دهد، چون مردم از شرطی بودن بُز غافل اند، فکر می کنند رابطه ای بین صدای تنبک و انتخاب بُز در بالا و پایین آوردن پاهایش هست، تعجب می کنند و فکر می کنند بُز حرکات پاها را در رابطه با صدای تنبک انتخاب می کند. با همین قاعده می آیند مردم را هم شرطی می کنند، به طوری که طرف بدون آن که خودش عملی را انتخاب کند، بر اساس تداعی معانی ذهنی، عملی که ما می خواهیم انجام می دهد.

بعضی از اساتید روانشناسی نسبت به وجوهی از تعلیم و تربیت که در غرب مطرح است و بر اساس شرطی کردن انسان ها شکل گرفته است، نکات خوبی را تحت عنوان تعلیم و تربیت فرهنگی مطرح کرده اند.(1)

دوستان مثال خوبی نسبت به برنامه های شرطی کردن کودکان سوئیسی می زدند، به این شکل که؛ در دوره دبستان چند فیلم در رابطه با دزدی کردن و گرفتارشدن توسط پلیس تهیه می کنند، و همین طور این نوع صحنه ها را با روش های متنوع، تکرار می کنند، که مثلاً طرف روزنامه برمی دارد و سکه را در محل خودش نمی اندازد و گرفتار پلیس می شود و بالأخره طوری این کودک شرطی می شود که ناخودآگاه مثل یک ماشین همین که روزنامه را برداشت، پول آن را در محل مخصوص می اندازد و می رود، شما که ظاهر قضیه را می بینید، می گویید عجب مردم منظم و خوبی! چقدر خوب انتخاب کرده اند که دزدی نکنند! ولی وقتی دقت می کنی، می بینی اصلاً بحث انتخاب نیست، به این معنی که شخص فکر کند، حق روزنامه فروش است که وقتی روزنامه او را برمی داری پس باید حقوق او را رعایت کنی، وگرنه جواب او را در قیامت نمی توانی بدهی، پس برخلاف نفس امّاره ام به حکم خدا حق او را می دهم، و در بین رعایت حق روزنامه فروش و عدم رعایت حق او، رعایت حق او را انتخاب کند، اصلاً این حرف ها نیست.

ص: 104

اگر فعالیت های فرهنگی در حدّ شرطی شدن افراد پایین آمد، درست است که افراد از نظر ظاهری عملی را که ما می خواهیم انجام می دهند، ولی نه از جهت انتخاب شخصیت انسانی شان، و نه از جهت این که با انتخاب های متعالی که انجام می دهند، به مرور شخصیت متعالی پیدا می کنند، بلکه با یک نحوه شرطی شدن، نماز می خوانند و یا کارهای مورد نظر ما را انجام می دهند. لذا حضرت صادق علیه السلام می فرمایند:

«لا تَنْظُرُوا إِلَی طُولِ رُکُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ شَیْ ءٌ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِکَ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ»(1)

به طول رکوع و سجود شخص نگاه نکنید، ممکن است او به این کار عادت کرده باشد و اگر از آن دست بردارد ناراحت شود، ولکن به صدق گفتار و اداء امانت او بنگرید.

در این حدیثِ مبارک حضرت تذکر می دهند؛ امکان این هست که اعمال عبادی از سر عادت و با یک حالت شرطی انجام گیرد، به طوری که انسان اعمالی را که ظاهر دینی دارند انجام می دهد، ولی آن اعمال چون بر اساس انتخاب نبوده است، در جهت تعالی انسان به کار نمی رود.

«برتراندراسل» فیلسوف مشهور انگلیسی در رابطه با دزدی نکردن، نکتة عجیبی را مطرح می کند. می گوید: «من گوسالة همسایه را نمی دزدم، چون گاو من را می دزدد»! شما روی این جمله کمی فکر کنید و عنایت داشته باشید که تعلیم و تربیت انگلستان و آمریکا با چنین مبناهایی شکل گرفته است. در این جمله صرفاً یک نوع منفعت طلبی مطرح است، اصلاً چیزی به نام رعایت حقوق افراد مطرح نیست، بلکه می ترسد اگر گوساله همسایه را بدزدد، همسایه تصمیم بگیرد گاو او را بدزدد. در حالی که در فرهنگ دینی ما به کسی دزد می گوییم که حقی را که خداوند برای مردم معین کرده است رعایت نکند و با زیر پا گذاردن حکم خدا به حقوق مردم تجاوز کند. ولی با این تحلیلی که آقای راسل برای دزدی نکردن مطرح می کند، آیا آن هایی که توصیة او را می پذیرند، آن هایی اند که می خواهند حقوق مردم را رعایت بکنند؟ یا چون گاوشان دزدیده می شود، دزدی نمی کنند؟ درست است دزدی نمی کنند ولی نه

ص: 105

از آن جهت که میل به دزدی و ظلم به حقوق افراد را در شخصیت خود از بین برده باشند. این غیر از این است که من حقوقی برای انسان ها قائل ام و به حقوق انسان ها نباید تجاوز کنم و اگر به حق انسان ها تجاوز کنم، مردم عیالُ الله اند و خداوند از حقوق عیال الله دفاع می کند و از متجاوزان به حقوق آن ها انتقام می گیرد. چنانچه در اسلام ملاحظه می فرمایید، صورت ظاهر حکم این است که طبق حکم خدا دست دزد را قطع می کنند، ولی صورت باطنش این است که روح تجاوزگری دزد را از او می گیرند. ولی با تحلیل توصیه های امثال راسل توجه به این حرف ها در شخصیت انسان ها مطرح نیست، در واقع دزدی با آن نگاه و در آن فرهنگ به عنوان یک عمل ضد ارزش های الهی منسوخ نشده است، بلکه یک معامله و محاسبه ای انجام شده که بر اساس آن اگر از کسی چیزی بدزدند، بیشتر ضرر می کنند. این کجا و این که اگر دزدی کنی برای روح و روان خود مشکل ایجاد کرده ای و قیامت خود را به خطر انداخته ای، کجا!

پس اگر در فعالیت های فرهنگی و دینی، روح انتخاب های متعالی از انسان گرفته شود - یا با شرطی کردن انسان ها و یا با مادی و دنیایی کردن دستورات دینی- آن فعالیت ها پوچ می شود و سیر انسان به عالم قدس و توجه به حقیقت انسان یعنی «روح» از بین می رود،(1)

و عکس العمل نرسیدن به مقصد اصلی همین اعتراض ها و سرخوردگی ها است که ملاحظه می فرمایید.

یکی از نمونه های شرطی کردن افراد در انجام اعمال دینی را در کشور عربستان می یابید. سعودی ها انجام دستورات دین را در افراد «شرطی» می کنند. بسیاری از مغازه دارهای سعودی اصلاً انتخاب نمی کنند که سر وقت بروند نماز بخوانند، بلکه شرایط را طوری فراهم کرده اند که به طور مکانیکی همین که اذان گفتند مغازه دار در را می بندد و به طرف نماز می رود، یعنی عادت کرده است که سر ظهر نماز بخواند، آن هم نه نمازی که آن را برای قرب به حضرت پروردگار اراده کند، بلکه عادت بر آن ها حکومت می کند. ممکن است بگویید مگر فرقی هم می کند که انسان عملی را با شرطی شدن انجام دهد یا این که خودش آن را انتخاب کند؟! توجه

ص: 106

داشته باشید عملی را که انسان انتخاب کند، اراده اش در انجام آن عمل در صحنه است. ولی وقتی «شرطی» شد، عادتش در کار است. با عادت هم که کسی به جایی نمی رسد. از این که افراد به طورناخودآگاه و با شرطی شدن آنچه را ما خواستیم انجام دادند، نباید خوشحال باشیم، چون در دین، صِرف عمل، مطلوب نیست بلکه باید نیّتِ مقدس در کار باشد. به طوری که حضرت صادق علیه السلام می فرمایند: «وَالنِیَّةُ اَفْضَلُ مِنَ الْعَمَل»؛(1)

نیت و اراده و انتخاب، از خود عمل مهم تر و برتر است و در تعالی انسان نقش اساسی دارد.

شدن را دارند، باید آن استعداد را برانگیزانیم، همان کاری که به تعبیر امیر المؤمنین علیه السلام انبیاء انجام می دادند، حضرت می فرماید: «وَ یُثِیرُوا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقولِ، وَ یُرُوهُمُ الْآیَاتِ الْمُقَدَّرَةَ»؛(1) انبیاء آمدند تا عقل ها و استعدادهای دفن شده مردم را برانگیزانند و آیات منظم و مقدر الهی را به آن ها بنمایانند. وقتی می دانیم آنچه می خواهیم به مردم بگوییم در جان خودشان به صورت بالقوه هست، دیگر نگران چه چیزی باید باشیم. مطمئن باشید اگر کار درست انجام گیرد، خیلی زود نتیجه می گیریم. به گفته مولوی:

تا ابد هر چه بُوَد، او پیش پیش

درس کرد از علّم الاسماء خویش

ما نباید برای این که انسان ها از حرف ما بدشان نیاید، جنبه های نفس امّارة آن ها را تأیید کنیم. در آن صورت خدمتی به مردم نکرده ایم. ما باید حتماً به کمک دین، انسان ها را بالا بیاوریم، البته در این بالا آوردن ابتکارهای زیبایی باید داشته باشیم، سلیقه به خرج دهیم، هنر داشته باشیم، انواع روش های جوان پسند را به کار بندیم. اما دائماً یادمان باشد باید این جوان را بالا بیاوریم تا جانش با عالم قدس آشنا شود، نه این که عالم معنی را در حدّ عالم مادّه نازل و ساقط کنیم و عملاً انتخاب های متعالی را از منظر زندگی او خارج نماییم. من نمی گویم شما چه طوری بروید فعالیت فرهنگی انجام دهید، بنا هم نیست بنده روی روش ها نظر بدهم، خودتان بهتر از من می توانید روش ها را پیدا و عمل کنید. ولی هرگز فراموش نکنید که باید منظر مورد توجه تان در فعالیت های فرهنگی برای خود و دیگران، عالم قدس باشد و این که آن منظر با چه روشی حاصل می شود. ممکن است شخصی بگوید من می خواهم طی ده برنامه افراد را به این مرحله خاص اخلاقی برسانم. دستتان درد نکند، ولی بالأخره باید بعد از برنامة دهم مشخص شود آن نتایج چه بوده است، آیا قدمی به سوی حقیقتِ انسان و روح کلی جلو رفته ایم، اگر جلو نرفته ایم، به جهت غفلت از هدف بوده است و یا به جهت انحراف از روشی که برای چنین هدفی انتخاب کرده ایم؟ اگر ما نتوانیم منظرهای اصلی را بشناسیم واقعاً «بر خیال راست، کج را می خریم» و به عشق این که داریم در مسیری صحیح قدم می زنیم، به کج راهه می رویم.

ص: 108

می کند ولی قلب را تغذیه نمی کند و این کار بسیار خطرناک است، چون وقتی عقاید و سلوک انسان ناقص شد، دیگر سیر او به سوی مقصد حقیقی نیست بلکه به بیراهه می رود و به مقصد نمی رسد. می گفتند جناب شیخ بهایی شفای بوعلی را درس می داده است ولی در آخر درس می گفته: «تا کی ز شفا، شفا طلبیم!» یعنی تا کی از کتاب شفای بوعلی سینا شفایِ رفع حجاب های قلب را از موانعِ اتصال به حقایق طلب کنیم! مرد بیدار این را می گویند، مواظب بوده است که از کتاب شفای بوعلی سینا نمی شود شفای واقعی و همه جانبه را طلب کرد، شفا را باید از نور محمدی صلی الله علیه و آله بخواهیم. با گفتن «تا کی ز شفا، شفا طلبیم» می خواهد بگوید من عقل فلسفی را به عنوان یک نوع عقل قبول دارم، اما حاضر نیستم از رشد بقیه ابعاد وجودی ام غافل شوم و قلب و فطرت و خیالم را به دست عقل فلسفی بدهم.

علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» در تفسیر خود خیلی بیدار است، مواظب است موضوع در عینی که نازل می شود، ناقص نشود، وقتی دلیل فلسفی برای یک موضوع می آورند، مواظب اند با اصل تفسیرشان از آیه، جدا باشد، لذا در بحثی جداگانه تحت عنوان «بحث فلسفی» آن موضوع را مطرح می نمایند، تا معلوم شود از منظر عقل فلسفی نیز آن موضوع مورد قبول است، ولی حاضر نیستند قرآن را با نگاه فلسفی معنا کنند. کسی که فلسفه و روش های فلسفی را می فهمد، متوجه می شود که علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» قرآن را در المیزان تفسیر فلسفی نکرده اند و فوق العاده مواظب بوده که پیام همه جانبه ی قرآن به منظر فلسفی محدود نگردد. آری؛ با کمک از بقیه آیات و روایات و تدبّر در آن ها می فرماید من این آیه را این طور فهمیدم و بعد ممکن است در بعضی موارد یک دلیل فلسفی هم در تأیید این آیه بیاورد، ولی حقیقت بالاتر از نگاهی است که فلسفه می نگرد. هر چند نگاه فلسفی به حقایق نگاه غلطی نیست، زیرا بالأخره عقلِ مطرح در فلسفة ملاصدرا«رحمة الله علیه» هم عقل است و آن عقل هم در رابطه با فهم حقایق راه و روش خاصی دارد، نه این که اصلاً در فهم حقایق ناتوان باشد. متأسفانه یک عده از این طرف افتاده اند و می گویند ما فلسفه می خواهیم چه کار، در اسلام فلسفه نبوده است. از این ها باید پرسید برای فهم اسلام عقل می خواهیم یا نمی خواهیم؟ اگر به عقل نیاز داریم، عقل فلسفی هم یک نوع عقل است، حالا که برای فهم اسلام عقل می خواهیم، عقل فلسفی هم که یک نوع

ص: 110

عقل است، پس آن را هم می خواهیم. به هر صورت باید مرزهای هر چیزی مشخص شود تا به اسم نازل کردن موضوعات آن ها را ناقص نکنیم.

بنابراین از این موضوع یک لحظه غفلت نفرمایید که؛ در فعالیت های فرهنگی می توان موضوع را نازل کرد ولی باید مواظب بود آن را ناقص نکنیم و عنایت فرمودید اگر موضوع را ناقص کردیم و در نتیجه همه ابعاد وجود خود را در ارتباط با حقایق رشد ندادیم، سیر ما به سوی حقیقت نخواهد بود، حال وقتی به سوی حقیقت سیر نکنیم و به اصل اصیل خود که همان روح است نزدیک نگردیم، احساس پوچی و بی خودی می کنیم، چراکه استعدادهای خود و بقیه را ضایع کرده ایم. قبلا عرض شد اگر از منظر علم جدید یا تفکر ریاضی به حقایق دینی بنگریم عملاً آن ها را ناقص نگریسته ایم.

زندگی اش بی معنی می شود؟ همان قدر که از مسیر عبادت الهی خارج شده است. در واقع حرف این است که باید سراسر وجود انسان به عالم اعلی وصل باشد، و تمام انتخاب های او در راستای نظر به عالَم بالا قرار گیرد، و اگر به عالم اعلی وصل نباشد، در واقع گرفتار کثرات می شود و مسلّم کثرتی که به وحدت وصل نباشد، مضمحل می گردد. وقتی موضوعْ درست بررسی گردد و به جدّ روی آیه برنامه ریزی شود، می بینی اصلاً آدم وارد یک دنیای زیبایی می شود که گویا تمام وجودش را برای ورود به چنین عالَمی تجهیز کرده اند. اگر این آیه را پذیرفتیم، دیگر چه چیزی در زندگی می تواند غیر قدسی باشد؟ این آیه می فرماید باید سراسر زندگی ات با همه گستردگی آن، بدون آن که هیچ استعدادی را سرکوب کنی، بندگی خدا باشد، حتی قدم زدن در دشت و صحرا باید قدسی باشد. چون تمام ابعاد وجودی ما را برای بندگی خدا و نظر به ربوبیت رب العالمین تجهیز کرده اند، حتی آنگاه که انسان تفریح می کند. این جاست که اگر دقت نشود ممکن است همان تفریح را انجام بدهیم ولی نه در فضای زندگی دینی، که در این حالت آن تفریح لغو محسوب می شود و انسان را از معنای واقعی خود خارج می کند. چون معنای انسان طبق آیه مذکور این بود که همه خلقتش باید برای بندگی باشد و در این راستا معنی آدم ظاهر می گردد و دیگر زندگی او بی معنا نمی شود، در حالی که همین قدم زدن به عنوان تفریح در یک حیطه ای دیگر که در آن حیطه ارادة کلی انسان در بندگی نیست، موجب بی معنایی انسان می شود و آثار و تبعات بی معنایی زندگی از آن جدا نخواهد شد، به طوری که تفریح کردن ها در زندگیِ غیردینی یک نوع فرار از پوچی و افسردگی است که گریبان افراد را گرفته است، ولی نفس کشیدن در حیطه و ساحت بندگی خدا، که عالم و آدم اقتضای آن را دارند، چه شیرینی های غیرقابل توصیفی به همراه دارد. زیرا به گفتة مولوی:

ما به فلک بوده ایم، یار ملک بوده ایم

بازهمان جا رویم جمله، که آن شهر ماست

خود ز فلک برتریم، وز ملک افزون تریم

زین دو چرا نگذریم، منزل ما کبریا است

عالم خاک از کجا، گوهر پاک از کجا

برچه فرود آمدید، باز کنید این چه جاست

بخت جوان یار ماست،دادن جان کار ماست

غافله سالار ما، فخر جهان مصطفی است

ص: 112

من هم دارای شخصیت وحدانی است، یعنی این کثرت ها به جهت یگانگیِ روح و تدبیر بر بدن در حالت وحدانی است. وقتی مُردیم، ارتباطِ بین جنبه وحدانی بدن ما با جنبه کثرت آن قطع می شود و روحْ که بدن را تدبیر می کرد، از بدن منصرف می گردد و به تعبیر قرآن خدا آن نفس را می گیرد،(1)

و وقتی رابطه نفس یا جنبه وحدانی شما از بدنتان منصرف شد، شما با یک مجموعه سلول و استخوان روبه رویید، اصلاً هویت بدنتان به عنوان یک بدن خاص، دیگر مضمحل خواهد شد، چون بی باطن شد. پس اگر کثرت تحت تدبیر وحدت نباشد، مضمحل می شود. هر فعالیت و تلاشی نیز اگر بی باطن شد و به عالم قدس متصل نبود، بی آینده است، به این معنی که شما هیچ آثاری از فعالیت های قبلی تان در آینده خود ندارید، اعم از آینده ای که در این دنیا با آن روبه رو می شویم و یا آینده اصلی که بعد از این دنیا با آن روبه رو هستید.

تعبیر قرآن در مورد آیندة کار بت پرستان در قیامت تعبیر بسیار زیبایی است. می فرماید: «قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُواْ یَفْتَرُونَ»؛(2) تمام سرمایه زندگی را از دست دادند و آنچه را به عنوان معبودْ سال ها بدان دل بسته بودند به کلی گم کردند و هیچ حاصلی از کارشان برایشان نیست.

این بدان معنی است که اگر عمل و حرکاتتان به عالم قدس وصل نشود، هیچ آینده ای برای آن عمل و حرکات نخواهد بود. به همین جهت حضرت اباعبدالله علیه السلام در آن فضایی که یزیدیان ساخته بودند تا آینده خود را حفظ کنند و ایشان را بی آینده نمایند، خوب می داند که موضوع عکس خواهد شد و به اهل خیام خود می فرمایند:«چیزی نمی گذرد که شما با احترام به وطن خود برمی گردید...» چرا امام حسین علیه السلام می فهمد که حرکاتش آینده دارد و یزید بی آینده است؟ چون رمز اتصال حرکات به عالم قدس و پایداری آن را می شناسد، چیزی که یزید و یزیدیان هرگز نمی توانند بشناسند و هر انسان عجولی نیز از فهم این قاعده محروم است. بر اساس همین رمز است که حسین علیه السلام کربلا را درست می کند. اگر کربلا با این دید درست نمی شد، امروز من و شما از فهم عظمت نقش این قاعده محروم بودیم. دشمنان امام حسین علیه السلام

ص: 114

آن قدر ایشان را بی فردا می خواستند که بر بدن تکه تکه شدة حضرت، اسب راندند تا هیچ آثاری از او نماند. آخر بر روی بدن تکه تکه شده با این همه زخم شمشیر و نیزه، دیگر اسب دوانی به چه معناست؟ چون در درون خود و در ضمیر ناخودآگاه شان بی آیندگی خود و آینده داری امام حسین علیه السلام را احساس می کردند و می خواستند با آن احساس درونی مقابله کنند.

به گفته آقای ایوان ایلیچ، بشر مدرن چون در شعور ناخودآگاه خود می داند مرگ به سرعت به سویش می آید، بر سرعت خود می افزاید با این تصور که از مرگ سبقت بگیرد. آقای ایلیچ از سرعت موجود در جهان مدرن چنین تحلیلی دارد؛ می گوید سرعت دیوانه وارِ مطرح در فرهنگ مدرن، خبر از وجدان بشری دارد که به شدت مرگ به او نزدیک است و می خواهد به نحوی خود را از آن رهایی بخشد. حالا من می خواهم بگویم که اصحاب یزید احساس بی آیندگی به مغز استخوانشان رسیده بود، بنابراین می خواستند برای دفع بی آیندگی خود امام حسین علیه السلام را که آینده دار است ذبح کنند. زیرا حرکات عجیبی که در برخورد با حضرت سید الشهداء علیه السلام پس از شهادت ایشان کردند، خبر از مشکل روحی لشگریان یزید می دهد.

شواهد فوق را عرض کردم تا عزیزان به خوبی عنایت فرمایید چرا بعضی از فعالیت های فرهنگی و دینی بی آینده خواهند شد و این قاعده روشن شود تمام فعالیت هایی که به عالم قدس وصل نشود، بی آینده است. وقتی ما به این مطلب رسیدیم دیگر هیچ نگرانی نداریم که بعضی از کارهایی که شروع می کنیم خیلی زود نتیجه ندهد. آن وقت جای نگرانی است که کارها زودبازده و بی نتیجه باشد، و با عجله کارها را انجام دهیم و اصلاً نگران نداشتن باطن قدسی برای کارهایمان نباشیم. گاهی انسان از حوصلة اهل البیت علیهم السلام تعجب می کند که چه طور امام صادق علیه السلام این همه حوصله دارند و برنامه هایشان را طوری تنظیم می کنند که در ظهور فرزندشان حضرت مهدی علیه السلام ادامه می یابد و در آن شرایط نتایج اصلی خود را ظاهر می کند. نتایجی که امام صادق علیه السلام می خواهند بگیرند به دست حضرت مهدی علیه السلام ظاهر می شود، ما به جهت بی حوصلگی و زمان زدگی مان می گوییم بابا این همه فاصله! ولی برای کسی که به جنبه وحدانی فعالیت ها نظر دارد، فاصله معنی نمی دهد، چون عملاً خود را در متن آینده وارد کرده

ص: 115

است و عملاً در آیندة کارها و نتیجه حاصله از آن ها زندگی می کند. این که شنیده اید امام صادق علیه السلام می فرمایند: «مَنْ ماتَ مُنْتَظِراً لِهذَا الْاَمْرِ کانَ کَمَنْ کانَ مَعَ الْقائمِ فی فُسْطاطِهِ لا بَلْ کانَ کَالضّارِبِ بَیْنَ یَدَیْ رسولِ اللهِ بِالسَّیْفِ»،(1) هرکس در حالی بمیرد که منتظر حاکمیت حضرت مهدی علیه السلام باشد و به آن افق نورانی نظر دوخته باشد، مانند کسی است که همراه حضرت قائم در خیمه ی آن حضرت باشد، بلکه بالاتر از آن، مثل کسی است که در پیشگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنان ایشان مقاتله کرده است. این یک فرهنگ است. اگر خواستید عمق آن را بفهمید، عکس آن را ارزیابی کنید که چگونه فرهنگِ مقابل اهل بیت علیهم السلام با آن همه تلاش برای ماندن، ولی هر روز هرچه بیشتر به سقوط و بی آیندگی اش نزدیک می شود. وقتی شما در فرهنگ بقاء یعنی فرهنگ توحیدی، که به حضرت حقِ باقی متصل است، وارد شدید، دیگر فعالیت های شما پوچ و بی آینده نیست. فرهنگ توحیدی، فرهنگی است که به مقام بقاء، یعنی حضرت حق متصل است، حالا اگر شما در فرهنگ بقاء نباشی هر جا هستی باش، با نیستی هم آغوش خواهی بود، چون که به نیستی متصل شده ای. إن شاءالله روی این قاعده فکر کنید که چرا فرهنگ انبیاء علیهم السلام در تمام طول تاریخ در حرکت است و هر پیامبری در پیامبر بعدی شکوفا می شود.(2)

چرا ما از شهادت شیخ فضل الله نوری«رحمة الله علیه» عبرت نمی گیریم؟ در شهیدکردن او آنچه دشمنان می خواستند به دست بیاورند برعکس شد، و این یک فرهنگ است. چرا نباید مردم ما به این قواعد جاری در عالم فکر کنند تا دوباره دچار پوچی ها نشوند؟ ما باید به تاریخ گذشته - اعم از تاریخ انبیاء و یا بزرگانی که راه انبیاء را می رفتند- نظر کنیم تا متوجه رمز و راز بقاء فرهنگی از یک طرف، و عدم بقای فعالیت ها از طرف دیگر بشویم و از آن ها عبرت بگیریم. عبرت یعنی عبور، یعنی باید از ظاهر حادثه ها عبور کنی، و حادثه ها را نبینی تا قاعده ها را ببینی. قاعده جاری در هستی توحید است و ریشه همة عدم اضمحلال ها در توحید، که باطن هستی است نهفته است.

ص: 116

قرآن می فرماید: «وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ»؛(1) خداوند در این آیه می فرماید: هیچ شیءای نیست مگر این که خزینه اش پیش ماست و ما نازل نکردیم از آن وجودِ خزینه ای اش مگر اندازه ای محدود از آن را. می خواهیم از این آیه نتیجه بگیریم که آنچه در مرتبه ی پایینِ عالمِ وجود هست، دارای مراتبی عالی تر در مرتبه بالای عالم نیز هست و به اصطلاح هرچه در عالم مادون هست، دارای باطن غیبی و معنوی است و باید در نگاه خود به عالَم، همواره متوجه باطن عالم نیز باشیم، تا توجه ما به عالم قدس فراموش نشود. این نوع تجزیه و تحلیل ها مربوط به «نگاه قدسی» است. البته این که در آیه می فرماید هر چیزی دارای باطن است، منظور چیزهای حقیقی است و نه چیزهای اعتباری. شیء چیزی است که واقعاً شخصیت دارد، مثل زمین و انسان و درخت ولی صندلی شخصیت حقیقی ندارد زیرا به اعتبار ما صندلی است، خیابان یک طرفه، یک طرفه بودنش به اعتبار ماست، همچنان که خیابان بودنش نیز یک امر اعتباری است، ولی درخت به خودی خود شخصیت واقعی دارد، من و شما به خودی خود شخصیت داریم، زمین نیز همین طور است، شخصیت دارد و شخصیت آن ها به اعتبار معتبِر نیست.(2)

چیزهایی را که خودشان شخصیت دارند به اصطلاح جوهر می گویند. پس هر «چیزی» در این عالم، باطن دارد و جنبه مادون آن به جنبه مافوق آن وصل است. به قول آقای پروفسور کربن علم جدید عامل گسستگی مرتبه مادون عالم با عالم ملکوت شد، «باید به ارض ملکوت سفر کرد و به آن جا پیوست» تا متوجه شویم همه چیز در جای خود مقدس است. اعتقاد به ملائکه در این نوع نگاه مطرح است و می فهمد «ملائکه» مدبِّرات اَمْرَند، و عالم را ملائکه مدیریت می کنند، مثل این که قوای مربوط به نفس شما، اعضاء بدن شما را تدبیر می نمایند، قوة بینایی چشم شما را به کار می گیرد و در نتیجه عمل بینایی انجام می گیرد. در هر حال با توجه به آیه فوق چیزها در عالم، باطن دارند و دارای وجود خزینه ای می باشند و توسط باطن خود تدبیر می شوند، باطنی که عنداللّهی است و در نزد خدا است. در مورد فعالیت های انسانی هم باید موضوع به همین شکل باشد که فعالیت ها الهی و دارای باطن باشند و برای

ص: 117

این که فعالیت های فرهنگی دارای باطن باشند باید همة فعالیت ها در راستای بندگی خدا انجام گیرد و هیچ انگیزه ای جز بندگی خدا در میان نباشد تا آن فعالیت ها قدسی و دارای باطن و آینده دار باشند.

آن نگاهی که می گوید همه چیز باید قدسی باشد، نگاهی است که دین بر آن تأکید دارد و در این نگاه همواره در فعالیت های فرهنگی باطن عالم مدّنظر می باشد.

در مورد موضوعات مطرح در این جلسه در یک جمع بندی می توان گفت:

1- مشکل این است که بعضاً موضوعات قدسی را به موضوعات مادی تأویل می کنیم.

2- حقیقت ما «روح» است و باید در هر فعالیت فرهنگی به حقیقت قدسی خود برگردیم، تا جانمان آرام بگیرد.

3- باید با روش هایی که دستورات دین را تحلیل شبه قدسی می کند، سخت مقابله کرد، وگرنه با کشتن پیام پیامبران خدا، عملاً پیامبران را کشته ایم.

4- آثار و نتایج جشن تکلیف از منظر سیدبن طاووس«رحمة الله علیه» با جشن سکولارشده مقایسه گردید، تا معنی شبه قدسی کردن فعالیت های فرهنگی روشن شود.

5- از روش شرطی کردن عبادات و بی نقش کردن انتخاب افراد سخن گفته شد و نقص این روش در اتصال انسان ها به عالم قدس بیان شد.

6- سخن راسل در مورد دزدی نکردن، تحلیل شد و تفاوت آن با انگیزه های دینی در دزدی نکردن روشن گردید، تا فکر نکنیم صرفاً قالب عمل برای ما اهمیت دارد و از نیت که اصل و اساس عمل محسوب می شود غفلت کنیم.

7- اگر در روش های دینی با جان انسان ها سخن گفته شود - نه با نفس امّاره آن ها- چون سخنی است بر مبنای فطرت انسان ها، تأثیر آن بسیار بیش از پیش بینی ما خواهد بود.

8- ساده کردن و نازل کردن موضوعات با ناقص کردن آن ها تفاوت اساسی دارد، زیرا در ناقص مطرح کردنِ معارف دینی، دیگر در فعالیتی وارد نمی شویم که همه ابعاد خود و دیگران را رشد دهیم.

9- هدف خلقت انسان طبق آیه قرآن فقط عبادت است، پس اگر همه فعالیت ها نظر به عالم قدس نداشته باشد، انسان ها در زندگی، احساس بی معنایی و پوچی می کنند.

ص: 118

10- تا حدی تبیین شد که راه کار صحیح برای نجات از پوچی ها، اتصال کثرت ها به حضرت «اَحد» است و لذا از این طریق است که از خطر بی آیندگی در امان خواهیم ماند.

11- با طرح آیه 21 سوره حجر بابی از تفکر باز شد که هیچ شیءِ حقیقی نیست مگر آن که دارای وجودهای خزینه ای در عالم غیب و در نظام عنداللهی است و همواره بایدتوجه داشت که فعالیت های فرهنگی از باطن غیبی عالم گسسته نباشد که البته این نکته اخیر نیاز به تبیین بیشتر دارد.

چنانچه ملاحظه می فرمایید آرام آرام بحث به مقصد اصلی خود نزدیک می شود و در نهایت روشن خواهد شد که چگونه می توان در زندگی، خود را به حضور حضرت حق برد و از حجاب مفاهیم آزاد گشت.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 119

ص: 120

ص: 122

بسم الله الرحمن الرحیم

وقتی ما رفع حجاب کردیم، فیض حضرت حق به ما - که یک فیض عمومی است- آن است که همة ما را با خودش آشنا می کند. بزرگ ترین فیض حق به بنده اش همین است که خودش را به بنده اش نشان دهد و او را با خود آشنا کند. حضرت حق وقتی زمینه پذیرش فیض را در ما دید، اولین فیض که در واقع منشأ بقیه فیض های خداوند خواهد بود، آن است که ما را با خودش آشنا می کند و لذا می فرمایند: «اَلنِّظافَةُ مِنَ الْاِیمَان»؛ پاک شدن جزء ایمان است. و مسلّم این پاک شدنی که جزء ایمان است، پاک شدن خاصی است که موجب می شود حق در جان ما تجلی نماید و ما به او مؤمن شویم، و تحقق نصف این ایمان به دست ما است که همان رفع موانع تجلی انوار الهی است، و پس از آن، فیض آشنا کردن ما را با خودش، مرحمت می کند. البته تجلی او بر جان ما متناسب است با ظرفیت و طلب ما، و این که چه چیز از حق می خواهیم، حق با برآورده کردن آن چیز خود را بر جان ما می نمایاند. در روایت داریم: «أَنَّ اللَّهَ أَوْحَی إِلَی مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ علیه السلام یَا مُوسَی قُلْ لِبَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِی بِی فَلْیَظُنَّ بِی مَا شَاءَ یَجِدْنِی عِنْدَهُ»(1) خداوند متعال به موسی بن عمران علیه السلام وحی کرد: ای موسی به بنی اسرائیل بگو من در نزدگمان بنده ام هستم، پس هرگونه گمانی که در باره من داشته باشد مرا در آن می یابد.

عمده آن است که معلوم شود ما چه شخصیتی برای خودمان طلب کرده ایم، خداوند بر اساس آن شخصیت، به ما فیض می دهد. اگر کسی مثل ابن سینا بگوید: خدایا من می خواهم به عمق معارف الهی آشنا شوم- اما با روح فلسفی- خدا هم بر همان اساس بر او جلوه می کند. ابن سینا 15 سال در اصفهان زندگی می کرده است، خود او می گوید هر وقت مسئله ای برایم پیش می آمد که نیاز به حل آن داشتم - حس می کردم کمالاتی نیاز دارم که در دریافت آن مشکل دارم- وضو می گرفتم و به مسجد جامع اصفهان می رفتم و دو رکعت نماز می خواندم، مسئله برایم حل می شد.

ص: 124

که ابا کرد و استکبار ورزید. به قول علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» این آیه نشان می دهد که خطاب به مقام ملائکه بوده است و نه به جنس ملائکه، و چون شیطان هم در آن مقام بود، باید سجده می کرد. حالا آیا این شیطان با شش هزار سال عبادت و سلوک، آن هم سلوکی که او را به مقام ملائکه رسانده است، نمی تواند کسی را عارف کند، اما عارف شیطانی؟ به هر حال باید مواظب بود که در مسیر تزکیه و رفع موانع، برای تجلی نورِ حق و تحقق ایمان، در مسیر شریعت الهی حرکت کرد، وگرنه ناخودآگاه در دست شیطان می افتیم.

پس روشن شد اگر ما با هر ظرفیتی و برای هر مقصدی به طور صحیح تزکیه کردیم و به نظافت قلبی نائل شدیم، خدا هم بر اساس همان ظرفیت و مقصد که ما دنبال می کنیم خود را بر ما می نمایاند، تا مؤمن به آن خدایی شویم که از او تقاضای خاص داشتیم.

نماید. حالا ببینید با بدنی کردن و تقلیل دادن نظافتِ مورد نظر این روایت، چگونه آن را تغییر می دهیم و از همه آن معارفی که در دل این روایت نهفته است، خود و جامعه را محروم می کنیم. همه این ضعف ها به جهت آن است که به عظمت و جایگاه دین در زندگی عنایت کمی داریم. ما شیعه بودن خودمان را خیلی ارزان خریده ایم و چون ارزان خریده ایم، ارزان هم از دست می دهیم. گفت:

سر ز شکر دین از آن برتافتی

کز پدر میراث مفتش یافتی

مرد میراثی چه داند قدر مال

رستمی جان کند مجّان یافت زال(1)

کسی که مالی را از طریق ارث به دست آورده نمی داند برای به دست آوردن آن، چه زحمت ها کشیده شده است. وقتی فهمیدیم کلمه کلمة دین از چه پایگاهی صادر شده است، و فهمیدیم این دینی که داریم چه اندازه قیمتی است، سعی می کنیم تمام معارف و دستورات آن را در مقام خود حفظ کنیم و آن ها را در حدّ حسّی و بدنی پایین نیاوریم و نیز سعی می کنیم در فعالیت های فرهنگی مان نظر به تجلی اسم اعظم «الله» داشته باشیم که همان روش ائمه معصومین علیهم السلام است تا اوّلاً؛ روش ما «خداداری» باشد نه خدادانیِ صِرف، ثانیاً؛ خدا را با جمیع معانی و اسماء بشناسیم و عبادت کنیم و لذا یک بُعدی نمی شویم.

عقیدة بنده این است که انقلاب اسلامی به وسیله تجلی اسم اعظم الهی بر اساس ظرفیت و طلبی که امام خمینی«رحمة الله علیه» داشتند بر قلب ایشان تجلی کرد. البته این اسم اعظمی که ما می گوییم، پرتو نازله ای از آن اسم اعظم محمّدی صلی الله علیه و آله است، چون در قرآن هست که خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: بگو که من به اسم «الله» دعوت می کنم و راه من این است؛ «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَ مَنِ اتَّبَعَنِی»(2) بگو راه من این است که به «الله» دعوت می کنم، با بصیرت کامل برای خودم و همه کسانی که از من پیروی می کنند. پس ملاحظه می فرمایید که رسول خدا صلی الله علیه و آله به اسم «علیم» دعوت نفرمود بلکه به اسم «الله» دعوت کرد. روایت داریم که «الله» اسم اعظم است و یا در روایتی از حضرت رضا علیه السلام داریم که «بسم الله»

ص: 127

فاصله اش با اسم اعظمِ خدوند، از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیکتر است.(1) بسیار کم است. حال اگر شما به اسمی از اسماء الهی دعوت شدید که جامعیت اسم «الله» را نداشته باشد، شما از یک جهت متوجه کمالی از کمالات الهی هستید، اما اسماء الهی از بقیه جهات بر قلب شما تجلی نکرده است و لذا از آن جهات با خداوند آشنا نیستید و او را عبادت نمی کنید.

بعضی ها مؤمن به وجود خدا و قیامت و آداب فردی شریعت هستند اما مبارز نیستند، بعضی ها مبارز هستند اما عارف به حقایق غیبی، آن طور که باید و شاید نیستند، این ها پیرو مظهر اسم اعظم زمانه خود نیستند و در سلوک خود به مشکل برخورد می کنند و به نتیجه ای که باید برسند، نمی رسند. مظهر اسم اعظمِ زمانه در حال حاضر آن انسان بزرگی است که سعی دارد اسلام را در همه مناسباتش - اعم از فردی و جمعی و ظاهری و باطنی- پیاده کند، یعنی سعی در تحقق اسم «الله» دارد. حامل اصلی اسم اعظم، وجود مقدس حضرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است، حال شما که پیامبر صلی الله علیه و آله را دارید باید هر کس را با آن حضرت مقایسه و ارزیابی کنید تا مردم را به خدای واقعی بخوانید و نگذارید فعالیتشان پوچ و بی ثمر شود. یکی از این آقایان که می دید ما از امام خمینی«رحمة الله علیه» به نحو خاصی تعریف می کنیم، به من گفت: شما فکر می کنید که در حال حاضر بالاتر از امام خمینی«رحمة الله علیه» در صحنه عالم نیست! گفتم: حتماً نیست، گفت: چرا؟! گفتم: اگر بود بیشتر از امام خمینی«رحمة الله علیه» در سیره و سلوک پیامبر صلی الله علیه و آله ظاهر می شد و یکی از خصوصیات رسول خدا صلی الله علیه و آله در کنار سایر خصوصیات حضرت، تقابل با ابوسفیان و فرهنگ استکباری زمانه شان بود، اگر کسی به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک تر است، باید در کنار سجایای اخلاقی، عرفانی، صدای اعتراضش بلندتر از امام خمینی«رحمة الله علیه» به گوش جهانیان می رسید، مگر این که بپذیریم آن افراد مظهر و حامل اسم جامع الهی نیستند و حامل بعضی از اسماء الهی هستند. اشک و شب بیداری و عواطف و خشمِ پیامبر صلی الله علیه و آله همه و همه با هم یک انسان جامع را به صحنه آورده است و ما باید در فعالیت های فرهنگیِ خود برای نزدیکی به عالم قدس، مردم را از طریق جامعیت رسول خدا صلی الله علیه و آله به خدای واقعی نزدیک کنیم که آن «الله» است، همان طور که نباید مردم را به خدای ذهنی مشغول کنیم.

ص: 128

از خدا بخواهید که خدایا به ما توفیق ده که تو را بشناسیم و بپرستیم، در آن صورت «الله» با همه جامعیتش با ما صحبت می کند. مقام آدم که مسجود ملائکه واقع شد، به جهت استعداد پذیرش و ارائه جامع اسماء الهی بود. وقتی خداوند به ملائکه فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً»؛(1) من در زمین خلیفه قرار می دهم، ملائکه گفتند: «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ»؛(2) ما تو را تسبیح می گوییم و تقدیس می نماییم. خدا به آن ها نفرمود که شما دروغ می گویید، بلکه فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید، و خداوند با نشان دادن ظرفیت آدم که می تواند همه اسماء الهی را تعلیم بگیرد و ارائه دهد، نشان داد که ملائکه با بعضی از اسماء الهی آشنا هستند و لذا به همان ملائکه فرمود به آدم سجده کنید، و همه آن ها سجده کردند مگر ابلیس.

شایستگی خلافت الهی را دارید، به من خبر دهید از این اسمائی که به آدم تعلیم دادم. و از این طریق ناتوانی ملائکه را ظاهر نمود. سپس به آدم فرمود:

«یَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ، قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا کُنتُمْ تَکْتُمُونَ»؛(1)

ای آدم! آنان را از اسماء و حقایق شان آگاه کن. هنگامی که آنان را آگاه کرد، خداوند فرمود آیا به شما نگفتم که من غیب آسمان ها و زمین را می دانم؟! و نیز می دانم آنچه را شما آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید.

معلوم شد آدم مظهر جامعیت اسماء الهی است و لذا به مقام ملائکه فرمود به آدم سجده کنید، این جا بود که شیطان نتوانست تحمل کند. اگر به شیطان گفته بودند خداوند را تسبیح بگو، می کرد. به او دستور داده شد به مظهر جامع اسماء الهی سجده کن و از این طریق در مقابل همة اسماء الهی، همة خود را نفی بنما، و هیچ وجهی برای خود باقی نگذار، و همه ابعاد خود را در مقابل همة اسماء الهی نفی کن، و این نوع دستور برای شیطانی که منیّت خود را حفظ کرده است بسیار مشکل شد، شیطان در کنار منیّت خود می خواست خدا را تسبیح و تحمید و تقدیس کند و لذا نمی توانست «الله» را بپرستد.

سجده عامل نفی کبریایی انسان در مقابل کبریایی حضرت حق است و این برای کسی که نمی خواهد در همه ابعاد خود فانی در حق شود و همه حرکاتش نمایش اسماء الهی باشد، کار مشکلی است و اگر ما إن شاء الله ابتدا در خودمان این خطر را احساس کنیم که چنانچه در همه ابعادمان بنای بندگی حق، و نفی خود را نداشته باشیم، با شش هزار سال عبادت و کار فرهنگی، باز امکان سقوط برایمان هست، ضروری است که دانه دانه و رگ به رگ افکارمان را ارزیابی کنیم و جنبه های شیطانی آن ها را از درون خود نفی نماییم تا إن شاء الله با اسم «الله» مرتبط شویم و بندگی خدا در همه ابعادش برایمان شیرین و راحت شود.

بسیجی های واقعی با اسم «الله» این همه راه را به سرعت رفتند و شهادت ظهور همان نفی منیّت آن ها بود، و لذا است که امام خمینی«رحمة الله علیه» می فرمودند این جوانان بسیجی ره صد ساله

ص: 130

را یک شبه طی کردند، چون از طریق حضرت روح الله«رضوان الله علیه» با اسم «الله» آشنا شدند. بسیاری از علمایی که ما داریم و به آن ها ارادت هم می ورزیم و نباید از حقوق آن ها غافل شد، به آن خوبی که نظر به اسم «الله» داشته باشند، سلوک نکردند. امام خمینی«رضوان الله تعالی علیه» در کمالات معنوی جامعیت داشتند به طوری که در عین فقیه بودن، فیلسوف بودند و در عین فیلسوف بودن، عارف و مفسر قرآن بودند و کمالات عقل عملی، مثل شجاعت و توکل و سیاستمداری را در خود به نحو جامع داشتند و لذا نزدیکی ایشان به اهل البیت علیهم السلام نسبت به کسانی که بعضی از صفات الهی را دارا هستند، بیشتر بود. به همین جهت در عین ارادت به خوبان عالم باید متوجه باشیم آن هایی که در کمالات و خوبی ها در مقام جامعیت هستند شایسته ارادت خاص و اطاعت خاص می باشند.

با این مقدمه طولانی متوجه می شویم که ضروری است در فعالیت های فرهنگی نسبت به هدفی که باید به دست آوریم بسیار حساس باشیم تا فریب نخوریم و در مسیر نزدیکی به وجود مقدس اهل البیت علیهم السلام که در مقام معرفت و پرستشِ جامعیت اسماء الهی هستند، قرار داشته باشیم، زیرا آن ها علاوه بر جامعیت در شناخت و معرفت نسبت به همه اسماء الهی و عبادت خدا با همه اسمائش، به جای خدادانی در مقام خداداری هستند، به همین جهت هم علومشان از طریق معلم و درس و مدرسه به دست نیامده است. این قسمت اخیر از تأکیدهای اساسی حرف های ما در این سلسله مباحث است و بحث آن در جلسات آینده خواهد آمد.

بحثمان رسید به آن جا که یک نوع فعالیت فرهنگی داریم که برای قدسی کردن همه چیز است. باب این بحث در جلسه گذشته باز شد، اما اعتقاد ما این است که ابعاد مختلف این بحث باید کاملاً روشن و چشیده شود تا علاوه بر این که ارزش آن ها مشخص می شود، بتوانیم آن ها را در عمل مدّنظر قرار دهیم.

نمونه اش کوفیان هستند که اکثر آن ها به وجود مقدس امام حسین علیه السلام به عنوان یک امام واجب الاطاعه اعتقاد داشتند، در نامه هایی که برای امام نوشتند و افراد زیادی آن را امضاء کردند آن اعتقاد مشخص است، اما چون عزمشان ضعیف بود نتوانستند از اعتقاداتشان استفاده بکنند. به عنوان مثال یک موقع شما می خواهید بروید یک کیلو سیب زمینی بخرید، با یک تصمیم ساده می روید و کار را انجام می دهید. در این جا نمی گویند شما عزم کردید سیب زمینی بخرید. اما یک وقت شما می خواهید به جبهه بروید و جهاد کنید، این عمل مثل سیب زمینی خریدن با یک ارادة جزئی انجام نمی گیرد، این عمل یک عزم می خواهد. خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: «فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»؛(1) ای رسول من! در مسیر تبلیغ دین، پایداری و شکیبایی پیشه کن، مثل پیامبرانی که دارای عزم بودند. معلوم است که حتی همه پیامبران علیهم السلام اولوالعزم و صاحب عزم به آن معنی خاص، نبوده اند. همه پیامبران تماماً دیندار و معصوم بوده اند، ولی یکی از آن ها است که تصمیم می گیرد برود تمام بت ها را بشکند، این روحیه را که در مقابل کارها، بسیار ریشه ای و جهانی تصمیم می گیرد، روحیه صاحب عزم می گویند. شما عموماً می خواهید خوب باشید اما تا در رابطه با هدفتان صاحب عزم نشوید، نتیجه کامل نمی گیرید، باید در دستگاهی که عزم و نیت به شما بدهد وارد بشوید. فرق عزم و عدم عزم همین جاست. حضرت امام صادق علیه السلام می فرمایند: «مَا ضَعُفَ بَدَنٌ عَمَّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِیَّةُ»؛(2) وقتی که نیت انسان نسبت به عمل قوی باشد، بدن در انجام عمل احساس ضعف نمی کند، چون به عزم رسیده است.

وقتی شما عوامل سست کردن اراده را شناخته اید و آن ها را از مسیر سلوک خود حذف کرده اید، در آن صورت باید امیدوار باشید انجام آن فعالیت تا حصول نتیجه نهادینه شده است. این که می گویند در هر جلسه دینی معلوم نیست انسان با شنیدن دستورات و وظایف دینی صاحب عزم بشود، به جهت همین نکته است که آیا عوامل قوی کردن عزم را هم مدّنظر قرار داده اید؟! آیت الله ملکی تبریزی«رحمة الله علیه» می گویند: در همان اوائلی که وارد نجف اشرف شده

ص: 132

بودم، متوجه شدم از یکی از کوچه ها یک جمعی دارند از خانه ای بیرون می آیند، اما همه مثل حیرت زده ها، در یک حالت مستی خاص هستند، گویا مخ شان به هم ریخته است. ایشان می فرماید: من حدس زدم که این جا باید خبرهایی باشد، بالأخره مسئله را دنبال می کنند متوجه می شوند آن ها شاگردان ملا حسینقلی همدانی«رحمة الله علیه» هستند و آن جا هم منزل ایشان است، بعد خودشان هم جزء شاگردان ایشان می شوند. می فرمودند: وقتی ما از جلسه استاد بیرون می آمدیم، آنچنان عزم انجام دستوراتِ استاد قلب و جان ما را اشغال کرده بود که هیچ عملی جدای آنچه استاد فرموده بودند ما را مشغول نمی کرد. ایجاد چنین روحیه ای در روش ملاحسینقلی همدانی«رحمة الله علیه» مربوط به آن است که ابتدا تلاش می کردند تا موانع عزم را در شاگردانشان از بین ببرند.(1)

در درس اخلاق امام خمینی«رحمة الله علیه» که قبل از انقلاب برگزار می شد، شاگردان ایشان می گفتند که حضرت امام؛ آدم را صاحب «عزم» می کردند، به این صورت که انسان در اثر سخنان ایشان در برخورد با حقایق صاحب عزم می شد. این روش همان روش احراقی است. احراق یعنی آتش زدن، یک موقع است آدم به موانعِ راه آتش می زند و به کلی آن ها را در مقابل خود می سوزاند و دیگر دل خود را از آن ها می کند، ولی یک موقع در عینی که از موانع راه می گذرد، دل را به کلی از آن ها جدا نکرده است. می گویند سرداران بزرگ وقتی با کشتی وارد یک منطقه ای می شدند، کشتی ها را در پشت سر خود آتش می زدند که دیگر راه برگشتی نباشد. روش احراقی نیز کاری با انسان می کند که طرف راه هر گونه برگشت به گذشته خود را آتش می زند و این وقتی است که انسان توسط علم و عمل وارد عالَم جدیدی شده باشد و لذا آن فعالیت فرهنگی که عالَم انسان را عوض می کند، روش اش احراقی است. حافظ در طلب چنین روشی از خدا تقاضا می کند:

ص: 133

روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر

خرمن سوخته گان را تو بگو باد ببر

ما که دادیم دل و دیده به طوفان بلا

گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

در این روش باید چیزی برای روز مبادا نگذاریم، بلکه به هر آنچه جز راه رسیدن به دوست است، آتش بزنیم.

بیاورید، هرکدام از فعالیت ها که در چنین فضایی نیامد، در راستای هدف تو نیست و درنتیجه تو را بی معنا می کند. هر کاری که می خواهید بکنید، از جشن دانشجویی و جشن نوروز بگیر تا سفر حج، هیچ کس نگفته این کارها را نکنید. می فرماید اگر آن فعالیت ها در بستری قرار گرفت که بتوان جنبه عبادی به آن ها داد و عامل اتصال به عالم قدس شد، درست است، ولی اگر در چنین فضایی قرار نگرفت، به خودی خود موجب پوچی و بی معنی شدن زندگی انسان می شود.

وقتی عزم عبادی و الهی کردن همه کارها در ما و شما شدید می گردد که متوجه شویم خطری تحت عنوان بی معنی شدن، تهدیدمان می کند. اگر علت بی معنایی در زندگیتان را شناختید و در انجام کارهایی که جنبه الهی ندارند آن بی معنایی را احساس کردید، اولین معترض به کارها و فعالیت هایتان، خودتان هستید، و لذا برای نجات خود از بی معنایی و پوچی، صاحب عزم می شوید.

غیب و عالم معنا قرار می گیرد و چون باطن عالم، مجرد و پایدار است، آن عمل پایدار می ماند و همواره نور خود را به انجام دهندة آن می رساند، تا قیامت برسد که نور کامل آن عمل نصیب انجام دهنده آن می شود.

از نمونه چیزهایی که باطن و جنبة فوق مادی دارند سخنان و الفاظ انسان هاست که بر مبنای فکر ارائه می کنند. الفاظ من و شما از جهتی باطن دارند و باطن آن ها فکر من و شما است و این الفاظ در رابطه با اتصالشان به فکر ما، معنی پیدا می کند، برعکسِ حرکاتی که ریشه در باطن ندارند و صرفاً قراردادی است. حال اگر همه زندگی ما مثل خیابان یک طرفه بدون باطن گشت و عبارت شد از مجموعه ای از قراردادها برای رفع نیازهای دنیایی، دیگر از این زندگی نمی توان به نشاط آمد و امید اتصال به بیکرانه عالم غیب در آن می میرد. در این نوع زندگی همه چیز در حدّ قراردادهایی است برای زندگی دنیایی، حتی به نماز به عنوان عملی که برای روان ما مفید است نظر می شود، بدون آن که به حقیقت آسمانی آن توجه شود. دیوید هیوم می گوید: «البته خدا و قیامتی نیست، ولی اگر بود چیز مفیدی بود، چون در آن صورت مردم از ترس عذاب قیامت اعمال خلاف انجام نمی دادند، همچنان که اگر خدایی بود برای آرامش روان ها، چیز مفیدی بود و لذا ما تبلیغ اش را در نظام اجتماعی سیاسی خود می کنیم!!» در راستای همین طرز فکر است که شما ملاحظه می کنید فیلسوفان صد ساله اخیر در غرب بحثی در رابطه با توجه مردم به خدا دارند. جان لاک که پایه گذاران نظام سیاسی آمریکا تحت تأثیر افکار او هستند، چون معتقد است اعتقاد به خدا برای جامعه مفید است، تلاش دارد دلایلی را ارائه دهد که خدا هست، چون از نظر او و امثال او اعتقاد به خدا مفید است نه حق!

کار حق است و به باطن غیبی اش وصل است، یا باطل است و بدون باطن؟ جواب شما آن است که یک طرفه بودن خیابان موضوعی نیست که حق یا باطل بودن بخواهد.

پس ملاحظه می فرمایید که ما یک وقت موضوعِ مفید و مضر داریم، یک وقت موضوع حق و باطل. حضرت امام حسین علیه السلام حق هستند، آری؛ آن موقع چون دل ما دل حسینی است، این حق بودن حضرت برای ما مفید هم می باشد و ما را به اهداف عالیه ای سیر می دهد و به حقایق متصل می کند. آن کس که از منظر حق بودن به نهضت حضرت سیدالشهداء علیه السلام نگاه می کند، به راحتی مسئله برایش روشن است و خود را نیز از اهل آن کاروان احساس می کند، چون معتقد است کار حضرت اباعبدالله علیه السلام حق بود و ما هم باید در کنار حق باشیم. اما اگر انسان منظر خود را عوض کرد و خارج از موضوعِ حق بودن، به صِرف مفیدبودن به حرکت کربلا نگاه کرد، در این صورت است که متزلزل می شود و نمی تواند کنار حضرت امام حسین علیه السلام بماند. نمونه اش هم یکی از کسانی است که در کربلا کنار حضرت است و با حضرت شرط می کند که من تا آن جایی که برای شما مفیدم کنار شما هستم ولی آن وقتی که شما آخرین کسی هستی که کشته می شوی، من دیگر می روم، امام هم قبول می فرمایند. این فرد جناب ضحّاک بن عبدالله مشرقی است. اسبش را در یک خیمه ای که دشمن متوجه نشود، پنهان می کند و تا آن جا که می تواند از حضرت دفاع می کند، وقتی تمام نفرات حضرت شهید شدند، می آید خدمت حضرت که یا حسین! الوعده وفا، حضرت هم به او اجازه می دهند که برود. اسبش را به شدت شلاق می زند و به سرعت از بین لشگر دشمن رد می شود، این آقا هم به گمان خود از دست دشمن و کشته شدن نجات می یابد، بعدها که یاد صحنه کربلا به میان می آمد، همواره پشیمان بود که چرا کنار حسین علیه السلام شهید نشده است. چون در آن زمان از منظر حق بودنِ امام حسین علیه السلام به صحنه کربلا نگاه نکرد، از موضع مفید بودن و یا مفید نبودن نگاه می کرد، مفید بودن انسان را تا کنار امام حسین علیه السلام می آورد، ولی تا شهادت نه! شهادت را با دستگاهی به نام حق می شود فهمید، و عنایت دارید که روبه روی حق، باطل قرار دارد، اما روبه روی مفیدبودن، مضربودن است.

در نگاه قدسی؛ نظر به باطن عمل داریم و لذا حق بودن عمل برای ما اصل است، هر چند حق به واقع مفیدترین چیزها است، ولی اگر در کارها صِرف مفیدبودن و یا مضربودن مدّنظر ما

ص: 137

بود، دیگر بحث باطنِ قدسی عمل در میان نیست و سیر به سوی عالم معنویت گم می شود و این شروع پوچی است. به همین جهت دین اسلام مصداق حق بودن را علی علیه السلام قرار داده است تا انسان ها در تجزیه و تحلیلِ حق و باطلِ بودن کارها به سوی مفید و مضر بودن آن ها منحرف نشوند و در نتیجه کارهایشان بی باطن گردد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بنا به روایتی که فریقین قبول دارند در مورد علی علیه السلام می فرمایند: «عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ الْعَلِیّ، یَدُورُ مَعَهُ حَیْثُ دَار، وَ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتّی یَرِدَا عَلَی الْحَوْض»(1) علی با حق است و حق با علی است، هر کجا او باشد حق به آن سو می گراید و از هم جدا نمی شوند تا در حوض کوثر به من بازگردند. در صورتی که اگر با ملاک های مفید و مضر بخواهیم زندگی علی علیه السلام را ارزیابی کنیم، در ظاهر ممکن است بعضی از کارهای حضرت را مفید ندانیم و پیش خود بگوییم ای کاش حضرت در قضیه شورا کمی کوتاه می آمدند و می پذیرفتند به روش شیخین عمل کنند ولی بعد عمل نمی کردند! غافل از این که علی علیه السلام تا آن وقتی علی علیه السلام است و تا ابد تاریخ و بشریت را تغذیه می کند و انسان ها را به عالم قدس متصل می نماید، که حق باشد. ما هم امروزه اگر بتوانیم خود را به امیرالمؤمنینی که حق است، نزدیک کنیم، از خطر پوچی زمانه نجات می یابیم. ولی متأسفانه عده ای از افرادِ جامعه آن طور که امثال دیوید هیوم می گوید با دین برخورد دارند یعنی از نظر آن ها اعتقادداشتن به خدا صرفاً مفید است. چنانچه ملاحظه می فرمایید این دیدگاه فرهنگی، خدا را تبلیغ می کند ولی به وجود خدا به عنوان یک واقعیت نورانی و نورانیّت زا معتقد نیست، و امروزه جامعه را تبلیغات دین به روش هیوم دارد تهدید می کند و حاصل آن پوچی فعالیت های فرهنگی است.

خبر می دهد و باید ما بنده او باشیم. عمق فاجعة چنین فکری را باید ببینید تا بتوانید تحلیل کنید چرا فعالیت های فرهنگی پوچ می شود. بعضاً خدایی را تبلیغ می کنیم که خدای مفید است، در حالی که ملاحظه فرمودید خدای مفید باطن ندارد، حالا در نظر بگیرید وقتی باطنی ترین و معنوی ترین معنویات از صحنه جان ما خارج شد، دیگر حقیقتی نمی ماند که روح ها با اتصال به آن از تنگنای عالم ماده خارج شوند، در این حالت است که الفاظ و قالب های معنوی دیگر روح ندارند. ما در زمان رژیم شاه گرفتار این حالت بودیم، به ظاهر مؤمن و دیندار بودیم، الفاظ و قالب ها دینی بود، اما همه چیز در حال سکولار شدن بود، حتی عبادات. وقتی آن فضا را با فضایی که امام خمینی«رحمة الله علیه» به وجود آوردند مقایسه می کنیم، می فهمیم چگونه دینمان بی باطن بود، با الفاظی بی روح که بیشتر شبه قدسی بود و ما را به عالم قدس متصل نمی کرد.

ممکن است سؤال شود آیا امکان دارد عقیده یا عملی هم مفید باشد و هم باطن داشته باشد؟ جواب این است که حتماً امکان دارد، اما مواظب باشید موضوع به یک طرف منحرف نشود، به طوری که شما نماز بخوانید اما این نماز را بدان جهت بخوانید که قرارداد خدا را انجام دهید، و از خطرات احتمالی رهایی یابید، بدون توجه به باطنی که نماز دارد؛ در حالی که اگر آن باطن درست شناخته شد، اولاً: وسیله اتصال شما با عالم غیب می شود و ثانیاً: شما را از خطرات جسمی و روحی حفظ می کند.

بحث این است که همه چیزِ انسان باید باطن داشته باشد. نمازی که به نماز پیامبر صلی الله علیه و آله وصل نباشد نماز نیست، همان طور که نماز پیامبر صلی الله علیه و آله به حقیقت نمازی وصل است که حضرت در معراج انجام دادند. در روایت از امام صادق علیه السلام داریم؛ چون خدای عزوجل پیامبرش را به آسمان های هفتگانه برد و با او سخن گفت، حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: سپس به من گفته شد: ای محمد! سرت را بالا کن، چون سرم را بالا کردم، طبقات آسمان شکافته و حجاب ها عقب زده شد، گفتند: سر فرود آور بنگر چه می بینی! چون نگاه کردم خانه ای دیدم مانند بیت الله شما، و حرمی دیدم چون این حرم [مسجدالحرام] چنان که اگر چیزی از دستم رها می شد جز بر این حرم نمی افتاد، آنگاه به من گفته شد: یا محمد! این حرم است و تو محترم هستی و برای هر صورتی مثالی است «لِکُلِّ مِثْلٍ مِثَالٌ» سپس به من وحی کرد که ای محمد! به «صاد» نزدیک شو، اعضای سجده خویش را بشوی و آن ها را پاک گردان و برای پروردگارت

ص: 139

نماز بگذار. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به صاد نزدیک شد - صاد آبی است که از ساق راست عرش جاری است- و با دست راست آب را برگرفت، بدین سبب وضو با دست راست انجام می گیرد. سپس خداوند به او وحی فرستاد صورت خود را بشوی، که عظمت مرا خواهی نگریست، پس از آن دو ذراع راست و چپ را بشوی که با دستت کلام مرا خواهی گرفت، سپس با باقی مانده همان آبِ دست، سر و پاها را تا برآمدگی، مسح کن که من بر تو فرخنده گردانم و گام هایت را به جایی می رسانم که جز تو هیچ کس آن جا گام ننهاده باشد. سپس حضرت صادق علیه السلام فرمودند: این است علت وضو.(1)

چنانچه ملاحظه می فرمایید؛ این حدیث شریف دارای معارف بسیار دقیق و سرّی است. همین قدر روشن شد که این وضوی ظاهری، صورت یک وضوی باطنی است. همان طور که حقیقت انسانیت شما نور پیامبر صلی الله علیه و آله است که همان انسان کامل می باشد و همان طور که شما تلاش می کنید به انسان کامل نزدیک شوید، با وضوی خود نیز سعی می کنید به باطن آن وضو متصل گردید و تا آن جا سیر کنید که إن شاء الله باطن تان از چشمه صاد وضو بسازد و مفتخر شوید به رؤیت عظمت پروردگارتان.

اصل نماز من و شما در معراج است و باید طوری نماز را به جای آورد که شایسته اتصال به آن نماز شود و باطن پیدا کند. کتاب عزیز اسرارالصلاة آیت الله جوادی«حفظه الله تعالی» که تحت عنوان «رازهای نماز» ترجمه شده کتاب فوق العاده خوبی است. ایشان در آن کتاب تلاش دارند به ما بگویند که این نماز باطن دارد، این کار مهم تر از آن است که دلیل بیاوریم نماز خوب است. روایت هایی که در آن کتاب در مورد نماز جمع آوری شده است، همه را پیامبر صلی الله علیه و آله از معراج آورده اند. معراج یعنی عالی ترین مرتبة غیب عالم، مرتبه ای که جبرائیل علیه السلام نتوانسته به آن مرتبه برود. اَسرار هرچیز در معراج است. پیامبر صلی الله علیه و آله از معراج اسرار نماز را گرفته اند و این صورت نماز که به ما دستور داده شده، دروازة ورود به آن اسرار است. علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» در تفسیر سوره إسراء که گزارشِ معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله است در قسمت روایی، در قسمتی از حدیثِ معراج آورده اند که؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «از عجایب خلق

ص: 140

خدا خروسی دیدم که دو بالش در بطون زمین هفتم و سرش نزد عرش پروردگار بود و این خود فرشته ای از فرشتگان خدایتعالی است. وقتی این خروس دو بال خود را باز می کرد از شرق و غرب می گذشت و چون سحر می شد، بال ها را باز می کرد و به هم می زد و به تسبیح خدا بانگ بر می داشت و می گفت: «سُبُّوحٌ ملکٌ قُدُّوس کبیرٌ مُتَعال لا اِلهَ اِلا هُوَ الْحَیُّ القَیُوم» وقتی این را می گفت، خروس های زمین همگی شروع به تسبیح نموده، بال ها را به هم می زدند.»(1) این روایت نشان می دهد چنین نیست که ما فکر کنیم اوقات نمازهای پنجگانه قراردادی است و قرار گذاشته اند وقتی خورشید از وسط آسمان به طرف مغرب مایل شد ما نماز ظهر بخوانیم، بلکه این دستور که چه موقع باید نماز ظهر را خواند برای خود باطن دارد، و بقیه دستورات دینی هم همین طور است.

پس چنانچه ملاحظه فرمودید؛ روایات زیادی ما را متوجه می کند که همة فعالیت های فرهنگیِ دینی دارای باطن می باشند و به حقیقت معنویِ موجود در عالم غیب وصل اند و باید در هرگونه فعالیت فرهنگی در مدّ نظر ما غیبِ آن فعالیت باشد و در نهایت باید نظر ما به خدا ختم شود که غیب الغیوب است، و منظورمان از غیب، تمام عوالم ماوراء عالم مادی است، اعم از ملائکه و اسماء الهی تا مقام غیب الغیوبی ذات احدی و حضرت حق. اساساً یکی از شرط های ایمان به غیب، ایمان به ملائکه است و خداوند خصوصیات رسول خود و مؤمنین را چنین توصیف می کند که «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ»؛(2) رسول خدا به آنچه از طرف پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده و مؤمنون نیز، همه و همه به خدا و ملائکه و کتاب ها و پیامبران پیشین ایمان آورده اند. ملائکه یعنی حقایق غیبی و مبادی غیبی عالم و یکی از شروط ایمان، ایمان به ملائکه است. به گفته شهید مطهری«رحمة الله علیه» چه کسی گفته است اصول دین همین هایی است که فعلاً مطرح است؟ ایشان می گویند اگر به قرآن مراجعه کنید یکی از اصول دین، ایمان به ملائکه است. همان طور که اگر به قرآن مراجعه کنید یکی از اصول دین حتماً امر به معروف ونهی از منکر است.

ص: 141

روایتی نداریم که اصول دین همین هایی است که فعلاً مطرح است. این اصول دین مشهور را متکلمین شیعه در مقابل متکلمین اشعری و معتزلی طرح کرده است تا مرز خود را از آن ها جدا کنند. پس ایمان به ملائکه از سایر اصول اعتقادی ما کمتر نیست. تازه وقتی توانستیم به ملائکه ایمان بیاوریم و مقام «لا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ»(1) که می فرماید ملائکه هیچ نوع عصیانی در مقابل امر خدا ندارند و فقط آنچه را خداوند به آن ها امر می کند انجام می دهند، را بفهمیم، بعد از فهم چنین مقامی برای ملائکه، می توان متوجه چنین مقامی برای امام و امامت شد که مجسمة جامع ملائکه آسمان در زمین هستند و شما در زیارت جامعه به آن صفات برای امامان علیهم السلام اشاره می کنید. پس باید ابتدا ملائکه و مقام غیبی آن ها شناخته شوند تا معلوم شود که ائمه مجسمة ظهور ملائکه هستند و ملائکه شناسی و ایمان به ملائکه یکی از قیمتی ترین عقاید ما باید باشد. حتی آقای پروفسور کربن حرفش این است که بزرگ ترین خسارتی که فرهنگ مدرنیته به بشریت تحمیل کرد، غفلت از حضور و نقش ملائکه در هستی است، به طوری که جایگاه آن ها را از صحنة معرفت انسان ها حذف کرد. ما در مباحث عقیدتی خود، از خدا بحث می کنیم، از معاد و نبوت و امامت و عدل بحث می کنیم، اما از ملائکه بحث نمی کنیم. در صورتی که طبق آیه مذکور بعد از ایمان به خدا، بحث ایمان به ملائکه مطرح است، لازم است توجه به ملائکه و نحوه وجود غیبی آن ها، به عنوان باطن عالم، و مدبّرات عالم وجود، همواره مدّ نظر باشد.(2)

ایمان به ملائکه به این معنی است که قلب ما تصدیق می کند همة حرکات این عالم، باطن دارد و قرآن در بسیاری از آیات به آن ها قسم می خورد و مثلاً می فرماید: «وَالنَّازِعَاتِ غَرْقًا، وَالنَّاشِطَاتِ نَشْطًا، وَالسَّابِحَاتِ سَبْحًا، فَالسَّابِقَاتِ سَبْقًا، فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا».(3) و یا می فرماید: «وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا، فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا، وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا، فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا، فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا».(4) همه

ص: 142

این نوع آیات می خواهد ما را متوجه نقش غیبی ملائکه به عنوان مبادی عالم وجود و باطن عالم بکند.

همین الفاظی که من برای شما ادا می کنم مگر نه این که معانی مربوطه اش در باطنش قرار دارد؟ و من آن معانی را از طریق ظهور این الفاظ اراده می کنم؟ این الفاظ ظاهر می شود و آن معانی، ملائکة آن الفاظ هستند. مقام معانیِ غیبی همراه با وحدت است، در صورتی که مقام الفاظِ مادی همراه با کثرت است، اگر از طریق این الفاظ، معانی مخصوصش در ذهنتان نیاید، الفاظ من را جیغ و داد حس می کنید.

بسیاری از روایات؛ ما را متوجه وجود و نقش ملائکه می کنند تا ما از آن ها غفلت نکنیم. روایت داریم که: «خداوند و ملائکه و ساکنان زمین و آسمان، حتی مورچگان در لانه خود و ماهیان دریا، بر عالم و دانشمندی که مردم را به خیر و سعادت راهنمایی کند، صلوات و درود می فرستند.»(1)

در این روایت چنانچه ملاحظه می کنید ملائکه را نیز در دعا به اهل علم صاحب نقش می داند. در روایتی دیگر می فرماید: «ملائکه پر و بال خویش را برای صاحب علم می گشایند به جهت رضایتی که از عمل او دارند.»(2)

این قدر این حرف ها دقیق و درست است که غفلت از آن ها، غفلت از جدی ترین مراتب واقعیت است و در یک کلمه می فرماید: کسی که با نیت صحیح به طرف علم رفت، تمام ابعادش باطن دار می شود. حالا اگر کسی فعالیت فرهنگی بکند، اما تلاش او در جهت باطن دارکردن فعالیت ها نباشد، علاوه بر این که از انوار باطنی و هدایت های آن ها بی بهره می گردد، همة شخصیت او هیچ و پوچ می شود. مثل یک طرفه بودنِ خیابان یک طرفه که هیچ واقعیتی ندارد و یک قرارداد است، فردا می شود یک طرفه بودن آن را تغییر داد و با این کار هیچ چیزی عوض نمی شود، چون چیزی نبود.

حال نقش فعالیت هایی که متوجه است همه فعالیت ها را باید به عالم قدس وصل کند، با توجه به این نکات روشن می شود. فرق نکاح با زنا، به ظاهر به چند جمله ای است که در عقد نکاح باید بین زن و مرد اداء شود، ولی اگر در یک فرهنگ دینی با رعایت آنچه به ما دستور

ص: 143

داده اند صیغه عقد خوانده شود، رابطه این زن و مرد یک رابطه قدسی و باطن دار خواهد شد. گفتیم از نظر ظاهر جیغ و یا حرف های معنی دار هردو لفظ است، ولی پشت یکی، جنبة معنوی هست و در دیگری آن جنبه معنوی و آن باطن وجود ندارد. پس نمی شود حدّ نگاه ما برای ارزیابی اعمال به ظاهر فعالیت ها باشد، بلکه باید به باطن آن ها نظر داشت و در این راستا تفاوت نکاح و زنا یک تفاوت اساسی است.

در روایت داریم که اگر کسی از خانه بیرون آمد و گفت: «بِسْمِ الله وَ بِاللهِ وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ» تمام ملائکه مأمور رفع حوائج او می شوند، یعنی عوامل باطنی عالم به کمک او می آیند. باز در روایت داریم که «اگر کسی بی وضو از خانه خارج شد و مسائلش حل نشد خودش را ملامت کند»، چون وضو به عنوان نحوه ای از طهارت و زمینة رفع حجاب است تا مقامات عالیه عالم بر او نظر کنند. یا می فرماید: اگر انگشتر عقیق دستت کردی و بیرون آمدی، ملائکه مدد می کنند تا حوائج تو برطرف گردد. باید جایگاه این نوع روایات را پیدا کنیم تا متوجه شویم این ها حرف های ساده ای نیست، بلکه نگاهی است که متوجه نقش و تأثیر حقایق باطنی عالم در زندگی ما است و یک نوع توجه به اعمالی است که آن اعمال می توانند تأثیر حقایق باطنی را به نحو صحیح در زندگی پیاده کنند. همه این حرف ها برای این نکته بود که عزیزان متوجه پایگاه آن نوع از فعالیت های فرهنگی شوند که باطن قدسی دارند - از ازدواج گرفته تا غذاخوردن و سلام کردن- چون ما در این دنیا آمده ایم فقط برای عبادت و متصل شدن به عالم معنی و رسیدن به قرب الهی، وقتی ما این نکته مهم را از یاد نبردیم، از یک طرف حجاب کفر را به خوبی می شناسیم و از طرف دیگر موانع بین خود و خدا را بهتر رفع می کنیم و در آن راستا نور حقیقت برای جان ما منکشف می شود و از افتادن در تاریکی دنیا نجات می یابیم. گفت:

یک چشم زدن غافل از آن یار نباشید

شاید که نگاهی کند آگاه نباشید

وقتی بشر گرفتار حسّ و حسّیات نشود می تواند جایگاه دین و دستورات آن را بشناسد و از اشارت های آن مسرور گردد.

آن کس است اهل بشارت که اشارت داند

نکته ها هست بسی، محرم اسرار کجاست؟

ص: 144

خدا إن شاء الله به من و شما توفیق دهد که از این مساله بزرگ غفلت نکنیم.

در یک جمع بندی، در این جلسه نکات زیر مورد بررسی قرار گرفت:

1- روایت «اَلنِّظافَةُ مِنَ الْاِیمَان» نظر به یک قاعده قدسی دارد و به اندازه ای که قلب از عقاید باطل و اخلاق فاسد پاک شود، زمینه تجلی انوار الهی بر آن فراهم می گردد، و در همین راستا ضعف بینشی که سعی دارد جهت متون مقدس را بدنی و دنیایی کند، باید مورد توجه قرار گرفت.

2- تجلیات الهی بر اساس زمینه و پذیرش افراد متفاوت است و بهترین زمینه، زمینه ای است که پذیرای اسم «الله» باشد.

3- عدم ایمان شیطان به اسم «الله» و این که ایمان به اسم «الله» با نفی کلی منیّت و پذیرش مطلق بندگی خدا همراه است و این غیر از عباداتی است که در اثر آن ها بعضی از اسماء الهی بر فرد تجلی می کند.

4- مقام ائمه علیهم السلام مقام شناخت اسم «الله» است، به طوری که خدا را با تمام اسماء حسنایش می شناسند و بر همان اساس او خدا را عبادت می کنند و از این طریق، همة ابعاد ایشان در مقام وصول به هدف و نتیجه است و هر کس روش ائمه علیهم السلام را انتخاب کرد در همه ابعاد از پوچی و بی ثمری نجات می یابد.

5- در ارزیابی عالمان دین، در عین احترام به همة آن ها جامعیت را باید برای آن هایی قائل شد که مظهر همه اسماء الهی باشند و مردم را نیز به همة اسماء الهی دعوت می کنند و در این راستا جایگاه امام خمینی«رحمة الله علیه» جایگاه خاصی است.

6- برای ورود به فعالیت دینی که همة ابعاد ما را نورانی کند، عزمی خاص نیاز است و وقتی از یک طرف هدف اصلی زندگی را شناختیم و از طرف دیگر جایگاه دین را در راستای اتصال به عالم قدس درست فهمیدیم، عزمی که مورد نظر دین است در ما ظهور خواهد کرد.

7- در مورد نقش اعمال باطن دار، باید سعی کنیم با اتصال به عالم قدس همه اعمال خود را به باطن معنوی اش متصل گردانیم تا از انوار غیبی آن دائماً بهره گیری کنیم و هرگز افسردگی و پوچی به سراغ ما نیاید.

ص: 145

8- در تفاوت بین حق بودن اعمال با مفید بودن اعمال، با توجه به حق بودن اعمال است که فعالیت ها باطن معنوی پیدا می کنند و از پوچی می رهند.

9- روایات حاکی از آن است که همة دستورات دین ریشه در عالم قدس و معنویت دارند و نباید آن دستورات را بریده از آن عالم مدّنظر قرار داد.

10- با توجه به ملائکه و جنبه های قدسی آن ها، همه عالم به اذن الهی در تدبیر ملائکه است و نباید از نقش آن ها در عالم غافل شد، تا از عالم قدس غافل نشویم و بتوانیم از آن ها بهره گیری کنیم. البته در جلسات آینده در رابطه با چگونگی ارتباط با عالم قدس بیشتر صحبت خواهد شد. إن شاء الله

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 146

ص: 148

بسم الله الرحمن الرحیم

آگاهی ها جایگاه خاصی در زندگی دارد که با آگاهی به حقایق عالم فرق اساسی دارند. انسان برای جهت دادن به اصل زندگی و به ثمر رساندن آن باید از حقایق عالم آگاه باشد، ولی از آن طرف آگاهی به حقایق عالم هم نباید در حدّ مفاهیم باشد، بلکه باید با «وجودِ» حقایق مرتبط بود تا به واقع از نور آن ها بتوانیم بهره مند شویم.

پس یک بحث این است که فضل را از علم جدا بدانیم و یک بحث آن است که نقش علم حصولی را با علم حضوری مساوی نگیریم. در قرآن وقتی سؤال می فرماید: آیا عالم با جاهل مساوی است؟ منظورش آن است که آیا کسی که متوجه حقایق شده با آن کسی که متوجه حقایق نشده مساوی است؟! یک جا می فرماید:«وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ»؛(1)

یعنی انسان کور و بینا مساوی نیست، و انسان مؤمن را انسان بصیر می داند و کافر را کور به حساب می آورد، سپس می فرماید: «وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ»؛(2) ظلمات و نور مساوی نیستند، سپس می فرماید: «وَمَا یَسْتَوِی الْأَحْیَاء وَلَا الْأَمْوَاتُ»؛(3)

زنده و مرده مساوی نیستند. حال این چه علمی است که عین زنده بودن است، مسلّم آن علم مثل علوم رسمی در حوزه و دانشگاه نیست، چون مقابل علم، جهل است و نه سواد. ممکن است انسان سواد داشته باشد ولی عالم نباشد، زیرا مقابل سواد، بی سوادی است و نه علم. اباذر عالم هست اما سواد ندارد، پیامبر صلی الله علیه و آله عالم هستند اما سواد ندارند، چون همان طور که عرض شد مقابل علم، جهل است نه بی سوادی، و آنچه ارزش و کمال است علم است، به شرطی که آن علم وسیلة هدایت انسان به سوی حقایق باشد و قلب را با حقایق مرتبط کند وگرنه علم داشتن به مفهوم حقایق به خودی خود کارساز نیست و خطر این که برای قلب ما حجاب شود نیز هست.

حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه» می فرمایند: «برای همه حجاب های زیادی هست که غلیظ تر از همه، همین حجاب علم است... آن علمی که باید انسان را هدایت کند مانع می شود، و علم های رسمی همه همین طورند که انسان را از آنچه باید باشد، محجوب می کنند»(4)

ص: 150

وقتی ما خود را در علم حصولی متوقف کنیم همان علم حجاب می شود و ما را به خود مشغول می کند.

مرحله بعد این است که اخلاقی را به دست آورد که متناسب آن عقاید حقّه باشد و سپس باید علم به آدابی داشته باشدکه آن آداب با آن اخلاق و آن عقاید هماهنگ باشند. آن قدر در کسب عقیده صحیح تأکید شده که برای کسب آن اذن و اجازه سرپرست هم لازم نیست و آنچنان هم نیست که بتوان عقاید را از کسی تقلید کرد، و لذا به خودی خود کسب آن واجب است، درحالی که شما در احکام می توانید تقلید کنید.

آنچه ابتدا باید شناخت و بدان معرفت پیدا کرد، حقایق عالم است، مثل خدا، ملائکه، معاد، و نبی و نبوت، و امام و ولایت، و سپس خود را متخلق به اخلاقی بکنیم که در بستر آن اخلاق، جهت قلب ما به سوی آن حقایق سیر کند، پس علاوه بر عقیده صحیح، اخلاق صحیح هم نیاز دارید. علم به آداب و احکام هم جای خود دارد که باید اعمال ما مطابق شریعتی باشد که بدان معتقدیم، ولی آنچه ما در این سلسله مباحث دنبال می کنیم و آن را یک اصل اساسی برای همة فعالیت های دینی و فرهنگی می دانیم «نوع ایمان به حقایق» است و می خواهیم تأکید کنیم که ایمان به حقایق وقتی محقق می شود که با علم حضوری و قلبی بتوانیم با حقایق مرتبط باشیم.

عقاید باطل است در عقاید باطلِ خود راحت و راضی باشد. ولی در درون خداشناسی های ما خطر دیگری خوابیده و آن این که آدم با صد دلیل برای خود اثبات می کند که این فکر و فرهنگ حق است، بعد فکر می کند که این دانایی برای وارد شدن در فرهنگ حق خواهان کافی است و متوجه نیست که باید یک برنامه بسیار ظریف داشته باشد تا در آن حقی که می شناسد محقَّق شود. به همین جهت وقتی طرف وارد عالَم «خداداری» شد، اصطلاحاً می گویند فلانی در فلان صفت محقَق است یا می گویند در مقام تمکُّن قرار گرفت، چون از دانایی نسبت به آن صفت به دارایی نسبت به آن صفت سیر کرده. به همین دلیل حضرت علی علیه السلام در ارتباط با ایمان به خدا و ارتباط قلبی با حضرت حق می فرمایند: «لا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْعِیَانِ وَ لَکِنْ تُدْرِکُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ»(1) چشم ها او را نمی بینند و لکن قلب ها به کمک حقایق ایمانی، او را درک می کنند. لذا چنانچه انسان بتواند قلب خود را در مشاهده حضرت پروردگار به صحنه بیاورد و ارتباط مفهومی او به ارتباط قلبی و حضوری تبدیل گردد، می گویند آن فرد در مقام ایمان به خدا محقَّق شده است.

دنبالش بودید، پیش خود می گویید خیلی خوب شد بحمدالله وارد مسیر خوبی شدم، ولی چون قواعد حفظ آن را ندارید و از طرفی قلب هم آماده حفظ آن نیست، آن حالت می رود. البته دوباره در یک شرایط مناسب می آید و باز می رود، این که می آید و می رود به این جهت است که هنوز به حالت «تمکّن» نرسیده اید، هنوز در مرحله «تَلَوُّن» هستید. نباید نگران بود، انسان از این احوالات می فهمد که اگر راه را ادامه دهد نتیجه می گیرد و به مرحله ای می رسد که صاحب این حال می شود که به آن حالت، مقام «تمکّن» می گویند، در این حالت دیگر انسان به نحو پایدار وارد آن مقام می شود و با صاحب اصلی مقام قرب مرتبط می گردد. فرق آب با پارچه تر در همین است که پارچه تر تابع است، اما آب واصل است. می گوییم آب صاحب اصلیِ تری است اما پارچه تر به تبع آب تر است. وجود مقدس واسطة فیض، صاحب اصلی مقام قرب در عالم هستند، و آن مقامی است، که آن حضرت بی واسطه، با حضرت ربّ العالمین مرتبط اند که در حال حاضر واسطة فیض عالم حضرت صاحب الامر، امام زمان عجل الله تعالی فرجه هستند. هرکس خواست به مقام قرب وارد شود، به مدد نور صاحب اصلیِ قرب می تواند وارد شود. همان طور که صاحب ضلالت، شیطان است و بقیه گمراهان به تبع شیطان گمراهند، صاحب هدایت هم امام معصوم علیه السلام هستند، چون آن حضرت مظهر هدایت الهی هستند و بقیه به اندازه تبعیت از آن حضرت از هدایت بهره مندند. زیرا هر چیزی یک ذاتی دارد و اَعراضی، که آن اعراض تابع آن ذات هستند و به آن ذات ختم می شوند و فارابی بر اساس همین مطلب می فرماید: «کُلُّ مَا بِالْعَرَضِ لاَبُدَّ اَنْ یَنْتَهِی اِلَی مَابِالذَّات»؛ یعنی هر مابالعرضی، منتهی می شود به مابالذاتی، مثل این که هر تری به یک عین تری ختم می شود، یا هرچیز شیرینی به عین شیرینی ختم می گردد. انسانیتِ هر انسانی به ذاتی باید ختم شود که عین الانسان است.

نمی شود شما بگویید هدایت انسان مربوط به هادی مطلق، یعنی خداوند است، زیرا اسم هادی مظهر دارد و مظهر و نمونه کامل هدایت الهی، امام معصوم است، همان طور که مظهر اسم مُضلّ شیطان است. گاهی خداوند کسی را به جهت عدم شایستگی از درگاه خود دور می کند، مظهر این اراده و مظهر این اسم، شیطان است. در واقع چون خداوند جلیل است و مقامش اجلّ از آن است که هر کس بتواند به درگاه آن حضرت نزدیک شود، بعضی را که شایسته نزدیکی و قرب نیستند، دور می کند، این دورشدن توسط شیطان انجام می گیرد. به زبان

ص: 154

تکوین می فرماید: من اَجلّ از این هستم که تو در حوزه قرب من بیایی. خداوند فرمود: «اَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی»؛(1) من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند. آیا خداوند همنشین امثال صدام هم است؟ مسلّم نه. چطور صدام را از همنشینی خود محروم می کند؟ با اسم جلال. حضرت حق یک اسم جمال دارد، یک اسم جلال؛ با اسم جمالْ خود را به بنده اش می نمایاند، می فرماید: خوش آمدی بیا نزدیک! با اسم جلال می فرماید: برو تو نمی توانی بیایی. چون اگر کسی شایستگی ارتباط با حق را در خود به نحوی به وجود نیاورد، او را پس می زنند، البته کم و زیاد دارد. به قول حافظ:

چو پرده دار به شمشیر می زند همه را

کسی مقیم حریم حرم نخواهد شد

اسم جلال اگر برای مؤمن تجلی کند، خوف می آورد، و اگر برای کافر تجلی کند، محرومیت از لطف می آورد. شیطان مظهر اسم مضلّ حضرت حق است، مگر خود خداوند نفرمود: «فَمَن یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ»؛(2) چه کسی می تواند آن فردی را که خدا گمراه کرد هدایت کند؟ یا می فرماید: «قُلْ إِنَّ اللّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاء وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنَابَ»؛(3) بگو ای پیامبر! خدا هر که را خواست گمراه می کند، و آن کس که اهل انابه هست به سوی حقیقت هدایت می کند. البته عنایت دارید که خواست خدا بوالهوسانه نیست، خواستش حکیمانه و روی حساب است، اما روی حساب یک عده ای را از مسیر هدایت بیرون می کند، می گوید تو اصلاً لیاقت نداری که در این مقام و رتبه بیایی. عرضم این بود که حالا که می خواهد کسی را از مسیر هدایت بیرون کند، مظهر آن اسم، شیطان است و شیطان ذاتی است که همه بدی ها به آن ختم می شود. خطر این است که ما یادمان برود که باید حریم حق را رعایت کنیم. اگر حریم حق را رعایت نکنیم، یعنی آنچه واقعاً حق مطلب است ادا نکنیم، ما را پس می زنند.

پس اگر مسیر را درست طی کنیم و قلب را در عبادات خود به صحنه بیاوریم، وارد احوالات معنوی می شویم، این احوالات در ابتدا به صورت «تلوّن» می باشد، یعنی بعضی مواقع

ص: 155

می آید و بعضی مواقع می رود تا آرام آرام نسبت به آن حالت به مقام «تمکُّن» برسید و روشن شد صاحب اصلی احوالات معنوی و مظهر اسم هادی خداوند، امام معصوم علیه السلام است که به عنوان واسطه فیض، بی واسطه با خداوند مرتبط است و اگر ما خواستیم از هدایتی بهره مند شویم که از طریق قلب با خداوند مرتبط شویم باید وارد فرهنگ امامان معصوم علیهم السلام شویم که إن شاءالله بحث خواهد شد.

می کند، و عرض شد در آن صورت اصلاً ضرورت وجود دین زیر سؤال می رود. زیرا نتیجه آن دیدگاه این می شود که آنچه دیروز دین گفته، امروز دنیای مدرن می گوید پس دیگر چه نیازی به دین؟! در بحث «شبه قدسی کردن دین» به ظاهر دین را پذیرفته، اما آن را از تأثیر انداخته است به طوری که در این روش، دینْ نمی تواند نقش آفرین باشد چون قالب دینی است ولی قلب آن زمینی است و راهی به سوی عالم قدس ندارد، که بحث آن تا حدّی روشن شد و در آینده بیشتر به آن پرداخته می شود.

انجام بدهد که شما انجام می دهید، ولی هیچ بهره ای از قدسی شدن نصیبش نمی شود، و بر عکس، احساس بی معنایی زندگی در او تشدید می شود.

در زندگی دینی، شرایط طوری است که نفس کشیدن انسان هم عبادت محسوب می شود، چون در زندگی دینی ساحت انسان عوض شده، لذا تمام حرکات و سکنات انسان مؤمن - اعم از خواب یا بیداری اش- سیری است به سوی عالم قدس. این نکته را به دقت حفظ کنید تا جایگاه قدسی شدن زندگی در هستی روشن شود، چون آفاتی که در فعالیت های فرهنگی پیش می آید، به جهت غفلت از موضوع فوق است. ممکن است شما در این فکر قرار گیرید که حرکات ما با حرکات فلانی یکی است، پس نتیجه آن هم در همان سطح است، در حالی که در زندگی، حرکت و فعالیت مقصد اصلی نیست، آن معنایی که بر اساس آن معنا، این حرکت انجام می شود مهم است که آیا آن حرکت نظر بر عالم قدس دارد و یا یک فعالیت وَهمی و خیالی است. مگر ما در روایت از امام صادق علیه السلام نداریم:

«لَا تَنْظُرُوا إِلَی طُولِ رُکُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإِنَّ ذَلِکَ شَیْ ءٌ اعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ اسْتَوْحَشَ لِذَلِکَ وَ لَکِنِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ حَدِیثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ »؛(1)

برای بررسی شخصیت فرد به طول رکوع و سجود او توجه نکنید، ممکن است به آن کارها عادت کرده باشد و برای او سخت باشد آن ها را ترک کند. توجه کنید به راستگویی او، و این که حقوق افراد را رعایت می کند یا نه.

باز حضرت می فرمایند: «اِنَّ الثَّوابَ عَلَی قَدْرِ الْعَقْل»؛(2)

خداوند به اندازه عقل افراد عبادتشان را قبول می کند و به آن ها پاداش می دهد.

آن وقت عقل را هم معنی می کنند که منظور از این عقل، عقل حِکمی و فلسفی نیست، فرمودند: «اَلْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَن»؛(3) عقل آن هوشیاری و شعوری است که به کمک آن خدای رحمان عبادت می شود، و انسان را تا بندگی خدا سیر می دهد.

ص: 158

پس چنانچه ملاحظه می فرمایید؛ در فعالیت ها، جهت گیری مهم است که شما با این فعالیت، جهت جان را به کدام سمت و سو سوق می دهید، آیا تمام افق جان خود را در راستای بندگی خدا قرار داده اید و آن فعالیت ها را وسیله تحقق آن بندگی می دانید و یا به قالب دینی آن فعالیت ها مشغول هستید و به همین که ظاهر آن فعالیت ها، دینی است، راضی شده اید؟!

عین همین حالتِ عقل و جهل برای انسان ها هست، گاهی خداوند در زندگی زمینی شرایطی را فراهم می کند تا ما در دنیا مشغول ارتباط با خدا شویم. فرمود: «قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِیعاً»؛(1) گفتیم همه بروید روی زمین، «فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُم مِّنِّی هُدًی»(2) حالا در این شرایط جدیدِ زندگی زمینی یک هدایتی می فرستم که به من وصل شوید. «فَمَن تَبِعَ هُدَایَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»(3) هرکس آن هدایت و شریعت را بگیرد، در عین دوری از من، برای او خوف و حزنی نخواهد بود، چون با رعایت و اطاعت شریعت، به خدا نزدیک هستید و یک نوع برگشت به خدا در صحنه است. گاهی آدم ها در زمین مشغول زندگی می شوند، ولی طوری مشغول زندگی می شوند که گویا فراموش می کنند منزل اصلی آن ها، منزل قرب الهی بوده است. اگر دین، حضور فعال در زندگی ما نداشت، در دنیا از خدا دور خواهیم بود، چون دنیا محل هبوط انسان هاست و نه منزل اصلی شان، اما اگر در عین اجرای هبوط به او گفتند برو، ولی با دادن شریعت به او گفتند بیا و او آمد، او در واقع مقامش، مقام عقل است.

امام می فرمایند به اندازه ای که انسان عقل دارد عبادتش قبول است. این روایات به ما نشان می دهد ما باید چیزی بالاتر از ظاهر حرکات و سکنات عبادی در زندگیِ دینی خود به صحنه بیاوریم. در روشی که معتقد است همه فعالیت های فرهنگی باید قدسی باشد، متوجه است که باید باطن حرکات جنبه برگشت به حق داشته باشد، و بدین لحاظ بندگی خدا، همة حقیقت انسان است و بنده جز آنچه را مولا دستور می دهد، انجام نمی دهد، اختیارش را در اختیار حکم مولا قرار می دهد.

بنده را اختیار کی باشد

بنده جز سایه وار کی باشد؟

بنده خدا یعنی روحی که پذیرفته است حکم حق بر فکر و خیال و قلب و بدن او جاری باشد، اختیارش را به دست حق داده است، و این غیر این است که انسان بی اختیار باشد، بلکه با اختیارش حکم خدا را اختیار کرده است و لذا می بینیم در ظاهر و باطن کاملاً تسلیم حکم خدا

ص: 160

است. یکی از جاهایی که عموماً حرف عرفا را نمی فهمند همین جا است. آن عارف، مدام به نفس امّاره گفته: توحرف نزن، بگذار حق فرمان دهد! فضولی های نفس امّاره را کنترل کرده تا رسیده است به این که بگوید: «اُفَوِّضُ اَمْرِی اِلَی الله»؛ امور خود را به خدا وامی گذارم، این کجا جبر است؟ این پذیرفتن عظمت و جبّاری خدای حکیم است در برنامه ریزی های زندگی. به قول مولوی:

این معیت با حق است و جبر نیست

این تجلی مَه است، این اَبر نیست

در جای دیگر می گوید: «این نه جبر است بلکه این جبّاری است» این انسان خیلی بر خودش حکومت کرده است تا حالا می تواند حکم حق را بر خودش حاکم کند. همان دستوری که امام صادق علیه السلام به عنوان بصری دادند و فرمودند اگر می خواهی به حقیقت عبودیت دست یابی، یکی از کارهایی که باید انجام دهی عبارت است از این که: «وَ لا یُدَبِّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً...»؛(1) بنده برای خود برنامه ندارد، آنچه را حکم و برنامه مولایش هست بر خود حاکم می کند.

اگر عقل انسان برسد به این درجه از شعور که بفهمد هر چه عقلِ کل و صاحب همه عقل ها گفت آن را بر تمام مناسبات خود حاکم کند، کار بزرگی کرده است. یعنی عقل شما به یک معنی در این راستا عقل خدایی بشود. به اصطلاح می گویند مبادی فهم انسان مطابق عقل الهی بگردد. چطور میل مجنون با میل لیلی یکی شد؟ و گفت: «پسندم آنچه را جانان پسندد» به جایی می رسید که إن شاء الله همان طور که عقل محمّدی صلی الله علیه و آله می گوید غیبت بد است، عقل شما هم از آنچنان نوری برخوردار می شود که از غیبت بدش می آید.

در راستای برگشت به حق و تحقق بندگی کامل، به عقل خودتان می گویید حدّ تو آن است که حکم خدا را بفهمی، نه آن که مستقل از حکم خدا برای خود حرف داشته باشی. در این حالت، شما بر اساس حکم عقلِ عقل ها بر عقلتان حکومت می کنید و لذا آرام آرام جنبه استقلالی عقل می رود و آن عقل محمّدی صلی الله علیه و آله به صحنه می آید و دیگر میل به فضولیِ عقل جزئی در انسان باقی نمی ماند، این مقام، مقام بسیار بالایی است، چون همان طور که عرض

ص: 161

کردم در این مقام مبادی عقل، الهی می شود و لذا دیگر میل های انسان میل های الهی است. در ابتدایِ راهِ دینداری تجزیه و تحلیل هایمان الهی نیست، حکم نفس امّاره در میان است، ولی بر اساس برنامه دینی، حکم الهی را بر میل های خود و اندیشه مان حاکم می کنیم، این حالت را می گویند تکلیف کردن حکم خدا بر خود. در تکلیف، ابتدا تکلّف و فشار هست، آدم باید به خودش آن حکم را تحمیل کند تا آرام آرام به جایی برسد که خودش یعنی قلب او، عین حکم دین شود و از این طریق حجاب بین انسان و خالقِ عالم ضعیف و ضعیف تر گردد و از خطر شبه قدسی شدنِ فعالیت های دینی رهایی یابد.

داد و نباید از آن غفلت کرد، عقلی که به آن می گویند برو می رود و می گویند بیا، می آید، همان روح بندگی است که در همه انسان ها هست، اگر از حالت بالقوه به حالت بالفعل درآید، همة فعالیت ها حالت قدسی پیدا می کنند.

آیة عجیبی است، سه نکته اساسی در رابطه با شناخت حقایق مطرح می کند. می گوید: ای انسان ها! آیا شما از پوچ شدن نمی ترسید؟ پوچ شدن یعنی بیست سال نماز بخوانید ولی در آخر مثل همان اول باشید، اگر بیست سال نماز من موجب نشود که خشم من در اختیارم باشد، اخلاق من هنوز خراب باشد، اگر بیست سال نماز من حبّ دنیا را در من از بین نبرده باشد، یقین بدانیدکه خطر فرو افتادن در پوچی را از بین نبرده است. چرا؟ برای این که به خدای عزیز متصل نشده ایم. «اَرْضُ الْعَزِیز» یعنی زمینی که آب بر آن غلبه نمی کند و به اصطلاح آب بر آن سوار نمی شود. معنی عزت یعنی عدم انفعال، عدم فرسایش. بر همین اساس می توان «عزت» را عدم پوچی معنی کرد. خداوند می فرماید هرکس عزت می خواهد: «مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ» اگر کسی همواره در پی نجات از پوچی است و برای آن برنامه ریزی کرده، راهش نزدیکی به عزت محض یعنی خداوند است.

بعضی از مردم اصلاً نگران پوچی خود نیستند، سوار اتوبوس می شود، با این که در ایستگاه بعدی پیاده خواهد شد، شروع می کند از وضع فرزندانش و این که چند فرزند دارد برای شما صحبت کردن، فکر نمی کند که آیا این صحبت ها نتیجه ای هم دارد؟ کار این فرد را نمی گویند طلب عزت که مصداق «مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ» باشد، چون او برنامه ای برای نجات از پوچی نریخته است. قرآن می فرماید اگر کسی می خواهد سراسر حیاتش پوچ نشود و می خواهد از زندگی اش نتیجه واقعی بگیرد، فقط باید مسأله اش را با خدا حل کند، زیرا تمام عزت و عدم فرسایش از خدا است. خداوند در جایگاه یک مرشد مطلق است، چون رب انسان ها است. می پرسی چطوری من به عزت برسم و از خواری و پوچی نجات یابم؟ با زیبایی تمام با آدم حرف می زند و می فرماید: باید به طرف عزت بروی که فرسایش پیدا نکنی و همه عزت نزد خداوند است «فَلِلّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً». به واژه «جمیعاً» عنایت داشته باشید؛ پس هر جا عزتی هست، ریشه اش در تجلی صاحب عزت است. وقتی این نکته را با تمام صراحت اعلام فرمود، حالا راه رسیدن به عزت را نشان می دهد، می فرماید: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ» عقیده پاک به سوی صاحب عزت می رود، پس آن کسی هم که قلبش حامل آن عقیده است به صاحب عزت نزدیک می گردد و در نور پایدار او، پایدار می ماند. پس اولین کار برای کسی که برنامه

ص: 164

ریخته تا از پوچی نجات پیدا کند، داشتن عقیده پاک است و همچنان که عرض شد، عقیده پاک «خداداری» است به همان معنای توحیدی اش، و سپس در ادامة راهکارِ نزدیکی به صاحب عزت می فرماید: «وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» عمل صالح - که همان اعمال شرعی باشد- آن عقیده را رفعت و ارتقاء می بخشد و در سیر صعودی به سوی صاحب عزت به انسان کمک می کند تا هر چه بیشتر آن عقیده، شایسته نزدیکی به خدا گردد و صاحب خود را نیز به خدا نزدیک کند، پس باید در انجام اعمال شرعی نهایت تلاش را کرد تا در نزدیکی به صاحب عزت ضعفی به وجود نیاید.

حالا عنایت فرمایید به ادامه آیه که می فرماید: «وَالَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّئَاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ»(1) آن هایی که می خواهند از طریق انجام گناهان، عزت و عدم پوچی به دست آورند، نه تنها گرفتار گناه و سپس عذاب شده اند، بلکه «وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ» برنامه و نقشة آن ها یبور و پوچ خواهد بود. پس اولاً: عزت و عدم پوچی مطلقاً مربوط به خداوند است. ثانیاً: باید با عقیده پاک و صحیح - که مسلّم عقیده حضوری و فعال و نقش آفرین است- به صاحب عزت نزدیک شد. ثالثاً: این عقیدة پاک با موتور عمل صالح بالا می رود. رابعاً: راه دیگری برای عزتمند شدن و از پوچی نجات یافتن نیست و هر کس خواست راه دیگری را برود، گرفتار گناه و در نهایت عذاب می شود. خامساً: نقشه های افرادی که از طریقی غیر از داشتن عقیده پاک و عمل صالح می خواهند به عزت برسند، به خودی خود همان پوچی و بی ثمری است.

آیت الله جوادی«حفظه الله تعالی» لااقل سالی یک بار دعای جوشن کبیر را بخوانید تا بفهمید هیچ کس جز خدا کاره ای نیست. دعای جوشن کبیر هزار اسم از اسماء الهیه را مطرح می کند، هیچ نقشی برای غیر خدا باقی نمی گذارد. چون عقیده توحیدی نقشی برای دیگری نمی گذارد، انسان به امید سایه ها زندگی را از بین نمی برد و می فهمد جداشدن از او که همه کارة عالم است برابر است با ذلت مطلق، همان طور که مقابل تری مطلق، چیزی جز خشکی و غیر تری نیست. این جاست که می گوید:

خس خسانه می ر ود بر روی آب

آب صافی می رود بی اضطراب

یعنی باید به صاحب عزت وصل شد و در این اتصال هیچ چیز در میان نباشد تا بدون اضطراب مسیر رسیدن به حقیقت به خوبی طی شود.

عیسیِ روح تو با تو حاضر است

نصرت از وی خواه، کو خوش ناصر است

آنچنان باید از نفس امّاره خود فاصله گرفت و خود را در شرایطی قرار داد که هستِ انسان در تحت پوشش هستِ خدای صاحب عزت قرار گیرد و از خودْ ناکس و به حقْ کس شود. گفت:

من کسی در ناکسی دریافتم

پس کسی در ناکسی دریافتم

وقتی جان خود را در معرض نورِ وجود حضرت حق قرار دهی، دیگر هستی برایت نخواهد ماند. اگر عزت می خواهی، باید صاحب عزتِ مطلق را در صحنه جان خود به صحنه بیاوری، جای دیگر عزت نیست. می خواهی به عزت نزدیک شوی و از پوچ شدن نجات یابی، باید عقیده صحیح پیدا کنی، بصیرتِ توحیدی داشته باشی. توحید که به صحنه جان آمد، دیگر چیزی برای کسی نمی گذارد. در معنی تجلی نور توحید گفت:

روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر

خرمن سوخته گان را تو بگو باد ببر

می خواهی نجات پیدا کنی، نجات مگر این نیست که آدم پوچ و نفله نشود؟ نجات از پوچی یعنی ده سال نفس کشیدنم بی ثمر نباشد. می گوید می خواهی به نجات برسی، یک ربِّ با عزتی هست که عین بقاء و پایداری و عدم فرسایش است، و عقیده توحیدی و مبرا از باطل به او نزدیک می شود و صاحب عقیده را به میهمانی ساحت الهی می کشاند. باید عقیده هایتان را

ص: 166

توحیدی کنید، خانه منیّت خود را ویران نمایید تا او به صحنه بیاید و به عزت و بقاءِ او، عزت و بقاء یابید. گفت:

سایه ا ی بر دل ریشم فکن ای گنج مراد

که من این خانه به سودای تو ویران کردم

حافظ خانه نظر خود را ویران کرد تا گنج مراد سایه اش را بر او انداخت و لذا حالا می تواند بگوید:

هر دمش با من دلسوخته لطفی دگر است

این گدا بین که چه شایسته انعام افتاد

نمی کنی نکند کسی آبرویت را ببرد. اعتقاداتتان با عمل صالح شکوفا می شود و از حالت حصولی به حضوری تبدیل می گردد. اساساً در راستای چنین هدفی شما را خلق کرده اند، می فرماید: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ»(1) خداوند آن کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید، و او شکست ناپذیر و بخشنده است. پس مرگ و زندگی انسان ها برای آن است که خود را با اَحسن اعمال به نمایش بگذارند و بندگی را در جان خود نهادینه کنند تا حجاب بین انسان و خداوند از میان برخیزد و انسان باشد و خدای عزیز غفور، و از این طریق به توحید برسد. آیت الله طباطبایی«رحمةالله علیه» می فرمایند که خدمت مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» بودیم و ایشان درس توحید افعالی می دادند - توحید افعالی یعنی همة فعل ها را از حق بدانیم و معتقد شویم «لا مُؤثِّرُ فِی الْوُجُود اِلاّ الله» - در آن اتاقی که مشغول گوش دادن به سخنان مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» بودیم ناگهان گرد وخاکی به پا شد، گفتیم طاق اتاق پایین آمد، همة ما پریدیم بیرون. بعد از مدتی که گرد و خاک ها خوابید، دیدیم مرحوم قاضی همان گوشه اتاق با تمام آرامش نشسته اند. و بعد متوجه شدیم علت گرد و غبار آن بود که لوله بخاری حجره پهلویی را کمی خراب کرده بودند تا تعمیر کنند - لوله بخاری های قدیمی به همدیگر راه داشت- گرد و خاکش در حجرة ما آمده بود.(2)

بسیار خوب، در ابتدای راهِ توحید، تمام اعمال ما تحت تأثیر عقیده ما نیست، ولی بدانیم هر چه بر اساس این عقیده عمل کنیم، آن عقیده شکوفا می شود و نورش در جان ما تجلی می نماید و هرچه بیشتر از پوچی رها می شویم. امثال مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» با پایداری بر عقیده توحیدی و عمل به آن، خود را از پوچی ها و فرسایش های دنیا نجات دادند.

باز علامه طباطبایی«رحمةالله علیه» می فرمایند: وضعم از نظر اقتصادی بد بود و پولی در دست نداشتم. گفتیم برویم از مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» کمی پول قرض کنیم. داشتیم با مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» احوال پرسی می کردیم، پسر آقا آمد که خانمِ قابله کارش تمام شد و مادرم وضع حمل کرد، برای قابله پول بدهید. آقا دست کردند و آستر جیبشان را بیرون کشیدند، گفتند

ص: 168

بابا ببین هیچی ندارم، گفت پس یک سیگار بدهید تا بدهیم به آن خانم، گفتند سیگار هم ندارم. علامه طباطبایی«رحمةالله علیه» می گویند: ما دیگر تکلیف خودمان را فهمیدیم. گویا خداوند در این زمان این مسئله را نشان داد که پیامی برای ما باشد. ظهر شد و مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» نماز را شروع کردند و ما هم به ایشان اقتدا کردیم، دیدیم آنچنان نماز می خوانند که گویا در این دنیا هیچ چیزی جز خدا وجود ندارد. بعد علامه طباطبایی«رحمةالله علیه» ادامه می دهند: من بارها تجربه کردم وقتی سبب های دنیا بسیار بخیل بود، مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» در این موارد، حالِ خاص توحیدی شان شکوفاتر بود. در واقع مرحوم قاضی«رحمةالله علیه» متوجه بود در این مواقع خدا می خواهد خودش را بدون ابزارها نشان بدهد، چون تا وقتی با پولِ خدا نان می خورید، پول، میان خدا و شما حجاب است، و عموماً هم خداوند با همین اسباب و وسایل با ما رابطه دارد، ولی باید بر اساس عقیدة توحیدی نظر را از اسباب و وسایل به سوی خودِ خدا انداخت تا آن جا که برای بعضی ها در بعضی مواقع مایحتاجشان بی واسطه به صحنه می آید، این حاصل پایداریِ هر چه بیشتر بر عقیده توحیدی است.

می تواند بر کلّ زمین حکومت کند، و مطمئناً اگر حضرت ابراهیم علیه السلام از جبرئیل علیه السلام خواسته بودند که این آتش را خاموش کند، به راحتی خاموش می کرد. ولی آن وقت بین حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت حق عزوجل یک واسطه نورانی به نام حضرت جبرئیل بود. حضرت ابراهیم علیه السلام نزدیکی بیشتری می خواستند. ابراهیمی که نور خدا را که از کوکب و قمر و شمس به او رسید، همه را پشت سر گذاشته، حالا می خواهد ماوراء حجاب نورانیِ جبرائیلی با خدا مرتبط باشد، چون همه را جز حق، آفل و ناپایدار می بیند، چگونه به چیزهایی که عین بقاء و عزت نیستند نظر کند، لذا است که فرمود: «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِیفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ»(1) من تمام جهت جان خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم. حضرت حق نیز خودش را و قدرتش را ماوراء حجاب نورانیِ جبرائیلی به حضرت ابراهیم علیه السلام نشان داد. وقتی حضرت ابراهیم علیه السلام حتی حضرت جبرئیل - که یک حجاب نوری بود- را بین خود و خدا نخواست، خداوند هم خود را بیشتر به او نشان داد.

حساب کنید اگر ما از پشت حجابِ مفاهیم با خدا باشیم چقدر عقب می افتیم. آیه می گوید اگر می خواهی چنین عقیده توحیدی پیدا کنی، باید هر چه بیشتر پایبند به اعمال مطابق آن عقیده توحیدی باشی. می خواهی با دل و قلب دعای کمیل بخوانی و با خدای علی علیه السلام به گفتگو بنشینی، باید عملِ مطابق عقیده توحیدی انجام دهی، بالأخره خدای دعای کمیل خدای مطرح در درس فلسفه و معارف اسلامی دانشگاه نیست. ارتباط با خدای دعای کمیل با عقیده نورانیِ همراه با عمل صالح ممکن است، یعنی توجه قلبی به حق، همراه با 20 سال رعایت حرام و حلال.

همه این مقدمات را عرض کردم برای جواب به این سؤال که: بر فرض رسیدیم به این که باید «خداداری» را از «خدادانی» جدا کنیم و باید خودِ خدا را داشته باشیم و نه مفهوم آن را، حالا چه کار باید کرد که این مقصد محقق شود؟ جواب این است که باید سال های متمادی طبق این عقیده آن هم به صورت حضوری آن، عمل کرد، وقتی طبق آن عقیده عمل کنیم، آن

ص: 170

عقیده رشد می کند، چون فرمود: «وَالْعَمَلُ الصَالِحُ یَرْفَعَه». کدام عقیده رشد می کند؟ عقیده ای که به رب ّالعزه وصل است و در نتیجه دیگر عمرمان باطل نمی شود و از نظر روحی و قلبی در شرایطی قرار می گیریم که نفس کشیدنمان هم عبادت محسوب می گردد، چون با آن عقیده و عملِ مطابق آن، وارد عالَم توحیدی شدیم، عالَمی که ربّ العزه ربوبیت ما را به عهده می گیرد و برکات «خداداری»، خود را نشان می دهد. به عبارت دیگر اگر کسی نتواند روح بازیگری در دین را در خود رشد بدهد، همین دانایی ها حجابش می شود.

بحث به این جا رسید که ما فقط برای بندگی در این دنیا آمده ایم و لذا هر کاری که در فضای بندگی انجام دهیم، عامل نجات از پوچی و بی معنایی است و اگر از فضای بندگی بیرون بیاییم، هر کاری، هر چقدر هم پرطرفدار باشد، موجب بی معنایی و پوچی ما می شود. در فضای بندگی علاوه بر این که خودمان معنی پیدا می کنیم، هر چیز، جایگاه مخصوص خود را می نمایاند و هیچ چیزی لغو و بیهوده نیست. گفت:

یا سبو یا خم می یا قدح باده کنند

یک کف خاک در این میکده ضایع نشود

همیشه عنایت داشته باشید که یک خطر بزرگ ولی پنهان، برادران و خواهران را تهدید می کند و آن عبارت است از این که ظاهر اعمالمان دینی باشد، نیت ها هم غیردینی نباشد، اما مقصد و هدف - چون راه را درست انتخاب نکرده ایم- پوچ و دنیایی باشد. می خواهیم از طریق اقامه نماز، دینداری کنیم، اما چون راه قلب به سوی عالم قدس نیست، با همین نماز بازی می کنیم، چون با گرفتاری در مفاهیم معنوی، به عالم قدس، آن طور که مورد نظر دین است، توجه نشده است، و از شبه قدسی شدن اعمال غفلت می کنیم.

بنده سعی می کنم آنقدر موضوع را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار دهم که دلم آرام شود مطلب را رسانده ام، إن شاءالله بعد از این که چهره های گوناگون اعمال شبه قدسی روشن شد، روشن می شود که چه کار باید بکنیم تا به خوبی وارد اعمال دینی شویم. باید حواسمان جمع باشد که:

دردم نهفته به ز طبیبان مدعی

باشد که از خزانه غیبم دوا کنند

ص: 171

چون طبیبان مدعی فرصت ها را می سوزانند و با اعمال به ظاهر قدسی، پوچی و بی ثمری را به بار می آورند، نه چراغی در جلوی راه می افروزند و نه جان ما را با حقیقتی یگانه می کنند که بحث آن به جلسة آینده موکول خواهد شد.

در جمع بندی مباحث این جلسه، می توان نکات زیر را مورد توجه قرار داد:

1- توجه به تفاوت علم حضوری با علم حصولی و این که علم حضوری نسبت به حقایق، بابی برای کشف حقایقِ بسیار گسترده و با برکت است و جایگاه فضل و اطلاعات، در حدّ رفع حوائج زندگی زمینی است و نه بیشتر.

2- علاوه بر این که علم ما باید علم به واقعیات باشد و نه تصورات وَهمی و خیالی، باید در رابطه با واقعیات، به علم حصولی اکتفا نکرد و سعی نمود به «وجودِ» حقایق مرتبط گشت.

3- تلاش برای تحقق خداداری وظیفه سالک است تا بعد از آن که راه را پیدا کرد، سعی کند مقام «تلوُّن» خود را به مقام «تمکّن» تبدیل کند و از صاحبان اصلی مقامات معنوی یعنی ائمه معصومین علیهم السلام مدد بگیرد.(1)

4- لازم است که به مظاهر اسم هادی و اسم مضلّ توجه شود و از این که شیطان مظهر اسم مضلّ خداوند است غفلت نشود و این که خداوند بر اساس اسم جلال خود، آن کسی را که شایسته قرب نیست، توسط شیطان از ساحتِ قرب دور می کند.

5- توجه به شبه قدسی کردن فعالیت ها و این که راه نجات از این خطر بزرگ، توجه به حقیقت هر انسان یعنی بندگی اوست و در راستای چنین رویکردی، فعالیت های فرهنگی از پوچی و بی ثمری به سوی ثمردهی و کمال سیر می کند.

6- چه بسا یک فعالیت با توجه به بندگی یا عدم بندگی، دو نتیجه متفاوت می دهد و لذا نباید به صرف ظاهر اعمالِ مذهبی اکتفا کرد.

7- توجه به عقل قدسی که منجر به عبادت بهتر می شود و تفاوت آن عقل با عقل استدلالی. و طرح نمونه ای از حیات عقل قدسی و این که چگونه در عین هبوط می توان با پذیرش شریعت

ص: 172

الهی، فرمان «اَدْبِر» و برگشت به سوی خدا را در زندگی زمینی محقق کرد و از این طریق حجاب بین بنده و خالق را ضعیف و ضعیف تر نمود.

8- طرح بحث «عزت» به معنی نجات از پوچی و این که چگونه خداوند با نور عزت خود بندگانش را از خطر پوچ شدن می رهاند.

9- توجه به نقش عمل به عقیده توحیدی و این که چگونه از این طریق عقاید انسان حالت حضوری و وجودی پیدا می کند، که موضوع مهمی است و در جلسات آینده به آن پرداخته می شود.

10- توجه به نقش عقاید توحیدی و این که چگونه می توان به نور آن عقیده، ابراهیم وار سبب سوزی نمود و واسطه ها را بین خود و خدا سوزاند، و این که این کار با تقیّد به حرام و حلال الهی پس از سال ها استمرار به دست می آید.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 173

ص: 174

ص: 176

بسم الله الرحمن الرحیم

جهت گیری ما به کلی غلط است و به آنجایی که باید نظر داشته باشیم، نظر نداریم، اصلاً راه را شروع نکرده ایم تا بخواهیم آن راه، در ابتدای امر فوق طاقت انسان مبتدی نباشد. در روایت آمده است که اهل جهنم یک مرتبه برای فرار از آتش به آب گندیده پناه می برند، بعد برای فرار از آب گندیده خود را در پناه آتش قرار می دهند. این دقیقاً صورت دنیایی افرادی است که در دنیا یک راه و فعالیت را شروع می کنند بدون آن که به جنبه قدسی آن نظر داشته باشند، بعد می بینند نتیجه نگرفته اند، باز یک راه و فعالیت دیگری را آغاز می نمایند، که در فعالیت بعدی هم نظر به جنبه قدسی فعالیت ندارند، و در نتیجه دوباره با پوچی روبه رو می شوند، و همین طور بدون آن که جهت و هدف خود را تغییر دهند و از ظاهر به باطن نظر کنند، همچنان نوع و شکل فعالیت ها را تغییر می دهند. اگر کسی راه را از بی راهه تشخیص ندهد در بی راهه ها مرتباً راه عوض می کند، این جا است که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «الْعَامِلُ عَلَی غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ لَا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلَّا بُعْداً»(1) عمل کننده ای که کارش از سر بصیرت و شناخت صحیح نباشد همچون کسی است که در بی راهه حرکت می کند، هر چه سریع تر برود بیشتر دور می شود. در روش شبه قدسی، انسان از هدف اصلی دین بیرون است بدون این که متوجه باشد، چون واژه ها از نظر ظاهر دینی است و مسیر به نحوی شبیه مسیر دینداران است، بدون این که جهت گیری به سوی باطن عالم باشد.

همه اسماء اش بشناسیم و او را با همه اسماء اش عبادت کنیم. در حالت دوم جایگاه دین بسیار ارزشمند است، چون در این حالت، تمام نظر به عالم قدس است و دین را و فعالیت های فرهنگی را برای رسیدن به اهدافی در نظر گرفته ایم که هرگز نمی توان در حدّ ظاهر از آن استفاده کرد، بلکه باید عمیق ترین لایه های دین را شناخت و بر آن اساس به دستورات آن عمل کرد تا حجاب های بین ما و خدا برطرف گردد. ولی اگر جایگاه دین را در این حدّ نشناختیم، از واژه های دین استفاده می کنیم بدون این که جهت گیری های ما در راستای روح آن واژه ها قرار گیرد. به عنوان مثال نوع نگاه بعضی افراد نسبت به نظام جمهوری اسلامی طوری است که در عین به کار بردن واژه اسلامیت برای نظام، هدف این نظام را دنبال نمی کنند، در واقع از نظام جمهوری اسلامی همان چیزی را دنبال می کنند که فرهنگ غربی برای نظام لیبرال دموکراسی دنبال می کند. این همان شبه قدسی کردن واژه ها است، چون به اعتبار واژة اسلامیت که برای نظام جمهوری اسلامی به کار می برند، نظام به ظاهر قدسی است، ولی به اعتبار هدفی که این افراد برای نظام دنبال می کنند، غیر قدسی است. اگر نظام جمهوری اسلامی به جای این که بستری باشد برای زندگی صحیح، تا در عین ایجاد امنیت نظامی، اقتصادی، انسان ها را به خدا و غیب دعوت بکند، صرفاً به دنیا دعوت کند، به آن نظام و به فعالیت های آن می گوییم شبه قدسی.

در سلوک الی الله بعضاً سالک متوجه می شود چون در لایه های باطنیِ نفس خود انگیزه های دنیایی داشته به آن نتایج نهایی نرسیده است، و به جای این که در فعالیت های خود به عالم قدس نظر داشته باشد، به آرامش روان و راحتی نفس امّاره نظر داشته است، و فعالیت های دینی و سلوک دینی او بریده از باطن قدسی بوده است. این خطر بعضاً ممکن است برای نظام جمهوری اسلامی نیز پیش آید و به جهت شبه قدسی شدن بعضی از کارها در مسیر خود ضربه هایی بخورد و نتایج ارزنده ای را که به کمک آن نظام می توان به دست آورد، از دست بدهیم. چون در بعضی موارد طلب ما اسلامی و قدسی نمی باشد، هر چند ظاهر کارها اسلامی باشد. طلب و تمنای بعضی از مسئولان، ژاپن شدن نظام بود، حتّی آمدند و ژاپن را الگوی ما قرار دادند، چون در ژاپن به نظر و زعم آن ها، سنت ها به ظاهر حفظ شده است، در حالی که ژاپن و آمریکا به جهت اهدافِ صرفاً مادی که برای زندگی قائل اند، فرقی نمی کنند.

ص: 179

دو روی یک سکّه اند، اما چون ژاپن را می توان در جنبه شبه قدسی وارد کرد، آن کشور را به عنوان نقطه هدف به ما معرفی کردند. آمریکا شبیه آن فعالیت هایی است که همه چیز آن را دنیایی می کند و دین را هم صرفاً دنیایی تعریف می کند. در نوع فعالیت های شبه قدسی هم هدف همان است ولی طوری موضوعات مطرح می شود که ابتدا انسان متوجه امر نمی گردد در این نوع فعالیت ها هم دنیا محور است، ولی واژه ها و ادعاها قدسی است، بدون آن که جهت گیری به سوی عالم معنا باشد. مردم در آن شرایط متوجه نمی شوند که از این طریق هرگز متدین نمی شوند و در این مسیر آن نتیجه ای را که منتظر آن هستند به دست نمی آورند، چون آن فعالیت در زیر سایه نظام اسلامی و به عشق اسلام انجام می گیرد، ولی آن چه مدّ نظر قرار می گیرد و مورد توجه است، هر چه بیشتر دنیایی شدن است.

آن نتایج را نمی خواست و در نتیجه سخت دلسرد و ناامید می شود و احساس بی ثمری و پوچی می نماید.

قرآن می فرماید:

«وَلَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ»؛(1)

چون به انسان نعمتی دادیم و سپس آن را گرفتیم، سخت ناامید و ناسپاس می شود، چون نمی داند چرا آن نعمت را از او گرفتند. گناه می کند ولی طلب او چیزی است غیر از نتایج اسفبار گناه. می گوید که چه اشکال دارد که در شهر خودم بی حجاب باشم ولی وقتی به مکّه می روم، بر اساس حکم شریعت اعمال را در آن جا انجام می دهم، و باز به شهر خودم برمی گردم بی حجاب باشم و نتایجی را هم که یک انسان متدینِ به آداب شرعیه می گیرد، من هم در دنیا و آخرت بگیرم؟! این شخص متوجه نیست که او برای خدا برنامه ریخته است و انتظار دارد به روشی که او می خواهد نظام عالم اداره شود، می خواهد با اهداف دنیایی نتایج مورد پسند معنوی نصیب او شود. بروید این افراد را که هم مکّه و کربلا می روند، و به فقرا کمک می کنند و هم در رابطه با نامحرم رعایت موازین شرعی را نمی کنند، روانکاوی کنید. عموماً این افراد در مسائل اقتصادی شان دینی عمل نمی کنند، ولی عملاً می گویند؛ خدا آن طور که من برنامه ریزی کرده ام، عمل کند، نه آن طور که حکمتش اقتضا می کند.این نوع نگاه یک نوع شبه قدسی کردن کارها است، چون معتقد نیست که هر عملی باطنی دارد و اگر این ظاهر با آن باطن هماهنگ نبود عملا آن ظاهر نقش خود را نمی تواند انجام دهد.

دارد و حقیقت به اعتبار ما تغییر نمی کند بلکه اگر با تشریع و دستورات الهی مأنوس شویم به حقیقتی که مربوط به آن دستورات است مرتبط می شویم.

علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» متوجه این خطر بزرگ شده اند که مطابق روح دنیای مدرن، اعتبار جای حقیقت نشسته است. ایشان همان وقت که در نجف بودند در ارتباط با کتب و مجله های غربیِ ترجمه شده به عربی، متوجه این فاجعه شدند و از طریق نور قرآن، خدمت بزرگی به جهان اسلام کردند مبنی بر این که عالم قوانین و سنن مطلقی دارد که با اعتبار ما عوض نمی شود.

زورگویان و ستمگران عالَم معتقد به قوانین و سنن در عالم نیستند، فکر می کنند هر چه آن ها اراده کنند واقع می شود. این فکر و پندار را ساده نگیرید چون ریشه همه ظلم هایی که امروز در جهان می شود بر اساس این پندار غلط است. حال شما نحوه ساده آن را در حرکت آن خانم می بینید که هم به مکه می رود و هم حجاب را رعایت نمی کند، نحوه شدیدتر آن ظلمی است که به مردم فلسطین می شود، حاکمان اسرائیل معتقد به سنن و قوانینی در عالم نیستند، تصور می کنند هر چه اراده کنند واقع می شود و آن ها به نتیجة دلخواهشان می رسند. بسیاری از افراد که تحت تأثیر فرهنگ مدرنیته هستند - اعم از مذهبی و غیر مذهبی - همین طور فکر می کنند.(1)

اول چیزی که باید برای نجات از مهلکه شبه قدسی کردن دین به آن توجه شود، نظر به جایگاه باطنی دستورات دین است و این که همه احکام الهی ریشه در حقایق قدسی دارد و صرفاً مجموعه دستورات اعتباری نیست که ما به میل خود بتوانیم هر طور خواستیم عمل کنیم، ولی باز به آن حقایق متصل گردیم، این همان طرز فکری است که قرآن مورد نقادی قرار می دهد و می فرماید: «وَإِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ فَإِنَّ الْإِنسَانَ کَفُورٌ»؛(2) و چون به انسان ها به جهت آنچه انجام داده اند سختی و مشکلی برسد، ناسپاسی خواهند کرد. زیرا آن ها باور ندارند که هر عملی نتایج خاص خود را دارد.

ص: 182

نیفتاد؟ پس اگر انسان بخواهد به اقتضای ذاتش عمل کند باید سجده کند(1) و لذا این طور نیست که قرار گذاشتند انسان به سجده رود و یا قرار گذاشتند دوبار به سجده رود و امکان داشت این ها را تغییر دهند. یا همچنان که نظرتان هست عمل آدم و آدمیت را در روایتی که بعضی علماء یهود خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند و علت شستشوی اعضاء خاص وضو را از حضرت پرسیدند؛ خدمتتان عرض شد و این که چرا وضوی ما بر اساس حرکات آدمیت و آدم است،(2)

روشن شد اقتضای آدمیت ما نزدیکی به شجره بود و لذا این وضوی ما بر اساس حرکات آدمیت ما تشریع شده است، تا موجب رفع کدورتی شود که نزدیکی به شجره در ما به وجود آورد. پس دستورات دین، دستورات قراردادی صرف نیست.

حال با توجه به نکات فوق عنایت داشته باشید که اگر از این نوع تجزیه و تحلیل ها در صحنه دینداری، که تشریع را به تکوین متصل می کند، غفلت شود، دینداری ما شبه قدسی می گردد، چون فکر می کنیم دستورات دین، قراردادهایی است که ربطی به نتایج آن ندارد و لذا می شود غیر از آنچه خداوند دستور داده است عمل کرد، ولی انتظار نتایجی را داشت که خداوند به افرادی می دهد که طبق دستوراتش عمل کرده اند. اگر شما نتوانید این نکته را برای خودتان حل کنید و یا نتوانیم جایگاه فرهنگ دین را از این جهت روشن نماییم، امثال آن خانم که مثال زدم زیاد می شوند.

کسی که در جشن پانزده شعبان موهایش را از روسری بیرون می گذارد و آرایش کرده، تسبیح به دست، ذکر می گوید واقعاً نمی داند که با هر عملی نمی توان نتیجة مطلوب را به دست آورد. مشکل او این است که باور نمی کند یک قراردادهای محکمی در عالم وجود دارد که ریشه در حقیقت دارد. او نمی داند باید از طریق حجاب و رعایت سایر دستورات دین، وارد شخصیتی بشود که آن شخصیت ذاتش شایستة ارتباط با عالم غیب گردد. مولوی با توجه به چنین بصیرتی است که می گوید:

ص: 184

ای که تو از ظلم، چاهی می کنی

از برای خویش، دامی می کنی

گِرد خود چون کرم پیله بر متن

بهر خود چَه می کنی، اندازه کن

گر ضعیفی در زمین خواهد امان

غلغل افتد در سپاه آسمان

بعد اشاره می کند به آن شیری که به خرگوش ها ظلم می کرد و لذا خرگوشِ هوشیاری او را فریب داد، به طوری که با فریب خرگوش آن شیر:

عکس خود را او عدوّ خویش دید

خرگوش او را سر چاهی برد و گفت: این شیرِ درون چاه مانع شد من غذای شما

را بیاورم و آن هم پرید در چاه تا حساب شیر را برسد.

لاجرم بر خویش شمشیری کشید

حمله بر خود می کنی ای ساده مرد

همچون آن شیری که بر خود حمله کرد

هر که دندان ضعیفی می کَند

کار آن شیر غلط بین می کند

غفلت از قاعدة ریشه داربودنِ همة دستورات دینی بود که صدام ها را به وجود آورد و بر عکس، توجه و ایمان به این قاعده، همه حرکات و سکنات را در زیر پوشش دستورات دین می برد و تلاش برای متصل شدن با حقیقت قدسیِ آن دستورات را به همراه دارد. شما بر اساس ایمان به سنن غیبی عالم است که مطمئن هستید مظلومیت ملت فلسطین بی جواب نمی ماند و هر قطره از خون مظلوم نقش خود را در عالم بازی خواهد کرد و حتماً حرکات ظالمان به پوچی و بی ثمری می رسد و ظالمان هرگز نمی توانند از تلاش های خود بهره ببرند، و درست با چیزی روبه رو می شوند که می خواستند از آن فرار کنند. به تعبیر قرآن؛ «وَ نُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا کَانُوا یَحْذَرُونَ»(1)

نمایاندیم به فرعون و هامان آن چیزی را که می خواستند ازآن فرار کنند. فرعون همه کارها را انجام داد تا گرفتار آن هلاکت نشود.

اشکالی دارد که جمهوری اسلامی دارای عنوان اسلامی باشد، نمازمان را هم بخوانیم، ولی یک ژاپن بشویم. باور نمی کنند که دیگر دست آن ها نیست و اگر آن زندگی را با آن آرزوها و تمنیات دنبال کردند، نتیجه اش هم آن می شود که باید بشود، و آن درست چیزی است که بنا بود ما از آن فرار کنیم. نمی شود که ما زندگی به روش و تمنیات ژاپنی ها را بگیریم ولی نتیجه ای را که ما می خواهیم ایجاد شود، شما که ایجاد کننده نظام عالم نیستید، شما فقط می توانید با سنن و واقعیت های باطنی عالم ارتباط برقرار کنید، اگر با این واقعیت ارتباط برقرار کردید حتماً نتیجه اش مطابق خودش خواهد بود و اگر با واقعیتی دیگر مرتبط شدید با نتیجة مخصوص به آن روبه رو می شوید. فهم این قاعده خودش یک فهم زیبایی است که بدانیم عالم نظام مند است و هر چیزی از هر چیزی صادر نمی شود و قضا و قدرِ حکیمانه ای در عالم حاکم است. شنیده اید می گویند: در صدر اسلام بحث قضا و قدر یکی از پرحرارت ترین و پرنشاط ترین بحث ها بود، چون توجه به قضا و قدرِ عالم باعث می شد که مسلمانان با تحرک خیلی خوبی وارد فعالیت ها بشوند، مسلمانان صدر اسلام معتقد بودند در ازاء هر فعالیتی، نتیجه خاصِ مربوط به آن فعالیت به صحنه می آید و لذا سعی داشتند عالی ترین فعالیت ها را که هر چه بیشتر به باطن عالم مرتبط است، انجام دهند تا بهترین نتایج نصیب آن ها شود و به شدت از این فکر عامیانه حذر می کردند که فکر شود نتیجه کارها به دلخواه آنان است و هر چه آن ها بخواهند واقع می شود، بلکه خود را در یک نظام قدسی احساس می کردند که همه چیز آن بر اساس قضا و قدر تنظیم شده است. به قول معروف؛ «کز بهشت آدم به یک تقصیر بیرون می کنند» پس این طور نیست که من تقصیر بکنم ولی باز در بهشت بمانم. در واقع با روبه روکردن ما با پوچی ها در نظام عالم، دارند به ما می گویند، شما کاری نکرده اید تا به مقصدی که به دنبالش هستید برسید. شما با کارهای غیر شرعی به مقصدی که آن مقصد، قدسی نیست می رسید. وقتی رفاه نوع ژاپنی مقصد ما شد و از نیازهای متعالی ترِ خود غافل شدیم نتیجه اش این می شود که بعد از 20 سال با نسلی روبه رو هستیم که آن طور که باید وفادار به حقایق غیبی نیست، تا بتواند با عالم غیب و با کمال مطلق ارتباط پیدا کند و احساس حیات و بقا بکند، بلکه بر عکس؛ احساس خلأ و بی ثمری می کند. علت این مشکل چیزی جز شبه قدسی کردن حقایق قدسی نیست. در صورتی که اگر بر باقی ماندن در فضای قدسیِ

ص: 186

فعالیت ها پا فشاری می کردیم نه تنها با این مشکل روبه رو نبودیم بلکه هزاران هزاران برکات غیر منتظره نصیب ما می شد.

در صدر اسلام پیامبر صلی الله علیه و آله به مسلمانان می فرمودند: قرآن بخوانید و توصیه می کردند: اگر کسی شب جمعه سورة کهف را بخواند از فتنه های آخرالزمان در امان خواهد بود. اصحاب در آن فضای معنوی بنا به راهنمایی های رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن می خواندند و چون توجهشان فقط به قالب قرآن نبود، از طریق آیات الهی در حضور عالم قدس و معنا می رفتند و بعد هم خیلی چیزها به دست می آوردند ولی بنی امیه که می آیند هرچند به ظاهر هیچ کاری نمی کنند اما جهت ها را که به سوی عالم قدس بود عوض می کنند و اهل البیت علیهم السلام را هم که متذکر عالم قدس بودند از صحنه خارج می نمایند، و چون در آن شرایط جهت فعالیت های فرهنگی گم شد، نهایتاً به جای توجه به عالم قدس و سیراب شدن از حقایق آن عالم، مجبور شدند به یونانیت روی آورند.

مطرح کنند(1)

و مقصد و مقصود فلسفه را نیز به حکمت متعالیه سوق دادند که جمع بین عقل و قلب است. به همین دلیل ابن سینا در آخر عمر می گوید: آن فلسفة حقیقی که باید به صحنه بیاید چیزی است بالاتر از آن چه من تا حال گفته ام و آن حکمت مشرقی است،که نتیجه نظر ابن سینا، فلسفة شیخ اشراق شد. فلسفه شیخ اشراق جنبه حضوری فلسفه اسلامی بود، سپس ملاصدرا آمد و عقل و قلب و مفهوم و شهود را جمع کرد، به طوری که اگر شما امروز فلسفه حکمت متعالیه ملاصدرا«رحمة الله علیه» را بخوانید به خوبی بین حضور و حصول جمع می کنید، نمونه اش تفکر و سلوک امثال امام خمینی«رحمة الله علیه» است.

بنی امیه و بنی عباس با قصد دیگری به یونان رجوع کردند غیر از آن مقصدی که فارابی و ابن سینا داشتند. بنی امیه و بنی عباس، معتزله را آوردند که اصل تفکر را فلسفه یونان قرار می دادند و آنچنان در افراط افتادند که از اسلام آن مقداری را می پذیرفتند که در حد تصدیق فلسفه یونان باشد. معتزله می گفتند: چون فلسفه یونانی نمی پذیرد صراطی پس از مرگ وجود داشته باشد پس صراطی نیست و پیامبر صلی الله علیه و آله این ها را برای عوام گفته اند، همین طور که وهابی ها بدون آن که خودشان بدانند حاصل همین فکرها هستند. این ها هم می گویند: چون عقل ما نمی پذیرد سوال قبر -که همان برزخ است - وجود دارد پس چنین چیزی نیست و با یک قشری گریِ افراطی عقاید سطحی خود را به بقیه فرق اسلامی تحمیل می کنند، در حالی که اگر با عقل سلیم در قرآن تدبر کنیم علاوه بر دلایل عقلی، با تدبر در قرآن به خوبی می توان متوجه عالم برزخ شد.(2)

به هر صورت عرض بنده این است که اگر رویکرد جهان اسلام به سوی اهل بیت پیامبر علیهم السلام می بود، نه تنها روحیة استدلالی در اسلام که امثال فارابی و ابن سینا به دنبال آن بودند به نحوی بارز در صحنة اجتماع اسلامی ظاهر می شد، بلکه اشراق و شهودی در صحنة دینداری مسلمانان جریان می یافت که هرگز قابل مقایسه با آن چه هست نمی بود و تمام حرکات و سکنات دینی در همة اقشار جامعه جهت قدسی خود را حفظ می کرد.

ص: 189

آری اگر فضای قدسی محفوظ بماند تمام دستورات دینی عامل اتصال به عالم قدس می شود و روز به روز ما را با برکات غیر قابل تصوری روبه رو می کند و در چنین حال و هوایی بود که امام خمینی«رحمة الله علیه» متوجه اند اگر یک ساعت برنامه رادیو را به دست علمای اسلام بدهند می توانند بسیاری از مشکلات جامعه را حل کنند. ولی بعداً که جمهوری اسلامی پس از پانزده سال تبعید امام خمینی«رحمة الله علیه» شکل گرفت با آن همه تبلیغ منفی ضد دین، و ایجاد غفلت از عالم قدس که در رژیم شاه اشاعه یافت، اگر تمام برنامه ها را هم به دست بگیریم، چون فضا در دست فرهنگ دیگری است و روح جاری در روان ها، روح مدرنیته است، کار بسیار مشکل می باشد، به خصوص که حتی بعضی از طرفداران نظام جمهوری اسلامی چون با روح نظام اسلامی آشنایی ندارند و متوجه اهداف اصلی نظام جمهوری اسلامی نیستند، رعایت قالب های فعالیت های دینی را کافی می دانند، بدون آن که به پوچی ها فکر کنند.

کارهایی که می کنیم عادت کرده ایم و به کاری ماوراء آن فعالیت ها فکر نمی کنیم و اگر هم به کارهای خود فکر کنیم و احساس کنیم آن طور که باید نتیجه نمی دهد، جرأت نمی کنیم آن را رها کنیم. چون تغییردادنِ جهت روح و قلب، یک شجاعت فوق العاده می خواهد، کاری که مولوی توانست انجام دهد.

خواندن کتاب های معمول علمی است. زیرا روش امامان علیهم السلام روشی است که با مطالعه به آن مقام نرسیده اند، و ما با تدبّر در سخنان آن ها متذکر حقایق می شویم و نظرمان به افقی می افتد که آن ها مدّ نظر داشته اند. ابوحنیفه یکی از امامان فقهی اهل سنت در سؤالی که دارد به امام صادق علیه السلام در نامه ای قبل از طرح سؤال می نویسد: ای پسر پیامبر که بدون هیچ کلاس و مدرسه همة درس خوانده ها را محتاج خود کرده ای! این سؤال من را جواب بده. همان مقامی که حافظ در توصیف رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید:

نگارِ من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموزِ صد مدرس شد

وَ اِلاعتِبَار»(1) اکثر عبادت اباذر تفکر وعبرت گیری بود. این تفکر همان سیر از کثرت به سوی وحدت است و عبرت گیری یعنی عبور از ظاهر به باطن. به قول مولوی:

چون دبیرستان صوفی زانو است

حل مشکل را به زانو جادو است

آن ها زانویشان را بغل می کردند و به تفکر خاصی که همان سیر از عالم کثرت به عالم وحدت است مشغول می شدند و با حقایق عالم قدس مأنوس می گشتند و در واقع به جای نظر به عالم کثرت، به باطن عالم کثرت سیر می کردند، تا هم اساس عالم کثرت را بشناسند و هم عالم کثرت حجاب آن ها نباشد. منظور عرضم این است که از طریق علم وکتاب و مطالعه و یا از طریقه های دیگر به عنوان مقدمه کار، به هر حال باید وارد عالمی شد که بدون حجابِ کتاب و حجاب علم حصولی، با حقایق مرتبط گشت و به نوری رسید که به کمک آن نور بتوانیم راه را طی کنیم و در همین رابطه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند: «اِتَّقوُا فَرَاسَةَ المُؤمِنِ فَاِنَّهُ یَنظُرُ بِنوُرِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ»(2) بترسید از هوشیاری انسان مؤمن، زیرا او به نور خدای عزوجل می نگرد. چنانچه ملاحظه می فرمایید هدف دین، نورانی کردن انسان است به طوری که اگر کسی مؤمن شد آن چنان قلب و جانش نورانی می شود که به نور الهی همه مسائل را می بیند و ارزیابی می کند و به همین جهت قرآن می فرماید: «کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَی صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ»؛(3)

قرآن، کتابی است که آن را به سوی تو فرود آوردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی ها به سوی روشنایی بیرون آوری، به طرف راه خدای عزیز حمید. یعنی هدف اصلی دین، نورانی کردن فهم و جان انسان ها است تا تحت تأثیر روزمرّگی ها قرار نگیرند، و این همان نوری است که در قیامت ظاهر می شود و جلو مؤمنین را روشن می کند و قرآن در مورد آن می فرماید:

ص: 194

«یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یَسْعَی نُورُهُم بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِم بُشْرَاکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1)

آن روز مردان و زنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیششان و به جانب راستشان در حرکت است، به آنان گویند امروز شما را مژده باد به بهشت هایی که از زیر آن ها نهرها روان است، در آن ها جاودانید، این است همان کامیابی بزرگ.

اگر کسی در دنیا نتواند به چنین نوری برسد در آن دنیا به مؤمنان التماس می کند که «انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِکُمْ »(2) کمی به ما نظر کنید تا بهره ای از نور شما برگیریم، آن ها در جواب خواهند گفت: «ارْجِعُوا وَرَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا»(3) برگردید به دنیا و از آن جا این نور را به دست آورید. چون باید این نور را از دنیا به آن جا برد.

که باید عبادتش و کلیه فعالیت های فرهنگی اش برای رفع حجابی باشد که بین او و خدا هست و تلاش می کند هر چه بیشتر این حجاب را نازک و ضعیف کند. اما اگر فعالیت های فرهنگی در این راستا نبود مسأله تغییر می کند. آیا شما از خودتان نمی پرسید که چرا بعضی از جوانان با یک شورِ روحانی عرفانی به طرف دین می آیند اما پس از هفت، هشت سال احساس سرخوردگی می کنند؟ از یک طرف از دنیا دل کنده و لذا دیگر دنیا را نمی خواهد و از طرف دیگر چیز دیگری پیدا نکرده که جای دنیا بگذارد، در یک حالت خاصی قرار دارد که نه می تواند مثل بقیه ازدنیا و شهرت های دنیایی لذت ببرد و شور و حال اهل دنیا را داشته باشد، و نه به شور و حال معنوی رسیده است. علت این حالت برای این گونه افراد آن است که در حدّ آداب و اخلاق مانده و سعی نکرده به راهی دست پیدا کند که آن راه فوق مفهوم حقیقت، با خود حقیقت ما را آشنا می کند. عقلش کمی بیدار شده است، که شهرت طلبی و دنیادوستی به هیچ دردی نمی خورد، ولی از آن طرف نتوانسته آن نوری را که دین به دینداران می دهد، در قلبش به وجود آورد. عبادتش و فعالیت های فرهنگی اش او را از جهنم نجات می دهد، اما این که نور خدا را به قلب او بدهد، این چنین نیست، آن وقت حتماً متوجه اید که اگر شما در چنین شرایطی قرار گرفتید، این ناکامی شما را راحت نمی گذارد و واقعاً در مرحله اول یک فرد معترض به خود می شوید. و در مرحله بعد از انجام عبادات و فعالیت ها خسته می گردید و یک نوع بدبینی در شما نسبت به امور دینی به وجود می آید. عین این مسئله را شما در بعضی از جوانان می یابید، به طوری که هم به خود معترض می شوند و هم به ما. حال اگر به این جوان که فعلاً راه به جایی نبرده و دل و جان او نورانیت لازم را به دست نیاورده است، بگویی که اسلام و دستورات آن را ادامه بده، به راحتی نمی پذیرد. عرض بنده این است که واقعاً ما به این جوان چه چیزی داده ایم که احساس کند حقیقتی در کار است و باید به دنبال آن باشد؟ به او گفته ایم که کتاب های دینی دبیرستان و دانشگاه را بخواند، همة این ها را خواند، نمره هم آورد، اما هیچ فرقی نکرد، چرا باز سخن ما را بپذیرد؟ آن زمانی که به ما امید داشت و به حرف های ما گوش می سپرد، ما آن چیزی را که باید به او می دادیم، ندادیم، حالا که عصبانی شده و از دست ما قهر کرده است انتظار داریم که به حرف های ما گوش کند؟ تازه فرض هم بگیریم بقیة حرف های ما حرف حسابی باشد، دیگر فایده ای ندارد. آن وقتی که به ما گوش می داد، ما به او

ص: 196

چیزی ندادیم. این جاست که باید هم به فطرت خودتان که بعضی اوقات برخودتان می شورد حق بدهید، هم به بقیه این حق را بدهید که بر خود و دیگران می شورند و معترض هستند. ظهور این اعتراض را دلمردگی خود در درون، و بی محلی جوانان به ما در بیرون می بینیم که دیگر هیچ چیزی او را به حرکت نمی آورد. ریشه همه این اشکال ها در این است که ما فعالیت های فرهنگی خود را شبه قدسی کردیم و «دانایی» را به جای «دارایی» قرار دادیم. اگر کسی به سوی چیزی که شبیه چشمه است، به امید رفع عطش رفت ولی تشنه برگشت، معلوم است که کلافه می شود، به امید ارتباط با آب آمد ولی ما معنی آب را به او دادیم، مثل این است که کسی بخواهد از پشت بطریِ آب، آب بنوشد، آیا جز ادامه تشنگی برایش می ماند؟ انبیاء همواره ما را تشویق به نوشیدن معانی معنوی نمودند و ما خودمان و بقیه را به دانایی نسبت به آن معانی هدایت می کنیم و نه به نوشیدن آن ها. آن وقت عنایت داشته باشید یک وقت بنده در سن پنجاه، شصت سالگی با یک نحوه بی ثمری روبه رو می شوم، یک طوری آن را تحمل می کنم، اما اگر یک جوان با چنین حالتی روبرو شد، فرق می کند، او تمام قلب و احساس اش را در اختیار ما گذاشت تا او را در مسیری که دینداران بزرگ قرار گرفتند، قرار دهیم، حالا می بیند خبری نشد، حالا از درون و بیرون خود را داغون می کند و به یک عنصر معترضِ کامل تبدیل می شود، با همه افراط و تفریط هایی که در یک اعتراض موجود است.

کار کنم که در نماز غفلت نکنم، می فرمایند بگردید ببینید چه چیزهایی شما را در نماز به طرف خود جلب و جذب می کند، آن ها برای ذهن شما مهم شده است. سعی کنید عمده بودن آن ها را ضعیف کنید، تا مانع بین شما و پروردگارتان نشوند. اگر نقش نمره و مدرک و مال دنیا را در بیرون از نماز ضعیف کردیم، در حین نماز نمی توانند خودنمایی کنند. اگر هم به ذهن ما آمدند، انسان زود می فهمد و از آن ها به سوی خدا منصرف می شود. این نوع نگاه به نماز، یک نوع نگاه قدسی به این فعالیت فرهنگی است و لذا هر چه ادامه پیدا کند، روح و قلب به رضایت بیشتری می رسد، و نه تنها معترض به خود و دیگران نسبت به این عمل نخواهد بود بلکه با احساس رضایتی که از آن طریق در انسان به وجود می آید، به آرامش می رسد و همواره سعی می کند مراحل بالاتری از این فعالیت قدسی برایش حاصل شود. همان که مرحوم آقای هاشم حداد«رحمة الله علیه» به مرحوم شهید مطهری«رحمة الله علیه» گفته بودند که شیخ مرتضی در نماز چه کار می کنی؟ آقای مطهری گفته بودند با حوصله روی معانی تمرکز می کنم و با طمأنینه نماز می خوانم. مرحوم حداد فرموده بودند پس کی نماز می خوانی؟ که مرحوم مطهری«رحمة الله علیه» خیلی خوب متوجه شده بودند و به خود آمده بودند، راستی من کی نماز می خوانم؟ پس اگر راه پیدا شد، بالأخره تلاش می شود در آن راه، خود را به مقصد برسانیم. حالا دیگر موانعی که شیطان ایجاد می کند معلوم است که مانع اند و انسان شروع می کند به مبارزه با امیال خود تا آن موانع را آرام آرام بر طرف کند و غلظت حجاب بین خود و پروردگارش را کم نماید، دیگر اشکالی ندارد حالا که حیله ها و وسوسه های شیطان را می شناسد، او یکی به سر شیطان بزند و شیطان هم یکی بر سر انسان بزند. خطر آن است که انسان شیطان را گم کرده باشد، وگرنه جنگ با شیطان که بد نیست.

در جهان جنگ این شادی بس است

که برآری بر عدو هر دم شکست

آدم اگر شیطان را پیدا کند می فهمد که این مانع، این غضب، این غفلت، کار شیطان است و با این بصیرتی که پیدا کرد «تَذَکَّرُوا فَإذا هُم مُبْصِرُون»(1) نقشه شیطان را خنثی می کند و به راه خود ادامه می دهد. این خودش هوشیاری خوبی است که می فهمید مثلاً این حالت غضب،

ص: 198

حیله شیطان است. نتیجه چنین نمازی با آن همه جنگ و دعواها با شیطان و نفس امّاره این است که شما راهی پیدا کنید که بعد از 10 سال حبّ دنیا در قلبتان کم شود.

دین داری با این روش می تواند کاری کند که آرام آرام انسان حس کند از مفهوم درآمده است و با حقیقت روبه رو شده و لذا در آن حال، شخصیتی برای دنیا نمی بیند که بخواهد به آن نظر کند. اما اگر به قالب و صورت نماز بسنده کردیم و هیچ تصمیمی برای رسیدن به انوار باطنی نماز نگرفتیم و آن تلاش را لازم ندانستیم و راهی از طریق نماز به سوی عالم قدس برای خود نیافتیم، این عمل یک عمل شبه قدسی است، از طرفی نماز است و از طرفی نماز نیست، از نظر ظاهر نماز است و دستور خداست و لذا قدسی است، ولی از نظر محتوا نماز نیست، چون ما را به نوری رهنمون نمی شود. مثل مفهوم آب که ما را به رطوبت و تری نمی رساند، نمازی که به ما دستور داده اند با حضور قلب بخوانیم مثل رسیدن به خود آب است. شما یک وقت در حین نماز می فهمید دارید نماز می خوانید، اما یک وقت فقط نماز در صحنه است، یعنی قلب دارد آن عمل را انجام می دهد. مقصد اصلی نمازِ حالت دوم است که اگر راه را درست طی کنیم إن شاء الله کم یا زیاد با این حالت روبه رو می شویم. ولی یک وقت نپذیرفته ایم تا این جاها باید از طریق نماز سیر کنیم، نهایتاً در حد مفهومِ نماز خود را راضی می کنیم، این جا است که از آن شور و رضایت و آرامش محروم می شویم و خطر شبه قدسی شدن این عملِ قدسی پیش می آید و دیگر نظر به غیبِ این عالم از طریق نماز مدّ نظر ما نیست.

کَرِیمٌ، فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ، لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ»(1) آن قرآن، قرآن کریمی است در کتابی پوشیده و به جز مطهرون که همان اهل البیت علیهم السلام باشند، کسی را امکان لمس با حقیقت غیبی قرآن نیست. ببینید اصلاً راه را چگونه نشان می دهند، می فرمایند باید از طریق طهارت باطنی با باطن قرآن که در کتاب مکنون و غیر محسوس هست، در تماس بود تا با جان خود آن نور را حس کنیم، نه این که به دانستن آن اکتفا کنیم. پس تا با جنبة وجودی و یا حقیقت قرآن ارتباط نداشته باشیم، قرآن هم به ما نور نمی دهد.

با دقت در آیات فوق معلوم می شود که قرآن حقیقتی در خارج عالم دارد که دارای وجودی است غیبی و می توان از طریق جانی که از هر آلودگی اخلاقی و عقیدتی پاک است، با آن حقیقت نوری تماس داشت. مثل خدا، خدا مگر واقعیت نیست؟ خدا که یک مفهوم نیست، یک واقعیت متعالی است و واقعی ترین واقعیات است، وجود همه واقعیات از خداست. همان طور که خدا خودش به نحو خارجیتِ مطلق وجود دارد، قرآن هم به همان نحو وجود دارد، البته در عینی که مخلوق خداست، ملائکه هم وجودِ خارجی دارند، منتها دارای وجودی متعالی تر از عالم ماده هستند، و به جهت وجودِ خارجیِ متعالی آن هاست که می فرماید یکی از نشانه های اهل ایمان، ایمان به خدا و رسول خدا و کتاب های آسمانی و ملائکه است فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِِ...».(2) معنی واقعی ایمان، یعنی اتصال و ارتباط قلبی با آن چیزی که به آن ایمان داریم، اعم از ایمان به خدا یا ایمان به ملائکه یا کتاب رسولان و یا خود پیامبران.

آری؛ در نماز حقیقی، غیب ما با غیب عالم تماس می گیرد و از انوار عالم غیب بهره مند می شود، ولی اگر ما تلاش نکنیم که فعالیت های فرهنگی و عباداتمان وجودی و حضوری بشود، آن فعالیت ها بدون این که بخواهیم، شبه قدسی می گردند و پیرو خود پوچی و اعتراض را به همراه دارند.

ص: 200

نتیجه اش این می شود که چون علم و فضل خود را ندیدیم و متوجه شدیم این ها حکایت از حقیقت دارند ولی خود حقیقت نیستند و از این طریق به فقر حقیقی خود پی بردیم، چشم ما از خود برداشته می شود و به او می افتد و لذا گفت:

هر دمش با من دلسوخته لطفی دگر است

این گدا بین که چه شایسته انعام افتاد

در این جلسه در یک جمع بندی مختصر، موارد زیر مورد بررسی قرار گرفت:

1- فرق نازل کردن موضوعات دینی در عین ارتباط آن ها با باطن قدسی آن موضوعات، با ناقص کردن مسائل دینی، و این که در ناقص کردن مسائل دینی پوچی پیش می آید.

2- اگر جایگاه دین درست روشن شود و معلوم گردد دین وسیله ای است تا حجاب های بین بنده و خالق مرتفع شود، خطر شبه قدسی شدن فعالیت های دینی بسیار کاسته می شود.

3- خطر جایگزینی اعتباریات به جای حقایق که منجر به پوچی فعالیت های فرهنگی، دینی می شود، و توجه به کثرت این خطر در دنیای امروز و نقش تفسیر المیزان توسط علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» جهت توجه به جنبه های نفس الأمری اعتبارات دین.

4- آفات این پندار که می توان بدون رعایت قوانین هستی با هر کاری به هر نتیجه ای رسید، و توجه به این که نتیجه چنین تصوری جز پوچ کردن عمیق فعالیت ها، چیز دیگری نیست و به تعبیر قرآن؛ «با چیزی روبه رو می شوند که می خواستند از آن فرار کنند.»

5- اگر رفاه نوع ژاپنی مقصد جامعه شود و از نیازهای متعالی خود غافل گردد، نتیجه اش روبه رو شدن با نسلی است که نسبت به فعالیت های دینی، عبادی بی اعتناست.

6- چگونه بنی امیه بدون آن که قالب ها را عوض کنند، جهت های قلبی را تغییر دادند و نقش اهل البیت علیهم السلام در حفظ کردن جهت گیری قلب، تا دینداری در حدّ مفاهیم متوقف نشود و دستورات دین عامل اتصال انسان با عالم معنا گردد.

7- چگونگی سیر از علم حصولی به علم حضوری.

8- طرح شواهدی از متون دینی مبنی بر این که چگونه دین بر ملاقات با حقایق تأکید دارد و درصدد است که دینداران را تا رؤیت قلبیِ حقایق جلو ببرد.

9- باطن انسان می تواند با باطن عالم ارتباط پیدا کند و از انوار عالم غیب بهره گیری کند، عمده آن است که راه چنین ارتباطی شناخته شود، که با هر چه بهتر شناختن فرهنگ

ص: 202

اهل البیت علیهم السلام این راه پیدا می شود و لذا در جلسات آینده سعی می شود با حوصلة زیاد و به نحو گسترده فرهنگ اهل البیت علیهم السلام به منظور شناختن راه ارتباط با غیب مطرح گردد. إن شاء الله.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 203

ص: 204

ص: 206

بسم الله الرّحمن الرّحیم

محروم هستیم باید بدانیم یک اشکالی در کار است، یا حضرت حق نعوذ بالله «وجود» نیست و ماهیت است که این فکر از پایه غلط است، چون آن که وجود همة مخلوقات را می دهد، خودش عین وجود است، یا ما با آن وجود مطلق برخوردِ وجودی نمی کنیم. در بسیاری مواقع ما در رابطه با خدا، با مفهوم وجود مطلق و مفهوم حیّ و قیوم ارتباط داریم، و در رابطه با خود نیز با مفهوم خود مرتبط هستیم و نه با وجود خود. در حالی که «مفهومْ» به خودی خود وجود نیست بلکه نیستی است و نیستی، نیستی می آورد، همان طور که هستی، هستی می آورد.

بحث رسید به این جا که پس راه حل حقیقی چه باید باشد؟ من هنوز تأکید دارم که اگر مباحث مطرح شده در قبل خوب فهمیده نشده باشد، ما به همان مفاهیم مشغول خواهیم شد و اصلاً خطر چنین مشغولیتی را احساس نمی کنیم و لذا اصلاً راه صحیح را نخواهیم شناخت تا به دنبالش باشیم، و نخواهیم فهمید اگر مسیر فعالیت های فرهنگی و عبادی درست باشد چه برکاتی دارد.

نیستی آب است. مفهوم خدا، همان جنبه ای است که فیلسوفان اصطلاحاً به آن ماهیت می گویند(1)

و خودشان روشن می کنند ماهیتِ هر چیز مقابل وجود آن چیز است و لذا به درستی نتیجه می گیرند که «ماهیات» عدمی اند و حکایتی از واقعیات هستند و نه خودِ واقعیات. عقل می تواند مفهوم واقعیات را درک کند ولی قلب با خود واقعیات می تواند مرتبط شود. من و شما هم، یک قلب داریم و یک عقل، عقل و فکر تا دم دروازه هستی می آید ولی قلب با خود هستی و واقعیتِ هر چیز ارتباط پیدا می کند، و این است که می گوئیم قلب جنبه هستی ما است و با جنبه هستی عالم مرتبط می شود. عقل و فکر ما با صندلیّتِ صندلی ارتباط دارد، آن وقت عنایت داشته باشید که صندلی به عنوان مفهوم صندلی یک ماهیت است و یک نسبت است و از این جهت هیچ واقعیت خارجی ندارد، واقعیت خارجیِ آن، وجودی است که به صورت صندلی ظاهر شده ولی ذهن ما آن قدر که صندلی بودن صندلی را در نظر دارد به وجودی که به صورت خاص ظاهر شده و وجود صندلی حاصل آن وجود است، نظر نمی کند، در حالی که ماهیات از آن جهت که ماهیتند، اصلاً چیزی نیستند مگر به وجودی که آنها را ظاهر کرده است.

اگر انسان جنبه قلبی خود را فعال کرد تا با خودِ وجود مرتبط شود، چون آنچه در عالم هست، وجود مطلق و تجلیات وجودی او است، پس می تواند با «وجود» در جلوات مختلف ارتباط برقرار کند و دیگر از مهلکه ارتباط با نیستی هایِ هست نما رها شود و برایش روشن می شود چه هلاکت ها در این مسئله هست که انسان مواظب نیستی ها نباشد و آن ها را هست بپندارد. در آن صورت، انسان خدایی را که عین هستی و عین بودن است می یابد و می خواهد از طریق خدا به وجود خدا پی ببرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در مناجات با خدا اظهار می دارند: «یا مَنْ دَلَّ عَلی ذاتِهِ بِذاتِه...»(2) ای خدایی که خودت نمایش خود هستی و خودت عین پیدایی می باشی. برای دیدن خدایی که خودش عامل نمایش خودش است، باید قلب به صحنه آید و با بیناشدن چشمِ دل این نوع رؤیت انجام می گیرد که به اصطلاح به آن «ذات بینی» یا رؤیت ذات

ص: 209

می گویند که إن شاءالله بحث آن خواهد آمد. ولی شما حدّاقل از این جملة بسیار عمیق حضرت به راحتی نگذرید که چگونه ذات خداوند عامل نمایش ذات خودش است و بذاتِ خود عامل نمایش ذات خود است. با چه چشمی این رؤیت انجام می گیرد.

رَبِّهِ أَحَدًا» بر آن تأکید می فرماید. عین این مسئله را جهت تماس با جنبه مکنون قرآن مطرح می کند، چون در آن جا جنبه وجودی قرآن مطرح است و نه جنبه مفهومی آن. فهم الفاظ و معانی که کار مشکلی نیست، این طور فهمیدن ها با عقل و فکر ممکن است و نیاز به طهارت جان ندارد، می شود انسان آدم بدی باشد، مسترهمفر، جاسوس انگلیس باشد و معنی الفاظ قرآن را هم بفهمد. پس منظور از تماس «مطهرون» با قرآنِ مکنون، از طریق این فهم ها نیست، الفاظی که شما در قرآن می یابید، صورت نازلة آن حقیقت است، به همین جهت در آیه بعدی می فرماید: «تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ،أَفَبِهَذَا الْحَدِیثِ أَنتُم مُّدْهِنُونَ »؛(1) یعنی آیا این موضوع را ساده می گیرید؟ یعنی این قرآنی که شما به عنوان الفاظ و نوشتار با آن روبه رو هستید، تنزیل و نازل شدة آن قرآن است که از طرف رب العالمین، توسط حضرت جبرائیل علیه السلام نازل شده و چون نازل شده آن حقیقت است، می تواند متذکر آن حقیقت باشد؛ به شرطی که انسان ها بخواهند به طرف حقایق سیر کنند و خود را به صرف دانش به مفاهیم آن، غنی و بی نیاز ندانند بلکه بخواهند از ذکر الهی، یعنی قرآن، متذکر شوند. در این صورت است که باید از طریق این الفاظ به جنبه وجودی قرآن سیر کنند و شرط چنین سیری طهارت و پاکی باطن است. پس اولاً: فرمود این قرآن تنزیل شده یک حقیقت مکنون است. ثانیاً: فرمود راه ارتباط با آن حقیقت، کتاب و درس و مدرسه نیست، بلکه طهارت باطن و ظاهر است، وگرنه حالا شما هر چه می خواهی قرآن بخوان و به کمک علمِ ادبیات عرب همه آن را بفهم، این چه ربطی دارد به ارتباط با حقیقت مکنون قرآن که مطهرون با آن در تماس اند؟ برای آن ارتباط «عالمی دیگر بباید ساخت و ز نو آدمی» تا قرآن به عنوان ذکر قلبی برای انسان ها ظاهر شود و بهره حضوری از آن ببرند، و این کار، کار عقل نیست. به گفته مولوی:

عقل جزیی عشق را منکر بود

گرچه بنماید که صاحب سر بود

زیرک و داناست اما نیست، نیست

تا فرشته «لا» نشد اهریمنی است

او به قول و فعل یار ما بود

چون به حکم حال آیی «لا» بود

ص: 211

پس چیزی بالاتر از عقل جزئی برای رسیدن به حقیقت نیاز هست و آن عبارت است از نیست شدن در مقابل خدا و نفی منیّت کردن و از حجاب انانیّت طاهرگشتن، وگرنه انسان با همه آموخته هایش، شیطانی خواهد بود، آن هم در نهایت تکبر، زیرا عقل جزئی با این که ادعا ها دارد، در هنگام اتصال با حقایق، سخت کوتاه می آید و به تعبیر مولوی: «چون به حکم حال آیی «لا» بود.»

چنانچه ملاحظه می فرمایید اگر راه عقل برای لقاء او بسته است، راه عشق و قلبِ مطهر جهت آن رویت بسته نیست، مشکل انسان ها عدم طهارت و عدم فنا است. به گفته امام خمینی«رحمة الله علیه»:

این ما و منی جمله زعقل است و عقال است

در خلوت مستان نه منی هست و نه مایی

توجه قلبی به حق، موجب ظهور نور ذُلّ عبودیت در قلب انسان می شود و انسان برای پایداری در این توجه، سعی فراوان در طهارت قلب از تکبّر و حسد و انواع رذایل دارد، و همین امر باعث می شود که قرآن به عنوان ذکر الهی غذای جان او گردد، ولی بر عکسِ توجه قلبی، اگر انسان نسبت به حق و حقایقْ در محدوده مفاهیم عقلی متوقف شد، از ظهور ذُلّ عبودیت در قلب خود محروم می شود و ما و منیِ او ظاهر می گردد و لذاست که می فرماید: «این ما و منی جمله ز عقل است و عقال است» عقل در این مسیر همچون عقال و پایبند است، چون انسان را متوقف می کند، ولی وقتی قلب به میان آمد و انسان مست جمال جانان شد، نه منی می ماند و نه مایی و در این حالت انسان قرآن را ذکرٌ للعالمین می یابد و از ظاهر عبارات متذکر باطن آنها می گردد.

رابطة قلب با باطن قرآن از نوع تماس است و قلب آن حقایق را حس می کند، نه این که به مفاهیم آن دانا شود. وقتی قرآن برای ما ذکر شد و قلب ما متذکر حقایق باطنی آن گشت، هر وقت به آن رجوع کنیم قلبِ رمیدة ما را به سوی عالم قدس برمی گرداند و لذا فرمود؛ مطهرون می توانند با آن قرآنِ مکنون تماس بگیرند. باز تأکید می کنم نگفت: مطهرون آن را می فهمند، در این مقام دیگر مقام تعلیم علم حصولی نیست، این جا دیگر حرف و الفاظ تمام می شود. گفت:

تا به دریا سیر اسب و زین بود

بعد از آنت مرکب چوبین بود

تا لب دریا را می توان با اسبِ علم حصولی جلو رفت، از آن به بعد باید کشتی و مرکب چوبین سوار شد و سیر ما به سوی حقایق باید شکل دیگری به خود بگیرد.

آن خموشی مرکب چوبین بود

خامشی را بحریان تلقین بود

ص: 213

وقتی مقام تماس با حقیقت مطرح شد دیگر خاموشی از گفتار و کلمات به میان می آید و چشم قلب باز می شود تا حقایق را ببیند، چون می خواهد وارد مدرسة خاصی شود.

خداوند در آیات مذکور می فرماید: اولاً؛ این قرآن یک طوری است که می شود با آن تماس گرفت یعنی فهمیدنی صِرف نیست، دیدنی و چشیدنی است. شما وقتی با دستتان با این چوب تماس می گیرید، عملاً یک نوع رؤیت انجام داده اید، فهم نیست، حس است. رؤیت قرآن، رؤیت قلبی است و مطهرون با قلبشان که عین طهارت است، با حقیقت قرآن تماس می گیرند و آن را حس می کنند، پس معلوم است که قرآن یک واقعیتی در خارج داردکه آن واقعیت مفهومی نیست، وجودی است. همان طور که خدا وجود دارد و باید با خدا ارتباط برقرار کرد، هر که فقط خدا را بفهمد مشکلش حل نمی شود، باید با خدا ارتباط پیدا کرد تا با غنی مطلق و علیم مطلق و حیّ مطلق ارتباط برقرار کند و بهره بگیرد. همین طور قرآن یک وجودی است که باید با آن ارتباط پیدا کرد و از حقایق باطنی آن بهره گرفت و به باطن سنت های عالم وجود آگاهی پیدا کرد و قلب را متذکر آن سنت ها نمود. ثانیاً؛ عنایت داشته باشید که این ارتباط، ارتباط خاصی است، مثل ارتباطی است که ما با نور برقرار می کنیم. به همین جهت خداوند قرآن را «نور» معرفی کرده و می فرماید: مؤمنین واقعی آن هایی هستند که تبعیت می کنند از نوری که همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله هست «وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ »(1) حالا شما در تاریکی مرتب فکر نور بکنید، این که نمی شود ارتباط با نور، وقتی چشم شما با نور تماس بگیرید عملاً ارتباط برقرار کرده اید. وقتی فکرِ نور بکنید که نوری در صحنه نیامده است.

مطهرون شده و آن را به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت داده است و می فرماید: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»(1) ما اراده کرده ایم که فقط شما اهل بیت را از هرگونه آلودگی پاک کنیم و آن هم پاک کردنی خاص. یعنی نه از این نوع پاک کردن های تشریعی که دین با دستوراتی که به ما داده اراده کرده است تا همه مردم پاک شوند، چون می فرماید: فقط شما اهل بیت را اراده کرده ایم از هرگونه آلودگی پاک کنیم، پس معلوم می شود این نوع پاک کردن غیر از پاک کردن تشریعی است که برای همه اراده کرده است. لذا نتیجه می شود که پاک کردن اهل البیت علیهم السلام، پاک کردن تکوینی است که بحث آن به مرور پیش خواهد آمد. عمده آموختن راه طهارت است از صاحبان اصلی طهارت، تا بتوانیم با نور قرآن مرتبط شویم و به نشاط فوق العاده ای که در این ارتباط هست نائل گردیم. واقعاً خیلی عجیب است که ما با داشتن قرآن و داشتن ائمه اطهار علیهم السلام به عنوان راه ارتباط با روح قرآن، یک نوع زندگی سرد و مرده ای را دنبال کنیم و اسم آن را هم دینداری بگذاریم بعد هم می گوئیم چرا در زندگیِ دینی خود دارای آن نشاط لازم نیستیم. گفت:

این که بینی مرده و افسرده ای

زان بود که ترک سرور کرده ای

سرور انسان ها خداوند و آن کسانی اند که تجلی ولایت او هستند.

طهارت تکوینی است، همان طور که تری آب تکوینی است و همة رطوبت ها از آب گرفته می شود. طهارت تکوینی را منحصر به این خانواده کرده، از جهت دیگر طهارت و پاک شدن از گناه را برای همه اراده کرده است، و حال آن که طبق آیه تطهیر، با آوردن «إنّما» طهارت اهل بیت علیهم السلام را منحصر به خودشان کرده است، پس باید طهارت آن ها غیر از آن طهارت تشریعی باشد که برای همه اراده کرده است و غیر تشریعی، یعنی تکوینی. حال اگر رسیدیم به این که طهارت اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله تکوینی است. این تازه اول بحث است، مثلاً وقتی می گوییم: آب تکویناً تر است یعنی فقط تری است و وجودش عین تری است. اگر رسیدیم به این که اهل بیت تکویناً در مقام طهارت اند، یعنی عین الطهاره هستند، چه طوری شما برای به دست آوردن هر تری باید به عین تری که آب است رجوع کنید، و چه طور هر شیرینی به عین شیرینی که شکر است، ختم می شود، امام معصوم علیه السلام هم عین درستی و طهارت است، باید برای ارزیابی هر عملی امام معصوم علیه السلام در میان باشد تا اندازه درستیِ آن عمل را با عمل امام معصوم علیه السلام بسنجیم.

همان طور که شما در امور نظری در فطرت خود بدیهیات دارید و درستی یک فکر را بر اساس مبناهای بدیهی خود ارزیابی می کنید و آن بدیهیات برای درست فکرکردن شما مبنا است، اهل بیت علیهم السلام هم مبنای درست عمل کردن انسان ها هستند. مثلاً اگر به شما بگوئیم یک شهر هست که یکی از خیابان های آن از کل آن شهر بزرگ تر است، نمی پذیرید، چون بر مبنای قاعدة بدیهی که می گوید؛ «جزء یک چیز نمی تواند از کل آن چیز بزرگ تر باشد» چون آن خیابانِ بزرگ هم جزء آن شهر است پس نمی شود که آن خیابان از آن شهر بزرگ تر باشد و لذا بدون آن که نیاز باشد بروید، تجربه کنید و بعد ردّ کنید طبق یک قاعده بدیهی که می شناسید آن حرف را ردّ می کنید. زیرا خداوند آن قاعده بدیهی را به صورت تکوینی برای راهنمایی شما در جانتان قرار داده است، و به کمک آن به راحتی می توانید فکر خود را در شناخت حق و باطل سر و سامان بدهید. عملاً قواعد بدیهی، امامِ عقل نظریِ ما هستند و جان ما با آن قواعد یگانه است و غیر حکم آن ها را غلط می داند و نمی پذیرد، پس در واقع عقل نظری شما امام معصوم دارد که همان بدیهیات شما است. می گوئیم اجتماع نقیضین محال است، یعنی نمی شود این شیء همین حالا در این مکان باشد و همین حالا در این مکان نباشد، چون هست

ص: 216

و نیست نقیض هم اند و عقل و جان انسان جمع نقیضین را نمی پذیرد. قاعده «امتناع اجتماع نقیضین» را جان ما پذیرفته و کاملاً هم حق می داند و لذا بقیه اندیشه هایش را بر اساس آن قاعده تنظیم می کند، به اصطلاح، آن قاعده برای انسان عین درستی است و چیزی نیست که با تجربه به دست آمده باشد، درستی آن فوق تجربه است. حال همین طور که شما در عقل نظری امام دارید تا اندیشه تان به خطا نیفتد و دائماً اندیشه خود را با آن هماهنگ می کنید و از طریق امامِ عقل نظری مغالطه ها را می شناسید و فریب آن ها را نمی خورید و آن چیزهایی را که با امام فکری تان تطبیق ندارد، می شناسید و رها می کنید. عیناً خداوند برای ما در امور عقل عملی، امام بیرونی می گذارد، که طبق ادله قرآنی، آن امام در رفتار و اعمال عین طهارت است و شما می توانید اعمال خود را بر اساس اعمال و گفتار او تنظیم کنید و راه طهارت را از طریق عین طهارت بیابید و در فهم قرآن هم از فهم آن ها کمک بگیرید. فرمود: ای آدم ها! این قرآن که یک مقام عالیه ی وجودی است و مقامش، مقامی است که باید با آن تماس گرفت، نه این که از آن اطلاع پیدا کرد، آن مقام طوری است که فقط اهل طهارت، حقیقت آن را می یابند و آن ها اهل بیت پیامبر علیهم السلام هستند.

است. البته معلوم است که باید به عنوان مقدمه، تعالیمی را پشت سرگذاشت تا آداب و ادبِ تماس با حقیقت را به دست آوریم. عمده آن است که بدانیم ماوراء زندگی با مفاهیم، زندگی دیگری هست. گفت:

عقل گویدشش جهت حدّاست ودیگر

راه نیست

عشق گوید راه

هست و رفته ایم ما بارها

یک وقت انسان اصلاً ماوراء مفاهیم و فکر، زندگی دیگری را نمی شناسد، در این صورت معلوم است که به نشاط لازم و ثمره های ملموس که از طریق انس با حقایق حاصل می شود، نمی رسد. اما اگر ماوراء فکر و اندیشه، یک نوع زندگی را شناخت که مقام تماس با حقیقت است، حالا برای آماده شدن جهت تماس با حقیقت، راه هایی را باید طی کرد و مقدماتی باید گذرانده شود. شاید با بحث هایی که گذشت، آن راه تا حدّی معرفی شد و معلوم گشت. سیری که از برهان آغاز و به عرفان رهسپار و به قرآن منتهی شود، سیر شیرینی است، سیری است که موجب جامعیت در علم و معرفت و ایمان و عمل صالح خواهد شد.

سلوک در راه ارتباط با وجودِ حقایق، با شدت و ضعف همراه است و اساساً هر امر وجودی دارای شدت و ضعف است، و راه های سلوکی هم چون وجودی است، دارای شدت و ضعف است، چون در واقع راه است، نه علم. مثلاً شما اگر به جای علم به پنجاه عدد صندلی به صد عدد صندلی علم داشته باشید، در وجود شما هیچ شدت و ضعفی ایجاد نمی شود. همین طور اگر من تمام کتاب های دنیا را به علم حصولی بدانم، از نظر درجه وجودی شدیدتر نمی شوم. چون عامل شدت وجود چیزی غیر از علم به مفهومات است . با سلوک در راه رسیدن به حقیقت، انسان شدت می یابد و درجه وجودیش تغییر می کند. وقتی آن طرفِ مسئله درست روشن شد که علم حصولی به خودی خود موجب شدت درجه وجودی ما نمی شود، طرف مقابلش معنی پیدا می کند که علم حضوری به حقایق، موجب شدّیت وجودی انسان می شود. اگر شما به صد عدد سطل آب علم پیدا کنید، یا به هزار تا، هیچ نقشی در مرطوب شدن شما ندارد، مسلم این نوع دانایی نسبت به سطل های آب، در رابطه با نزدیکی به رطوبت و تری هیچ نقشی ندارد، اما اگر با یک قطره آب ارتباط داشته باشید به همان اندازه با رطوبت ارتباط دارید. پس شدت و ضعف در جایی معنی دارد که واقعیت و «وجود» در میان باشد، و نه مفهوم و ماهیت. اگر کسی وارد رابطه ی وجودی با حقیقت نشود با همه علومی که دارد،

ص: 218

وجودش شدیدتر نمی شود، چون وارد عالَمی نشده که در آن عالَم شدت و ضعف مطرح است. کسی که دانا به صد عدد سطل آب باشد و کسی که دانا به هیچ سطل آبی نیست، هر دو از نظر عدم تماس با رطوبت و تری مساوی اند و هر دو هیچ بهره ای از تری و رطوبت ندارند، چون راه ارتباط با تری این نیست که از آن مطّلع شویم.

پس ملاحظه فرمودید، اگر راه پیدا شد، و وارد راه شدیم تازه معنیِ شدت و ضعف در سلوک ظاهر می شود و حرف حافظ معنی پیدا می کند که گفت:

اَلا یا ایُّها السّاقی، اَدِرْکَأساً وَ ناوِلْها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

ای محبوب جان ها که با تجلی خود قلب ها را سیراب می کنی، آن جام میِّ عشق و محبت را بگردان و به من برسان که ما از مشکلات راه سلوک بی خبر بودیم و به واقع در این مسیر به نفحات پی در پی تو نیاز داریم. چون سالک از طریق انوار ربانیِ حضرت پروردگار، ضعف حضور خود را به شدت حضور تبدیل می کند.

طبق آیه33 سوره احزاب معلوم شد که اهل بیت پیامبر علیهم السلام عین طهارت اند و در این مقام حتی بهترین اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله جای ندارند و هیچ کدام از اصحاب هم، چنین ادعایی که عین طهارت باشند، نداشته اند. اگر سراغ تمام اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، یا سراغ آدم های خوب دنیا برویم و بپرسیم: آیا شما خودتان ادعا دارید عین طهارت هستید، همه می گویند: نه، از سلمان بگیر تا خلیفه اول، حاضر نیستند بگویند ما عین طهارتیم. پس یا چنین چیزی نبوده است و خطاب قرآن به اهل بیت که می گوید: خدا اراده کرد شما از هر آلودگی پاک باشید، خطاب لَغْوی است، و یا عده ای از انسان ها بوده اند که شایستگی چنین خطابی را داشته اند و خداوند به آن ها خطاب کرده است. از آن طرف هیچ کس از صحابه پیامبر و یا زنان پیامبر صلی الله علیه و آله نمی گویند ما عین طهارت هستیم، فقط یک عده ای یعنی اهل بیت پیامبر علیهم السلام می گویند: ما مصداق این آیه هستیم. داستان های عجیب و غریبی در این رابطه در تاریخ مطرح است. به عنوان نمونه، روبه روی مسجد جامع دمشق، پیرمردی آمد خطاب به حضرت سجاد علیه السلام و جمع اسرای کربلا گفت: «الحمدلله» که امیرالمؤمنین یزید بر شما پیروز شد، حضرت سجاد علیه السلام در حالی که مریض بودند، فرمودند: ای پیرمرد، قرآن خوانده ای؟ گفت: بله، گفتند: این آیه را خوانده ای که

ص: 219

می فرماید: «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی »(1) گفت: بله خوانده ام. فرمودند: ای پیرمرد «القربی» مائیم. آن گاه ادامه دادند؛ ای پیرمرد قرآن خوانده ای؟ و آیة «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ »(2) را خواندند و گفتند: «القربی» مائیم. سپس فرمودند؛ آیا آیة «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ»(3) را خوانده ای؟ گفت: خوانده ام. فرمودند: «القربی» مائیم. بعد فرمودند: آیا آیة «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»(4) را خوانده ای؟ پیرمرد گفت: این آیه را خوانده ام حضرت فرمودند: مائیم اهل بیتی که آیه طهارت مخصوص آن ها شد. پیرمرد منقلب شد و گریه کرد و توبه نمود. عمامه از سر برداشت، بر سر زد، گفت: مردم به ما دروغ گفتند، شیون زد «ثم رَفَعَ رَأسَه إلَی السَّماء و قال: اللّهم إنّی أبْرءُ مِن عَدُوّ آل محمد علیهم السلام مِن الجِنَّ و الإنس» پس سر را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا من از دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله بیزاری می جویم، چه از جن باشند و چه انسان. خبر به یزید رسید دستور داد او را به قتل برسانند، با شمشیر نصفش کردند، تاریخ می گوید: چند قدم پس از شمشیر خوردن راه رفت و روی زمین افتاد. (5)

منظور عرضم از آوردن این نمونه، این است که امامان ما همواره می گویند آن طهارتی که خداوند در قرآن برای اهل بیت مخصوص کرده است، مربوط به ما است و مصداق آن مائیم، حال دو حالت دارد: یا این ها نعوذ بالله دروغ می گویند که در این صورت از همة آدم ها بدترند، یا راست می گویند که اگر راست بگویند باید برای این فرهنگ در زندگی خود جایی باز کرد، و مشخص است که حرکات و سکنات آن ها تماماً گواه صدق ادعای آن هاست.

ص: 220

هیچ کدام از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله از سلمان و ابوذر گرفته تا خلیفه ی اول و دوم و سوم نمی گویند ما عین طهارتیم، بارها خودشان گفته اند: ما اشتباه کردیم(1)

و تنها یک عده ای هستند که می گویند: اولاً: ما معصوم هستیم. ثانیاً: علم و عصمت ما اکتسابی نیست، بلکه مستقیماً از طرف خدا است و می توانید امتحان کنید.

عنایت بفرمائید، یا اینها واقعاً از همه برترند و راه های متعیّن دینداری برای جامعه اسلامی هستند و یا دروغگویند، و در نتیجه از همه صحابه پایین ترند، توجه به علم و آگاهی و حرکات و سکناتشان هیچ جایی برای احتمال دروغگویی آن ها باقی نمی گذارد. چون در حالتی آن ها و رقبایشان روبه روی هم قرار دارند که امکان تشخیص مشکل نیست، عامل تشخیص به عنوان مصداق آیه، شخصیت و آثار آن هاست. مصداق آیه طهارت گویندگان نهج البلاغه و دعای کمیل و صحیفه سجادیه و روایات متعدد هستند. طبق شواهد تاریخی یک مورد هم پیدا نشد که در گفتار و رفتارشان خارج از مقام عصمت عمل کنند، سخت ترین سؤالاتی را که هیچ یک از افراد جامعه نمی توانستند جواب دهند به راحتی جواب می دادند، از آن طرف محتوای دعای کمیل و دعای ابوحمزه و امثال آن ها طوری است که به جز با ارتباطِ وجودی با عالم قدس و داشتن نور وجود از آن عالم، ممکن نیست بیان شود. آیا به صرف ارتباط مفهومی با عالم قدس می توان چنین سخنانی را که سراسر «وجودی» است و نه مفهومی، ارائه کرد؟ به گفته یکی از محققین: پیغمبر صلی الله علیه و آله حدوداً پنج هزار صحابه داشته اند یکی از آن ها سخنی ندارد که با کمترین سخن نهج البلاغه برابری کند. پس معلوم است که باید روی این خانواده حساب خاصی باز کرد. در همین راستا امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«لا یُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا یُسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّینِ وَ عِمَادُ الْیَقِینِ إِلَیْهِمْ یَفِی ءُ الْغَالِی وَ بِهِمْ یُلْحَقُ التَّالِی وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَایَةِ وَ فِیهِمُ الْوَصِیَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَی مُنْتَقَلِهِ».(2)

ص: 221

هیچ کس از این امت را نمی توان با آل محمّد صلی الله علیه و آله قیاس نمود، و هرگز نمی توان پروردة نعمت این خاندان را در مرتبة آنان دانست، آل محمّد اساس دین و پایگاه یقینند، تندروان و کندروان هر دو به سوی آن ها بر می گردند، امتیازات ولایت به ایشان اختصاص دارد و وراثت و وصایت مخصوص آن ها است.

تمام این مقدمات به این جهت عرض شد تا جایگاه آیه تطهیر روشن شود و بتوانیم به آن ایمان پیدا کنیم. اگر به جایگاه این آیه ایمان پیدا شود می فهمیم که خداوند یک راه خاصی برای دینداری به بشر نشان داده است. ولی در صدر اسلام با خانه نشین کردن این خانواده آن راه را بستند و در نتیجه جهان اسلام از حقیقت دینداری محروم شد و متأسفانه در طول این مدت فرهنگ غالب طوری بود که شیعیان هم آن استفاده ای را که باید می کردند، نکردند. یکی از مصیبت های ما این است که به اسم دفاع از اهل البیت علیهم السلام، و به اسم پذیرفتن اهل البیت علیهم السلام، دوباره همان راه مفهومی یا احساسات غیرمعقول را دنبال می کنیم و عملاً از نتایجی که می توان از فرهنگ این خانواده به دست آورد محروم می شویم.

هستیم، پس حضرت راهشان دادند. چون شیعه بودن یعنی آشنایی با فرهنگی که انسان بتواند از طریق ائمه علیهم السلام با نور حقایق مرتبط گردد و این غیر از طرفداری از امامان است. ائمه علیهم السلام با این اعمال دارند پیام می دهند که ای انسان ها علاوه بر طرفداری از ما، راهی هست که شما می توانید وارد آن راه شوید و با فرهنگ خاصِ ما که فرهنگ رابطه با وجود حقایق است، روبه رو گردید. فرهنگی که علی علیه السلام در وصف آن در راستای ارتباط با خدا فرمود: «لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَلَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ»(1) چشم ها هنگام نظرافکندن، او را درک نمی کنند ولی دل ها با حقایق ایمان او را می بینند. و عبادت واقعی آن است که قلب انسان با خدا مرتبط شود و از آن طریق خدا را عبادت کند که صاحب اصلی این راه ائمه علیهم السلام هستند و لذا امام صادق علیه السلام می فرمایند:« وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْ لَا نَحْنُ مَا عُبِدَ اللَّه»(2)

و به عبادت ما خداوند عبادت می شود و اگر ما نبودیم خداوند عبادت نمی شد. یعنی اگر مسیری که ما می نمایانیم طی نشود، خداوند به معنی واقعی آن عبادت نمی شود. هرکسی این نکته را نمی فهمد مگر شیعیان واقعی ائمه علیهم السلام که فرهنگ این خانواده را در رابطه با ارتباط با عالم غیب می شناسند. از امام باقر علیه السلام در رابطه با آیه «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ»(3)هست که« نَحْنُ الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ عَدُوُّنَا الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ وَ شِیعَتُنَا أُولُوا الْأَلْباب»(4) مائیم آن هایی که می دانند و دشمنان ما آن هایی هستند که آیة مذکور در رابطة با آن ها می فرماید؛ «وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» و شیعیان ما «اولواالالباب» یا همان صاحبان خردی هستند که در آیه مذکور بدان اشاره شده.

ص: 223

راویان می گویند: به خدا قسم هرگز ندیدیم مردی را که لشکرهای بسیار او را احاطه کرده باشند و همة یاران او را کشته و اهل البیت او را محصور کرده باشند، شجاع تر و قویُ القلب تر از حسین علیه السلام . چرا که تمام این مصائب به علاوه تشنگی و شدت گرما و بسیاری جراحت، گردی از اضطراب و اضطرار بر دامنش ننشانده بود و هیچ گونه تزلزل در او راه نداشت، با این حال می زد و می کشت و گاهی که اَبطال و پهلوانان لشکر عمرسعد بر او حمله می کردند چنان بر آن ها می تاخت که چون گلّة گرگ دیده می رمیدند، باز لشکر دشمن گرد هم می آمد و حمله می کرد و باز حضرت به آن ها حمله می کرد و آن ها چون ملخ متفرق می شدند. کلمة مبارک «لا حَولَ وَ لا قُوّةَ اِلاّ بِالله» را قرائت می فرمود، ثابت قدم و استوار.

به دستور عمرسعد آن حضرت را تیر باران کردند با 4000 تیرانداز، مثل خارپشت بدن مبارکش پر از تیر شد، ولی هیچ آثاری از تسلیم در حضرت نیست، یک تیر بر دهانش و یکی بر گردنش نشست، تیرها را بیرون کشید، دستش پر از خون شد، خون ها را می گرفت و به آسمان می افشاند، و یک قطره از آن خون ها به زمین برنگشت. چون شیری ژیان به احدی نمی رسید، مگر این که او را می کشت. ابوالحُتوف جُعفی تیری به پیشانی امام زد که خون بر صورت مبارکش جاری شد. شمر در این حال به لشکر خود ندا داد برای چه ایستاده اید، چرا کار حسین را تمام نمی کنید؟ پس همگی به آن حضرت حمله کردند، مردی بار دیگر به پیشانی مبارکش سنگی زد، خون بر محاسنش جاری شد، پیراهن را بالا گرفت تا خون ها را پاک کند، دیگری با تیرِ سه شاخه به قلب حضرت زد، تیر از پشت او خارج شد و خون فوّاره کرد.

حصین بن تمیم، تیری بر دهان مبارکش زد. ابوایوب غنوی، تیری بر حلقوم شریفش زد. زرعة بن شریک بر کف چپ حضرت ضربه زد و آن را قطع کرد. ظالمی دیگر بر دوش مبارک حضرت زخمی زد که آن حضرت به روی زمین افتاد.

چنان ضعف بر آن حضرت غالب شده بود که گاهی به مشقت زیاد برمی خاست، طاقت نمی آورد و دوباره بر روی زمین می افتاد، تا این که سنان، نیزه ای بر گلوی مبارک آن حضرت فرو برد، پس بیرون آورد و آن را بر استخوان های سینة حضرت فرو کرد و بر این هم اکتفا نکرد، بلکه کمان بگرفت و تیری بر گلوی آن حضرت زد که حضرت افتادند.

ص: 225

حضرت در این حال خون های خود را با دست می گرفتند و بر سر می ریختند. عمرسعد به مردی که در طرف راست او بود گفت: از اسب پیاده شو و برو حسین را راحت کن. خولی بن یزید با شنیدن این حرف به طرف حضرت رفت، خواست سر حضرت را جدا کند، لرزشی او را گرفت. شمر به او گفت: خدا بازویت را پاره پاره کند، چرا می لرزی؟ و خود شمر آن کار را کرد. چون شمر با حضرت روبه رو شد، حضرت می خندید. هِلال بن نافع می گوید: به خدا سوگند کشته ای را ندیدم که در خون آغشته شود و از حسین علیه السلام زیباتر و نورانی تر باشد.»(1)

حال عرض بنده این است که این شور و امید که شما در حضرت سیدالشهداء علیه السلام می بینید، در عین این که این همه زخم بر بدن دارد، جز این است که از طریق قلبی محقق می شود که با «وجود» عالم قدس مرتبط باشد و نه با مفهوم آن عالم؟

عرض کردم در حمدی که در سجده آخر زیارت عاشورا اظهار می دارید، نظر به زیبایی های کربلا دارید و یک نمونه از آن زیبایی ها را در حرکت امام حسین علیه السلام ملاحظه کردید. یکی دیگر از زیبایی های کربلا که نشان می دهد آن حرکت نیز با اتصال به عالم قدس محقق می شود، حرکات حضرت زینب علیها السلام است. از جمله حرکات زیبای این بانو این که دو فرزند حضرت زینب علیها السلام در کربلا شهید شدند، این دو جوان مسلّم جوانان عزیزالقدری بوده اند، کسانی که حاضرند کنار امام زمانشان شهید شوند و سعی هم دارند در این عمل سبقت بگیرند، انسان های مورد توجه و دوست داشتنی باید باشند. حالا می بینید که وقتی حضرت زینب علیها السلام فرزندانش به طرف جبهه می روند، جبهه ای که شهادت در آن حتمی است، قاعده این بوده که آن ها را بدرقه می کردند ولی حضرت زینب علیها السلام از خیمه گاه بیرون هم نمی آید، طوری که اگر کسی ظاهر قضیه را ببیند، می گوید گویا این دو جوان هیچ کسی را ندارند، خود اباعبدالله علیه السلام بدرقه شان می کند، و هر دو شهید می شوند. هیچ کس در هنگامی که آن دو جوان شهید شدند، نه صدای زینب علیها السلام را شنید، نه چهره اش را دید، در خیمه خود ماند و

ص: 226

هیچ ناله ای از خود بلند نکرد، تا نکند موجب ناراحتی حضرت اباعبدالله علیه السلام شود. ولی بعد که علی اکبر شهید می شود، واقعاً زینب علیها السلام،برای علی اکبر علیه السلام مادری کرد، غوغا کرد، زودتر از حضرت اباعبدالله علیه السلام خود را به آن بدن مطهر رساند، ضجه ها کرد، به طوری که حضرت اباعبدالله علیه السلام، ایشان را دلداری می دهند. حالا سؤال من این است، آن فرهنگی که می تواند این صحنه ها را به وجود آورد جز در فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در فرهنگ دیگری ممکن است؟ یک مادری برای اثبات حقانیت یک مسیری وقتی فرزندانش -آن هم چه جوانانی- شهید می شوند هیچ ضجه و ناله ای نکند ولی در شهادت علی اکبر علیه السلام آن چنان عمل کند تا موجب تسلی خاطر امام معصوم گردد. اگر در واقع این کارها نشده بود آدم می گفت: مگر می شود! مگر می شود یک زن بهترین فرزندانش را به بهترین نحو تربیت کند و ناظر بهترین اعمال از آن ها باشد و بعد وقتی که شهید می شوند یک قدم جلو نیاید؟ به من بگو ببینم، اگر نور حضرت اباعبدالله علیه السلام نبود، اگر ولی الله با تصرفات باطنی اش در صحنه نبود، آیا چنین بستری فراهم می شد، که چنین زیبایی ها به نمایش در آیند؟ اجر حسین علیه السلام و زینب علیها السلام در قیامت که بی حدّ و حصر است، ولی در همین دنیا مگر آدم نمی خواهد بهترین شکلِ نمایش حقیقت باشد؟

عرضم از این جا شروع می شود که زینب علیها السلام تحت ولایت یک فکر و فرهنگ خاصی توانست چنین زیبایی هایی خلق کند، فرهنگی که رابطه اش با قرآن رابطة حضوری و وجودی است، همان رابطه ای که قرآن در توصیف آن می فرماید: «لایَمَسُّهُ إلاّ الْمُطَهَّرون». این فرهنگ یک مسیر است، این مسیر، مسیری است که اگر کسی در آن قرار گرفت به زیباترین شکل می تواند حیاتی را محقق کند که بقیه فرهنگ ها تصور آن را هم نمی توانند بکنند. شما حتماً می دانید حضرت اباالفضل علیه السلام از کودکی آگاه شده است که اگر زندگی زیبا می خواهد، زیر فرمان حسین علیه السلام پیدا می شود. شب عاشورا وقتی حضرت سید الشهداء علیه السلام فرمود: از سیاهی شب استفاده کنید و بروید، اولین کسی که از بنی هاشم سخنرانی کرد حضرت ابوالفضل علیه السلام بود و از غیر بنی هاشم زهیربن قین«رضوان الله تعالی علیه» بود. حضرت اباالفضل علیه السلام عرضه داشت: «لا أرِنا ذلک اَبَداً» ای حسین! هرگز چنین چیزی را از ما نخواهی دید و ما هرگز چنین برنامه ای نداریم. ما جانی نداریم که برداریم و برویم، جان ما شمایید، ما اصلاً زندگی بعد از شما را نمی خواهیم.

ص: 227

ملاحظه بفرمائید؛ این مسیر را می خواهیم شرح دهیم، مسیری که دل در صحنه است و از طریق قلب با حقایق روبه روست، این مسیر آداب و فرهنگش این است که شما در شب عاشورا می بینید. این فرهنگ را هرکس شناخت دیگر نمی تواند با عقل حسابگر و حساب های اهل عافیت زندگی کند، و لذا زیباترین شکل زندگی را تحت نور ولایت ولی الله که قلب مبارکش با حقیقت قرآن مرتبط است، پدید می آورد.

بذل جان و ترک مال و نام و نان

در طریق عشق اول منزل است

امام معصوم در هر زمانی چهره ی خاصی دارد و در همه زمان ها عامل احیای انسانیت انسان ها است، چون متذکر اسلام واقعی است و اسلام وسیله احیاء انسانیت انسان ها است، اگر این مسیر گم شود - مسیری که از اول بحث تا حال در مورد آن صحبت می کنیم که باید همه فعالیت های فرهنگیِ فردی و اجتماعی به رابطة «وجودی» با حقایق منجر شود- در هیچ زمانی نمی توانیم از زندگی خود بهره لازم را ببریم. آیه مورد بحث می گوید مطهّرونی هستند که فقط آن ها می توانند با قرآن تماس بگیرند، پس هرکس خواست به کمک قرآن نجات یابد به آن ها رجوع کند. زیرا گفت: این قرآن یک حقیقت غیبی دارد که مطهّرون، فرهنگ ارتباط با آن را می شناسند. پس مطهّرون راه اند، نه یک معلمِ مطّلعِ صِرف، آن ها یک مقام نوری اند، مأمور شده اند صحنه ای از ایمان واقعی را به نمایش بگذارند تا شرایط تماس با ایشان فراهم شود، حضرت اباعبدالله علیه السلام می فرماید: «أَنَا قَتِیلُ الْعَبْرَةِ لَا یَذْکُرُنِی مُؤْمِنٌ إِلَّا اسْتَعْبَر»(1) من کشته اشک ها هستم، مؤمن یادم نکند جز آنکه گریه اش گیرد. یعنی مأموریت دارم که صحنه ای را بنمایانم که در تماس با آن مقام، و با توجه به اوج بلند انسانیت، از طریق حسین علیه السلام، اشک ها جاری شود، و از طرف دیگر اشک موجب تماس با آن مقام می گردد،(2)

فکر و مفهوم که تماس نمی آورد،آن ها اشک

ص: 228

را با حرکات خود برای ما ساخته اند تا راه اهل بیت گم نشود، چون «إنَّ لِلْحُسین مَحَبَّهٌ مَکْنُونَهٌ فی قُلوبِ المومنین»(1) می گوید: یک محبتی در دل مؤمنینِ به حق و حقیقت، نسبت به حسین علیه السلام کاشته اند تا «مصباح الهدی» بودن امام گم نشود و همواره راه نجات امت باقی بماند.

همان طور که قرآنِ مکتوب دارای آیات متعدد است و هر کدام حقیقتی را به نمایش می گذارند تا راه انسان به سوی آسمان گم نشود، قرآن مجسم یعنی حسین علیه السلام هم آیه ها دارد، آیات کبیرش، حضرت علی اکبر علیه السلام و حضرت سجاد علیه السلام و حضرت زینب علیها السلام و ابالفضل علیه السلام است. چطور شما در آیات تدبّر می کنید و به آن ها دل می سپارید، تا حقایق و معارف مربوطه را به دست بیاورید، باید با آیات کربلا نیز انس بگیرید، کاری کنید که از فرهنگ انس با آیات کربلا و با آن قرآن مجسم در کربلا، محروم نشوید وگرنه از بهترین راه ارتباط با عالم قدس محروم شده اید. به نظر بنده؛ خداوند به شهید مطهری«رحمة الله علیه» در آخر عمر یک توفیق بزرگ داده است که حاصل آن توفیق سخنرانی های کتاب «حماسه حسینی» است. از این کتاب روشن می شود که شهید مطهری«رحمة الله علیه» به یک شعور خاصی نسبت به حضرت اباعبدالله علیه السلام و اصحاب بزرگوار آن حضرت رسیده است که خیلی ها این شعور را ندارند. از امام صادق علیه السلام هست که؛ «مَنْ أرادَ الله بِهِ الْخَیْرَ قَذَفَ فِی قَلْبِه حُبَّ الحُسین علیه السلام »؛(2) اگر خداوند خواست کسی را به خیر برساند محبت حسین علیه السلام را در قلب او می اندازد. حبّ حسین علیه السلام شعوری است که در سخنان شهید مطهری«رحمة الله علیه» آن را می بینیم و نشانه ارتباط قلبی شهید مطهری«رحمة الله علیه» با ذوات قدسی ائمه معصومین علیهم السلام است.

إن شاءالله فرهنگ انس با حقیقت اهل بیت علیهم السلام با مقدماتی که در این چندین جلسه عرض شد تا حدی شروع شد سعی بفرمایید موضوع را دنبال کنید تا معنی این که گفته می شود اهل البیت علیهم السلام راه ارتباط خلق با خالقشان هستند، روشن شود و بفهمیم چگونه می شود از طریق

ص: 229

کسانی که در هیچ مکتبی درس نخوانده اند و مشغول علوم مفهومی نگشته اند، با حقایق عالمِ وجود مرتبط گشت و به آن ها علم حضوری پیدا کرد، همان علمی که خداوند درباره آن می فرماید: «اِتَّقُوالله وَ یُعَلِّمُکُمُ الله»؛(1) تقوا پیشه کنید و خدا شما را تعلیم می دهد. آن علمی که خداوند به بنده اش ارزانی می فرماید، نوری است برای ارتباط با وجود حقایق، تا نور خودِ حقایق در قلب انسان متجلی شود.

باید بتوان بین وجود و ماهیت فرق گذارد تا مفاهیم وجود را به جای خودِ وجود نگیریم، و با سایة حقیقت، عمر خود را بدون هیچ ثمری تمام نکنیم. همین طور که ممکن است خودمان را گم کنیم و آن که اصل اساس خودمان نیست را به جای خود بگیریم و عمرمان را صرف ناخودِ خود کنیم، ممکن است مفاهیم و ماهیات را به جای حقیقت بگیریم، بدن و مدرک و شهر و جنسیت همه همه مربوط به ناخود است. خارج از این ها باز خودتان، خودتان هستید، خودتان فقط هست. یعنی اگر می خواهید «وجود» را بفهمید، خودتان را بدون ناخودها بنگرید، آن وقت با وجود آشنا می شوید و بدون هیچ فکر و تصور ذهنی با خودتان یا بگو با «وجود» مرتبط شده اید.(2)

و این نوع ارتباط و آگاهی از وجودِ خود یا وجود خدا و وجود ملائکه را علم حضوری می گویند، چون در این علم خودِ معلوم نزد شما است، نه صورت ذهنی و مفهوم آن. در فعالیت های شبه قدسی به جای حقایق و مرتبط شدن با «وجودِ» حقایق، علم حصولی به حقایق را همة مطلب می گیریم و مفهوم و صورت ذهنی حقایق را عین وجود حقایق می پنداریم و از برکات نور حقایق الهی محروم می شویم، هرچند در حافظة ذهن خود هزاران اطلاع از آن حقایق داشته باشیم.

در همین رابطه مولوی در راستای آن که باید علمی آموخت که در آن خودمان در میان نباشیم و سراسر وجودمان رؤیت حقیقت باشد، داستان مشهور نحوی و کشتیبان را مطرح می کند که:

آن یکی نحوی به کشتی درنشست

رو به کشتیبان نهاد آن خود پرست

ص: 230

گفت هیچ از نحو خواندی گفت لا

گفت نیم عمر تو شد در فنا

دل شکسته گشت کشتیبان ز تاب(1)

لیک آن دم کرد خامش از جواب

باد کشتی را به گردابی فگند

گفت کشتیبان به آن نحوی بلند

هیچ دانی آشنا کردن(2)

بگو

گفت نی ای خوش جواب خوب رو

گفت کل عمرت ای نحوی فناست

ز آن که کشتی غرق این گردابهاست

مولوی با نقل این داستان می خواهد ما را متذکر این نکتة بلند بکند که انسان باید به مقام محو که عبارت است از زایل کردن منیت و انانیت، برسد و لذا در ادامه می گوید:

محو می باید نه نحو اینجا بدان

گر تو محوی، بی خطر در آب ران

چون وقتی انسان از خودخواهی ها مُرد و خود را در مقابل حضرت حق محو نمود همچنان که آب دریا مرده را بر سر خود می نشاند، دریای اسرار نیز انسان را بر فرق سر می نشاند. گفت:

آب دریا مرده را بر سر نهد

ور بود زنده ز دریا کی رهد

چون بمردی تو ز اوصاف بشر

بحر اسرارت نهد بر فرق سر

و در این حال با اسرار الهی و حقایق ربّانی مرتبط خواهی شد.

حقیقت آن است که انسان در مقابل حق، هیچ است هیچ، نیستی ای است، که وجودش همان اتصال به حق است و چیزی جز «اتصال» نیست و لذا اگر این اتصال از بین برود، نیست است، نیست. کافی است دائم متوجه این «نیستیِ» متصل به حق باشد تا در «حقیقت» سُکنی گزیند. همة مشکلات از وقتی پدید می آید که انسان خود را از این نیستی بیرون بکشد، دیگر خود را و همه چیز را وارونه می بیند. گفت:

نفس را از نیستی وا می کشی

زان که بی فرمان شدن در بی هشی

نیستی باید، که آن از حق بود

تا که بیند اندر آن حسن احد

هیچ کس را تا نگردد او فنا

نیست ره، در بارگاه کبریا

ص: 231

هست معراج فلک این نیستی

عاشقان را مذهب و دین، نیستی

انسان با تجلی نور حق نجات می یابد، و نور هستی آن گاه در قلبش تجلی می کند که خود را برای حق خالی کرده باشد و به لطف حق نیستی خود را به صحنه آورد. و نیز وقتی حضرت حق خود را بر قلب انسان متجلی کند که نیستی انسان برای او نمایان شود. پس:

نیستی باید، که آن از حق بود

تا که بیند اندر آن حسن احد

وقتی انسان «نیست» شد، کلّ مطلق برایش جلوه می کند و این معراج حقیقی انسان است که:

هست معراج فلک این نیستی

عاشقان را مذهب و دین، نیستی

مولوی در جای دیگر به زبان دیگر بر این نکتة مهم تأکید دارد که به حقیقت ماهیات باید نظر داشت، و انسان ها را تشویق می کندکه نظر جانشان را به خودِ حقیقت بیندازند و از انوار متجلی از آن حقایق برخوردار شوند. می گوید:

هیچ نامی بی حقیقت دیده ای

یا ز گاف و لامِ گُل، گُل چیده ای

اسم خواندی رو مسمی را بجو

مه به بالا دان نه اندر آب جو

تا قیامت گر کسی مِیّ، مِیّ کند

تا ننوشد باده، مستی کی کند ؟

نام فروردین نیارد گل به باغ

شب نگردد روشن از نام چراغ

گر ز نام و حرف خواهی بگذری

پاک کن خود را ز خود هین یک سری

همچو آهن ز آهنی بی رنگ شو

در ریاضت آینه ی بی زنگ شو

خویش را صافی کن از اوصاف خود

تا ببینی ذات پاک صاف خود

بینی اندر دل علوم انبیا

بی کتاب و بی معید و اوستا

باید باخالی کردن ذهن از ماهیات وبا نظر به نیستی خود و نیستی همه چیز، با وجودِ واقعیات مرتبط بود و نه صرفاً با ماهیات و مفاهیم و اسامی آن ها.

إن شاء الله در جلسات آینده به این موضوع بیشتر پرداخته می شود.

در این جلسه می توان مطالب مطرح شده را به صورت زیر جمع بندی کرد:

ص: 232

1- وقتی از حجاب مفاهیم بگذریم و نظر به «وجود» حقایق بکنیم، می توان از تجلیات انوار الهی بهره مند شد.

2- باید مواظب بود در عبادات خود، جنبة مفاهیم حصولیِ آیات الهی ما را مشغول به خود نکند و از اُنس با حق محروم شویم.

3- برای ارتباط مفهومی با حقایق، طهارت باطن نیاز نیست ولی در ارتباط حضوری با حقایق، حتماً طهارت باطن کارساز است و مطهّرون با حقیقت وجودی قرآن در تماس اند.

4- اگر عقل ها از رؤیت حق محجوب اند ولی راه قلب ها به سوی رؤیت حق بسته نیست.

5- رابطه بین طهارت مطلق اهل البیت علیهم السلام و تماس قلبی با حقیقت قرآن یک موضوع است، و روش اهل البیت علیهم السلام که به خودی خود یک راه است برای ارتباط با حقایق، موضوع دیگر.

6- ارتباط با حقایق دارای شدت و ضعف است و سلوک در این راستا معنی می دهد که سالک با رفع حجاب ها بتواند ارتباط خود را با حقایق شدت بخشد،درحالی که شدت و ضعف در ارتباط با مفاهیم معنی نمی دهد و لذا سلوک و ارتقاءِ درجه هم در رابطه با مفاهیم بی معنی است.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 233

ص: 234

ص: 236

بسم الله الرحمن الرحیم

می شناختند و سعی می کردند خود را به آن مقام نزدیک کنند که آن مقام، مقام ارتباط وجودی با حقایق عالم قدس است. یک عمر به دنبال آن بودند که تمام دل و جان خود را در معرض توجه تامّ به حقایق عالم قدس قرار دهند و از آن حقایق نور بگیرند و در پرتو انوار آن عالم، بندگی خود را به نمایش بگذارند و حالا به مدد نور حسین علیه السلام چنین شرایطی برای اصحاب آن حضرت پیش آمده است. از جمله این افراد که سخت به دنبال ارتباط با عالم قدس است زهیربن قین می باشد، سال ها او در آتش فراق چنین زندگی می سوخت ولی نمی دانست چگونه آن را به دست آورد. می دانست چه می خواهد ولی نمی دانست چگونه به دست آورد. او از پدرش صفای دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیده بود که چگونه در آن زمان به نور وجود آن حضرت، شرایط ارتباط با عالم قدس به بهترین نحو فراهم بود. در همان سالی که امام حسین علیه السلام از مکه به طرف کوفه رهسپار شد، او نیز از سفر حج برگشته است ولی آنچه را می خواست در این سفر معنوی به دست نیاورد، و در عین حال علتش را نمی داند. زیرا از این نکته مهم غافل بود که بدون مدد روح امام معصوم علیه السلام هرگز آن مقصد بزرگ یعنی ارتباط با حقایق عالم قدس محقق نمی شود، نیستی هایی را که باید هست شوند می شناخت ولی راه هست کردن آن ها را نمی دانست و لذا وقتی بالاخره با آن همه احتیاطی که کرد تا با حضرت روبه رو نشود، حضرت اباعبدالله علیه السلام را ملاقات کرد فهمید عجب! آن چه را می خواست همین است و راهی که به دنبال نمایش عشق به خدا است همین راهی است که حسین علیه السلام به دنبال آن است و امامت امام معصوم علیه السلام آن راه را به عهده گرفته است. در واقع حرف حسین علیه السلام به زهیر این بود که ای زهیر چرا از من دوری می کنی؟ آن که می خواهی منم. این که شما در تاریخ می بینید زهیر سریعاًَ به زن و فرزند و عشیره اش گفت من راهم را پیدا کردم و از آن ها جدا شد، به این جهت بود که سال ها فکرکرده بود که خدایا راه ارتباط با عالم قدس را می خواهم و نه راه ارتباط با مفاهیم عالم قدس را، به دنبال نورِ دینی بود، و نه به دنبال اطلاعات دینی و لذا در واقع زبان زهیر به امام حسین علیه السلام این شد که:

چون یافتمت جانان

بشناختمت جانان

ص: 238

و به همین جهت زهیر در شب و روز عاشورا توانست زیبایی های فوق العاده ای را به نمایش گذارد، گویا سال ها برای چنین صحنه ای تمرین کرده بود، خوب می فهمد که امام حسین علیه السلام از چه چیزی سخن می گوید.

از نمونه هایی که تلاش می کردند از مفاهیم به بالاتر سیر کنند و با خودِ حقایق مرتبط شوند، جناب مولوی است. حتماً می دانید او سال ها منتظر چیزی بود غیر از آن چه داشت، که یک مرتبه در اثر روبه روشدن با شمس تبریزی آن را پیدا کرد. سال ها منتظر راهی است فوق آن علم و اطلاعاتی که از عالم قدس دارد، راهی که او را به آن عالم متصل کند و زیر پرتو نور آن عالم به شعف و نشاط درآورد. سال ها «نیست»ها را یکی یکی ارزشیابی کرد و دید آن چیزهایی را که می داند اگر دقت کند و نسبت به «وجود»، مقایسه نماید، همه هیچ اند، و وجود خارجی ندارند، مفهومِ وجوداند و نه خودِ وجود، و به همین جهت هم شورآفرین نیستند، یک مرتبه می بیند ای وای با آن همه اطلاعات، هیچ چیز در قلب او نیست، گویا خدا او را آماده می کرد تا در ملاقات با شمس تبریزی کاهلی نکند و از فرستاده خدا استفاده کامل بنماید. شوخی نیست! شمس تبریزی شوری در مولوی ایجاد کرد که از یک عالِم فقیه، به قول خود او یک شاعر ترانه گو ساخت، می گوید:

زاهد بودم ترانه گویم کردی

سر فتنه بزم و باده جویم کردی

سجاده نشین با وقارم دیدی

بازیچه کودکان کویم کردی(1)

است و بر اساس یک پیش فرض ذهنی قطعه ای از زمین را به نام اصفهان گذارده اند، سایر اعتبارات همه و همه از همین مقوله اند. اگر ما این اعتباریات را واقعیات بپنداریم و با آنها معامله واقعیات کنیم، در واقع زندگی خود را وارد نیستی ها کرده ایم و پنجرة نیستی ها و وَهمیات را به زندگی خود باز کرده ایم، آن وقت عنایت داشته باشید که «نیستی، نیستی می آورد». ولی اگر بتوانیم از نیستی ها بگذریم، «هستی» را پیدا می کنیم و به محتوای حقیقی که همان هستی است، نایل می شویم، هستی یعنی آن چه هست و ماندنی است.

عمده آن است که به هستی ها منتقل شویم و سخت تلاش نماییم از نیستی ها گذر کنیم، حال چه این نیستی ها امور اعتباری باشند و چه مفاهیمِ حقایق باشند، و نه وجود حقایق. اگر روی این موضوع دقت لازم انجام گیرد می توان گفت زمینه رؤیت وجود حقایق شروع شده است و یکی از آن حقایق در عالم، امام معصوم علیه السلام است، مگر ما در معارف خود نداریم امام سبب متصل بین ارض و سماء است؟(1)

و در نتیجه یک حقیقت آسمانی است، با خصوصیات حقایق آسمانی و لذا رؤیت او به عنوان واسطة فیض در عالم هستی، رؤیت عالی ترین حقایق عالم امکان است و چون رؤیت وجودیِ حقایق، موجب ارتباط وجودی با آن حقایق است. انسان در رؤیت وجودی با حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه قلبش از پرتو انوار کمالات آن انسان کامل بهره مند می شود، در آن حال است که می توان گفت امام زمانِ خود را شناخته و از مرگ جاهلیت نجات یافته است(2)

و از آن جایی که امام زمان عجل الله تعالی فرجه عین عبودیت و عین عدالت و عین رکوع و سجوداند، تا کسی از مفهوم و ماهیت آزاد نشده و به وجود سیر نکرده باشد، نمی تواند آن ذات مقدس را درک کند چون با نگاه ماهیت گرا به دنبال «وجود» می گردد، در این حال است که ممکن است با خیالات خود صورتی از امام بسازد و این غیر از آن است که انسان با حقیقت آن ذات مقدس روبه رو شود و در راستای رویارویی با او، جمال آن حقیقت در خیال انسان نیز جلوه کند که هوالمطلوب.(3)

ص: 240

خوبان عالم دیده ام

اما تو چیز دیگری

در واقع زهیر دردِ دل خود را با حسین علیه السلام شروع کرد، که ای فدای تو شوم سال ها به دنبال تو بودم، ولی هرچه جستجو می کردم انسان های دروغین می یافتم.

از دل خاک، خاک تیره و سرد

جای بابونه، تیغ می روئید

جای گل های ارغوانی رنگ

دشنه های دریغ می روئید

اما ای حسین با ملاقات با تو؛

آمد از سمت باغِ روشن وَحی

باغبانی که بوی قرآن داشت

پس چگونه تو را رها کنم؟ و از این طریق زهیرِ سرگردان در نیستی ها که در زندگی اش همه چیز بی برکت بود.

ابرها، ابرهای بی برکت

دشت ها، دشت های پر تشویش

با روبه روشدن با حسین علیه السلام آن چنان تغییر کرد که:

ابرهای کریم باریدند

کهنه بغض قدیمِ قریه شکست

خشک رودی که بوی غم می داد

به زلال ترانه ها پیوست

و بدین سان حسین علیه السلام را به عنوان مغز عالم وجود پیدا کرد. در شب عاشورا پس از آن که حضرت اذن دادند که افراد می توانند بروند؛ «فَقامَ زُهَیْرُبْنِ الْقَیْنِ وَ قالَ: لَقَدْ سَمِعْنا- هَداکَ اللهُ یَابْنَ رَسُولِ اللهِ- مَقالَتَکَ، وَ الله لَوْ کانَتِ الدُّنْیا لَنَا باقِیَةً وَ کُنّا فیها مُخَلَّدینَ، لآثَرْنَا النُّهُوضَ مَعَکَ عَلَی الْإقامَةِ فیهَا».(1)

در این هنگام «زهیربن قین» از جای برخاسته و گفت: ای پسر پیامبر! خداوند تو را راهبری نماید. فرمایشات تو را شنیدیم، به خدا قسم اگر دنیا باقی و زندگی ما در آن جاویدان باشد، و تنها جدایی از آن در یاری و همراهی شما باشد، باز ما در یاری و کمک به تو استقامت می ورزیم و آن را بر زندگانی جاودان ترجیح می دهیم.

ص: 242

چرا زهیر می تواند چنین انتخاب بزرگی انجام دهد، چرا به هم شهریانش یعنی لشکر کوفه می گوید: «به خدا سوگند، مرگ با حسین علیه السلام برای من محبوب تر از همیشه زیستن با شماهاست»(1)

زیرا زهیر به «وجود» نظر دارد و متوجه شد حسین علیه السلام مغز عالم وجود در موطن عالم امکان است و لذا چند روز با او به سر بردن و با او شهیدشدن را به همیشه ماندن با غیر حسین علیه السلام ترجیح می دهد.

آری؛ وقتی نیست ها را بشناسیم خوب می فهمیم هست ها کدام است، اصل همه هست ها هستی مطلق یعنی خداوند است و هرکس او را درست شناخت، هر چه را از اوست می شناسد و لذا پیام الهی پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و امامانی را که نظر به هست مطلق دارند می تواند بشناسد، بر همین اساس به ما توصیه شده است در ظلمات آخرالزمان این دعا را بخوانیم که:

«اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ لَمْ اَعْرِف نَبِیکَ، اَللّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی رَسُولَکَ لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَکَ، اَللّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فِاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ظَلَلْتُ عَنْ دینی»(2)

خدایا! خودت را به من بشناسان که اگر خودت را به من نشناسانی پیامبرت را نخواهم شناخت، خدایا! رسولت را به من بشناسان که اگر رسولت را به من نشناسانی، حجتت را نخواهم شناخت خدایا! حجتت را به من بشناسان که اگر حجتت را نشناسم، در دین خود به گمراهی می افتم.

چون وقتی خدا را به عنوان اصل وجود شناختیم، نبی الله و پیامبر او را که تجلی نور وجود مطلق است، می توان شناخت و معنی مغز وجود بودن حجت الهی روشن می شود، در آن حال می یابی که وَحی متذکر «وجود» است و در وحی الهی به مطهرونی اشاره کرده است که با «وجودِ» قرآن مرتبط اند و لذا فرمود آن ها حقیقت قرآن را حس می کنند و مَسّ می نمایند و نگفت از آن حقیقت مطلع اند. اگر آیه قرآن این چنین بود که «لا یُعَلِّمُهُ اِلّا الْمُطَهَّرُون» مطمئن باشید دیگر قرآن، قرآنِ نازل شده از طرف خداوند نبود. این جا است که آدم می فهمد قرآن

ص: 243

به واقع از طرف خداوند است چون حقیقت بزرگ، یعنی قرآن نمی تواند یک مفهوم باشد و چون قرآن یک حقیقت غیبی است می توان به کمک قلب - آن هم قلب پاک و مطهر- آن را لمس کرد به همین جهت می فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ» خیلی قرآن بلند مرتبه ای است، «فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ» در صحیفه ای دست نایافتنی و متعالی، ولی نه یک نوشته ای که مثل الفاظ آن را بخوانند بلکه «لا یَمَسُّهُ إِلاّ الْمُطَهَّرُونَ» یک حقیقتی است که قابل انس و تماس است.

نیست در بعد جز امید وصال

هست در قرب همه بیم زوال

پس در مقام قربِ الهی همواره بیم زوال و جداشدن از آن مرتبه هست و لذا برای دفع هرگونه عامل غفلت به استغفار نیاز است. وقتی انسان هنوز در مقام قرب نیست می گوید إن شاء الله می رسم اما وقتی در مقام قرب وارد شد همواره نگرانی زوال آن حالت، او را به تلاش و عبادات بیشتری وارد می کند و لذا می گوید «جگر از محنت قربم خون است» حالا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله به قرب و به نبوت رسیدند هر شب نماز شب برایشان واجب است، تمام مستحبات که امامان معصوم علیهم السلام مقیدند انجام دهند به جهت حفظ مقام قرب است. در روایت داریم:

«أَنَّ مَوْلَانَا الصَّادِقَ علیه السلام کَانَ یَتْلُو الْقُرْآنَ فِی صَلَاتِهِ - فَغُشِیَ عَلَیْهِ- فَلَمَّا أَفَاقَ سُئِلَ مَا الَّذِی أَوْجَبَ مَا انْتَهَتْ حَالُهُ إِلَیْهِ- فَقَالَ مَا مَعْنَاهُ مَا زِلْتُ أُکَرِّرُ آیَاتِ الْقُرْآنِ - حَتَّی بَلَغْتُ إِلَی حَالٍ کَأَنَّنِی سَمِعْتُهَا مُشَافَهَةً مِمَّنْ أَنْزَلَهَا»(1)

حضرت صادق علیه السلام در نماز قرآن می خواند ناگهان بی هوش شد وقتی به هوش آمد سؤال کردند چه شد که حال شما تغییر کرد. جوابی دادند که مضمونش این بود: آیات قرآن را تکرار کردم تا به جائی رسید که گویا این آیات را از کسی که نازل کرده می شنوم.

این همه انرژی برای این است که حالت ارتباط با عالم قدس برایشان باقی بماند.

تصدیقش. در علوم نظری این را بدیهی می گویند و بر مبنای آن ها صحیح یا غلط بودن فکر یک شخص را تشخیص می دهید. حال علاوه بر بدیهی نظری، بدیهی های عملی هم داریم، و آن ها امامانی هستند که تکویناً در مقام طهارت قرار دارند، آن ها عین عصمت اند و لذا خودشان ملاک حق و باطل کارها هستند. همین طور که خداوند در فطرت آدم یک عقلی را می گذارد که آدم بتواند به کمک مقدماتِ بدیهی به فهم برتر برسد، و ریشة همه استدلال های عقلی خود را بدیهیات قرار دهد، در خارج هم یک عده ای باید عین عصمت باشند تا ریشه شناخت حق و باطل کارها به کمک آن ها ممکن شود و انسان ها برای شناخت مصداق خوبی و بدی به چنین انسان هایی نیاز دارند و قرآن ما را به سوی آن ها راهنمایی می کند و می فرمایند آن هایی که عین طهارت اند و مقامشان مقام فهم حقیقت قرآن است چه کسانی اند، و شما اگر خواستید ماوراء علم حصولی با حقیقت وجود عالم مرتبط باشید باید راه و رسم آن ها را بشناسید. در واقع امامان معصوم علیهم السلام برای نجات از پوچیِ فعالیت ها، گمشده همه انسان ها هستند و جهان بدون امامان معصوم علیهم السلام حتماً به پوچی گرفتار می شود و معرفت او در حد مفاهیم می ماند و آن می شود که اکنون هست:

نی صفا می ماندش نی لطف و فر

نی به سوی آسمان راه سفر

در دعای ندبه با خداوند به نجوا می نشینی و در مورد مقام اهل البیت علیهم السلام می گویی:

وَ قُلْتَ «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اهل البیت وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا».(1)

ای خدا! در باره خاندان پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمودی خداوند اراده کرده تا فقط شما اهل بیت را از هرگونه رجس و ناپاکی دور سازد و آن هم پاک بودنی خاص.

با دقت در آیه فوق یعنی آیة تطهیر؛ نکات زیر مورد توجه قرار می گیرد:

اولاً : «رِجْس» از نظر لغت چون با «ال» آمده، به معنی هرگونه پلیدیِ جسمی و روحی است.

ثانیاً: بیش از 70 حدیث که بیشتر آن از اهل سنّت است اقرار دارند که «اهل البیت» شامل، رسول خدا صلی الله علیه و آله و حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام و امام حسن و امام حسین«علیهماالسلام » می باشد.(2)

ص: 246

ثالثاً: همان طور که قبلا عرض شد، چون خداوند اراده برای تطهیر در آیه مذکور را منحصر به اهل البیت علیهم السلام کرده و گفته است «اِنَّما»، پس اولاً: این تطهیر، آن تطهیر عمومی که خداوند برای همه مسلمین اراده کرده است نمی باشد، و اگر همان تطهیری بود که برای عموم مردم اراده کرده بود، دیگر مقام خاصی برای اهل البیت علیهم السلام محسوب نمی شد. ثانیاً: چون خداوند تشریعاً طهارت و تزکیه را برای همه خواسته است، پس این طهارت، طهارت تشریعی نبوده، بلکه طهارت تکوینی می باشد. یعنی طهارت و عصمت موهبی که در اثرآن، نیروی فوق العادة باطنیِ عصمت در آن ها ایجاد شده است، تا آن ها نمونة کامل زندگی صحیح برای بشریت باشند و بشریت با اطمینان به عصمت آن ها راه ارتباطِ وجودی با حقایق قرآنی را بگیرند.

شما در آن فراز از دعای ندبه متوجه طهارت خاص اهل بیت پیامبر علیهم السلام می شوید و آن را اظهار می دارید که خدایا! ما به چنین مسأله ای ایمان و اعتقاد داریم و سپس در فراز بعدی اظهار می دارید:

«ثُمَّ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فِی کِتَابِکَ فَقُلْتَ «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی»(1) وَ «قُلْتَ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ»(2) وَ «قُلْتَ مَا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاّ مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلا»(3) فَکَانُوا هُمُ السَّبِیلَ إِلَیْکَ وَ الْمَسْلَکَ إِلَی رِضْوَانِکَ»

آنگاه تو ای پروردگار! در قرآنت اجر و مزد رسالت پیغمبرت را محبت و دوستی امت نسبت به ذی القربای آن حضرت، یعنی اهل بیت قرار دادی، و به پیامبرت فرمودی که بگو: من از شما امت به عنوان اجر رسالت جز مودّتِ نزدیکان و خویشاوندانم، چیز دیگری نمی خواهم و باز فرمودی: همان اجرِ رسالتی را هم که خواستم به نفع شما خواستم، و باز

ص: 247

فرمودی بگو: من از شما امت اجر رسالتی نمی خواهم جز آن که شما راه خدا را پیش گیرید. پس اهل بیت رسول، همان طریق و مسیر رسیدنِ بندگان به خوشنودی تو می باشند.

ملاحظه می کنید که در مورد اهل بیت پیامبر علیهم السلام، می گویی «هُمُ السَّبیل» یعنی اهل البیت راه رسیدن به حقایق هستند و این مقام غیر از مقام یک معلمی است که با علم حصولی تعلیم می دهد. قرآن می فرماید: «قُلْ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَن شَاء أَن یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبِیلاً»،(1) ای پیامبر بگو: در مورد قرآن و رسالتِ خود چیزی نمی خواهم مگر آن کسی که بخواهد راه پروردگارش را بگیرد، یعنی اجر رسالت من همان کسی است که به سوی پروردگارش سیر می کند، و شکرانة این کار از ناحیة خدا، خود این شخص است که راه پروردگار را پیشه کرده است. پس از طرفی فرمود: اجر رسالت من مَودة فی القربی است، از طرفی دیگر می فرماید: اجر رسالت من آن کسی است که راه خدا را پیشه کند. پس معلوم است ذی القربی راه خدایند و هر کدام همان کسی هستند که به نحو مطلق راه الهی را پیشه کرده، چون کسی که در حدّ محدودی راه الهی را پیشه کرده است نمی تواند اجر رسالت باشد، زیرا اجر رسالت و قرآن باید چیزی در حدّ قرآن و رسالت باشد و کسی که تماماً و در تمام ابعاد اتخاذ سبیل اِلی رَبّه کرده باشد مصداق کامل اجر رسالت است که همان ائمه معصومین علیهم السلام و در حال حاضر حضرت صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه هستند. به همین جهت قرآن در رابطه با مقام امام می فرمایند: «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ»؛(2) و آن ها را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند و علاوه بر «هدایت به امر» فعل خیرات را به آن ها وحی کردیم و نیز اقامة صلات و ایتاء زکات را به آن ها وحی نمودیم و آن ها برای ما عبادت کنندگان بودند.

چنانچه ملاحظه می فرمایید؛ نمی گوید به آن ها گفتیم فعل خیر انجام دهند یا نماز اقامه کنند، بلکه می فرماید فعل خیر و اقامة نماز و ایتاء زکات را به آن ها وحی کردیم، و معنی این

ص: 248

حرف آن است که فعل آن ها عین وَحی خدا است و سراسر وجودشان نمایش فعل خیر است و لذاست که عرض می شود اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله همان راه سیر به سوی پروردگارند.

پس اهل البیت علیهم السلام همان راهی هستند که هرکس می خواهد «اِلَی رَبِّهِ» به سوی پروردگارش راهی بگشاید باید آن ها را بشناسد، چون آن ها راه هستند. حالا چرا راه هستند چون مطهرونی هستند که با اصل و حقیقت قرآن مرتبط اند و لذا هرکس مثل آنان عمل کند به همان اندازه با حقیقت قرآن مرتبط می شود در آن صورت دیگر علم او به آن معنای فکری که علمِ مفهومی باشد و با خود معلوم ارتباط نداشته باشد، نیست. پس معلوم است این ها راهشان یک راه دیگری است و با عقاید خاص و اعمال خاص به چنین مقامی رسیدند، خودشان مجسمه عینی عملی هستند که هرکس خواست به حقایق برسد باید آن ها را در نظر داشته باشد.

قرآن هر وقت از امامت سخن به میان آورده، از هدایت ویژه ای که به امر الهی تحقق می یابد یاد کرده است. می فرماید: «وَ جعلناهُمْ ائِمَّةً یَهْدوُنَ بِاَمْرِنا»(1) آنان - ابراهیم و اسحاق و یعقوب- را امامانی قرار دادیم که مردم را به « امر » ما هدایت کنند. از طرفی در آیه 83 سوره یس می فرماید: «اِنَّما اَمْرُهُ اِذا اَرادَ شَیْئاً اَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون، فَسُبْحانَ الَّذی بِیَدِه ملَکُوتُ کُلِّ شَیْئٍ » اَمر خدا این است که به شیی ای بگوید « باش » و می شود. می فرماید: اشیاء دارای جنبه ای ملکوتی هستند که آن جنبه نزد حق است و لذا همین که اراده کرد آن شیئ بشود، با یک اراده محقق می شود، بدون هیچ مانعی. از طرفی می فرماید: «وَ ما اَمْرُنا الاّ واحدةٌ کَلَمْحِ الْبَصَر»(2) امر ما واحد بوده و تعدد بردار نیست، مثل یک چشم بهم زدن، پس مادی و تدریجی نمی باشد. درنتیجه هدایت کنندگی امام به « امر» خدا با توجه به جنبه ملکوتی اشیاء، عبارت است از تصرف در جان انسان ها برای رساندن آنها به کمال مطلوب و هدایت امام به ارائه طریق خلاصه نمی شود. وقتی در ادامه آیه 73 سوره انبیاء می فرماید: «وَ اَوْحَیْنا اِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیرات وَ اَقامَ الصّلاةِ وَ ایتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لنا عابِدین» و به آن امامان، فعل کارهای خیر را وحی کردیم، و وحی کردیم اقامه صلاة و دادن زکات را وآنها از عبادت کنندگان ما بودند. نشان می دهد

ص: 249

که این وَحیِ فعل خیر، یک نحوه تصرف تکوینی در جان آن هاست. چون می فرماید: فعل خیر را به آن ها وحی کردیم، و نگفت به آنها وحی کردیم که فعل خیر انجام دهند پس آن ها عین فعل خیر و عین اقامه نماز وایتاء زکات هستند.

طبق مطالب فوق مبداء افاضه علم، قلب امام است که به واسطه سیطره بر ملکوت به هر موجودی به قدر استعداد افاضه می کند و طبق آیه «وَ جَعَلْناهُم اَئِمَّةً یَهْدونَ بِاَمْرِنا» این هدایت، رهبری افراد بشر است از راه ملکوت و نفوس آنها توسط امام، در ضمن این نکته نشان می دهد باید همیشه چنین امامی در عالم،حی وحاضر باشد تا چنین القاء روحانی بر مستعدین جریان یابد، و در اثر اتصال قلوب پیروان امام به قلب امام، معارف و علوم الهیه در قلب پیروان جاری گردد.

هنر اهل البیت علیهم السلام این است که کاری می کنند که ما گرفتار مفهوم نشویم، چون آنها در تمام اعمال و گفتار خود قلب شان را متوجه حقیقت می کنند، نه این که مشغول مفاهیم شوند، ارسطو و افلاطون که نیستند، خیلی فرق است بیت اهل البیت علیهم السلام و ارسطو و افلاطون.

گر هزاران گوش ها صف بر زنند

جمله محتاجان چشم روشن اند

وقتی متوجه شویم از نظر وجودی و تکوینی عین ربط به حقیقت وجود یعنی به حضرت الله هستیم، پس باید راهی پیدا کنیم که در عقیده و عمل هم همان طوری باشیم که در وجود تکوینی هستیم، و در تشریع نیز عین ربط به حقیقت عالم باشیم، و از طریق ارتباط وجودی با خداوند از او فیض بگیریم. اهل البیت علیهم السلام با طهارتی که دارند جان خود را از هرگونه غیری به جز خدا منصرف کرد ه اند و جانشان را متصل به خدا نموده اند و با طهارت خود راه را نشان داده اند، پس به خداوند عرضه می داری: «فَکَانُوا هُمُ السَّبِیلَ إِلَیْکَ وَ الْمَسْلَکَ إِلَی رِضْوَانِکَ»(1) آن ها راه به سوی تو و مسیر رسیدن به رضایت تو هستند.

ص: 250

جانتان شود، بعد که به جانتان نزدیک شد به عنوان زیباترین شکلِ ارائه، همان لفظ قرآن و روایات را برای خود نگه می دارید. بعد از مدتی می خواهید عین آیات قرآن و روایات را تکرار کنید، چون جانتان زیباتر از آن شکلِ ارائه نمی شناسد. قرآن و روایات می گویند با ما اختلاط کنید، ما را تماشا کنید، از ما بینش و عمل بگیرید و بروید سیر کنید. تدبر در قرآن یعنی نظر را از ظاهر قرآن به باطن آن انداختن و در ظاهرِ الفاظ متوقف نشدن. می فرماید: «اَفَلا یَتَدَبَّروُنَ القُرَانَ اَم عَلَی قُلوُبٍ اَغفَالُهَا»(1) آیا توانسته اند به باطن قرآن سیر کنند یا بر قلب ها قفل هست و به طهارت لازم جهت سیر به جنبه وجودی قرآن که همان جنبه باطنی آن است، دست نیافته اند؟ در دعوت به تدبّر در قرآن توسط قرآن، در واقع قرآن می فرماید: بیا پیش من، با روح من ارتباط برقرار کن. حال اگر فرهنگ و روش ما ارتباط قلبی با باطن قرآن نباشد به اسم ارتباط با قرآن به صوت و لحن و یا معانی و مفاهیم محدود می شویم و از این طریق بدون آن که بدانیم، با جنبه حقیقی قرآن مرتبط نیستیم یعنی با آن جنبه ای که اهل بیت علیهم السلام مرتبط اند، و اگر ما آن ها را امام خود قرار دهیم می توانند ما را به آن جنبه از قرآن راهنمایی کنند.

موضوع مداهنه می کنید و می خواهید موضوع را سرسری بگیرید؟ اگر عنایت بفرمایید موضوعی که در این چند آیه مطرح است موضوع ارتباط اهل بیت علیهم السلام با مقام اصلی قرآن است. حالا می فرماید ای امت اسلام! شما دارید از این موضوع به سادگی می گذرید در حالی که اصل مسئله همین است که شما راه های ارتباط با قرآن را که همان مطهرون اند گم نکنید. و واقعاً همین حالا چند نفر از شما امتِ قرآن موضوعی چنین با اهمیت را سرسری نمی گیرید؟ در ادامه می فرماید: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ» کارتان و رزق و زندگی تان تکذیب این جریان شده است، به طوری که فقط اهل سنت منکر چنین مقامی برای اهل البیت علیهم السلام نشدند، بلکه ما شیعیان هم آن طور که باید و شاید متوجه این مسئله نیستیم، طوری که آن ها را راه ارتباط با حقیقت وجودی قرآن بدانیم و بخواهیم از طریق فرهنگ اهل البیت علیهم السلام با وجود قرآن مرتبط باشیم. به واقع باید گفت هر کلاس و هر جلسه قرآن، هر رکوع و سجده ای، هر جلسه تفسیری که بر مبنای فرهنگ اهل البیت علیهم السلام جلو نرود، مقامش، مقام تکذیب این آیات است. چون موضوعی که در این آیات مورد بحث است موضوع وَحی و قرآن نیست، بحث در این آیات عبارت است از این که قرآنِ مکنونی هست که اهل طهارت با حقیقت اصلی آن در تماس اند، موضوع مورد بحث، فرهنگ تماس با قرآن مکنون است. آیه اخیر می گوید حالا شما این را ساده گرفتید. «ادهان» یعنی روغن مالی کردن، که در فرهنگ فارسی به آن ماست مالی می گوییم. می فرماید آیا شایسته است کار شما ماست مالی کردن چنین موضوعی باشد؟ شاید در ابتدا تعجب می کردید که چرا بنده این همه وقت عزیزتان را برای طرح این چند آیه از سوره واقعه گرفتم ولی فکر می کنم اگر به این آیه اخیر توجه فرموده باشید تصدیق می کنید که خود قرآن بر این موضوع تأکید دارد و عملاً می خواهد بگوید مسئله ارتباط مطهرون با حقیقت وجودی قرآن مسئله مهمی است که اکثر مسلمانان و قرآن خوان ها متأسفانه از آن به راحتی می گذرند و لذا فرهنگ فوق العاده مهمی که بشریت را از پوچی نجات می دهد، نادیده می گیرند.

ص: 253

این نوع جهلِ به ماسِوَی الله، و تمام نظر را به حق انداختن، موجب می شود تا انسان شایسته پذیرش امانت الهی شود که گفت:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولاً»(1)

ما امانات را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم و همه از پذیرفتن سر باز زدند و از تحمل آن در زحمت افتادند، ولی انسان آن را حمل نمود، که او ظلوم و جهول بود.

از یک جهت اگر کسی از علم خارج شود جاهل است و از طرفی علم حجاب است، در نتیجه درست است که اگر کسی از علم خارج شد، جاهل محسوب می شود، ولی اگر هم در حجاب علم بود، از رؤیت حقیقت محروم است. خداوند در قرآن می فرماید: ما امانت خودمان را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، ولی هیچ کدام نتوانستند آن را تحمل کنند و بپذیرند. ولی انسان پذیرفت، چون ظالم و جاهل بود.

زنده باد این ظلم و جهل که موجب شد انسان امانت دار الهی شود! آن هم امانتی که هیچ یک از اعضای هستی نتوانستند آن را بپذیرند. پس معلوم است که ظلوم و جهول بودن انسان که موجب پذیرش امانت الهی شود، یک نوع کمال است و آیه در صدد مدح انسان به جهت آن کمال است. در ابتدا ممکن است این طور به ذهن آید که ظلوم و جهول نباید صفت خوبی باشد، ولی از سیاق آیه معلوم است که در این جا به عنوان دو صفت خوب مطرح است، به طوری که می فرماید؛ همین صفات موجب شده تا انسان امانت الهی را بپذیرد. لذا در تفسیر آن می گویند: انسان نسبت به نفس امّاره خود ظلوم است، و نسبت به همه چیز غیر از خدا جهول، پس چون خود را ندید توانست حق را ببیند و پذیرای انوار الهی باشد و به آن نوع علم که موجب خودبینی می شود جاهل بود و گرنه همان علم حجاب بین او و انوار امانات الهی می شد. اگر خودش را حمل کرده بود که نمی توانست امانت الهی را حمل کند، پس معلوم است اگر بخواهد امانت الهی را حمل کند خودش را باید زیر پا بگذارد. حال اگر بخواهد خودش را زیر پا بگذارد، نسبت به خود ظلوم می شود، حال چه چیزی را باید ببیند که خود را نبیند؟ خدا را

ص: 255

فقط باید ببیند، پس نسبت به دیدن غیر خدا جهول است، از طرفی جهل مقابل علم است پس معلوم است یک علمی است که مانع رؤیت حق است و لذا در مورد آن می فرمایند: «العلمُ هُو الحجابُ الْاَکبر»(1) علم همان حجاب اکبر و حجاب بزرگی است که مانع ارتباط انسان با حقیقت می شود، کدام علم است که مطلوب نیست؟ علمی که نگذارد من خدا را ببینم، آن علمی که مرا به خودش مشغول کند، آن علمی که مفاهیم حقیقت باشد و نه خود حقیقت، حال آن علم، چه علم به مفاهیم معنوی باشد و چه علم به مفاهیم غیر معنوی، وقتی که با آن علم، محبوب من در حجاب می رود، دیگر به چه کار من می آید؟ لذا است که حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه» می فرمایند:

آن که بشکست

همه قید، ظلوم است و جهول

وآن که ازخویش و همه کون و مکان غافل بود

چرا ظلوم و جهول آن کسی است که از همه کون و مکان باید غافل باشد؟ چون؛

در بر دل

شدگان علم حجاب است حجاب

از حجاب آن

که برون رفت به حق جاهل بود

چون از حجابِ علم در آمده پس جهول است و از طرفی چون از حجاب در آمده به حقیقت رسیده. پس:

عاشق از شوق به دریای فنا غوطه ور است

بی خبر آن که به ظلمتکده ساحل بود

وقتی از حجاب عقل و علم خارج شد، آن چنان به دریای فنا غوطه ور می شود که اصلاً اهل عقل و هوشیاری که در ظلمتکده ساحل ایستاده اند، نمی توانند آن حالت را دریابند، چون به قول مولوی؛

عقل گویدشش جهت حدّاست ودیگرراه نیست

عشق گوید راه

هست و رفته ایم ما بارها

حال با تمام این حرف ها اولین مشکلی که برای شما پیش می آید همین «جهول»بودن است که باید نسبت به رسم زمانه و عادت های فکری جاهل باشیم و این خلاف عادت زمانه است و با قدم گذاشتن در خلاف عادت زمانه است که بصیرت حقیقی شروع می شود، به گفته حافظ:

از خلاف آمد عادت بطلب کام، که من

کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم

ص: 256

بشر امروز به علمی عادت کرده که نمی تواند بفهمد این علم حجاب حقیقت است و علمی بالاتر از این علم ها هست که اساساً رویکردش با این علوم متفاوت است، ولی به راحتی حاضر نیست وارد آن رویکرد بشود. برای این که آن علم و آن رویکرد خلاف عادت او است، برای این که آن چه را علم می داند، آن چه را قرآن می داند، آن چه را دین می داند، آن چه را که فکر می داند، همه و همه مفاهیمی بیش نیستند، مفاهیم کجا و حقایق کجا! وقتی عادت نداشتیم قرآن را دریچه ارتباط با حقایقِ نوری بگیریم چگونه می توانیم به مقام یگانگی با حقایق برسیم و به گفته حافظ «کسب جمعیت» کنیم و به یگانگی با حقایق نایل شویم. شرط ارتباط با هر مرتبه از قرآن، طهارت است، از مقام کریم و مکنون قرآن که با قلب مطهرون مرتبط است گرفته، تا مرتبة لفظ قرآن که باید با دست با وضو با آن تماس گرفت، وگرنه آداب و ادب ارتباط با قرآن رعایت نشده است. و عزیزان عنایت داشته باشند، اگر نظر به مرتبه عالیه قرآن می شود و ادب و آدابِ ارتباط با آن مرتبه مورد بررسی قرار می گیرد، بدین معنی نیست که آداب و ادب ارتباط با مرتبه نازله قرآن مورد غفلت قرار گیرد، و البته در مورد هر حقیقتی مسئله از همین قرار است، و لذا نباید تصور شود قراردادن فقه و اصول در ردیف اعتباریات، موجب کاهش ارزش آن می شود، چون این نوع اعتباریات که ریشه در حکم الهی دارد خود تعیین کنندة بسیاری از خط مشی های حقیقی است و همین باید و نبایدهای فقهی، خود مشخص کنندة حقایق است. حرف ما این است که مواظب باشیم نظرمان نسبت به حقایق منحرف نشود و این ممکن نیست مگر این که از طریق فقه و اصول عملیه سیر خود را مدیریت کنیم.

جسمت را می خواهی وسیع شود، با وضو باش، چون طهارت جسم، موجب زیادی رزق جسم می شود. طهارت خیال مثل عدم بدبینی به افراد، موجب توسعه رزق خیال می شود و خیالات انسان شیرین و زلال می گردد، مثل خیال بعضی از شاعران خوش سلیقه. طهارت عقل، موجب توسعه رزق عقل می شود، مثل ابن سینا. طهارت دل موجب توسعه رزق دل می شود مثل عرفای بزرگ. پس نباید قاعده و سنت جاری در عالم را به مرتبه ای از مراتب عالم محدود کرد، حال چه آن قاعده و سنت، سنت طهارت و ارتباط با قرآن باشد و چه قاعده و سنتِ طهارتِ عامل توسعه رزق.

چنان چه ملاحظه فرمودید: امام خمینی«رحمة الله علیه» در غزلی که عرض شد جایگاه «العلم هوالحجاب الاکبر» را به خوبی روشن نمودند و خودشان در تفسیر سوره حمد می فرمایند:

«یک حجاب بزرگ همین علم است، سرگرم می کند انسان را به همین مفاهیم کلیة عقلیة و از راه بازش می دارد، حجاب است برای اولیاء. برای همه ما حجاب های زیادی هست که غلیظ تر از همه همین علم است، آن علمی که باید انسان را هدایت کند، مانع می شود، و علم های رسمی همه همین طورند که انسان را از آنچه باید باشد، محجوب می کنند خودخواهی می آورند.»(1)

البته اگر رابطه قلب با حقایق، رابطه ای حضوری و وجودی شد، علم حصولی هم موجب حضور می شود، و به همین جهت می فرمایند باید قلب انسان مهذب باشد تا علم در آن مؤثر افتد.

همان «خدا داشتن» است، به طوری که چون چشم دل انسان باز شد تمام عالم، چه در درون جان خود، و چه در بیرون، همه و همه برای او تجلیات اسماء الهی است که حق را نشان می دهند، در این حالت است که وقتی انسان به بیرون می نگرد خواهد گفت:

بس که هست از همه جا،

از همه کس روی به تو

به تو برگردد

اگر راه روی برگردد

چون در صحنه هستی جز حق در صحنه نیست، و چون به درون خود بنگرد خواهد گفت:

کی رفته ای ز دل که تمنا کنم تو را

کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را

از درون و بیرون با حق روبه رو می شود و حق را همواره در میان می بیند و می گوید:

ما که باشیم ای تو ما را جان جان

تا که ما باشیم با تو در میان

کامل ترین شکل این نوع رؤیت در سخن امام الموحدین علیه السلام است که فرمود: «ما رَأیْتُ شَیْئاً اِلاّ وَ رَأیْتُ اللّهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ وَ بَعْدَهُ»؛(1)هیچ چیزی را ندیدم مگر آن که خدا را قبل از آن چیز، با آن چیز، و بعد از آن چیز دیدم.

اگر این مرحله دوم خداشناسی را در فعالیت های فرهنگی و عبادیِ شخصی و اجتماعی مدّ نظر نداشته باشیم فعالیت های فرهنگی ما به پوچی می کشد و کارهایمان بی آینده خواهد بود. آری؛ بی آینده! چون چیزی آینده دارد که وجود در آن جاری باشد، مثل بدنی که روح در آن جاری است، و تا وقتی این بدن آینده دارد و نمی پوسد که روح در آن جاری است، اگر روح رفت این بدن دیگر آینده ندارد و می پوسد و می گذرد و خلاص می شود. چون روح یک حقیقت وجودی است و نه یک مفهوم، و بدن من تا وقتی آینده دارد که در یک ارتباط واقعی با روح و جان من -که جنبه وجودی دارد - مرتبط باشد.

فعالیت های فرهنگی هم وقتی آینده دارند که با وجود خدا ارتباط داشته باشند و اگر در حدّ مفهوم خدا با خدا مرتبط باشند، دائماً از نور وجودی حضرت حق بهره مند نمی شوند، و لذا بعد از مدتی کوتاه آن فعالیت ها هیچ خواهند بود، و این یک قاعده اساسی است و باید همه کارها بر اساس آن ارزیابی شود و بر همین اساس آیندة کارها را پیش بینی کنیم. این درست نیست که منتظر باشیم بینیم کارها ثمر می دهد یا نه، از ابتدا باید انتهای کار را بشناسیم. ممکن

ص: 259

است بگویید جوانان از فلان برنامه خیلی استقبال کردند، پس خوب است. این نوع ارزیابی ها همان ارزیابی هایی است که نتیجه اش بی ثمری است. باید برنامه هایی را که نظر به حق دارد و زمینه تجلی انوار الهی خواهد بود طوری شکل دهیم که جوانان استقبال کنند، نه به صرف این که فلان برنامه مورد استقبال جوانان است، به عنوان یک فعالیت فرهنگی، مورد قبول برای ما باشد؛ چرا که در این صورت به وَهم جوانان جواب داده ایم و نه به قلب آن ها و نتیجه اش هم پر از بی ثمری است، من که نباید خودم را صَرف هیچی آن ها بکنم و کار خود را و آن ها را به بی آیندگی بکشانم.

این چه جهل است و چه حمق بی کران

سوختن خود را ز بهر دیگران؟

است. این کم ضررترین وهمی است که در جهان ما وجود دارد، ما چنان به وهم دلبسته هستیم که وهم ها را تشخیص نمی دهیم. تفکر آینده نباید اوهام را کنار بگذارد، بلکه باید بر آن ها غالب شود. تفکر می تواند بشر را از این غفلت ها برهاند».(1)

حالا شما گرایش جوانان به بازی فوتبال را مقایسه کنید با گرایشی که اکثر همین جوانان به امام حسین علیه السلام و حادثه کربلا دارند، با توجه به این که در حادثه کربلا به گرایش قلب آن ها جواب داده می شود و انسان را با حقایق باطنی مرتبط می کند، آیا نباید ما بیش از پیش فعالیت هایی را که باطن دارند جای فعالیت های وَهمی قرار دهیم تا جوانان ما بی آینده نباشند؟ به خصوص وقتی در متون روایی ما روشن می کنند که کربلا یک حقیقت باطن دار است، مافوق زمین و زمان، به طوری که داریم حضرت آدم و سایر پیامبران علیهم السلام برای امام حسین علیه السلام گریه کردند. بارها شما بر اساس روایات موجود شنیده اید که پیغمبر صلی الله علیه و آله برای حضرت اباعبدالله علیه السلام زار زار گریه کردند.(2) این ها می رساند که کربلا یک حقیقت خارجی دارد که از دست و بازوی حضرت اباعبدالله علیه السلام یعنی فرزند امیرالمؤمنین علیه السلام ظهور کرد، و کار حسین علیه السلام و اصحاب کربلا ظهور آن حقیقت است، آن حقیقت بازیگرانی می خواهد که در نهایت خلوص آن را ظاهر کنند، امام حسین علیه السلام مأمور نمایش آن تمنای الهی است. برای همین حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ای حسین تو به مقام عظیمی می توانی برسی که شرطش شهادت است «کانَ لَهُ عِنْدَ اللّه مَرْتَبَةٌ لا تَنالُ إلاّ بِالشَّهادَة»(3) نایل نمی شود به آن مرتبه ای که برای او در نزد خدا در نظر گرفته شده مگر با شهادت. حضرت سیدالشهداء علیه السلام هم با اختیار خود قبول کردند که این نقش را به بهترین نحو به ظهور آورند. مثل این است که به کسی بگویند اگر می خواهی به مقام محمود برسی، باید نماز شب بخوانی، او هم قبول می کند و می خواند. همچنان که حضرت اباعبدالله علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدند که فرمود: «یا حُسین! اُخْرُجْ فَإنَّ اللهَ تعالی شاءَ اَنْ یَراکَ قَتیلاً...»(4) ای حسین !خروج کن که خداوند

ص: 261

می خواهد تو را کشته ببیند. که البته باید متوجه اراده تشریعی الهی در این امر شد، همان طور که خداوند می خواهد ما را در راه دفاع از دین شهید فی سبیل الله ببیند، این برای خدا یک خواست تشریعی است و نه تکوینی، و به همین جهت حضرت اباعبدالله علیه السلام با اراده خود تلاش کردند به زیباترین نحو، خواست خدا را عملی سازند.

به هر حال عرضم این بود که کربلا یک حقیقت باطن دار است، و لذا آینده دارد و علت این که باطن دارد، همان است که ملاحظه می کنید قبل از حضرت آدم علیه السلام، به عنوان یک حقیقت و همچنان در طول تاریخ، زمینة ظهور آن از طریق ارسال رسولان فراهم می شود تا آن جا که در ملاقات حضرت موسی علیه السلام، با حضرت خضر علیه السلام ابتدا حضرت خضر علیه السلام روضة حسین علیه السلام و مصیبت هایی را که بر آل محمد علیهم السلام وارد می آید، می خوانند و هر دو گریه می کنند،(1)

تا آن جایی که حقیقت کربلا به ظهور زمینی اش رسید. مگر در اخبار حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، در مسیر حرکت به طرف صفین نداریم که حضرت وقتی به سرزمین کربلا رسیدند همین طور اشاره می کردند به جای جای آن سرزمین و در حالی که اشک از محاسن شریفشان جاری بود؛ می فرمودند: «هَذَا مُنَاخُ رِکَابِهِمْ وَ هَذَا مُلْقَی رِحَالِهِمْ هَاهُنَا مُرَاقُ دِمَائِهِمْ طُوبَی لَکِ مِنْ تُرْبَةٍ عَلَیْهَا تُرَاقُ دِمَاءُ الْأَحِبَّة»(2) این جا محل فرودآمدن شترانشان است، این جا محل فرودآمدن وسایلشان است، این جا محل ریخته شدن خون هایشان است. امثال این خبرها نشان می دهد که کربلا باطن دارد و لذا کربلا، و هر جریان فرهنگی که باطن داشته باشد می ماند و آینده خواهد داشت، و روز به روز هم در دل تاریخ جلو می رود تا به ظهور نهایی و آینده کامل و اَکمل خود در آخرالزمان برسد. بنابراین اگر جوانان را به کربلا و به طور کلی به فکر و فرهنگ اهل البیت علیهم السلام متصل کنیم زندگی آن ها زندگی آینده داری است و گرفتار وَهم و پوچی و بی آیندگی نمی شوند، ولی اگر در فعالیت های فرهنگی و دینیِ خود این مسئله مهم مدّ نظر قرار نگیرد، پس از مدتی با بی نتیجه گی روبه رو می شویم و یأس و بی تفاوتی نسبت به اهداف معنوی در زندگی ظاهر می گردد.

ص: 262

در این جلسه در یک جمع بندی می توانیم نکات زیر را مدّنظر داشته باشیم.

1- جهت چگونگی ارتباط وجودی با حقایق، صحنه کربلا نمونة خوبی می تواند باشد. حضرت اباعبدالله علیه السلام و یاران آن حضرت علیهم السلام سعی کردند از آن طریق ارتباط جان خود را با عالم قدس به نهایت برسانند.

2- مثال زهیربن قین در رابطه با حضرت امام حسین علیه السلام و مثال مولوی در رابطه با شمس تبریزی گویای این نکته است که ابتدا باید متوجه بود برای ارتباط با حقایق، چیزی بالاتر از ارتباط مفهومی نیاز داریم و لذا وقتی زهیر با حسین علیه السلام و یا مولوی با شمس روبه رو شد، خیلی زود گم گشته شان را پیدا کردند.

3- چگونه «نیستی، نیستی می آورد» و چگونه می توان با توجه به مقام امام معصوم از نیستی ها به هستی منتقل شد و معنی شناخت امام زمان علیه السلام در این راستا چه نقشی می تواند داشته باشد.

4- رمز الرموز شناخت همه چیز در گرو شناختن خداوند است، یعنی شناخت حق به عنوان وجودی صِرف، بدون هیچ حجاب مفهومی، و برای چنین شناختی، مکتب و فرهنگ خاصی در میان است که همان فرهنگ مطهرون، یعنی فرهنگ اهل البیت پیامبر علیهم السلام است، زیرا این خانواده بدون آموزش های رسمی و حصولی، با وجود حقیقت مرتبط اند و این بود که برای روشن شدن این مطلب، موضوع مقام اهل البیت علیهم السلام به میان آمد تا از زاویه دیگر فرهنگ ارتباط وجودی با حقایق بررسی شود. به همین جهت هم قرآن ما را به مودّت اهل البیت علیهم السلام امر فرمود تا راه ارتباط با خداوند از طریق آن فرهنگ گم نشود و در حدّ ارتباط مفهومی و انتزاعی متوقف نگردد.

5- قرآن مسلمانان را مورد عتاب قرار داده که نسبت به رابطه وجودی مطهرون با حقیقت قرآن، ساده گذشته اند و مداهنه کرده اند.

6- با طرح ظلوم و جَهول بودن انسان، در راستای حمل امانت الهی با وسعت بیشتری نسبت به جلسات قبل معلوم شد چگونه علم برای عالِم حجاب می شود و او را از مقصد باز می دارد.

7- در موضوع ارتباط با حقایق، عموماً بحثی پیش می آید که خلاف عادت عموم مردم است، چون عموماً مردم علم را در حدّ مفهوم می شناسند و لذا باید همچون غربت اهل البیت علیهم السلام

ص: 263

که مردم فرهنگ آن ها را نمی شناسند، نگران عمومی نبودن این فکر نباشیم، هر چند باید تلاش کرد موضوع را به گوش اهلش رساند.

8- نسبت به تفاوت بین فعالیت های وَهمی که بی باطن و در نتیجه بی آینده هستند، با فعالیت های قدسی که دارای آینده اند، باید عمیقاً حساس بود.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 264

ص: 266

بسم الله الرّحمن الرّحیم

طی جلسات گذشته؛ بحث به این جا رسید که اگر روح انسان با «وجود» یا «هستْ» ارتباط بر قرار کند تحت تأثیر تجلیات «وجود» قرار می گیرد، هنر انسان باید این باشد که بتواند با ذاتِ وجود مرتبط شود و حق را به حق بیابد، این جاست که عرض شد «هست، هست می آورد». عمده این است که بتوانیم وارد این فرهنگ و این ساحت بشویم و زوایای آن را با دقت بررسی نماییم تا بدون هر گونه حجابی با «وجود» ارتباط برقرار بکنیم، نه با ماهیات و یا چیست ها. ماهیات یا چیستی اشیاء حد ذهنی اشیاء است و به اصطلاحِ فیلسوفان جنبه عدمی آن ها است و چیز عدمی نمی تواند پرتوافشانی کند. به عنوان مثال نور و دیوار را مقایسه کنید، دیوار نمی تواند پرتوافشانی کند و جلوه نازله ای از خود را بنمایاند ولی نور این توان را دارد. حال هر وقت می خواهید با وجودِ عالم مرتبط شوید باید متوجه جنبه نوری عالم باشید همین که ما بنای توجه به «وجود» یا «هست» را بگذاریم به راحتی می رسیم به این نکته که فقط حقایق هستند که جنبه وجودی دارند و نه ماهیات و مفاهیم، و این جا است که به میدان با برکتی در زندگی پاگذارده ایم.

است - منِ دروغین است- منِ حضوری، منِ واقعی است، به منِ حصولی بگویید تو را می خواهم چه کار؟ وقتی از منظر علم حصولی از خود بپرسی من چه کسی هستم؟ منِ حصولیِ مفهومی؛ می گوید تو فرزند فلانی هستی، مدرک تو این است و جنسیت تو مرد یا زن است. در حالی که همه این ها حدّ ذهنی مَن از خودم است و جنبه عدمی دارد و نه جنبه وجودی، یعنی نیست های من می آیند جای هستِ من، خود را می نمایانند تا عملاً ارتباط خودم را با خود حقیقی که همان منِ وجودی است، قطع کنند.

توجه داشته باشید؛ اگر از طریق جنبة وجودی خود با «وجود» یا «هست» آشنا نشویم، با جنبه وجودیِ هیچ چیز و هیچ حقیقتی آشنا نمی شویم. روایت فوق العاده عجیبی است که حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «لا تَجْهَلْ نَفْسَکَ فَاِنَّ جَاهِلَ مَعْرِفَةِ النَّفْسِ جَاهِلٌ بِکُلِّ شَیْءٍ»(1) مواظب باش به خود جاهل نباشی، زیرا هرکس به خود جاهل بود، به هر علم و معرفتی جاهل است و هیچ چیزی را درست نمی شناسد. یعنی انسان با غفلت از شناخت وجودیِ خود، راه ارتباط صحیح با «وجودِ» بقیه حقایق را گم می کند. اگر انسان نشناسد این خودش چه خودی است، هیچ واقعیتی را نمی شناسد؟ مسلّم آن خودِ وجودی، خود واقعی او است، وگرنه شناخت چیستی خودش که پسر فلانی است و اهل فلان شهر است، که نه سخت است و نه مهم، این که انسان بتواند خود را فارغ از هرگونه حجابِ چیستی پیدا کند، راهی است غیر از راهی که ماهیتِ خود و سایر اشیاء را می شناسیم، باید جهت جان را تغییر داد و خود را از ماهیت بینی آزاد کرد، تا با خودی روبه رو شویم که فقط هست. گفت:

وه چه بی رنگ و بی نشان که منم

کی بدانم مرا چنان که منم

شعر فوق؛ شعر بسیار عمیقی است، می گوید وقتی با وجود خودم روبه رو شوم که چقدر از این چیستی ها پاک و جدا هستم، می گویم: «کی بدانم مرا چنان که منم» چه موقع و در چه منظر و ساحتی می شود خودم را آن طور که هستم بنگرم. این جاست که انسان می بیند برای ارتباط با وجودِ خود باید از چه مرزهایی بگذرد و چگونه به جایی برسد که وجودِ خود و

ص: 268

وجود حقایق را ماوراء اسم ها و رسم ها بنگرد و در آن حال قصه انسان چنین می شود که به قول مولوی:

حال من اکنون برون ازگفتن است

آنچه من گویم نه احوال تن است

کاین حروف واسطه ای یار غار

پیش واصل خار باشد، خارِخار

بس بلا و رنج بایست و وقوف

تا رهد آن روح صافی از حروف

پس «بس بلا و رنج بایست و وقوف» باید قلب را وارد مقام وجودبینی و ذات بینی کرد تا روح از اسم ها و حرف ها آزاد شود و با وجودْ مرتبط گردد. اگر این نیستی ها را نیست ببیند، آن طرفش یعنی «هست» رخ می نمایاند. وقتی «لا اله» بگوید و جهت دل را از معبودهای دروغین بردارد «إلاّ الله» برایش ظاهر می شود. این موضوع را از طریق شناخت خود می توانید تجربه کنید، زیرا جنبه وجودی شما پیش شما حاضر است و می توانیداز طریق آن جنبه، با خود روبه رو شوید، چیستی هایی مثل جنسیت، مدرک، شهرت و... حجاب ارتباطِ وجودی با خودتان شده است، حجاب که مرتفع شد، وجود حضوری ما خود را می نمایاند.

«اِلهه ها» حجاب «الله» است، «الله» هست، حجاب او که برطرف شد، حضرت «الله» خود را به عنوان نورِ کمال مطلق می نمایاند و انسان از انوار معنوی و جامعِ آن کمال مطلق بهره مند می شود. گفت:

گفتم فراغ تا

کی، گفتا که تا تو هستی

گفتم نَفَس همین

است،گفتا سخن همان است

یعنی جنبة نظر به ماهیت خودمان است که موجب فراغ و جدایی از محبوب جانمان می شود. این همان توجه به مَنِ حصولی و استقلالی است، زیرا مَنِ وجودی، تجلی آن وجود مطلق است و چیزی جز عین ربط به وجود مطلق نیست، مَنِ انسان تمام وجودش همان اتصال به باطنش است.

در مباحث قبل روشن شد که چیزی که باطن دارد در مقام بقاء است و دارای آینده می باشد، و لذا ما را گرفتار پوچی و بی آیندگی نمی کند، پس با توجه «وجودی» به «مَن یا نفسِ» خودتان است که می توانید بدون پوچی و پوسیدگی، همچنان زندگی کنید و در عین بقاء، در آینده حاضر باشید. از طرفی هم ممکن است به «من یا نفسِ» خود با نگاه حصولی

ص: 269

بنگریم، در آن صورت با یک مفهوم ذهنیِ مستقل از عالم وجود روبه رو می شویم، بدون هیچ بقایی و بدون هیچ حضوری در آینده، معلوم است که بودن با این «مَن» دوم پوچی و افسردگی به بار می آورد. نظر به «منِ» دوم مثل نظر به آن صد عدد سطل آبِ ذهنی است که در عین خیلی بودن، هیچ نیست، چون از آب ذهنی رطوبت و تری حاصل نمی شود.

زاده ثانی است احمد در جهان

صد قیامت بود او اندر عیان

زو قیامت را همی پرسیده اند

کای قیامت تا قیامت راه چند

با زبان حال می گفتی بسی

که زمحشر حشر را پرسد کسی؟

پس قیامت شو قیامت را ببین

دیدن هر چیز را شرط است این

عرضم این جاست که از چه منظری اگر به قرآن نگاه شود همین حالا با قیامتی که هم اکنون موجود است مرتبط می شویم و روح ما آزاد از محدودیت های ماهیات، با آن حقیقت متعالی مرتبط می گردد و ترس آگاهی و خشیت در ما ظاهر می شود؟ این رؤیت با علم حصولی به قیامت، محقق نمی شود، اتفاقاً هر چه بیشتر با علم حصولی به قرآن نزدیک شویم، بیشتر از جنبة ذکربودن قرآن، دور می شویم. اگر کسی توانست منظر جان خود را در این چنین قیامتی قرار دهد که هم اکنون هست، دائماً به جای نگاه حصولی، نگاه «وجودی» خود را به کار می اندازد و آینده دارترین کارها را انجام می دهد و به کلی نطفه پوچی را در زندگی خود می خشکاند. چون در مباحث قبلی روشن شد اعمالی که بی باطن باشند بی آینده اند، حال وقتی متوجه باشیم قیامت به عنوان یک واقعیتِ حیّ و حاضر، هم اکنون باطن اعمال ما را تشکیل می دهد و هم محل ظهور آیندة اعمال ما است، در نتیجه توجه به قیامت در کارها، به اعمال انسان،باطنی و وسعتی به وسعت ابدیت می دهد.

حساب کنید وقتی با نظر به قیامتِ حضوریِ حی و حاضر وارد کارها شدیم، چنین منظری چه اندازه در نجات از پوچی ها، در حال حاضر و در آینده مؤثر است. به همین جهت شما در دعاها قیامت را به عنوان یک واقعیت، یعنی یک حق، در منظر خود قرار می دهید و می گویید: «اَشْهَدُ اَنَّ المَوْتَ حقٌّ ... و النُّشورَ حَقٌّ و انَّ السَّاعة حقٌّ آتِیَةٌ...»(1) هم اکنون می نگرم و مشاهده می کنم که مرگ حق و واقع است- هر چند من هنوز به آن نرسیده ام- نشور و قیامت حق و واقع استهرچند من به آن نرسیده ام- باید به مرور از مفاهیم و تعلقات خارج شوم تا با آن حقیقتِ مسلم روبه رو گردم. مثل این که می گویید خداوند حق است، یعنی یک واقعیت

ص: 271

متعالی است و هر اندازه خود را از حجاب ها آزاد کنیم بهتر متوجه حقانیت و حضور او می شویم.

پیامبر صلی الله علیه و آله وحی فرمود که: «اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم»(1) ای رسول من، تو در خلق و خوی عظیمی هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله بدون آن که یک لحظه به خود بنگرند عرضه داشتند: «رَبَّانِی رَبّی اَرْبَعیِنَ سَنَةٍ ثُمَّ قَال اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیم»؛ پروردگار من، چهل سال مرا تربیت کرده است، حالا می فرماید تو در خلق عظیم هستی، و نیز فرمودند: «اَدَّبَنِی رَبّی فَاَحْسَنَ تَأدیبی».(2) پروردگارم مرا تربیت کرد، پس چه نیکو تربیت کرد. در واقع حضرت دارند می گویند من در راستای رسیدن به خلق عظیم، من هیچی نیستم! این اندازه برای خود نفی شده اند، نتیجه این نوع نگاه، آن ارتباطی شد که تمام حرکات و سکنات حضرت را اراده حق در برگرفت، آیه آمد: «مَا رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللهَ رَمَی»؛(3) ای پیامبر! آنگاه که تو نیزه می انداختی، تو نبودی که نیزه می انداختی، خدا بود که نیزه و تیر می انداخت. این مقام مهمی است و صاحب اصلی آن پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی بالأخره این راه بسته نیست، وقتی برای ما باز می شود که اول هستِ خود را و هستِ عالم را پیدا کنیم. حالا اگر انسان «هست» را پیدا کرد تماماً هر هستی را وصل به هست مطلق می بیند. این یعنی یافتن باطنی ترین باطن ها، و باقی ترین باقی ها، و آینده دارترین آینده ها.

غفلت از هست مطلق مساوی است با زندگی در عدم. و با ورود به عالم بندگی حیات باطنیِ باقیِ آینده دار برای انسان حاصل می شود، چون وقتی بندگی خود را پیدا کردید عملاً هست خودت را که عین ربط به هست مطلق است و بدون ارتباط با او هیچِ هیچ است، پیدا کرده و این راه، راه بزرگی است، هر چند برای ورود به آن در ابتدای امر باید ریاضت قلبی کشید و جهت جان را از ماهیات به «وجود» سیر داد. ولی آن همتی که روی بقیه کارهای عبادی می گذاریم اگر بر روی این روش بگذاریم نتیجه بسیار بهتری می گیریم، همان طور که ائمه علیهم السلام بهترین نتیجه را گرفتند.(4)

به هر حال با نظر به هست خود از طریق قلب، به مقام کشف هستِ هستیِ مطلق نایل می شوید، و برای روشن شدن برکت این روش به بی ثمری روش مقابل

ص: 273

آن توجه بفرمایید که بایزید در مورد آن گفت: «علم شما، علم مرده ای است که از مرده ها می گیرید» چون مفاهیم به واقع نسبت به «وجود حقایق» مرده اند، همان طور که «مفهوم تری» نسبت به تری آبِ موجود در خارج مرده است، «مفهوم تری»، «تر» نیست، و ما مفاهیم را از ماهیات می گیریم که آن ها هم جنبه های عدمی اشیاء هستند و در واقع مرده اند، پس علم مرده را از مرده ها گرفتیم.

کسی از مرده علم آموخت؟ هرگز

ز خاکستر چراغ افروخت؟ هرگز

جمله را نفی می کند، مثل این که می پرسیم: «حسن درس خواند یا نخواند؟» یا می پرسیم؛ «حسن درس را شروع کرده یا هنوز مغرور به خود است؟» پس طرفِ دوم جمله این است که اگر بخواهد درس بخواند باید مغرور به خود نباشد. در قسمت اول آیه هدایت به حق را بدون هیچ قیدی آورده و مسلم است که در این حالت پیروی از کسی که به حق هدایت می کند لازم و ضروری است. حالا مقابل این جمله کسی است که به حق هدایت نمی کند. بنابراین استفاده می شود «کسی که هدایت به حق نیافته است مگر به واسطة هدایت غیر، هدایت به حق نمی کند» و نیز چون در مقابل جمله «کسی که خودش هدایت نیافته است مگر به هدایت غیر»، کسی است که هدایت ذاتی یافته است، پس نتیجه اش این می شود که کسی که به حق هدایت کند کسی است که ذاتاً هدایت یافته و علمش لدنّی و حضوری است.

از طرفی ارائه طریق و خبردادن از آدرسِ حقایق، آن هم به صورت مفهومی، از هر کسی ساخته است، چه امام باشد و چه امام نباشد و چه ذاتاً به حقایق راه یافته باشد، و چه از طریق غیر هدایت یافته باشد. پس مرادِ آیه از هدایت به حق، به معنی ایصال به مطلوب است و این می رساند تنها راهی که انسان بتواند با حقایق تماس بگیرد راهی است که اهل بیت علیهم السلام ارائه می دهند و لذا حضرت باقر علیه السلام در مورد آیه فوق فرمودند: «آن کسی که به حق هدایت می کند محمد وآل او هستند...»(1)

و حضرت سجاد علیه السلام در مورد آیه فوق فرمودند: «نَزَلتْ فِینَا»(2) آیه درباره ما نازل شده است. چون این ها با خودِ حق مرتبط اند و نه با مفهوم حق. فرهنگی که حق را می یابد می تواند از همان طریق، جان بقیه را در مقامی قرار دهد که حق بین شوند. همان فرهنگی که در آن فرهنگ علی علیه السلام می فرمایند: «مَا رَأیْتُ شَیئاً اِلاّ وَ رَأیْتُ اللهَ قَبْلَهُ وَ مَعَهُ وَ بَعْدَه»(3) من هیچ چیز را ندیدم الاّ این که قبل ازآن چیز، با آن چیز، و بعد ازآن چیز، خدا را دیدم. ممکن است بپرسید: یا علی! پس دیگر چه موقع آن چیز را می بینید؟ جواب این است همه چیز جلوات حضرت «الله» است. امام خمینی«رحمة الله علیه» در کتاب «مصباح الهدایه»

ص: 275

می فرماید: حضرت علی علیه السلام به جایی رسیده که اسم «الله» را در همه چیز می بیند و چون اسم «الله» جامع اسماءالهی است این مقام خیلی مقام بالایی است، و این فرق می کند که شما چیزی را مظهر اسمی از اسماء الهی ببینید، ممکن است شما بگویید من هم در فصل بهار اسمِ لطیف حق را می بینیم، اسم لطیف حق کجا؟ اسم «الله» کجا؟ اسم «الله» جامع اسمای الهی است.

می کنید به خدا رسیده است، یا با یک خدای مفهومی و انتزاعی به سر می برد؟ اهل بیت علیهم السلام تجسم عینی راه رسیدن به «وجود» خدا هستند و مسلّم طبق قاعدة «کُلُّ ما بِالعَرضِ لابُدَّ اَنَّ یَنْتَهی اِلَی مَا بِالذَات»(1) هرکس بخواهد این راه را طی کند باید از طریق کسانی باشد که بالذات در مقام هدایت الهی قرار گرفته اند. ما متهم هستیم که خدا را رها کرده ایم و ائمه علیهم السلام را گرفته ایم، اتفاقاً ما چون می دانیم جز این راه، هیچ راهی «الی الحق» نیست، دامن آن ذوات مقدس را گرفته ایم. حرف ما به مخالفان این است که شما بگویید به کجا رسیده اید؟ به حق رسیدید یا به یک مجموعه مفاهیم؟ وقتی این موضوع به خوبی روشن شد، می بینید که چرا دنیا از پوچی پر است، حتی در مذهبی ها و مسلمانانی که از راه و روش اهل بیت علیهم السلام جدا شدند.

حضرت صادق علیه السلام به دو نفر از یارانشان فرمودند: «شَرَّقَا و غَرَّبا فلا تَجِدانِ عِلْمَاً صَحیحاً اِلَّا شَیْئاً خَرَجَ مِنْ عِنْدِنَا اَهْلَ البَیْت».(2) به شرق روید، به غرب روید، علم صحیحی نمی یابید مگر آن چه از ما اهل بیت علیهم السلام صادر شود. حضرت که در این فرمایش نمی خواهند خودشان را مطرح کنند بلکه بر خود واجب می دانند از حقیقت بزرگی پرده بردارند.

مفاهیم متوقف شده اند؟ یا این که تمام حرفشان این است که مواظب باشید مفاهیم فریبتان ندهد، اتفاقاً جمله مشهور جناب صدرالمتألهین«رحمة الله علیه» که می گوید:«اَلمعَرِفَةُ بَذرُ المُشاهِدَه»(1) یعنی معرفت به حقایق، بذری است برای مشاهده خودِ حقایق. این مطلب را روشن می کند که او افق تفکر فلسفی را تا ارتباط با حقایق وجودی سیر می دهد. می گوید: اگر بتوانیم در مسیر حکمت متعالیه، به حقایق معرفت بیابیم، معرفت به حقایق شروع ارتباط با خودِ حقایق است، ولی اگر به بهانه دوری از فلسفه، عقل و اندیشه را تا فهم حقایق جلو نبریم، برای همیشه از ارتباط با عالم حقایق، خود را محروم کرده ایم و خود را در محدودة مفاهیم و محسوسات و اعتبارات نگه داشته ایم.

حرف ما تا حالا این بود که فلسفه قدرت ایجاد خوف اِجلال و ترس آگاهی و مرگ آگاهی را در انسان نمی تواند به وجود آورد و خشیت از مراتبِ خوف اجلال و ترس آگاهی است و این را باید از حکمت اُنسی و قرآن و با روش و فرهنگ ائمه علیهم السلام به دست آورد. ولی این به معنی مخالفت با فلسفه نیست، که مخالفت با فلسفه و شعار جدایی نقل از عقل، هزار برابر از مفهوم زدگی بدتر است، چون تحجر اشعری گری و طالبانی گری را در جامعه به وجود می آورد که به امید خلوص، خود را در توهمات قشری گری متوقف کرده اند،(2) تا جایی که امثال علامه طباطبائی و امام خمینی«رحمة الله علیهما» و امثال آن ها را تا حدّ کفر و فسق رجم می کنند.

روش حقیقی رفتنِ از فلسفه به حکمت و از حکمت به قرآن، از طریق فلسفه است، و این با تفکر یعنی با رفتن به تاریخ فلسفه ممکن است و نه با رها کردن فلسفه، با تذکّر و تفکر در فلسفه، می توان از فلسفه گذشت. باید متوجه بود و اصالت را به تفکر فلسفی نداد. اتفاقاً آن ها که از فلسفه خبر ندارند بیشتر از دیگران گرفتار فلسفه اند، به علاوه فلسفه زدگی بهتر از علم زدگی و حس زدگی است. سیر حِکمی می تواند گذرگاه خوبی از علم حصولی به علم حضوری باشد و تفکیک تعقل فلسفی از امور دیگر چاره کار نیست. هنر آن است که ما فکر و

ص: 278

فرهنگی را دنبال کنیم که ما را به حکمت قدسیِ اهل بیت علیهم السلام رجوع دهد که با سراسر وجودشان اشاره به خدا و توحید دارند. چون انسانِ موحدِ کامل، توحید متعین است و سیر حِکمی، ما را به حُبِّ به آن ذوات مقدس می کشاند که موضوع آن در سلسله مباحث «مبانی نظری و عملی حب اهل بیت علیهم السلام » تا حدّی مطرح شد. علت این امر هم روشن است، سیر حِکمی می تواند گذرگاه خوبی باشد، چون اهل بیت علیهم السلام هیچ چیز ازخود ندارند، کسی که خودش در صحنه نیست، وجودش انگشت اشاره به حق است. و این به خودی خود مقام بسیار مهمی است که انسان بتواند سراسر وجود خود را نمایش توحید الهی قرار دهد و مصداق صفت «عَبدُهُ» بشود، حق بر قلب آن ها تجلی کامل نموده و آن ها به کلی خودی و منیّت را فراموش کرده اند، همان چیزی که حافظ از خدا تقاضا می کند و می گوید:

روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر

خرمن سوخته گان را تو بگو باد ببر

ما که دادیم دل و دیده به طوفان بلا

گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

حضرت حق خواستند بگویند به همان اندازه که من بر کوه تجلی کنم، کوه از منیّت خود متلاشی می شود و لذا در راستای همان تجلی بود که «خرَّ موسی صَعِقاًً» موسی علیه السلام از هوشیاری و خودیتِ خود خارج شد و دیگر برای او منیتی نماند و لذا وقتی حضرت موسی علیه السلام بعد از محو، به صحو و هوشیاری آمد، دیگر آن موسایِ قبلی نبود و به حق موجود شد و نه به خود، از آن بودن قبلی خود توبه کرد و عرضه داشت: «تُبْتُ إِلَیْکَ وَأَنَاْ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ» از آن «مَن» قبلی توبه کردم و به تو ایمان آوردم، زیرا وقتی بخواهم بنده تو باشم باید ذره ای از خودیِ من در میان نباشد، تا تماماً انگشت اشاره به حق باشم. این است معنی نفی هستی و نفی انانیت خود، در مقابل تجلی نور حق که در موردش گفته اند:

پیش شیری آهویی مدهوش شد

هستی اش در هست او روپوش شد

این که گفته می شود اهل البیت علیهم السلام نمایش توحیدند به همین معنی است که عرض شد و ما باید حکمتی را دنبال کنیم که ما را متوجه این ذوات مقدس کند که توحید مجسم اند و از طریق آن ذوات مقدسه، متوجه خدای وجودی و حضوری شویم که این مقصد اصلی ما و عامل نجات کامل از پوچی است.

با توجه به نکات فوق باید عزیزان متوجه باشند انسان تا از خودش آزاد نشود هرگز با «وجودِ» حقایق نمی تواند مرتبط باشد و قرآن در راستای همین قاعده می فرماید:

«لَکِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءهُمْ حَتَّی نَسُوا الذِّکْرَ وَکَانُوا قَوْمًا بُورًا»(1)

چون پدران کفّار و خود آن ها تلاش در نفی منیت خود نداشتند و با انواع متاع های دنیایی همواره جواب نفس امّاره خود را دادند، انسان های پوچ و بی ثمری شدند. بعد از تذکّر چند نکته در ادامه می فرماید:

«وَ قَالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقَاءنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا کَبِیرًا»(2)

آن هایی که به قیامت و لقاء ما معتقد نیستند، بدون آن که بخواهند منیّت خود را نفی کنند، در نهایت کبر و سرکشی، انتظار ارتباط با خدا و ملائکه و حقایق قدسی را دارند در حالی که؛

ص: 280

«یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلَائِکَةَ لَا بُشْرَی یَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِینَ وَیَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا »(1)

وقتی ملائکه برای آن ها تجلی می کند، کوه انانیت آن ها به کلی متلاشی می شود و برای این هایی که تمام وجود خود را همین وجود دنیایی می دانند بسیار آزار دهنده است.

ولی در هر حال وقتی خود را آماده چنین ارتباطی نکرده باشند چون با سیر به قیامت هیچ گونه شخصیتی که توان ارتباط با عالم قدس را به نحو وجودی داشته باشد با خود نبرده اند با پوچی و پراکندگی روبه رو می شوند و لذا فرمود:

«وَ قَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا»(2)

و بر کارهایی که کرده اند می پردازیم و آن را چون گردی پراکنده می سازیم.

چنانچه عنایت فرمودید ابتدا در مورد این ها فرمود: «وَ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْا عُتُوًّا کَبِیرًا»(3) آن هایی که امیدی به لقاء خداوند ندارند می گویند چرا برای ما ملائکه نازل نمی شوند و یا چرا پروردگار خود را نمی بینیم. خداوند این افراد را چنین وصف می کند که از طرفی امید لقاء ما را در مرتبه وجودی و غیبی ندارند و از طرفی در اوج کبر و سرکشی طلب رؤیت خداوند و ملائکه را به صورت حسّی دارند. خداوند در این آیه می خواهد بفهماند برای امیدواری به لقاء الهی و لقاء حقایقِ عالم قدس راه کار و برنامه ای خاص نیاز است که این ها در راستای آن راه و آن برنامه یک قدم هم برنداشته اند. این ها تصور صحیحی از لقاء حقایق قدسی ندارند و از طرفی با همان تصور باطل خود می خواهند خدا و ملائکه را ببینند در حالی که این ها روحیة کبر دارند، و خودشان را می خواهند ببینند. در ادامه دارد «فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا» عمل آن ها را چون گرد پراکنده قرار می دهیم، چون هیچ هستیِ قابل توجهی برای خود و زندگی خود ایجاد نکرده اند.

از طریق امثال آیات فوق ابتدا «نیست ها» را و جایگاه آن ها را از طریق قرآن درعالم بشناسید، آن وقت دعوت قرآن به «هستی»، بسیار مؤثر و کارساز خواهد بود، قرآن مکرر

ص: 281

می فرماید: اگر خارج از ایمان به خدا و ملائکه و قیامت زندگی کنید، با پوچی روبه رو می گردید و با خلائی روبه رو می شوید که بسیار آزاردهنده است و بعد از ده ها سال که با پوچی و خلأ به سر بردیم، دست هایمان از ارتباط با حقیقت خالی می ماند.

یعنی یک چیزی برای خودت ساخته ای و دنبالش می دوی، بعد که چیزی نمی یابی و خسته می شوی و حضور آن صورت ذهنی در ذهن شما تمام می شود، می گویی چرا چیزی به دستمان نیامد. مگر از اول به دنبال چیز واقعی و وجودی بودی که حالا انتظار داری به چیزی برسی؟ از ابتدا به دنبال اعتباریات ساختة ذهن خود دویدیم و معلوم است که حالا نباید با چیزی که وجود خارجی داشته باشد روبه رو شویم. روی این نکته باید خیلی فکر کنید تا از ابتدا در انتخاب موضوع هایی که باید دل را متوجه آن ها کرد، حساس شویم و لااقل عدم موفقیت های خودمان را درست تحلیل کنیم، تا وقتی به ما گفتند:

صد انداختی تیر و هر صد خطا است

اگر هوشمندی یک انداز و راست

بفهمیم از چه زاویه ای دارند ما را متذکّر می کنند.

اگر فعلاً توانستیم جوانان را به مراسم اعتکاف و احیاء شب های قدر، بیاوریم فکر نکنید این ها می مانند، این ها اگر به شعف واقعی نرسند، و بعد از توجه عقل به حقایق، قلبشان نور آن حقایق را احساس نکند و از آن بهره مند نشود، نمی مانند. تجربة شرایط تاریخی گذشته برای ما راهنمای خوبی است، چقدر از جوانان در ابتدای انقلاب و یا در دوران دفاع مقدس آمدند ولی چون در زندگی بعد از جنگ نتوانستند با روش درست بهره کافی از دین داریِ خود بگیرند، رفتند، تازه همین طور بی سر و صدا هم نرفتند بلکه با روحیه سرخورده و معترض رفتند. بعد می گوییم چرا بقیه جوانان حرف های ما را نمی شنوند. با این حرف ها که خودمان را هیچ کرده ایم تازه می خواهیم بقیه را هم هیچی کنیم و آن ها هم بیایند هیچ شوند! البته این دردِ دل ها برای آن است که سعی کنیم در ورود به عالم «هست ها» نهایت سعی و تلاش خود را بکنیم. آیا نمی بینید پیرمردان و پیرزنانی را که چون در دوران استحکام عقاید، وارد ارتباط وجودی با حقایق نشده اند چه اندازه احساس تنهایی می کنند؟ هیچ گونه «وقت» و «حضور» ندارند، در حالی که بعضی از آن ها که راه ارتباط با حقایق را شناخته اند پیری خود را چه زیبا می گذرانند. خداوند به ما توفیق دهد که اول؛ مزة دین داری را بچشیم و بعد بچشانیم.

روبه رو می شویم، ولی اگر مسیر را درست انتخاب کنیم، آرام آرام ضعف ها برطرف و حقیقت جلوه گر می شود. عمده درست دیدن مقصد و درست طی کردن راه است.

حصولی به آن، از خود بیگانه نکنیم، و با هر چه مطالعه بیشتر در آن، از آن دورتر شویم. آری؛ به شرطی که با منظر وجودی به خود و به معاد، یعنی به شرایط هرچه بیشتر وجودی عالم و آدم، بنگریم، در آن صورت نتایج بحث فوق العاده است و به تمام آنچه از اول بحث تا حال عرض کرده ام إن شاء الله خواهیم رسید، و به شرایط تازه ای وارد می شویم که مولوی در رابطه با آن می گوید:

مرده بدم زنده شدم، گریه بدم خنده شدم

دولت عشق آمد و من دولت پا ینده شدم

حرف ما این است که «وجود» که به معنی مطلق آن، حضرت حق است و در جلوات خود از طریق متون مقدس مثل قرآن و روایات، با جان انسان ها گفتگو می کند و بر انسان آشکار می شود،(1)

تا انسان را با حقیقت عالم قدس ارتباط دهد و انسان را به جنبه وجودی آن حقایق آگاه سازد، مگر این که انسان فکر و فرهنگ ارتباط با متون مقدس را نشناسد و مقهور علم حصولی باشد.

را در مظاهرش تجربه کند، چون به کلی در ارتباط با یک مفهوم انتزاعی به سر می برد و مسلم هیچ چیز نمی تواند مظهر «مفهوم» وجود مطلق باشد و لذا در عین این که هرگز با وجود خدا مرتبط نیست، از ارتباط با مظاهر جمال حضرت الله نیز محروم است و عجیب که منکر چنین مظاهری نیز هست و مخالف خود را متهم به شرک می کند. گفت:

هر که شد محرم دل در حرم یار بماند

وآنکه این کار ندانست در انکار بماند

آنچه قرآن به عنوان شرک مطرح می کند و ما را از آن برحذر می دارد، توجه به چیزهایی است که ما را از خدا جدا می کنند و به خود مشغول می سازند. می فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ»؛(1) عده ای از مردم بدون توجه به خدا و در عرض خدا، چیزهایی را همتای خدا می گیرند و در حدّ خدا دوست می دارند و می پرستند. این عمل کجا و آنچه شیعه نسبت به امامان علیهم السلام در نظر دارد، کجا! ما امامان را بنده های خالص خدا می دانیم که متذکر حضرت رب العالمین هستند و نمایش اسماء الهی اند، و اشاره به حضرت حق دارند.

قرآن در آیه دیگر می فرماید: «قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا وَاللّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»؛(2) بگو ای پیامبر! آیا جدای از خدا، چیزهایی را می پرستید که نه نفعی به شما می دهند و نه ضرری به شما می رسانند، در حالی که خداوند سمیع و علیم است. آری؛ این کار که انسان چیزهایی را در عرض خدا قرار می دهد، شرک است، ولی آیا شیعه نسبت به امامان علیهم السلام چنین برخوردی دارد و به آن ها «مِنْ دُونِ الله» نظر دارد و یا چون متوجه است حقیقتْ مظاهری دارد، از طریق توجه به آن مظاهر متذکر حقیقت می شود؟ شیعه امامان را به عنوان انسان های کاملی که مظهر اسم «الله» هستند می نگرد، و آن ها را آینه نمایش جمال الهی می داند و از این طریق خداشناسی خود را در حدّ علم به مفهوم خدا متوقف نمی کند، بلکه با وجود خداوند و تمام مظاهر وجودی اسماء الهی مرتبط می گردد و از پرتو انوار وجود الهیِ

ص: 287

آن ها بهره مند می شود. لذا حضرت صادق علیه السلام می فرمایند: «نَحْنُ وَاللهِ اَسْماءُ الْحُسْنی...»؛(1) به خدا سوگند ما اهل بیت، اسماء حسنای الهی هستیم. پس در واقع نه تنها نظر به اهل البیت علیهم السلام شرک نیست، بلکه توجه به راهی است که ما را با «وجود» خدا مرتبط می کند.

خداوند خطاب به مشرکین می فرماید: «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّن یَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلَی یَومِ الْقِیَامَةِ وَ هُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ»(2) بگو چه کسی از آن کس که به غیر خدا، کس دیگر را می خواند گمراه تر است، در حالی که آن هیچ جوابی به تقاضای او تا قیامت نمی دهد، و از تقاضایی که از آن می شود غافل است.

چنانچه ملاحظه می فرمایید قرآن می فرماید؛ مشرکین به چیزی امید بسته اند که آن «مِنْ دونِ الله» است و جدای از خدا است، در حالی که شیعه؛ ائمه علیهم السلام را مظاهر اسماء الهی می شناسد و هیچ گونه استقلال و جدایی برای آن ها قائل نیست، ولی در عین حال متوجه است آن ها مظاهر متعین حق هستند و راه ارتباطِ وجودی با خدا می باشند.

در همین راستا حضرت امام رضا علیه السلام می فرمایند: «الصَّلَاةُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «التَّسْبِیحَ» وَ «التَّهْلِیلَ» وَ «التَّکْبِیر»».(3) صلوات بر محمد و آل محمد نزد خدای عزوجل برابر با «تسبیح» و «تهلیل» و «تکبیر» است. یعنی وقتی نظر جان را به پیامبر صلی الله علیه و آله و آل او علیهم السلام انداختی آن ها را تجسم و تعین تسبیح حق و سبحان اللهی پروردگار می بینی و به عظمت حضرت رب پی می بری و نیز آن ها را نمایش یگانگی خدا می بینی که چگونه با تجلی توحید الهی بر جان آن ها، سراسر وجودشان در زیر نور یگانگی حق، به یگانگی و جامعیت رسیده، و نیز آن ها را نمایش کبریایی حق می یابی. این به یک اعتبار همان سخنی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در بارة خود فرمودند: «وَ مَنْ رَانی فَقَد رَأی الحقّ»،(4) هرکس مرا ببیند حق را دیده است.

ص: 288

هجرت نماییم، و در نتیجة این هجرت انسان دیگر جهنمی نخواهد بود، چون از صفات جهنمیان فاصله می گیرد، ولی در هجرت کبری نه تنها اخلاق عوض می گردد، بلکه منظرمان نیز عوض می شود و لذا نه تنها جهنمی نخواهیم بود بلکه جهنم را هم می بینیم. خداوند در همین رابطه می فرماید: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ. لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ»(1) نه چنین است که خود را گرفتار کثرات کنید، اگر به علم الیقین برسید، جهنم را می بینید و علم به جهنم از حالت مفهومی به حالت عینی و شهودی در می آید. ما برای ارتباط با حقایق عالم، علم یقینی می خواهیم، تا از طریق نور علم الیقین به سوی عین الیقین سیر کنیم.

قرآن می فرماید: شما باید نسبت به حقایق عالم و از جمله معاد و بهشت و جهنم علمِ یقینی داشته باشید. یعنی اولاً: علم شما علم به حقایق باشد و نه علم به موضوعات واهی و اعتباری، ثانیاً: آن علم، علمی باشدکه موجب ارتباط با حقایق گردد و به عبارت دیگر موجب ایجاد عین الیقین باشد که آن عبارت است از اتحاد وجودی با حقایق عالم. لذا بعد از آن که فرمود: «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ. لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ» اگر علم یقین داشته باشید جهنم را می بینید در ادامه می فرماید: «ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ» سپس حتماً آن جهنم را به عین الیقین می بینید، در این حالت نه تنها آتش جهنم را به عین الیقین می بینید بلکه انجام هر گناهی موجب می شود که خود را در آتش جهنم حس کنید، یک وقت انسان می بینید که گناه کردن چقدر بد است، ولی یک وقت آتش انجام گناه را حس می کند، که این حالت یک مرتبه بالاتر از «علم الیقین» است در همین رابطه مولوی می گوید:

خود هنر دان دیدن آتش عیان

نی گپ «دَلَّ عَلَی النّار دُخان»

یعنی دود را دلیل بر آتش دانستن، هنر نیست، این یک گپ عادی است، هنر آن است که خودِ آتش را ببینی. باید چند قدم جلوتر بیایی و به جای این که از معلول متوجه علت شوی، خود علت را ببینی، لذا گله می کند که:

جز به مصنوعی ندیدی صانعی

بر قیاس اقترانی قانعی؟

ص: 290

می فزاید در وسایط فلسفی

از دلایل باز بر عکسش صفی

اگر فیلسوف با واسطه دلایل می خواهد به حقایق پی برد، آن کس که دل خود را صاف کرد، با خود حقایق مرتبط می شود.

گر دخان او را دلیل آتش است

بی دخان ما را در آن آتش خوش است

اگر عقل فلسفی از طریق دود با مفهوم آتش مرتبط می شود، ما بی واسطة مفهوم با خود آتش مرتبط هستیم و نور و گرما می گیریم.

خود هنر دان دیدن آتش عیان

نی گپ «دلّ علی النّار دخان»(1)

اگر ما برنامه هایمان را با حساب تنظیم کنیم و درصدد تربیت قلب برآییم و به هجرت کبری فکر کنیم و حتی بعد از شصت سال هم نتیجه بگیریم، باز برنده این مسیر هستیم. هجرت کبری همان است که در موردش فرمود:

دردی که به افسانه شنیدم همه از خلق

از علم به عین آمد و از گوش به آغوش

دیگر صِرف شنیدنِ خبرِ حقایق در میان نیست، بلکه در آغوش گرفتن آن ها پیش آمده است. یکی از رفقا برای کارهای فرهنگی می فرمود: «آقا یک برنامه آمپی سیلینی به ما بدهید که زود نتیجه بگیریم، این توصیه های شما ممکن است خیلی دراز مدت نتیجه بدهد». بنده به ایشان عرض کردم آیا می خواهید بالأخره نتیجه بگیرید یا هرگز نتیجه نگیرید؟ چرا نگران آن نیستیم که با این برنامه های غیر اصولی هرگز نتیجه نگیریم؟ هیچ راهی نیست که بدون هجرت کبری بتوانیم جهنم بین شویم. یک وقت است شما بنا دارید اخلاقتان خوب شود، این کار ارزشمندی است ولی آن چنان نیست که برای به دست آوردن آن لازم باشد به کلی ساحت و مرتبه خود را تغییر دهید، ولی یک وقت بناست با هجرت کبری، وجودتان اصلاً خوبی شود و اساساً یک آدم دیگری باشید با افق دیگر. به گفته مولوی:

چون تو شیرین از شکر باشی، بُوَد

کان شکر گاهی ز تو غایب شود

چون شکر گردی ز بسیاری وفا

پس شکر کی از شکر گردد جدا

ص: 291

آری؛ تا کی بخواهیم با شکر، شیرین باشیم و همواره محتاج شکر؟ باید شکر شد و همواره شیرین ماند. باید طوری شویم که در آن حالت عین رؤیت حق شویم. این همان نکته ای است که ملاصدرا«رحمة الله علیه» گفت باید از سنگی که طلا گرفته اند به سنگی تبدیل شویم که دیگر طلا شده است، در این حالت وارد «عین الیقین» می شوید و یک نحوه اتحاد با حقایق عالم پیدا می کنید. آری؛ برای آن که سنگِ وجود شما طلا شود حوصله و صبر و استمرار نیاز است، و راه دیگری نیست. در مراحل اولیه، نفس امّاره انسان می خواهد به نامحرم نگاه کند، ولی چون آن را گناه می داند، نگاه نمی کند ولی اگر بنا گذاشت سلوک قلبیِ خود را ادامه دهد به جایی می رسد که اصلاً روحش از این گناه آزار می بیند و سخت از این گونه اعمال متنفر است و روحش عین درک حقانیت دستورات دین می شود.

صورت است که افراد مزه اسلام را با قلبشان می چشند و دیگر محال است در دینداری کوتاه بیایند و شرایط ظلمانی دوران بتواند آن ها را از مسیرشان باز دارد. وقتی عمربن عاص نزد نجاشی پادشاه حبشه رفته بود تا بر ضد مسلمانانی که به آن جا هجرت کرده بودند سعایت کند. نجاشی سؤالی از عمرو کرد، او نفهمید که پادشاه چه منظوری از این سؤال دارد، از او پرسید: از این افرادی که مسلمان می شوند، تا حال شده است بعد از مدتی پشیمان شوند و از دین خود برگردند؟ عمرو گفت: نه آقا بسیار سمج اند، نه تنها با تشویق و تطمیع برنمی گردند حتی اگرآن ها را بکشی هم برنمی گردند. نجاشی متوجه شد پس این دین با دل ها کار می کند نه با وَهم و یا منافع دنیایی. اگر شما چیزی را برای خودتان دوست داشته باشید، وقتی دیدید حفظ آن چیز جانتان را به خطر می اندازد، می گویید نخواستیم، اما اگر چیزی باشد که از تن تان هم مهم تر است، و در واقع اصل جانتان همان چیز است، وقتی مورد تهدید قرار گرفت حاضرید برای حفظ آن کشته هم بشوید.

نجاشی از جواب عمرو فهمید دینداریِ مسلمانان از مقوله قلب و فطرت است و اتفاقاً آن را به عنوان یک ارزش قلمداد نمود. پس ملاحظه کردید که وقتی در دینداری به ایمان رسیدیم، به راحتی با آن تنفس می کنیم و دیگر تن ما چیزی نیست که بخواهد در مقابل دین ما مانع باشد. عمده آن است که تلاش کنیم از علم به معلوم برسیم و وارد وادی ایمان شویم، گفت:

یک حمله مردانه مستانه نمودیم

از علم رهیدیم و به معلوم رسیدیم

یک همّت بلند می طلبد که قانع نشویم از پشت حجابِ مفاهیم فقط بدانیم حقایقی هست، بلکه با یک همّت مردانة مستانه جهت جان را از «مفهوم» به «حقیقت» تغییر دهیم و هزینه های آن را که پایدار نگه داشتن قلب در محضر حق است، و تزکیه های لازم آن، به جان بخریم. شهدا با همین فرهنگ بود که ره صدساله را یک شبه طی کردند و چون در هوای حضور بیشتر بودند راحت توانستند آن انتخاب زیبا را در آن برهه از تاریخ انجام دهند و آن هایی هم که در همان راستا حرکت کردند ولی شهید نشدند، جهت خوبی را خداوند برایشان نمایاند، حالا توانستند استفاده کنند یا نه، متفاوت بودند.

ص: 293

بویی، یک نسیمی از آن عالم به قلب ما می خورد و می توانیم با آن به سر ببریم و صاحب «وقت» باشیم. این که می بینید بعضی ها نیم ساعت که تنها باشند آن چنان عرصه برایشان تنگ می شود که می خواهند یقه خودشان را پاره کنند، ولی برعکس؛ بعضی ها ده ساعت هم که تنها باشند، گویا تنهایی برایشان معنی ندارد، به این جهت است که گروه دوم از یک جایی تغذیه می شوند، حتی ممکن است خودش نداند علت آن آرامش چیست. بسیاری از اُسرا در هنگام اسارت نوری از انوار حقایق معنوی به قلبشان می خورد. نقل می کردند که ما اصلاً نمی فهمیدیم در اسارتیم، یک حالی داشتیم، ولی حالا که آمده ایم ایران احساس می کنیم عجب احوالی بود.

آری اگر راه ارتباط با خداوند باز شد و قلب به صحنه آمد، و خود را محدود به علم حصولی نکردیم، دیگر نَفَس کشیدن انسان هم در پرتو ارتباط با عالم معنی رنگ و لعاب دیگری دارد. در آن حالت فکرْ عین شهود، و زندگیْ عین سلوک الی الله می شود.

علمی که می گوید لایه ها و حجاب های بین خود و حقیقت را پس بزن و خودت را درست ببین، علمی است که عین سلوک است. این نوع معرفتْ خود به خود ما را وارد عالَم معنی می کند، و آن فکری هم که در روایات توصیه شده است این چنین است، در واقع آن علم نظرکردن به حقایق الهیه است. چنان چه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«فِکْرُ ساعةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادِةِ سَنَةٍ وَ لا یَنالُ مَنْزِلَةَ التَّفَکُرِ اِلَّا مَنْ خَصَّهُ الله بِنُورِ المَعْرَفَةِ وَ التَّوْحِید»(1)

یک ساعت فکر بهتر از یک سال عبادت است و کسی به مقام و منزلت تفکر نمی رسد مگر آن که خداوند او را به نور معرفت و توحید مخصوص کرده باشد.

اگر با دقت زیاد به این روایت توجه فرمائید نکته ارزشمندی را مطرح می کند و آن این که کسی وارد وادی تفکر نمی شود و نمی تواند وارد آن نوع تفکر شود که یک ساعت آن بهتر از یک سال عبادت است، مگر این که خداوند او را به نور معرفت و توحید مخصوص گرداند، معلوم است که نور معرفت و توحیدِ مورد نظر، معرفت حضوری است و آن تفکر، تفکری است که سیر به سوی حقایق است. مثل وقتی شما به نحو حضوری به نفس خود نظر دارید و در خود سیر می کنید. چنانچه ملاحظه فرمایید، همین روایت به خودی خود ما را متذکّر می کند که به کجا نظر کنیم. و به همین جهت گفته می شود تدبّر در سخنان معصوم علیهم السلام به خودی خود عبادت است. بعضی ها تصوّر می کنند باید روایت بخوانند تا بعد کاری بکنند، در حالی که صِرف تدبّر در روایات یک نحوه سیر است. آیت الله بهجت«حفظه الله تعالی» فرموده بودند روزی یک روایت بخوانید، بعد از یک سال ببینید چقدر فرق کرده اید. چون روایات نوری دارد که انسان را در یک حالت حضوری، با حقایق عالم مرتبط می کند. روایت خواندن فرق می کند با کتاب خواندن، روی این اساس می توان گفت تدبّر در قرآن و روایات یک نحوه عمل قلبی است. جنس فرهنگ اهل البیت علیهم السلام این است، چون خودشان با نظر به حقایق غیبی سخن می گویند و لذا سخنانشان هم یک نحوه نظر به حقایق را در انسان ایجاد می کند و تفکر در این نوع متون، عین سلوک است.

ص: 297

«... فَتَجَلَّی لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا رَأَوْهُ بِمَا أَرَاهُمْ...»،(1) پس خداوند در کتاب خود تجلی کرده و لیکن او را نمی بینند.

شما بنای خود را در رابطه با مطالعه قرآن این طور بگذارید که شرط این کتاب بزرگ برای ارتباط با ما، تدّبر است پس باید برای فهم آن وقت صرف کنید. مگر شما برای فهم اسفار اربعه ملاصدرا«رحمة الله علیه» و یا مثنوی مولوی می توانید بی مقدمه وارد شوید و مقاصد بالای اندیشه آن ها را به دست آورید؟ قرآن مقاصدش بالاتر است یا آن کتاب ها؟ تا به حال شده است زیر این آسمان کسی پیدا شود که بنای خود را تدبر در قرآن گذارده باشد و از عظمت آن حیران نشود و بعد بیاید بگوید دو سال وقت صرف کردم هیچ چیز نصیبم نشد؟(2)

نمی شود که فرهنگ و آداب ورود به قرآن و روایات را رعایت نکرد و انتظار نتیجه داشت، باید درست وارد شد و نتیجه لازم را به دست آورد. این پروانه ها را دیده اید که دور شمع می گردند، یک کمی به نور نزدیک می شود می بیند می سوزد، عقب می آید، ولی دلش به طرف نور است و نمی تواند از آن دل بکند، دوباره به طرف نور می رود و باز می سوزد و عقب می زند، ولی جهت خود را از نور برنمی گرداند، تا این که می بیند فایده ندارد که همین طور برود به طرف نور و برگردد، این کار مسئله ای را حل نمی کند، بالأخره با تمام عزم و اراده به طرف شمع می رود، هرچه بادا باد، سوختم که سوختم و خود را به آتش می زند، و لذا بدنش جزء شعله شمع می شود. شهدا رفتند داخل این نوری که متذکّر فرهنگ اهل البیت علیهم السلام بود، دیدند تا کی نظاره گر آن نور باشند. حالا ما هم تا کی با علم حصولی و بدون به کار انداختن قلب، بخواهیم از پشت حجابِ مفاهیم، با حقایق مرتبط باشیم؟ با متوقف شدن در علم حصولی از خیلی چیزها محروم می گردیم و به واقع هیچ وقت آن طور که باید و شاید با قرآن مرتبط نمی شویم و آن را نخواهیم شناخت.

ص: 299

معرفت به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه را که ظهور محضِ همه حقایق قدسی است و حضور محض در مقام ارتباط با خداوند است، تبدیل کردند به یک فکر حصولی و این که می دانیم آن آقا هستند و یک روز می آیند. آیا امام زمانی که امام خمینی«رحمة الله علیه» می شناخت با امام زمانی که انسان های عادی می شناسند یکی است و یک نقش را در تاریخ دارد؟

آری وقتی نظر به حقایق را یادگرفتیم دیگر وجود امام زمان عجل الله تعالی فرجه یک نقش حضوری در زندگی ما خواهند داشت و به پشتیبانی این امام زمان عجل الله تعالی فرجه بود که امام خمینی«رحمة الله علیه» چنین انقلابی را به وجود آورد، ولی امام زمان انجمن حجتیه ای ها وسیله تقویت شاه و ظلمات آخر الزمان بود.

با مباحثی که گذشت، إن شاءالله روشن شد که وقتی فعالیت های فرهنگی حضوری و وجودی شود چه اندازه برکت دارد. این که عرض می کنم شما حساس باشید راهی را پیدا کنید که فعالیت هایتان باطن پیدا کند و در حدّ مفاهیم متوقف نشوید، به جهت آن است که اگر کار و فعالیت و عبادت حضوری شد، در ما شور و نشاط به وجود می آید و انسان در کار خود به ثمر می رسد. عرایض بنده بدین معنا نیست که از فردا بتوانیم به نحو حضوری با قرآن مرتبط شویم بلکه عرض بنده آن است که جهت گیری را درست کنید تا حقایق به مرور- به اندازة آمادگی ما- تجلّیات خود را بر قلب ما شروع کنند و باور ها کاربردی و «وجودی» شود. اگر شما باور ها را کاربردی ننمایید به خودی خود کاری از آنها نمی آید، هنر ما آن است که قلب را آماده سیر کنیم و عادتمان را در جمع آوری اطلاعات و متوقف شدن در مفاهیم تغییر دهیم و جلسات مذهبی طوری باشد که انسان در حضور قرار گیرد. حتماً شما توجه داشتید که ما از اول این جلسه و حتی از اول این سلسله بحث ها چیزی که اطلاعاتی بر اطلاعات شما بیفزاید نگفتیم، اتفاقاً درس ما در این مدت تمرین آزاد شدن از حجاب اطلاعات بود و لذا هیچ اطلاعی هم به شما ندادیم. ما گفتیم که مواظب باشید مقصد را گم نکنید. إن شاءالله وقتی سراغ قرآن و روایت می روید با به صحنه آوردن قلب خود، شکل کاربردی مباحث را پیدا می کنید. امام خمینی«رحمة الله علیه» کتابی به نام «شرح حدیث جنود عقل و جهل» دارند که فوق العاده عالی است، در ابتدای کتاب می فرمایند: اکثر کتاب های اخلاق نسخه است و نه دارو. ایشان سعی می کنند با به حضور بردن مخاطب از طریق روایات، نور محقق شدن انسان را در اخلاق فاضله

ص: 300

عملی سازند، به طوری که پس از مدتی مأنوس شدن با آن کتاب و آن روایات، احساس می کنید عزم شما در انتخاب هایتان عزم جدیدی است، همان که قبلاً عرض کردم، سنگِ وجود شما به طلا تبدیل می شود، نه این که سنگی باشید که طلا گرفته اند. إن شاء الله.

از بهاران کی شود سرسبز سنگ

خاک شو، تا گل برویی رنگ رنگ

سال ها تو سنگ بودی دل خراش

آزمون را، یک زمانی خاک باش

در یک جمع بندی، مباحث زیر در این جلسه مورد بررسی قرار گرفت:

1- برای ارتباط با «وجود» می توان با معرفت نفس کار را شروع کرد و هستِ خود را آزاد از اسم و رسم احساس نمود و از آن طریق به صورت حضوری، تفکیکِ بین «وجود» از «ماهیت» را شروع کرد.

2- برای سیر از مفهوم و ماهیت به «وجود» و «حقیقت» یک نوع سلوک و توجه قلبی نیاز است و نباید انتظار نتیجه سریع داشت ولی باید قلب را همواره در حضورِ وجود نگه داشت تا این سیر عملی گشته و سرعت بگیرد.

3- از طریق توجه به معاد به عنوان واقعیت موجود، می توان از مفاهیم به سوی حقایق سیر کرد و زندگی را از محدودیت ماهیات به گستردگی وجود منتقل نمود.

4- نکته قابل توجه این که از طریقِ احساسِ «هستِ خود» می توان به «هست مطلق» مرتبط شد و همه عالم را تجلی «وجود مطلق» دید و از پرتو حضرت رب العالمین در همه مظاهر وجود، بهره مند شد.

5- با توجه به مقام «یَهْدِی اِلَی الْحَقّ» که مربوط به ائمه معصومین است که علم لدنی دارند، می توان پذیرفت که آن مقام در راستای ارتباط «وجودی» با حقایق حاصل می شود و نه در راستای ارتباط مفهومی.

6- نباید به اسم ارتباط با «وجود» و فاصله گرفتن از حجاب «مفهوم» از فلسفه نیز به کلی فاصله گرفت و شعار تفکیک و جدایی نقل از عقل را سر داد، که خطر «تفکیک» و اخباری گری و حسّ گرایی، بسیار بیشتر از فلسفه زدگی است، بلکه راه کارِ عبور از فلسفه با آگاهی از تاریخ فلسفه است، تا به ساحت خوف اِجلال و ترس آگاهی و مرگ آگاهی وارد

ص: 301

شویم و حکمت متعالیه جناب ملاصدرا«رحمة الله علیه» بستر و مسیر خوبی است برای رسیدن به حکمت اُنسی و ورود به عالَم روایات و آیات.

7- برای گذر از موانعِ راه برای ارتباط با حقایق، باید از خود توبه کرد، همچنان که حضرت موسی علیه السلام با تجلی پروردگار بر کوه، کوه انانیّت خود را مُنْدَک نمود و در آن مکتب اولین مؤمن به حق شد. بحث استکبارِ کسانی که می خواستند در عین بقاء بر نفس امّاره خود، مفتخر به رؤیت حق و ملائکه شوند می تواند مایة عبرت باشد و این که چگونه صاحب چنین تفکری به پوچی و بی ثمری گرفتار می شود.

در مورد این که از کجا آغاز کنیم بحث این است که ابتدا بفهمیم چه چیزهایی فعالیت فرهنگی به معنی واقعی کلمه نیستند و اگر بتوان در این مرحله موفق و از این حجاب آزاد گشت، مرحله دوم، خود به خود پیش می آید و انسان وارد نگاه به جنبه وجودی عالم و آدم می شود و ارزش تفکر شیعه که سعی دارد خدای خود را خدای مفهومی و انتزاعی قرار ندهد، از این جا ظاهر می شود و دوریِ فرهنگ وهّابی گری از حقیقت و غفلت از ملکوت عالم از این جا روشن می گردد.

9- چگونه باید «علم الیقین» را به دست آورد و آن را تا «عین الیقین» جلو برد.

10- در ابتدا نباید انتظار داشت چنین تفکری عمومی و همه گیر باشد، ولی مسلّم آن عده کمی هم که با حقیقت مرتبط شوند، تاریخ ساز خواهند بود و همان «فئة قلیله»ای هستند که قرآن متذکر نقش آن ها در تاریخ می باشد.

11- اگر توانستیم «وجود» را احساس کنیم، تفکر ما عین سلوک خواهد بود و در چنان فضایی می توان از یک ساعت تفکر بهره ای بیشتر از یک سال عبادت برد، ولی شرط آن داشتن نور توحید و گذر از مفاهیم و ماهیات است، در چنین نگاهی است که قرآن و روایات با انسان سخن می گویند و تدبر در قرآن و روایات بهترین سلوک خواهد بود. إن شاء الله.

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 302

ص: 304

بسم الله الرّحمن الرّحیم

در این جلسه بنا است مطالب را جمع بندی کنیم و نکاتی را که باید جهت تکمیل بحث طرح شود ارائه نماییم تا چنانچه در حین بحث مطلبی ناقص مانده، إن شاءالله این نقصان برطرف گردد.

مشاهده است، آن هم مشاهدة غیبیه ...»(1)

که در اثر آن مشاهده، خود را در حضور معانی مطرح شده در کتاب و درس حس کنیم و در حدّ مفاهیم نمانیم.

2- روشن شد بعد از علم به وجودِ حقایق معنوی باید بتوانیم به کمک فرهنگ اهل البیت علیهم السلام با خودِ حقایق مرتبط شویم. وقتی انسان به روش ائمه معصومین و انبیاء عظام علیهم السلام عمل کرد بیشتر در خود احساس فقر و بندگی می کند، و این برعکس تعلیم و تبلیغی است که انسان را به مفاهیم واقف می نماید، و موجب کبر و غرور می شود.

نوع نگاه به خداوند در صورتی ممکن است که قلب انسان جهت ارتباط با ذات، تربیت شده باشد. زیرا حقیقت خدا همان ذاتی است که به ذات خود دلیل بر وجود خود است، نه به واسطة چیز دیگر. کسی با خدا می تواند مرتبط شود که ذاتش با ذات او بتواند رابطه برقرار کند و چنین چیزی به جهت ذات مجرد انسان ممکن است، باید راه را درست پیدا کرد.

یک وقت از این که می بینیم در عالم هستی، رزق خواران از رزق محروم نیستند متوجه خداوند رزّاق می شویم. ولی یک وقت ذات رزاقیت او را، ماوراء وجودِ رزق خواران، می شناسیم. روح ذات بین به خود ذات نظر دارد، ذاتِ یگانه را می یابد، نه این که از هماهنگی اجزاء عالم متوجه توحید و یگانگی خداوند بشود. باید با ذات او و جلوات آن ذات به نام اسماءْ مرتبط گشت و لازمة چنین رؤیتی تغییر ساحت است از نظر به اثر - جهت پی بردن به مؤثر- به نظر به خودِ مؤثر - از طریق به صحنه آوردن قلب- ولی اگر هنوز در ساحت اثر و مؤثر باشیم، دائماً می گوییم ذات کو؟ گفت:

چوگوید مرغ جان

یا هو، بگوید فاخته کوکو

بگوید چون نبردی

بو نصیبت انتظار آمد

مشکل کار در این است که استعداد رؤیت ذات را در خود رشد نداده ایم، لذا آنچه از همه پیداتر است را نمی بینیم. گفت:

چون گهر در بحر گوید بحر کو؟

وآن خیالِ چون صدف دیوار او

گفتن آن کو، حجابش می شود

ابر تابِ آفتابش می شود

بندِ چشم اوست هم چشم بدش

عین رفع سدّ او گشته سدش

چون چشم خود را از حقیقت منحرف کرده است، همان چشمی که باید وسیلة رؤیت او شود، حجاب او شده است و همان هوشی که باید وسیلة هوشیاری او نسبت به حقیقت شود، مانع شنیدن صدای حقیقت شده است.

بند گوش او شده هم هوش او

هوش با حق دار، ای مدهوش او

قرآن در رابطه با توجه به ذات، سومین آیه سوره حدید و یا سوره «توحید» را در مقابل ما قرار می دهد. که می فرماید:

ص: 307

«هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»،(1)

او در عین این که اول است، آخر است و در عین این که ظاهر است، باطن است. مثل نور، که اولین چیزی که شما دررؤیت هر چیز می بینید، نور است و سپس به کمک نور بقیة چیزها را می بینید، پس آن اول است. از طرفی وقتی نور به آن شئ خورد و در چشم شما منعکس شد و شما آن شئ را دیدید، عملاً نور است که به طرف شما برگشته و شما نوری که به آن شئ خورد را می بینید. پس در آخر هم همان نور بود. باز همان نور ظاهر و پیدا است ولی چیزی مثل میز و صندلی نیست که بتوانید به آن اشاره کنید، پس عملاً باطن است و از بس که پیداست، پنهان است.

در رابطه با ذات بینی، از همه مهم تر سوره توحید است، چون اشاره به ذات اَحدیت دارد. می دانید که «اَحد» آن واحدی است که دومی در کنارش نیست،فقط اوست و دیگر هیچ، پس نمی توان به کمک غیرِ خودش، یگانگی اش را شناخت. برعکسِ واحد عددی که واحد است در مقابل چیزی که کنارش هست. مثل این که می گوییم این یک سیب است در مقابل سیب های دیگر، ولی در مقابل ذات اَحدی، دیگری وجود ندارد تا نسبت به دیگران یگانگی او را پیدا کنیم، بلکه فقط باید بتوانیم ذات اَحدی را با رؤیت قلبی ببینیم. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه یک نهج البلاغه می فرمایند:

«کَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ»، کمال توحید و خالص دیدن خدا آن است که او را جدا از هر صفاتی ببینی. «لِشَهَادَةِ کُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ، وَ شَهَادَةِ کُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَةِ»، چون هر صفتی نشان می دهد غیر موصوف است و هر موصوفی نشان می دهد غیر از صفت است. «فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ»، پس هرکس خدای سبحان را به چیزی وصف کرد، آن چیز را همطراز خدا قرار داد، و لذا او را دوتا کرد و در این حال او را جزء جزء کرده است، «وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ وَ مَنْ جَهِلَهُ فَقَدْ أَشَارَ إِلَیْهِ وَ مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ»، و هرکس خدا را جزء جزء دانست به او جاهل است، و هرکس به خدا جاهل است به او اشاره می کند و هرکس به او اشاره کند برای

ص: 308

او حدّ قائل شده است و هرکس برای او حدّ قائل شود او را متعدد پندارد. «وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلامَ فَقَدْ أَخْلَی مِنْهُ»، و هرکس بگوید خداوند در کجاست، او خدا را در کنار چیزی تصور کرده است، و هرکس بگوید بر کجاست، او جایی را تصور کرده که خدا در آن جا نیست. «کَائِنٌ لا عَنْ حَدَثٍ مَوْجُودٌ لا عَنْ عَدَمٍ»، خداوند واقع است ولی نه این که حادث شده، موجود است اما نه این که بعد از نیستی ایجاد شده (عین بودن است). «مَعَ کُلِّ شَیْ ءٍ لا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَیْرُ کُلِّ شَیْ ءٍ لا بِمُزَایَلَةٍ»، با هرچیزی هست، اما نه آن که عین آن چیز باشد، و غیر هرچیزی است اما نه آن که جدا از آن باشد.(1)

ملاحظه فرمودید که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام چگونه ما را از هرگونه تصوری که مانع رؤیت اَحد باشد آزاد می کنند تا بتوانیم استعداد ذات بینی خود را تربیت کنیم و قلب ما بتواند با نور حضرت حق روبه رو گردد.

ذات أحدی چون جلوه کند همان ذات است در صفتی خاص، و لذا به آن ذات که با صفتی خاص جلوه کند «اسم» می گویند، و اگر قلب طوری تربیت شود که بتواند با ذات روبه رو شود، عملاً با اسماء الهی روبه رو می گردد، و آن اسماء همان ذات اند، به جلوه ای خاص و این است که قلب ذات کبریایی را می بیند، و یا ذات سبحان اللهی را مشاهده می کند، ولی اگر در ذات بینی تربیت نشده باشد، در مسیری قرار می گیرد که از اثر پی به مؤثر می برد و هرگز با هیچ اسمی روبه رو نمی شود.

عنایت داشته باشید که نظر به ذات أحدی غیر از تفکر در کنه ذات است که بخواهیم جنس ذات را بدانیم، آنچه در روایات نهی شده، به تعبیر امام خمینی«رحمة الله علیه»؛ «تفکر در کنه ذات و کیفیت آن است».(2)

ایشان در ادامه می فرمایند:

«اما نظر در ذات برای اثبات وجود توحید و تنزیه و تقدیس آن، غایت ارسال انبیاء و آمال عرفا بوده و قرآن کریم و احادیث شریفه مشحون از علم به ذات و کمالات اسماء الهی است و کتب معتبرة اخبار مثل «اصول کافی» و «توحید صدوق» غور در اثبات ذات و اسماء و صفات

ص: 309

نموده ... لیکن مصیبت در آن است که در قرون اخیر بعضی جاهلان در لباس اهل علم پیدا شده که ندیده و نسنجیده و از کتاب و سنت عاری و بری بوده، مجردِ جهلِ خود را دلیل بطلان علم به مبدأ و معاد دانسته، برای رواج بازار خود، نظر در معارف را که غایتِ مقصد انبیاء و اولیاء علیهم السلام است و سر تا پای کتاب خدا و اخبار اهل بیت علیهم السلام مشحون از آن است را حرام شمرده و هر ناسزا و تهمتی را از اهل آن دریغ ندانسته و قلوب بندگان خدا را از علم به مبدأ و معاد منصرف کرده و اسباب تفرقة کلمه و شتات جمعیت مسلمین گردیده، و اگر سؤال شود که این همه تکفیر و تفسیق برای چیست؟ متشبث شود بر حدیث «لا تَتَفَکَّروُا فِی ذاتِ الله». این بیچاره جاهل از دو جهت در اشتباه و جهالت است: یکی آن که گمان کرده حکماء تفکر در ذات می کنند، با آن که تفکر در ذات را و اِکْتِناهِ آن را ممتنع می دانند و این خود یکی از مسائل مبرهنة آن علم است. و دیگر آن که معنی حدیث را ندانسته گمان کرده مطلقاً راجع به ذات مقدس نباید اسمی برده شود».(1)

حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه» در فضیلت تفکر در مورد خدا و این که آن مقدمه و لازمة سلوک انسانیت است، روایتی از حضرت صادق علیه السلام می آورند که حضرت فرموده اند: «اَفْضَلُ الْعِبادةِ اِدْمانُ التَّفَکُّر فِی الله و فی قُدْرَتِهِ»(2) افضل و برترین عبادت، استمرار تفکر در مورد خدا و قدرت اوست. و نتیجه می گیرند پس تفکر در حق و اثبات ذات و تفکر در قدرت و سایر اسماء و صفات، علاوه بر آن که مورد نهی نیست، افضل عبادات است. و در جواب آن هایی که منع تفکر در ذات را مطرح می کنند، می فرمایند: این که روایت می فرماید؛

«تَکَلَّمُوا فِی خَلْقِ اللَّهِ وَ لا تَتَکَلَّمُوا فِی اللَّهِ فَإِنَّ الْکَلامَ فِی اللَّهِ لا یَزْدَادُ صَاحِبَهُ إِلاّ تَحَیُّراً»،(3)

در رابطه با خلق خدا سخن بگویید، نه در مورد خدا، زیرا کلام در خدا جز تحیر به بار نمی آورد.

ص: 310

این حدیث شریف خود دلالت دارد بر آن که مقصود از تکلّم در اکتناه ذات و کیفیت آن است به مناسبت تعلیل آن، و إلاّ تکلّم در اثبات ذات و سایر کمالات و توحید و تنزیه آن موجب حیرت نگردد. و نیز احتمال می دهند که ممکن است نهی به جهت آن باشد که مردم معمولی استعداد ورود به این مباحث را ندارند.

پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و مؤمنین واقعی به ملائکه و کتاب پیامبران و خودِ پیامبران «ایمان» داشته، در نتیجه با آن ها ارتباط قلبی حاصل نموده اند. که مسلم روش رسیدن به ایمان، برنامة خاص خود را برای مبلّغ و مستمع در پی دارد.

ایمان قلبی وقتی محقق شود امکان رؤیت پروردگار فراهم می گردد. چیزی که امامان علیهم السلام ما را بدان آگاه کرده اند. در روایت داریم که راوی می گوید:

«یَا أَبَا جَعْفَرٍ أَیَّ شَیْ ءٍ تَعْبُدُ؟ قَالَ: اللَّهَ تَعَالَی. قَالَ: رَأَیْتَهُ؟ قَالَ: بَلْ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ، لَا یُعْرَفُ بِالْقِیَاسِ وَ لَا یُدْرَکُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یُشَبَّهُ بِالنَّاسِ، مَوْصُوفٌ بِالْآیَاتِ مَعْرُوفٌ بِالْعَلَامَاتِ لا یَجُورُ فِی حُکْمِهِ. ذَلِکَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ قَالَ: فَخَرَجَ الرَّجُلُ وَ هُوَ یَقُولُ: اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ».(1)

عبدالله بن سنان از پدرش نقل کرده که حضور امام باقر علیه السلام بودم یکی از خوارج خدمتش رسید و گفت ای ابا جعفر چه را پرستی؟ فرمود: خدا را،گفت او را دیده ای؟ فرمود: دیده ها عیانش نبینند وقلب ها به حقیقت ایمان او را دریابند، به قیاس نتوانش شناخت و به حواس درک نشود و به مردم مانند نیست، به نشانه ها توصیف و به علامت ها شناخته شود، در حکمش جور نیست، آن است خدا، نیست معبود حقی جز او. راوی گوید: آن مرد بیرون شد و می گفت: خدا داناتر است که رسالت خود را کجا بنهد.

چنانچه ملاحظه می فرمایید حضرت در جواب سؤال فردی که می پرسد آیا خدا را می بینی؟ می فرمایند؛ نه با چشم سر دیده می شود و نه با قیاس و تعقل و نه با حواس، بلکه قلب ها وقتی منوّر به نور ایمان الهی شد مفتخر به رؤیت حضرت «الله» می شود. این حدیث شریف راه بسیار دقیقی را در راستای رؤیت قلبی در جلو ما می گذارد که امیدوارم عزیزان با مباحثی که گذشت متوجه آن راه شده باشند.

در خصوص ایمان قلبی، به ذکر چند آیه بسنده می کنیم و تدبر در آن را به عهده ی خود عزیزان می گذاریم. قرآن در آیه 7 سوره حجرات می فرماید: « ... وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ ...» لیکن خدا ایمان را برای

ص: 312

شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دل های شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت. یا در آیه ی41 سوره مائده می فرمایند: «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ لاَ یَحْزُنکَ الَّذِینَ یُسَارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قَالُواْ آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِن قُلُوبُهُمْ ... » ای پیامبر کسانی که در کفر شتاب می ورزند تو را غمگین نسازند [چه] از آنان که با زبان خود گفتند ایمان آوردیم و حال آن که دل هایشان ایمان نیاورده بود . به قسمت آخر آیه توجه شود که می فرماید آن هایی که در کفر سرعت می گیرند با زبان، مدعی ایمانند ولی آن ایمان به قلبشان وارد نشده است. در راستای درجات ایمان و شدت یافتن آن نیز در آیه ی 4 سوره ی فتح می فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَّعَ إِیمَانِهِمْ ...» اوست آن کس که در دل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند.

وقتی تفاوت علم حصولی و حضوری شناخته شد و تفکری، تفکر به حساب آمد که در «وجود» سیر می کند، و معلوم شد متوقف شدن در علم حصولی و غفلت از به حضوررفتن، یک نحو یونان زدگی است، علت این همه ظلمات در آخرالزمان و فلک زدگی بشر امروز روشن می شود. زیرا تا تفکر به میان نیاید راهی نمایان نمی شود و تا «وجود» موضوع تفکر نباشد، تفکری در میان نیست. تفکر در موضوع مرده یعنی تفکر در مفهوم، عین بی تفکری است. و روشن شد راه ائمه شیعه علیهم السلام از این نوع تفکر آزاد است، آن ها با قلب مطهر خود با حقیقت هستی در تماس اند و لذا راه برای آن ها نمایان است و با تفکر در «وجود» راهنمایی های آن ها برای ما روشن می شود و امکان شکافته شدن پردة ظلمات آخرالزمان فراهم می گردد.

در محضر حضرت صادق علیه السلام وارد شدم، از من پرسیدند آیا می توانی خدا را وصف کنی؟ عرض کردم بلی، فرمودند: وصف کن، گفتم: او سمیع است و بصیر. فرمودند: این که صفتی است مشترک بین خدا و مخلوقات او. عرض کردم چگونه او را وصف کنم؟ فرمودند: او نوری است که ظلمتی در او نیست و حیاتی است که مرگی در او نیست و علمی است که جهلی در او نیست. هشام بن سالم می گوید در حالی از محضر آن حضرت خارج شدم که عالم ترین مردم به توحید بودم.

چنانچه ملاحظه می شود حضرت می فرمایند؛ بگو او نور است، یا بگو او حیات است، نه این که او چیزی است که حیات دارد و معنی توجه به ذات همین است که قلب متوجه «عین حیات» و «عین علم» و «عین نور» شود و از این طریق مصداق نور و علم و حیات را شهود کند.

در علت و معلول پنداشتن خدا و مخلوق، یک نحوه دوگانگی مطرح است و جنبة مظهربودن عالَم در حجاب می رود. ولی اگر متوجه شویم که عالم سراسر مظهر جلوات اسماء الهی است به راحتی می توان در همین عالم در ساحت قرب اسماء الهی وارد شد و همین که نظر کنی، با حق روبه رو شوی. این حالت را مقام محسنین می دانند و لذا رسول خدا صلی الله علیه و آله به اباذر فرمودند:

«الْإِحْسَانُ أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ»(1)

احسان و مقام محسنین این است که آنچنان خدا را عبادت کنی، مثل آن که او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی آنچنان در حضور باشی که متوجه باشی او تو را می بیند.

چنانچه ملاحظه می فرمایید این روایت می فرماید علاوه بر مقربان که خدا را می بینند، محسنین نیز در مقام «کَأنَّ» مفتخر به رؤیت حق هستند و هرکدام - اعم از مقربان و محسنین- به اندازه ای که خدا را می بینند، او را می پرستند. به فرمودة امام موسی بن جعفر علیه السلام : «لَیسَ بَینَهُ وَ بَینَ خَلْقِهِ حجابٌ غَیرَ خَلْقِه».(2)

بین خدا و خلق او به جز خودِ خلق حجابی نیست.

در رابطه با رؤیت در مقام کَاَنَّ امام صادق علیه السلام فرمودند:

«رسول اکرم صلی الله علیه و آله نماز صبح را با مردم به جا آوردند. بعد از نماز نظرشان به جوانی افتاد که در اثر کثرت عبادت و بیداری شب، بی اختیار سرش پایین می افتاد و رخسارش زرد و جسم او نحیف و چشمانش گود افتاده بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به آن جوان فرمود: ای فلان در چه حالی؟ گفت: یا رسول الله در حال یقین هستم. پیامبر صلی الله علیه و آله از گفتار جوان تعجب نموده و به او فرمودند: برای هر یقینی حقیقتی و آثاری هست، حقیقت و آثار یقین تو چیست؟ جوان گفت: یا رسول الله! بر اثر یقین همیشه محزونم و یقینم مرا محزون داشته و شب ها خواب از چشمانم ربوده و به تشنگی در روزهای گرم وادارم کرده است - حزن و خوف از عذاب و گرفتاری های اُخروی، و دوری از وجه حق، به قیام شب و صیام روز وادارم نموده است - نفس من به کلی از دنیا و آنچه در آن است انصراف پیدا کرده است، تا جایی که گویا «کَاَنَّ» من عرش پروردگار را می بینم که برای حساب نصب شده است و همه برای حسابِ قیامت

ص: 316

محشور شده اند و من در میان آنان هستم و «کَاَنَّ» می بینم اهل بهشت را که در بهشت متنعّم هستند و با یکدیگر در صحبت و گفتگو بوده و بر مسندهای بهشتی تکیه زده اند. و «کَاَنَّ» می بینم اهل آتش را در حالی که در آتش معذّب هستند و استغاثه می کنند و همین الآن «کَاَنَّ» صدای شعله های آتش را می شنوم که به دو گوش من می رسد».

سخنان جوان که به این جا رسید، رسول اکرم صلی الله علیه و آله رو به مردم نموده و فرمود:

«هَذا عَبْدٌ نَوَّرَاللهُ قَلْبَهُ بِالایمان»؛ این جوان کسی است که خدای متعال قلب وی را به نور ایمان منور فرموده است. سپس خطاب به آن جوان فرمود: «در حفظ حال و منزلت عبودی خود، و در قیام به لوازم آن کوشا باش ...».(1)

ملاحظه می کنید که این جوان عوالم برزخ و حشر را می دیده و کَاَنَّ در آن عوالم بوده است، ولی چون هنوز در مرحله قبل از وفات است، کشف او «کَاَنَّ» است، یعنی کاملاً مکشوف نیست و چون وفات یافت، کشف او «اَنَّ» می شود، به استثنای پیامبران و امامان علیهم السلام که قبل از وفات و بعد از وفات برایشان یکسان است و در مقام «اَنَّ» هستند ولی بقیة اهل شهود در مقام «کَأنَّ» هستند.

معلوم می شود که آن جوان از اصحاب یقین بوده است و تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله که از او پرسیدند: «اِنَّ لِکُلِّ یقینٍ حقیقةً» برای هر یقینی حقیقتی هست، حاکی از مراتب یقین آن جوان است و این که اصحاب یقین درجاتی دارند و هر مرتبه از یقین دارای حقیقت خاص و آثار مخصوصی است و منظور از این که حضرت پرسیدند: «فَما حَقیقَةُ یقینِک؟» سؤال از مرتبة یقین

ص: 317

آن جوان است و این که در کدام مرتبه بوده و چه آثاری بر یقین وی مترتب می باشد. چرا که در هر مرتبه از یقین به تناسب همان مرتبه، حقایق امور و عوالم پشت پرده مکشوف می گردد و آنچه برای عامة مردم بعد از مرگ و با قیامت ظاهر می گردد، در مرتبة یقین برای اهل آن به ظهور می رسد. همان طور که برای آن جوان عرش و حشر و حساب مکشوف گشته و همه را در عرش و در حشر و حساب می دیده است و ناظر حالات بهشتیان و جهنمیان بوده و این خاصیتِ حیات طیبه است که با سیر عبودی برای مؤمنین پیش می آید.

مولوی در همین رابطه می گوید:

گفت پیغمبر صباحی زید را

کیف اصبحت ای رفیق با صفا

گفت عبداً مؤمناً، باز اوش گفت

کو نشان از باغ ایمان گر شکفت

گفت تشنه بوده ام من روزها

شب نخفتَه ستم ز عشق و سوزها

تا ز روز و شب جدا گشتم چنان

که ز سپر بگذرد نوکِ سنان

که از آن سو جمله ی ملت یکی است

صد هزاران سال و یک ساعت یکی است

هست اَزل را و ابد را اتحاد

عقل را ره نیست سوی افتقاد

گفت از این ره کو ره آوردی، بیار

در خور فهم و عقول این دیار

گفت خلقان چون ببینند آسمان

من ببینم عرش را با عرشیان

هشت جنّت هفت دوزخ پیش من

هست پیدا همچو بت پیش شمن

یک به یک وا می شناسم خلق را

همچو گندم من ز جو در آسیا

که بهشتی که و بیگانه کی است

پیش من پیدا چو مار و ماهی است

بعد از چندین بیت، در ادامة این جریان می گوید:

جمله را چون روز رستاخیز من

فاش می بینم عیان از مرد و زن(1)

ص: 318

پس چنانچه ملاحظه می فرمایید برای ارتباط و شهودِ حقایق راه خاصی را باید طی کرد تا نتیجه مطلوب حاصل آید و انسان دائماً بتواند با عالَم معنا عهد خود را تازه نگهدارد. حال اگر علم بخواهد این توجه را از انسان بگیرد آن علم و آن عقل حجاب اکبر است، چون آن علم و آن عقل پیوند مرا با خداوند در حجاب برده و بین دنیا و آخرت، و بین خدا و مخلوق، یک نحوه دوگانگی به وجود آورده است. و لذا مولوی در نقد این عقل در شعر بالا فرمود:

هست ازل را و ابد را اتحاد

عقل را ره نیست سوی افتقاد

طبق روایت مطرح شده، «زید» علمی دارد که او را تا حضور برزخ و قیامت می برد، حال هرکاری و هر علمی که حجاب این حضور شود ظلمات است و نه نور.

فراوان است. و لیلة القدر برای آن است که انسان، این دلی را که خوابیده است بیدار کند، این بندها را از دست و پایِ دل بردارد، این مرغ باغ ملکوت را آزاد کند، یک شبه ره صدساله را طی کند. ما با بار گناه و با بار خیال و وَهم توان پَرش نداریم، باید شستشو کنیم. آنچه به عنوان توبه، به عنوان نیایش در این شب ها مطرح است برای شستشو و رُفت و روب و گردگیری است، منتها شستشوی ملکوتی- نه این که خاک ها را از این جا پاک کنیم و در جای دیگر قرار دهیم - شستشو، اما با کیمیاگری و محو و اثبات که کار ملکوتی ذات اقدس إله است و لیلة القدر هم شب کیمیاگری و شب محو و اثبات است. ما اگر می خواهیم گناهانمان را با توبه شستشو کنیم، مثل جاروکردن نیست که این آلودگی را از خود منتقل کنیم به جای دیگر، ما تبدیل می کنیم، به محو و اثبات. این که ذات اقدس إله سَیئات را به حسنات تبدیل می کند، کیمیاگری است. به تعبیر آیت الله اصفهانی:

مفتقرا متاب رو، از درِ او به هیچ سو

زان که مسِ وجود را فضة او طلا کند

اگر خدمتگزار فاطمه علیها السلام هنر کیمیاگری دارد که مسِ وجود انسان را طلا می کند، خود آن ها چه خواهند کرد؟ در کیمیاگری «یبَدِّلُ اللّه سَیئاتِهِمْ حَسَنات»(1) خداوند گناهانشان را تبدیل به حسنات می کند، کار لیلة القدر این است ... و این کار شدنی است و به همین دلیل اصرار دارند شما در لیالی قدر این چنین باشید ...».(2)

آنچه در سخن فوق تأکید شده عبارت است از: اولاً؛ باید مواظب حجاب مفهوم باشیم وگرنه سیر و تفکری به دست نمی آوریم. ثانیاً؛ باید تلاش کرد ساحت و منظر خود را عوض کنیم و از منظر دل بنگریم تا با خودِ حقیقت و «وجود» روبه رو شویم و توبه حقیقی همین است. و اگر از خدا چنین توبه ای را بخواهیم طبق این که فرمود: «اُدْعُونی أسْتَجِبْ لَکم» به ما خواهد داد. و در همین رابطه حافظ از خدا تقاضا می کند:

روی بنما و وجود خودم از یاد ببر

خرمن سوخته گان را تو بگو باد ببر

ص: 320

خدای حصولی همواره در نزد عقل هست، چون مفهومی بیش نیست ولی خدای وجودی که باید نورش بر قلب ها تجلی کند از طریق جهاد با نفس امّاره می آید و با خودخواهی و کبر می رود. خدای مفهومی خدای دور از جهاد با نفس امّاره است و این آن خدایی نیست که تجلی کند و انسان را از خودی و منیت خود آزاد نماید، در حالی که بشر نیاز دارد از مَنیت خود بیگانه باشد که در این راستا «ز خود بیگانه گشتن آشنایی است».

آن خداشناسی مورد نظر دین است که بازگشت آن به حضور باشد و برای قلب انسان خوفِ اجلال به صحنه آورد و به اصطلاح عرفا موجب «وقت» شود و عامل مراقبه گردد. این خداشناسی فوق خداشناسی است که با استدلال همراه است.

خداشناسی حضوری، عاملی است که قرآن را وسیلة «ذکر» قلب قرار می دهد و لذا آیت الله جوادی«حفظه الله تعالی» می فرمایند:

«اگر تنها راه ارتباط با قرآن علم حصولی و مبادی مفهومی آن باشد، ممکن است کلام الهی در دل استقرار نیابد و بر اثر برخی سوانح رخت بر بندد».(1) اگر خود را وارد علم حضوری کردیم، قرآن و نماز به نحو عجیبی عامل ذکر و فکر و «وقت» خواهند بود.

در ظلمات آخرالزمان آنچه در خور تفکر است آن است که ما در حضور فکر کنیم. ما وقتی می توانیم دریابیم تفکر چیست که آن را به تجربة حضوری دریابیم، آنچه دشمنِ سرسخت این تفکر است همان متوقف شدن در عقل استدلالی و علم حصولی است.

دلبستگی به حق، قسمتی از وجود انسان است و فطرتِ فعّال انسان همواره در رابطه با این دلبستگی دارای نشاط خواهد بود و تفکر در وجود، عامل ادامة نشاط فطرت است، ولی اگر علمی به میان آید که این دلبستگی را بپوشاند، آن علم همان حجاب اکبر است، علمی که پیوند و نسبت آغازین مرا با مطلق وجود که حی قیوم است، سست می کند.

ص: 321

فرهنگ مدرنیته با اصالت دادن به انسان - به جای خدا- و با نفی هرگونه معنویتی ماوراء حسّ، به نهایت ظلمات آخرالزمان رسیده است، و این ظلمات فقط با انتهایی ترین دین یعنی اسلام و آن هم با عالی ترین قرائت از اسلام یعنی فرهنگ اهل بیت علیهم السلام نفی می شود.

توجه به محبوبیت خود و میل به شهرت، برای تو زندانی شده که مانع رسیدن به حقایق گشته. و لذا همة این حجاب ها را رها کردم و در نتیجه؛

تابش جان یافت

دلم، واشد و بشکافت دلم

اطلس نو یافت

دلم، دشمن این ژنده شدم

بعد که مسیر خود را عوض کردم و از مفاهیم جدا شدم و با خودِ واقعیت رابطه برقرار کردم، گویا جامة ژنده و کهنه را از خود درآوردم و:

زهره بدم، ماه شدم، چرخ دو صد تاه شدم

یوسف بودم، ز کنون یوسف زاینده شدم

از توام ای شهره قمر، درمن و در خودبنگر

کز اثرخنده تو، گلشن خندنده شدم

از وقتی که مسیرم از علم مفهومی به علم حضوری جهت گرفت احساس به ثمررسیدن می کنم. چون هستی، هستی می آورد، و نیستی، نیستی.

هرگه که دل به عشق دهی خوش دمی بود

در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست

ما را ز منع عقل مترسان و می بیار

کان شحنه در ولایت ما هیچ کاره نیست

وقتی دل در صحنه آید، دیگر عقل جزیی نمی تواند مانع راه باشد و عقل قدسی هم با قلب هم جهت اند و از صحنه خارج نیست.

او را به چشم پاک توان دید چون هلال

هر دیده جای جلوه آن ماهپاره نیست

شرط ارتباط با «اسم الله» طهارت و پیروی از فرهنگ ائمه معصومین علیهم السلام است.

فرصت شمر طریقه رندی که این نشان

چون راه گنج بر همه کس آشکاره نیست

عمده آن است که متوجه شویم باید دل را در این مسیر وارد کرد و سیر از قال به حال را شروع کرد، آن هم حالی که با حقایق مرتبط است و از انوار متعالی آن می توان بهره برد، و این مقصد اصلی دین و دینداری است. این مسیر طوری است که انسان خدای سبحان را شاهد است و اسماء و صفات او را می بیند، و معرفت حقیقی، آن معرفتی است که از شهود پدید می آید و به آن «علمِ بالله» گفته اند چون خدا را به خدا شناخته و با تجلی نور حضرتش متوجه او شده و لذا عرضه می دارد: «بِکَ عَرَفْتُکَ وَ أنْتَ دَلَلْتَنِی عَلَیکَ»(1) ای خدا! از طریق تو، تو را شناختم و تو مرا به سوی خود راهنمایی کردی و با نور خودت، چشم مرا متوجه خودت نمودی، نه این که غیری به میان آمد و تو را به من نمایاند.

همان طور که بارها عرض شد آگاهی از حق آسان است ولی راه یابی به حق دشوار است. در راه یابی به حق؛ خداوند انسان را شاهد ذات و صفات و اسماء خود قرار می دهد، چنانچه علم حضرت خضر علیه السلام از آن نوع است و خداوند در بارة او فرمود: «وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً»(2)

ما او را از طرف خود علمی خاص دادیم. و خداوند تعلیم آن علم را به خود نسبت داد و نه به فکر و اندیشه. خداوند از طریق آن علم که به حضرت خضر علیه السلام و امثال او می دهد، بنده اش را به اموری آگاه می کند که از طریق فکر و اندیشه نمی توان نسبت به آن امور آگاه شد و در

ص: 324

واقع در این مسیر که قلب متوجه حقایق می شود، خدای رحمان معلم انسان است و این است آن علمی که اولاً: ما را به حق می رساند. ثانیاً: باید از خود بگذریم تا به حق برسیم، و با صدق در بندگی و با تزکیه از صفات رذیله به دست می آید و با حفظ دائم قلب در محضر حق، آن معرفت در عمق جان طلوع می کند و موجب زنده دلی می شود، و اساساً ارزش هر انسانی به چنین معرفتی است، معرفتی که موجب بصیرت می گردد.

علم شهودی و قلبی عامل بصیرت است. علم کسبی و رسمی با مطالعه و تعقل حاصل می شود ولی علم کشفی و حضوری با رفع حجاب و تغییر دادن جهت قلب به دست می آید و از طریق تبعیت کامل از مشکات نبوت، نور آن بر دل مؤمنان می تابد و آنان را به سوی خدای سبحان و اسماء او رهنمایی می کند. عمدة وظیفة انسان برای ورود به این مسیر، تلاش برای رفع هرگونه حجاب است، اعم از حجاب های مفهومی و یا حجاب های اخلاقی و یا تعلقات مادی.

ای اباذر: هرکس به او علمی داده شده باشد که به اشک چشم او منتهی نشود، مسلّم علم لاینفع به او داده شده است، زیرا خداوند در وصف علماء می فرماید: «آن هایی که علم به آن ها داده شده چون برایشان آیات الهی خوانده شود ... در حال گریه به سجده افتاده و خشوع آن ها افزون می شود».

پس چنانچه ملاحظه می فرمایید در فضای علمِ دینی، راه تشخیص «علم لاینفع» را به ما داده اند تا جایگاه علم خود در دین را درست تحلیل کنیم.

وقتی از طریق سیر قلبی و تزکیة لازم، خود را منوّر به علم مفید نکنیم، روح ما با وَهمیات و مفاهیمِ بی حاصل پر می شود. این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله تکلیف ما را روشن می کنند که علم سه نوع است یا «آیة محکمه» و یا «فریضةُ عادله» و یا «سُنَّةٌ قائِمَه». روایت می فرماید: «فَقَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ. ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در بارة مردی که علم انساب می دانست و مردم دور او حلقه زده بودند و او را علامه می دانستند، فرمودند؛ آن علمی که او می داند علمی است که نه دانستنش برای کسی نفعی دارد، و نه ندانستنش موجب ضرر می شود، بلکه علم واقعی علم به سه چیز است: علم به آیه ای محکم، یا فریضه ای عادل و یا سنتی قائم، و خارج از این سه همه فضل است و نه علم. پس طبق سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله یا باید بتوانی با نور آیه ای از آیات الهی مرتبط شوی، و یا واجباتی را بشناسی و دل را در مسیر آن قرار دهی و یا سنت قائمه ای را بیابی و در عالَم آن زندگی کنی و صاحب «وقت» شوی.

یعنی ابتدا باید انسان آیه و نشانه ی محکم خدا شود، نه این که نشانه های خدا را صرفا بخواند و بداند. به عبارت دیگر باید جان ما منوّر به عقاید توحیدی گردد. فریضه ی عادله یعنی واجبات تعدیل کننده، که قوای نفسانی و حیوانی را در فضای فطری متعادل می کند و ما را از افراط و تفریط دور می کند و جان ما را موصوف به اوصاف الهی می گرداند، که این دومین نوع علم است. سومین نوع علم، سنت قائمه است یعنی روشی که بر حلال و حرام الهی قائم

ص: 326

باشد تا ما را به توحید برساند و این غیر از علم به حلال و حرام خداست، عالم کسی است که آن ها را در وجود خود قائم کند و جان او مستغرق اوامر و نواهی الهی گردد. در اثر این سه نوع علم است که انانیّت انسان نفی گشته و توحید الهی بر همه ی مراتب وجود او سایه می افکند.

حضرت با طرح این روایت خواستند جهت علم آموزی افراد مشخص شود تا به اسم علم، گرفتار علم غیر مفید نگردند.

البته فضای روایات روشن می کند موضوع مورد بحث، علومی است که به نام علوم دینی مطرح است، وگرنه دانستن فنونی مثل علوم تجربی، در صورتی که موجب رفع حوائج دنیایی انسان شود بدون اشکال است. اشکال در این فنون موقعی پیدا می شود که گمان کنیم با دانستن چنین فنونی عالِم شده ایم و دیگر علمی که راه قلب ما را به سوی عالم قدس باز کند نیازمان نیست.

در روز قیامت خدای عزّوجل عالم و عابد را برمی انگیزاند، پس چون آن دو در محضر حق عزوجل قرار گرفتند، به عابد گفته می شود به طرف بهشت برو، و به عالم گفته می شود بایست و به جهت حُسن تربیت مردم، هر اندازه می خواهی آن ها را شفاعت کن.

عنایت داشته باشید که عالمی به چنین مقامی می رسد که طبق روایات مربوطه «بَعَثَهُ اللهُ یوْمَ الْقِیامَةِ فَقیهاً»(1) در روز قیامت فقیه برانگیخته شود و علمش فراموشش نشده باشد و این آن عالمی است که علمش با جان و قلبش همراه است و در دنیا با چشم دل با حقایق مرتبط بوده، تا آن جایی که جای ظهور چشمِ دل است، او بینا و عالم باشد و لذا قرآن در رابطه با حضور در قیامت می فرماید:

«مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَن جَاء بِالسَّیِّئَةِ فَلاَ یُجْزَی إِلاَّ مِثْلَهَا وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ»(2)

هرکس با حسنه بیاید ده برابرِ آنچه انجام داده پاداش می گیرد.

در آیه فوق نفرمود هرکس کار نیک انجام داده چنین و چنان، بلکه فرمود آن کس که توانسته باشد آن حسنه را در حین گذر از گذرگاه های هول انگیز سکرات و برزخ، حفظ کند، چنین نتایجی می گیرد، و این همانی است که در موردش فرمود: «بَعَثَهُ اللهُ یوْمَ الْقِیامَةِ فَقیهاً» خداوند او را در قیامت فقیه مبعوث می کند. و این عالِم، طوری خود را ساخته است که مرگ، علم او را از او نمی گیرد، چون علم او در حدّ حافظه اش نبوده است، زیرا قبل از مرگ، در پیری و سپس در مواقف مرگ، انسان هرچه را در حافظه دارد فراموش می کند. روایت نشان می دهد علم او در مقام و مرتبة قلب بوده است که برایش می ماند و به بیان دیگر از علم الیقین سیر کرده و به عین الیقین رسیده و در این حدّ هم متوقف نشده، بلکه نور عین الیقین همچنان او را جلو برده تا به حق الیقین نایل شده است. حالا این علم در ابدیت او برایش مانده و می تواند از آن بهره ها بگیرد.

ص: 328

اندر اَلهاکُم بیان این ببین

که شود علم الیقین، عین الیقین(1)

موضوع فوق، موضوع بسیار قابل توجهی است که اگر بخواهیم و همت کنیم «علم الیقینْ»، ما را همچنان جلو می برد تا به «عین الیقین» برساند، در نتیجه در مرتبه ای از بصیرت قرار می گیریم که دیگر همة سبب ها بسوزد و جز مسبّب نماند.

مفاهیم نرود، شهود نمی آید. اگر نظر ما به «وجود» بود و سعی کردیم قلب از دلواپسی ها نسبت به گذشته و آینده پاک شود، آن نظر به کمک آن قلب، با علم حضوری به سوی «الله» می رود و خشیت لازم در آن ظهور می کند و انسان صاحب «وقت» و حضور می گردد، در آن حال نور «الله» جهاد واقعی با نفس امّاره را به ما گوشزد می کند.

در راستای رسیدن به وقتِ حضور و آزادشدن از گذشته و آینده است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «إنَّ عُمْرَکَ وَقْتُکَ الَّذی أنْتَ فیه»(1) عمر تو همان «وقت»ی است که در آن هستی.

حال اگر انسان از یک طرف متوجه حجاب مفاهیم باشد و از طرف دیگر بداند باید با «وجود» مرتبط شود، توصیة حضرت بسیار کارساز است، چون حضرت ما را از گذشته و آینده آزاد و به حال و حضور دعوت می کنند، در این حالت است که روبه روی خود، خدا و اسماء الهی را می یابیم. زیرا تا از زمان آزاد نشویم با حقایق فوقِ زمان نمی توان مرتبط بود، یعنی نمی توان صاحب «وقت» بود. همان «وقتی» که حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در معراج با صورت کامل آن توانستند با حضرت حق روبه رو شوند و در وصف آن حالت می فرمایند: «لِی مَعَ اللَّهِ وَقْتٌ لَا یَسَعُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ»،(2)

برای من با خدا «وقت»ی بود که نه در آن مقام، ملک مقربی توانِ بودن داشت و نه پیامبر مرسلی و نه بنده ای که خداوند قلب او را جهت ایمان امتحان کرده بود.

مهم ترین عامل رفع نیاز در گفتمان های علمی و محاوره های فکری، همانا دلیل عقلی است، و لذا نپرداختن به برهان عقلی زمینة گستردگی تقلید اجباری را در همة شئون اجتماعی فراهم می کند. پس سخن این نیست که عقل را در فهم حقایق تعطیل کنیم تا تقلید و سطحی نگری در معارف جایگزین آن شود، بلکه سخن در آن است که متوجه باشیم آنچه عقل از آن خبر می دهد با قلب دیدنی است، پس از دیدن آن غفلت نکنیم که ضرر بزرگی کرده ایم، زیرا که «وَحی معصوم و شهود سالم عارف مانند شنا در بحر عین است و برهان عقلی، شتاب در سراب ذهن».(1)

گفت:

گوشم شنید قصة محبوب و مست شد

کو قسم چشم، دیدنِ محبوبم آرزوست

و به عبارت دیگر؛

بحث عقلی گر درّ و مرجان بود

آن دگر باشد که بحث جان بود

اگر عقل را در فرهنگی که اهل بیت پیامبر علیهم السلام مطرح می کنند درست سیر دهیم دیگر به جای این که خدا را علت، و عالَم را معلول بدانیم و یک نحوه دوگانگی بین خدا و مخلوقات در ذهن داشته باشیم، سراسر نظامِ آفرینش را آینة اسمای حسنای معروف ازلی و محبوب ابدی خواهیم دید و سخن امام الموحدین علیه السلام برایمان معنی پیدا می کند که می فرماید: «ما کُنْتُ اَعْبُد رَباً لَمْ اَرَهُ»(2)

من آن نیستم که پروردگاری را عبادت کنم که نمی بینم. در فرهنگ علوی، معقولِ ذهنی، مشهودِ عینی می شود و حکمت برهانی به شهود عرفانی می رسد و برای عارف متخلق، تمام مفهوم های حصولی، مشهود حضوری می گردد و شاهد جمال سرمدی خدایی خواهد بود که مرآت همة اشیاء است، و در این حال دیگر هیچ چیز برای چنین عارفی غایب نیست.

«فَکَأَنَّمَا أُدْرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَیْنَ جَنْبَیْهِ وَ لَکِنَّهُ لا یُوحَی إِلَیْه »(1)

او آنچنان با حقایق مرتبط است که گویا نبوت در بین دو پهلوی او درج شده، هرچند به او وحی نمی شود.

مقام این افراد به جهت درست راه بردن عقل و قلب است تا آن جا که عقلشان عین قلب و قلبشان عین عقل شده، درست برعکس آن هایی که قرآن در وصف آن ها می فرماید: «لَهُمْ قُلُوبٌ لایعْقِلُونَ بِها».(2) آن ها را قلبی است که تعقل نمی کنند، در حالی که شایسته بود قلبی را به صحنه آورند که در عین رؤیت حقایق، نسبت به آن ها تعقل هم داشته باشند. به عبارت دیگر علم الیقین آنان، عین الیقین شده باشد و لذا اگر با تعقل به سوی قرآن می روند، با چشم قلب از انوار قرآن بهره بگیرند و با آن مأنوس شوند، زیرا که؛ «اگر تنها راه ارتباط با قرآن علم حصولی و مبادی مفهومی آن باشد، ممکن است کلام الهی در دل استقرار نیابد و بر اثر برخی سوانح، رخت بر بندد».(3)

در حالت سیر علم الیقین به عین الیقین، آنچنان انسان در درک حقایق به وحدت می رسد که عقل نظری و عقل عملی و قلب، همه و همه در مقام یگانگی قرار می گیرند، و آثار امثال ملاصدرا و امام خمینی و علامه طباطبایی«رحمة الله علیهم» نشان می دهد که آن بزرگان در چنین مقامی بودند. در آن مقام دیگر بین مفاهیم عقلی و حقایق قلبی دوگانگی نیست، چون آنچه عقل می فهمد قلب می یابد و آنچه قلب می یابد عقل می فهمد و در این حالت انسان، فاتح جنگ بین عقل و عشق شده و دیگر عقل در نور عشق مستغرق گشته است. اگر چنین شرایطی را می خواهید باید سعی کنید که از حجاب مفاهیم آزاد شوید، این آزادی بزرگ ترین آزادی است که هر انسانی می تواند قبل از مرگ در خود ایجاد کند و در آن حال، عهد جدیدی بین انسان و حقیقت شروع می شود که نسبت او با عالَم و آدم، نسبتی قدسی خواهد بود، نسبتی که در روح و عمل او ظاهر می گردد و دیگر فضای قطع علاقه از دوست، به فضای قطع علاقه از

ص: 333

غیر دوست، تبدیل می شود و بشر صاحب «وقت» و «عالَم» می شود. چنین بشری دیگر از افسردگی و پوچی فاصلة زیادی گرفته است.

با شناخت قواعدی که مطرح شد اگر همت کنید إن شاءالله راه دینداری را با جذبه به سوی حق طی می کنید، جذبه ای که در علم حصولی به عالم معنا به دست نمی آید و باید دل در میان آید تا سالک با رؤیت حقایق متعالی جذبة لازم را در خود احساس کند و بدون هیچ گونه خستگی راه را طی نماید، در آن صورت است که از پوچی رها شده است و فعالیت های او همواره به ثمر می رسد.

د- آینه باید علاوه بر نداشتن غبار، پرده ای هم بین آن و خورشید نباشد وگرنه نور خورشید بر آینه تجلی نمی کند. مثل پیش فرض هایی که انسان ها دارند و گرفتار عقاید باطل می باشند و یا مفاهیمِ حقایق را به جای حقایق می گیرند.

اگر موانع فوق برطرف شود، به خودی خود نور الهی بر قلب انسان تجلی می کند. زیرا از طرف خداوند بخلی نیست و او دائم الفیض است. مثل این که برای تجلی نور خورشید در آینه فقط کافی است صفحة آن پاک و پاکیزه باشد. نیمة دوم موضوع که تجلی نور خورشید است به خودی خود در صحنه است. به همین جهت باید متوجه بود انوار غیبی نسبت به ما در نزدیک ترین شرایط ممکنه هستند، همین که ما موانع را برطرف کردیم با تجلی آن انوار روبه رو خواهیم شد. آنچه ممکن است موجب کم همتی و یأس شود این است که فکر کنیم باید علاوه بر رفع موانع، جهت کششِ تجلیات انوار غیبی هم کاری بکنیم، و چون نمی توانیم در آن راستا کاری انجام دهیم ناامید می شویم، غافل از این که از آن طرف بخلی نیست و سراسر لطف و توجه است.

الْقَادِرُ عَلَی الْإِنْجَاءِ حَیْثُ لَا مُنْجِیَ وَ عَلَی الْإِغَاثَةِ حَیْثُ لَا مُغِیثَ»،(1) آن قدرت لایزال که در آن حالت، آن فرد بدان متوسل می شود همان خدایی است که قادر بر نجات است، در آن موقعی که هیچ نجات دهنده ای برای او نیست، و او فریاد رس است، در شرایطی که هیچ فریادرسی را در منظر خود نمی یابد.

حدیث مذکور؛ از بهترین نکته ها برای خدا یابی است. چون اولاً: ما را متوجه خدایی می کند که مافوق خدای مفهومی است و در آن شرایط خاص او را روبه روی خود می یابیم، یعنی همان خدایی که از طریق قلب باید با آن مرتبط شد. ثانیاً: این خدا را انسان در وجود خود می شناسد و احتیاج نیست با کتاب و درس و مدرسه وجود او را برای خود اثبات کند. ثالثاً: و از همه مهم تر این که کافی است حجاب هایی که خود را برای ما نجات دهنده و فریادرس می نمایانند کنار رود، یک مرتبه قلب ما خود را با آن خدا روبه رو می بیند. به همین جهت حضرت می فرمایند: او خدای قادر بر نجات است آن موقعی که هیچ نجات دهنده ای نیست، «حَیثُ لا منجی». وقتی در منظر جان انسان مشخص شود که هیچ نجات دهنده ای نیست و همة آنچه ما به عنوان نجات دهنده به صورت وَهمی و دروغین به آن ها دل بسته بودیم، از منظر قلب کنار رفته اند، و وقتی روشن شود همه آنچه ما به عنوان فریادرسِ خود به آن ها دل بسته بودیم، از صحنة جان رخت بربسته اند، خداوند در عمق جان ما به عنوان فریادرس ظاهر می گردد و ما با او روبه رو می شویم.

چنانچه ملاحظه می فرمایید این حدیث شریف جایگاه دستورات دین و معارف حقة الهی را نیز روشن می نماید که چرا دائماً ما را متوجه می کنند که نظرمان به خدا باشد و برای هیچ چیز به نحو استقلالی، تأثیری قائل نشویم. زیرا در آن صورت آن خدایی که از هر چیز به ما نزدیک تر است و در منظر جان ما حیّ و حاضر است، گم می شود.

ص: 337

بنده امیدوارم عزیزان از این به بعد در نظر به عبادات و روایات و قرآن هدفشان این باشد که در همة این موارد بخواهند خدا را بیابند و با خدا مرتبط باشند و با نور الهی به امور زندگیِ فردی و اجتماعی وارد شوند. به همین جهت خداوند به ما دستور می دهد؛

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»،(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید مواظب باشید اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند و هر کس چنین کند از زیانکاران است.

این دستور حضرت پروردگار یک دستورالعمل کامل در همة امور ما می باشد که هیچ پدیده ای در زندگی، حجاب بین قلب ما و پروردگارمان نگردد، پروردگاری که از همه چیز به ما نزدیک تر است و به نحو حضوری می توانیم با او روبه رو باشیم و در حوادث خطرناک این مسئله برای همة ما پیش آمده است. حال آیا هم اکنون همة ما در معرض آن چنان حوادث خطرناک نیستیم تا همیشه در آن حضور باشیم؟ خداوند در همین راستا با حالتی مشفقانه این موضوع را با ما در میان می گذارد که؛

«هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّی إِذَا کُنتُمْ فِی الْفُلْکِ وَجَرَیْنَ بِهِم بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَفَرِحُواْ بِهَا جَاءتْهَا رِیحٌ عَاصِفٌ وَجَاءهُمُ الْمَوْجُ مِن کُلِّ مَکَانٍ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ دَعَوُاْ اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنجَیْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَکُونَنِّ مِنَ الشَّاکِرِینَ»(2)

او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر می دهد چون در کشتی قرار گیرند و باد آنان را ببر د و ایشان بدان شاد شوند، بناگاه بادی سخت بر آن ها وزد و موج از هر طرف آن ها را فرا گیرد و یقین کنند که در محاصره افتاده اند، در آن حال خدا را با تمام خلوص می خوانند، که اگر ما را از این ورطه برهانی قطعا از سپاسگزاران خواهیم شد.

در آیة فوق خداوند خصوصیات فطری انسان را مطرح می کند که وقتی در شرایط خطر قرار گیرد مثل گرفتاری در وسط دریا که امکان امیدواری به هیچ چیز جز خدا برایش نمانده،

ص: 338

خدا را می خواند و خالصانه و عارفانه هم می خواند و بنا را هم بر این می گذارد که وقتی به خشکی برگشت همیشه خدا را در منظر خود داشته باشد و در هر نعمتی منعِم را بنگرد. ولی؛

«فَلَمَّا أَنجَاهُمْ إِذَا هُمْ یَبْغُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَی أَنفُسِکُم مَّتَاعَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ إِلَینَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»،(1)

پس چون خداوند آنان را نجات داد، همان ها در زمین و در شرایط اَمن، سرکشی را ادامه می دهند، ای مردم سرکشی شما فقط به زیان خود شماست، شما بهره زندگی دنیا را می طلبید، سپس بازگشت شما به سوی ما خواهد بود پس شما را از آنچه انجام می دادید باخبر خواهیم کرد.

می فرماید: درست است در آن شرایطی که همة حجاب ها بین انسان و پروردگارش عقب می رود او خالصانه و عارفانه خدا را می خواند، تصمیم می گیرد برای همیشه خدا را در منظر داشته باشد، ولی وقتی خداوند او را از آن خطر رهانید و باز با وسایل و اسباب های زندگی روبه رو شد، آن ها را به نحو استقلالی منشأ اثر می داند و جدای از توجه به خدا در زندگی زمینی، از عبودیت پروردگار سر باز می زند، در حالی که در قیامت و در رویارویی با پروردگار در ضرر بزرگی قرار می گیرد و از حاصل چنین روی برگرداندنی با خبر می شود. و سپس در آیة بعد علت این غفلت بزرگ را که به جهت هدف قرار دادن زندگی دنیایی است، مطرح می کند و حقیقت زندگی دنیایی را توصیف می فرماید که؛

«إِنَّمَا مَثَلُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا کَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَالأَنْعَامُ حَتَّیَ إِذَا أَخَذَتِ الأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّیَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَیْهَآ أَتَاهَا أَمْرُنَا لَیْلاً أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِیدًا کَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالأَمْسِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»(2)

در حقیقت مثل زندگی دنیا مانند آبی است که آن را از آسمان فرو ریختیم، پس گیاهان زمین از آنچه مردم و دام ها می خورند با آن آب درآمیخت تا آنگاه که زمین زینت و زیبایی های خود را برگرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن قدرت

ص: 339

دارند، شبی یا روزی فرمان ما آمد و آن را چنان درو کردیم که گویی دیروز وجود نداشته است، این گونه نشانه های خود را برای مردمی که اندیشه می کنند به روشنی بیان می کنیم.

آری وقتی زندگی دنیایی همچون آبی است که گیاهانی را می پروراند که مردم و حیوانات از آن می خورند و سپس خشک و زرد می شود، همان طور که کل زمین چنین می شود، به طوری که گویا محل سکونتی نبوده، چه جای این همه توجه به آن، که موجب حجاب بین ما و پروردگارمان شود. پس هم اکنون قصة ما قصة همان کسی است که در میان دریا در محاصرة موج ها و طوفان ها است و با داشتن خانه و فرزند امکان درهم کوبیده شدن آن ها هست، و لذا باید ماوراء این حجاب ها متوجه خدا بود، آن هم خدایی که نزدیک ترین حقیقتِ روبه روی قلب ما است و اگر قلب خود را در اختیار او قرار دهیم بهترین تدبیرها را إعمال می فرماید و بهترین پاداش ها را که همان بندگی اوست به ما مرحمت می کند.

«وقت» عبارت است از حالتی که سالک از ماضی و مستقبل آزاد شده و آمادة ورود واردات قلبی بر سرّ ضمیر خود است.

اول باید خود را از گذشته و آینده آزاد کنیم تا «صاحب وقت» شویم و در این حالت از نیستی به هستی وارد می شویم. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«أَلا إِنَّ الْأَیَّامَ ثَلَاثَةٌ یَوْمٌ مَضَی لا تَرْجُوهُ وَ یَوْمٌ بَقِیَ لا بُدَّ مِنْهُ وَ یَوْمٌ یَأْتِی لا تَأْمَنُهُ فَالْأَمْسِ مَوْعِظَةٌ وَ الْیَوْمَ غَنِیمَةٌ وَ غَداً لا تَدْرِی مَنْ أَهْلُهُ... وَ الْیَوْمَ أَمِینٌ مُؤَد...»،(1)

کلّ روزگار سه روز بیشتر نیست، روزی که گذشت و امیدی به بازگشت آن نداریم، و روزی که مانده و اکنون در آنیم، و روزی که می آید و اطمینان به آمدن آن نیست، دیروز پند است و امروز غنیمت، و از فردا خبر نداری که از آن کیست ... امروز امانتداری است که هرچه به او بسپاری به تو باز خواهد گردان.

حضرت در این روایت جلیل القدر بعد از آن که ما را متذکر عدمی بودن گذشته و آینده می کنند، تا زندگی خود را در گذشته و آینده به پوچی نکشانیم. می فرمایند: «یَوْمٌ بَقِیَ لا بُدَّ مِنْهُ»، روزی برای تو مانده که به واقع در آن هستی و می فرمایند: «وَ الْیَوْمَ غَنِیمَةٌ»، فقط همین امروز برای تو غنیمت است و می توانی با آن به سر بری، و اگر آزاد از دیروز و فردا در «حال» به سر بری، این حال «أَمِینٌ مُؤَد»، هرچه در آن انجام دهی برای تو می ماند، چون از جنبة وجودی خود با وجود مرتبط شده ای، در حالی که وقتی در گذشته و آینده به سر ببرید، از جنبة عدمی خود - که همان خاطرات گذشته و یا آرزوهای آینده است - در عدم به سر می برید -که یا گذشته ای است که رفته و یا آینده ای است که نیامده - انسان با به کار بردن توصیة حضرت؛ به اصطلاحِ عرفا «ابن الوقت» می شود که مولوی در باره ی آن می گوید:

صوفی ابن الوقت باشد ای رفیق

نیست فردا گفتن از شرط طریق

مولوی در راستای توصیة حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تذکر می دهد که اگر می خواهی صوفیِ صافی باشی باید صاحب وقت و ابن الوقت باشی و شرط سلوک و طریقت آن نیست که از «حال» خارج شوی و به فردای عدمی نظر کنی.

ص: 341

غزالی می گوید: «هرکس با خدا اُنس گیرد و خداوند دل او را تصرف کند و ابن الوقت شود و دائم جمال حق ببیند، او را به مستقبل التفاتی نماند، پس او را خوف و رجا نباشد، بلکه حالِ او عالی تر از خوف و رجا شود».(1)

پس چنانچه ملاحظه می فرمایید اگر سعی شود از حجاب مفاهیم آزاد شویم و نظر به «وجود» نماییم، «وقت» سراغ انسان می آید که در این صورت وظیفة اوست تا آنچه موجب شود که آن «وقت» برود انجام ندهد، وگرنه همچنان که گفته اند: «الوقت سیف»، «وقت» چون شمشیر است و سریعاً می گذرد. از طرف دیگر اگر انسان خود را از گذشته و آینده آزاد کند، صاحب «وقت» می گردد. پس اگر به حق بنگرد، صاحب «وقت» می شود و اگر صاحب «وقت» گردد بدون حجاب به حق می نگرد و از برکات آن برخوردار می شود. لازمة صاحبِ وقت شدن آن است که به گفتة صدرالدّین قونوی؛ حقیقت زمان که همان دهر است را بشناسد، می گوید: «اِعْلَم اَنَّ ابالوقت هوالّذی عرفَ حقیقة الزمان و مسمی الدهر»(2) بدان که ابوالوقت کسی است که حقیقت زمان و مسمای دهر را شناخته باشد، و این حال کسی است که توانسته باشد فوق زمان، در عالم زندگی کند.(3)

و نیز امیرالمومنین علیه السلام در رابطه با آزادشدن از گذشته و آینده در نامه ای به یکی از اصحاب خود می فرمایند: «... فَارْفُضِ الدُّنْیَا فَإِنَّ حُبَّ الدُّنْیَا یُعْمِی وَ یُصِمُّ وَ یُبْکِمُ وَ یُذِلُّ الرِّقَابَ فَتَدَارَکْ مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِکَ وَ لَا تَقُلْ غَداً وَ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلَی الْأَمَانِیِ وَ التَّسْوِیفِ».(4)

دنیا را ترک کن و بدان که محبت دنیا انسان را کور و کر و گنگ می گرداند، دوستی دنیا گردن ها را پائین می آورد، اینک از عمر باقیمانده استفاده کن و نگو فردا و یا پس فردا چنان و چنین خواهم کرد، کسانی قبل از شما هلاک شدند و رفتند که هلاکت آن ها به خاطر آرزوها و فردا فردا گفتن ها بود.

ص: 342

حقیقت انسان که همان روح او باشد یک حقیقت مجرد است و موجود مجرد، از زمان و مکان آزاد است و لذا هرچه انسان بتواند خود را از زمان آزاد کند، به حقیقت خود نزدیک شده و در شرایط بی زمانی و بی مکانی سُکنی خواهد گزید.(1) و به همین جهت آزادشدن از زمان و مکان امری نیست که ذات انسان از آن بیگانه باشد و نتواند به آن دست یابد و یا اگر بدان دست یابد به چیزی غیر از حقیقت خود دست یافته باشد. بلکه بر عکس؛ هرچه از زمان و مکان آزاد شود به خودِ واقعی خود نزدیک شده، همان خودی که بی واسطه می تواند با خدا روبه رو شود.

پس در واقع صاحب «وقت»شدن یک نحوه گذشتن از خودِ مجازی به سوی خودِ حقیقی است تا در منظر خودِ حقیقی، در مقام جمعِ بین گذشته و آینده، در «حال»، با عالَم بقاء مرتبط شویم و در این شرایط از نیستی به هستی وارد شده ایم و آنچه را اراده کنیم، اراده به سوی هستی است و نه اراده به سوی ماهیات و نیستی ها. پس وقتِ عمل، وقتی است که انسان از گذشته و آینده آزاد باشد وگرنه عمل او عین پوچی است. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«إنّ ماضِیَ عُمْرکَ أجَلٌ و آتِیَهُ أمَلٌ وَ الْوَقْتُ عَمَلٌ»؛(2)

عمر تو وعده ای است به سر آمده، و آینده تنها امیدی است ودیگر هیچ، فقط «وقت»ی که در آن هستی عمل است.

چون ذات انسان در واقع در «وقت» قرار دارد و ذهن انسان است که با تصوراتی از آینده و گذشته او را از «وقت» خارج می کند و گرفتار افکار حصولی و مفاهیم می کند، پس چنانچه خود را از گذشته و آینده آزاد کنیم، به خودی خود، «وقت» به سراغ ما می آید. مولوی در این رابطه می گوید:

فکرت از ماضی و مستقبل بود

چون از این دو رست مشکل حل بود

ص: 343

چون بود فکرت همه مشغول حال

ناید اندر ذهن تو فکر محال

این که می گوید اگر مشغول «حال» شدی، دیگر فکرِ محال در ذهن ات نمی آید، بدان جهت است که فکر در زمان گذشته و آینده فکر محال است، چون دست نایافتنی است و عملاً عمر انسان را از بین می برد. اساساً گذشته و آینده عمر ما نیست، عمر ما آن «وقت» است که آزاد از زمان و مکان در آن هستیم و در همین رابطه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«إنَّ عُمْرَکَ وَقْتُکَ الَّذی أنْتَ فیه»(1)

عمر تو همان «وقت»ی است که در آن هستی.

اگر عمر ما آزاد از زمان و مکان نباشد عملاً عمرمان در دو امر فانی، از بین رفته است و عملی انجام نداده ایم، هرچند عمر را گذرانده ایم. تأکید حضرت در رابطه با همین امر که «وقتِ» خود را جهت عمل به دست بیاور وگرنه عمر خود را در گذشته و آینده فانی می کنی عبارت است از این که می فرمایند:

«أَلَا وَ إِنَّکُمْ فِی أَیَّامِ أَمَلٍ مِنْ وَرَائِهِ أَجَلٌ فَمَنْ عَمِلَ فِی أَیَّامِ أَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ أَجَلِهِ فَقَدْ نَفَعَهُ عَمَلُهُ وَ لَمْ یَضْرُرْهُ أَجَلُه»،(2)

آگاه باشید که شما در شرایطی به سر می برید که ماوراء آن أجل شما قرار دارد، پس هرکس در ایامی که در اختیار دارد قبل از آمدن أجل، عملش به او نفع رساند و در آن صورت با آمدن أجل ضرر نمی کند.

وقتی انسان توانست پس از تزکیه و بازگشت به ذات مجرد خود، «وقت» خود را به دست بیاورد و به عبارت دیگر «وقت» به سراغ او آمد، در بی زمانی قرار می گیرد و در آن حال برای حفظ وقت، به عبادات طولانی مشغول می گردد و در آن حال، رکوع و سجده های طولانی او در زمان انجام نمی گیرد که طولانی احساس شود و اصلاً زمانِ گذران در آن جا نیست، در آن جا زمانِ باقی هست و نه زمان فانی.

مولوی در رابطه با حفظ «وقتِ باقی» که یکی از کارهای بزرگ عرفا است، می گوید:

ص: 344

هست صوفی صفاجو ابن وقت

وقت را همچون پدر بگرفته سخت

در رابطه با حفظ وقتِ باقی و فاصله گرفتن از زمان فانی و حذرکردن از اعتماد به آن، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«ماضی یَوْمِکَ فَائِتٌ و آتِیهِ مُتَّهَمٌ وَ وَقْتُکَ مُغْتَنِمٌ فَبادِرْ فِیه فُرْصَةَ الإمکان و إیّاکَ أنْ تَثِقَ بِالزَّمان»(1)

روزی که گذشت، فوت شده، و آینده تهمت زده و غیر قابل اعتماد است، و« وقت» تو مغتنم و قابل استفاده است پس مبادرت کن در فرصتی که برایت هست، و بر حذر باش که به زمان اعتماد کنی.

زیرا بنا به فرمایش حضرت «الاشتغال بالفائت یضیع الوقت»،(2) مشغول شدن به امور گذرا عامل ضایع شدن «وقت» است.

معنی پوچ شدن فعالیت های فرهنگی بهتر از این که حضرت می فرمایند نیست که گرفتار گذشته و آینده شویم و «وقت» خود را ضایع نماییم.

حفظ «وقت» به معنی حفظ «قلب» است در حضور حضرت حق، و این سخت ترین و با برکت ترین کاری است که انسان ها در زندگی دنیایی باید به آن مبادرت کنند. گفت:

محنت قرب ز بُعد افزون است

جگر از هیبت قربم خون است

هست در قرب همه بیم زوال

نیست در بُعد جز امید وصال

هرکس به جایی رسید از حفظ وقت یا حفظ حضور بود. آدمی که صاحب «وقت» شد به راحتی در ساحت وحدت حقیقی با حق سُکنی می گزیند و در حالت انکشاف حقیقت قرار می گیرد و دیگر خود را در منظر خود ندارد و به خوبی متوجه فقر ذاتی خود است، و لذا توجه به خود را قابل اعتنا نمی داند، نظر به فتوح راز دارد و بدان مشغول است و چنین انسانی است که «عالَم»دار شده است.

ص: 345

مقام توحید صمدی، مقامی است که همة کثرت ها در آن مقام مستغرق اند و حتی اسماء حسنا و صفات عُلیاء در آن مقامِ احدی، به نور توحید به یگانگی رسیده و هیچ ظهوری ندارند، حال چون آن مقام تجلی نماید، مقام واحدیت و ظهور اسماء به صحنه می آید که نسبت به مقام حضرت اَحد یک نحوه کثرت است و همچنان این نزول اگر ادامه یابد به پایین ترین مرتبة خود می رسد که عین حرکت و زمان است و برهان حرکت جوهری مبین این نکته است. حال با توجه به این که هرچه عالَم از مقام توحید فاصله بگیرد، به کثرت و زمان نزدیک می شود، تا آن جایی که در عالم ماده «زمان» بُعد چهارم عالم ماده خواهد بود، اگر انسان از زمان فاصله بگیرد، آرام آرام به توحیدی می رسد که گذشته و آینده در او جمع می شود و دیگر زمانی نیست که او را به ناکجاآباد بکشاند بلکه آینده نیز نزد اوست، و حضور اولیاء الهی در آینده و خبردادن از وقایع آینده نیز از همین مقوله است، هرچند که اهل «وقت» به توحیدی که با جمع آینده و گذشته پیدا کرده اند و می توانند با خدا مرتبط شوند، دل خوش اند نه به حضور در آینده.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در معراج خود که همة کثرات در آن مقام در تجلی نور توحیدی فانی می شوند، سخن از «وقت» خود به میان می آورند که حتی در آن حالتِ یگانگی، نه امکان حضور ملک مقربی بوده و نه امکان حضور نبی مرسلی. می فرماید:

«لِی مَعَ اللَّهِ وَقْتٌ لَا یَسَعُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ».(1)

مرا با خدا «وقت»ی بود که در آن حال نه ملک مقربی، و نه پیامبر مرسلی، و نه مؤمنی که خداوند قلب او را امتحان کرده باشد، یارای حضور در آن «وقت» را داشت.

و مولوی نیز در این رابطه می گوید:

لِی مَعَ اللهْ وَقْت بود آن دم مرا

لا یسَعْ فِیهِ نَبِی مجتبی

انسان آن گاه که در «وقت» قرار گرفت، تمام وجودش نظر به حق است و در این نظر به حق، هیچ چیز دیگر را نمی خواهد. گفت:

ص: 346

قصر فردوس به پاداش عمل می بخشند

ما که رندیم و گدا دیر مغان ما را بس

در این حالت در حضور او قرار می گیرد و هنر واقعی هم همین است که انسان بتواند بدون هیچ غرضی و چون و چرایی نظر به حق داشته باشد. زیرا؛

چون غرض آمد، هنر پوشیده شد

صد حجاب از دل به سوی او دیده شد

اگر انسان توانست از علم حصولی بگذرد و بدون نظر به چیزی، نظرش به حق باشد، «وقت» به سراغ او می آید.

انسان اگر نتواند پس از معرفت به حقایق، با روزه و دیگر عبادات، جنبة مجرد خود را بر زندگی خود غالب کند، حکم عالم ماده که عین گذران و زمان زدگی است بر قلبش حاکم می شود و هیچ وقت خاطری که در حالِ جمع باشد ندارد و همواره در فرداها زندگی می کند. به گفتة مولوی:

عمر من شد فدیه فردای من

وای از این فردای ناپیدای من

هین مگو فردا که فرداها گذشت

تا به کلّی نگذرد ایام کشت

انسانِ زمان زده، همواره در فرداها یعنی در ناکجاآباد زندگی می کند، همان طور که در گذشته های فانی شده به سر می برد. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«اِحْذَرُوا ضِیاعَ الأعْمارِ فیما لا یَبْقی لَکُمْ، فَفائِتُها لا یَعُودُ»،(1)

حذر کنید از ضایع شدن عمر در آنچه باقی نمی ماند از برای شما، زیرا آنچه از عمرها رفته، برنمی گردد.

اگر انسان در فرصتی که بین گذشته و آینده دارد وارد عمل نشود و باز در این فرصت، در گذشته و آینده به سر برد، همة عمر خود را باخته است و با غصه روبه رو می شود که حضرت در موردش می فرمایند: «بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّةً»،(2) پیشی بگیر به سوی فرصت، قبل

ص: 347

از آن که آن فرصت تبدیل به غصّه شود. زیرا که «إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ»،(1) ضایع کردن فرصت غصّه است.

از امیرالمؤمنین علیه السلام هست که:

ما فاتَ مَضَی وَ ما سَیأتِی فَأین

قُم فَاغْتَنِم الْفُرْصَةَ بَینَ الْعَدَمَین

آنچه از دست رفت که گذشت، و آنچه هم که نیامده، کو؟ پس همت کن و فرصتی را که بین دو عدم - گذشته ای که رفت و آینده ای که نیامده- قرار دارد، غنیمت شمار همچنان که حضرت می فرمایند: «الْمَرْءُ بَیْنَ سَاعَتَیْهِ»(2) انسان بین دو ساعت- ساعتی که گذشت و ساعتی که نیامده- جای دارد

خداوند با نوری که بر قلب انسان می اندازد، او را با خودش روبه رو می کند تا راه را به او بنمایاند، از این به بعد این انسان است که باید مواظب باشد از آن ملاقات گوارا نهایت استفاده را بکند وگرنه آن نور می رود و او برای همیشه محروم می شود. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در این مورد می فرمایند:

«مَنْ وَجَدَ مَوْرِداً عَذْباً یَرْتَوی مِنْهُ فَلَمْ یَغْتَنِمْهُ یُوشِکَ أنْ یَظْمَأَ وَ یَطْلُبَهُ فَلا یَجِدَهُ».(3)

هرکه جایگاه آب گوارایی را که می تواند از آن سیراب گردد بیابد و آن را غنیمت نشمارد، بی شک تشنه ماند و در شرایطی قرار گیرد که طلب آن کند پس آن را نیابد.

یافتن آب گوارا در حدیث فوق، همان به سراغ آمدن «وقت» است و غنیمت شمردن آن، به این شکل که انسان قلب خود را برای تجلی آن نور از هر فکر و خاطری خالی کند و از غیر حق جان را منصرف گرداند، در این حال می گویند به پیام «وقت» عمل کرد.

ص: 348

در همین رابطه است که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: «فی کُلِّ وَقْتٍ عَمَلٌ»(1) در هر وقتی عملی است. و نیز می فرمایند: «مَنْ أَخَّرَ الْفُرْصَةَ عَنْ وَقْتِهَا فَلْیَکُنْ عَلَی ثِقَةٍ مِنْ فَوْتِهَا»،(2) هر که فرصت مناسبی را از دست دهد باید مطمئن باشد که آن «وقت» دیگر به دست نمی آید.

چون وقتی در «وقت» قرار گرفتی، آن وقت هدیة الهی است برای ارتباط خاص با حقایق و اسماء خاص که مخصوص همان وقت است و راهنما به اموراتی است که شایسته است سالک در همان «وقت» متوجه همة آن ها شود. حال اگر به جهت مشغله های دنیایی از آن استفاده نکردی، به خفا می رود و دیگر آن را نمی یابی.

وقتی شناختیم که «وقت» شرایط توحیدی قلب است برای اتصال به نور وجود خداوند، می فهمیم باید قلب و وقت را در نهایت توجه حفظ نمود. چنانچه امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ وَ ابْتَاعُوا مَا یَبْقَی لَکُمْ بِمَا یَزُولُ عَنْکُم».(3)

پیش اندازید عمل های خود را بر اجل های خود و بخرید آنچه را باقی می ماند از برای خود به آنچه زایل می شود از شما. گفت:

در غم ما روزها بی گاه شد

روزها با سوزها همراه شد

روزها گر رفت، گو رو، باک نیست

تو بمان ای آن که جز تو پاک نیست

هر که جز ماهی، ز آبش سیر شد

هر که بی روزی است، روزش دیر شد

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«وَقْتُکَ أعَزُّ الأشیاء فَاشْغَلْهُ بأعَزِّ الأشیاء.»(4)

وقت تو عزیزترین چیزها است برای تو، پس آن را به عزیزترین چیزها مشغول کن.

همیشه توصیة مهم امامان معصوم علیهم السلام به یاران مخصوصشان در رابطه با حفظ «وقت» بوده، از جملة آن ها توصیة امام کاظم علیه السلام به هشام است که می فرمایند:

ص: 349

«یَا هِشَامُ اصْبِرْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ وَ اصْبِرْ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ فَإِنَّمَا الدُّنْیَا سَاعَةٌ فَمَا مَضَی فَلَیْسَ تَجِدُ لَهُ سُرُوراً وَ لَا حُزْناً وَ مَا لَمْ یَأْتِ مِنْهَا فَلَیْسَ تَعْرِفُهُ فَاصْبِرْ عَلَی تِلْکَ السَّاعَةِ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا فَکَأَنَّکَ قَدِ اغْتَبَطْتَ».(1)

ای هشام! بر طاعت خدا صبور باش، و از نافرمانی او خودداری کن، که دنیا یک ساعت است، زیرا از گذشتة آن اکنون نه شادی داری و نه غمی، و از آیندة آن آگاه نیستی که چه خواهد شد؛ پس بر این ساعتی که در آنی صبور باش و در آن بکوش، چونان که گویی وقتِ خوشی و شادی توست ...

در توصیة فوق به نحو بسیار کاربردی انسان را وارد مرحله ای می کنند که قلب بتواند با باقی ترین چیزها یعنی خداوند و اسماء الهی مرتبط شود و از آن انوار مقدس بهره مند گردد.

در فرهنگ دین موضوع تشویق به عمل، به آن معنی است که ابتدا انسان متوجه است خرج کردن خود در امور فانی در واقع یک نوع عمل نکردن و باطل بودن است و لذا وقتی می فرمایند به عمل مبادرت کنید، می دانند که نظر یارانشان متوجه عالم بقاء است و بر آن اساس توصیه می کنند که به عمل بپردازید. یعنی با آزادشدن از زمان گذشته و آینده و با توجه کردن به عالم بقاء، جهت قلب خود را به سوی آن عالم سیر دهید و در این راه به رفع حجاب هایی که مانع اتصال به آن عالم است بپردازید و آن گاه با آماده شدن قلب جهت قبول انوار عالم بقاء، به عمل بپردازید، و عمل چیزی جز اتصال به عالم بقاء نیست. در همین رابطه است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«وَ اللَّهِ مَا یُسَاوِی مَا مَضَی مِنْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ بِأَهْدَابِ بُرْدِی هَذَا وَ لَمَا بَقِیَ مِنْهَا أَشْبَهُ بِمَا مَضَی مِنَ الْمَاءِ بِالْمَاءِ وَ کُلٌّ إِلَی بَقَاءٍ وَشِیکٍ وَ زَوَالٍ قَرِیبٍ فَبَادِرُوا الْعَمَلَ وَ أَنْتُمْ فِی مَهَلِ الْأَنْفَاسِ وَ جِدَةِ الْأَحْلَاسِ قَبْلَ أَنْ تَأْخُذُوا بِالْکَظْمِ فَلَا یَنْفَعَ النَّدَم».(2)

به خدا سوگند آنچه از دنیایتان سپری شد کم تر و بی ارزش تر از این شاخه های خرماست، و آنچه از آن باقی مانده شبیه تر است به کم شدن آب از مخزن آب، هریک از شما شتابکارانه و سریع به دار بقاء و ابدیت رهسپارید و به دورشدن از نعمت حیاتِ دنیا، پس

ص: 350

اکنون که از سرمایة گرانبهای عمر و مهلت خداوندی برخوردار و بر مرکب شاهوار تلاش و جدیت سوار هستید به عمل بشتابید؛ قبل از آن که شروع به پوزش خواهی کنید، به امید این که آن ها خشمشان را برای شما فرو خورند، که در آن حال پشیمانی سودی نخواهد داشت.

پس در واقع کار واقعی که باید بدان مبادرت کرد همانی است که باید به خدا متصل شد. مولوی در این رابطه می گوید:

کار آن دارد که حق را شد مرید

از برای او ز هر کاری برید

دیگران چون کودکان این روز چند

تا به شب در خاک بازی می کنند

گویدم از کار خستندند خلق

غرق بیکاری است جانش تا به حلق

و امیرالمؤمنین علیه السلام در رابطه با عَمَل در «وقت» و نجات از زندگیِ گرفتار در فرداهای وَهمی می فرمایند:

«بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ وَ ابْتَاعُوا مَا یَبْقَی لَکُمْ بِمَا یَزُولُ عَنْکُم».(1)

پیش اندازید عمل های خود را بر اجل های خود و بخرید آنچه را باقی می ماند از برای شما به آنچه زایل می شود از شما.

در این توصیة مهم می خواهند ما را متوجه کنند با گذران زمان، مگذر، در بستر آن چه در حال زوال است خود را زایل مکن، با جنبة باقی خود نظر به بقای محض بینداز و قلب را با آن آشنا کن.

ابوسعید خرّاز می گوید: «وقتِ عزیزِ خود را جز به عزیزترین چیزها مشغول مکن و عزیزترین چیزها، شغلی بُوَد بین الماضی و المستقبل».(2)

ابوبکر واسطی گوید: «افضل طاعات حفظ اوقات است».(3)

بالاترین اطاعت ها نظر به حضرت باقی است و پایدار ماندن در آن، که همان حفظ «وقت» است.

ص: 351

عبدالله مغربی گوید: «فاضل ترین اعمال؛ عمارت اوقات است به مراقبات».(1)

سعیدبن عبدالغفار گوید: به محمدبن یوسف گفتم مرا سفارش کن؛ گفت: اگر بتوانی که هیچ چیزی برایت مهم تر از وقتت نباشد، پس چنین کن.(2)

کوتاهی آرزو یکی از عالی ترین عواملی است که انسان را صاحب «وقت» می کند و موجب می شود انسان بر زمان مسلط شود و لذا امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

«رَحِمَ اللهُ اْمِرأً قَصَّرَ الَأمَلَ وَ بَادَرَ الأجَلَ وَ اغْتَنَمَ الْمَهَلَ وَ تَزَوَّدَ مِنَ الْعَمَلِ»،(3)

خدا رحمت کند کسی را که آرزوهایش را کوتاه نماید و پیشی گیرد بر اجل و غنیمت شمارد فرصت را و توشه برگیرد از عمل.

یا می فرمایند: «قَصِّرِ الْأمَلَ فإنَّ الْعُمْرَ قَصِیٌر وَ افْعَلِ الخَیْرَ فَإنَّ یَسِیرَهُ کَثِیٌر»،(4)

کوتاه کن آرزو را که عمر، کوتاه است، و به کار خیر بپرداز که کمِ آن بسیار است.

عطّار نیشابوری در توصیه ای سلوکی در رابطه با اربعین ثانی می فرماید:

پس آن گه ساز و ترتیب سفر کن

به کلی خویش را از خود به در کن

تو اصل کار خود را نیستی دان

که از هستی نیابی ذوق ایمان

بساز از جان، تو ساز اربعین ات

که تا ایزد بود یار و معین ات

بر آور اربعین ثانی، ای یار

تهی از خود شو و فارغ ز اغیار

به فکر اندر شده مستغرق وقت

بری گشته ز شرک و کبر و از مقت(5)

به ذکر اندر زبان با دل موافق

بدار ای جان که تا باشی تو صادق

مکن ذکری به جز تهلیل(6)

جانا

که تهلیل است بهتر ذکر دانا

ص: 352

دل خود را به جد و جهد می جوی

که تا گاهی ات بنماید تو را روی

اگر روی دل خود بازیابی

تمامت برگ خود را ساز یابی

چنانچه ملاحظه می فرمایید جناب عطار به دو چیز توجه می دهد؛ یکی به «وقت» و می گوید: با سیر و تفکرِ حضوری، مستغرق «وقت» باش تا از شرک به توحید و از کبر به بندگی سیر کنی، و یکی هم به «دل» توجه می دهد که همان سیر از علم حصولی، به علم حضوری و قلبی است. همان دو چیز گرانبهایی که حضرت صادق علیه السلام در مورد آن فرمودند: «لَیسَ فی الدّنیا شَئٌ اَعَزَّ مِن قَلبِکَ وَ وَقتِکَ ...»،(1) در دنیا چیزی عزیزتر از قلب و وقت تو نیست. زیرا آن گاه که «وقتْ» انسان را فرا گیرد و قلب به صحنه آید جز خدا در منظر انسان نمی ماند و این ارزشمندترین زندگی است.

انسانی که به جنبة مجرد خود توجه نکند و سیر به توحید صمدی نداشته باشد، همواره در زمان فانی به سر می برد و زمان هم که عبارت است از بَعدِ بعد از بعد. چنین انسانی در تصمیم های اساسی گرفتار بَعد و بعد می شود که به آن «تسویف» می گویند و لذا رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«یَا أَبَاذَرٍّ إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ بِأَمَلِکَ فَإِنَّکَ بِیَوْمِکَ وَ لَسْتَ بِمَا بَعْدَه»،(2)

ای اباذر: بر حذر باش از «تسویف» و بَعدگفتن در رابطه با آرزوهایی که داری، زیرا که تو در امروز هستی، و نه در بعد از امروز.

حضرت امام باقر علیه السلام در رابطه با حذر از «تسویف» می فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکَی»(3)، بپرهیز از «تسویف»، و به تأخیرانداختن، که آن دریایی است که بسیاری از افراد را هلاک کرده است.

«قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام کَتَبَ أَمِیرُالْمؤْمِنِینَ علیه السلام إِلَی بَعْضِ أَصْحَابِهِ یَعِظُهُ« أُوصِیکَ وَ نَفْسِی بِتَقْوَی مَنْ لَا تَحِلُّ مَعْصِیَتُهُ وَ لَا یُرْجَی غَیْرُهُ وَ لَا الْغِنَی إِلَّا بِهِ فَإِنَّ مَنِ اتَّقَی اللَّهَ عَزَّ وَ قَوِیَ وَ شَبِعَ وَ رَوِیَ

ص: 353

وَ رُفِعَ عَقْلُهُ عَنْ أَهْلِ الدُّنْیَا فَبَدَنُهُ مَعَ أَهْلِ الدُّنْیَا وَ قَلْبُهُ وَ عَقْلُهُ مُعَایِنُ الْآخِرَةِ فَأَطْفَأَ بِضَوْءِ قَلْبِهِ مَا أَبْصَرَتْ عَیْنَاهُ مِنْ حُبِّ الدُّنْیَا فَقَذِرَ حَرَامَهَا وَ جَانَبَ شُبُهَاتِهَا وَ أَضَرَّ وَ اللَّهِ بِالْحَلَالِ الصَّافِی إِلَّا مَا لَا بُدَّ مِنْهُ مِنْ کِسْرَةٍ یَشُدُّ بِهَا صُلْبَهُ وَ ثَوْبٍ یُوَارِی بِهِ عَوْرَتَهُ مِنْ أَغْلَظِ مَا یَجِدُ وَ أَخْشَنِهِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ فِی مَا لَا بُدَّ مِنْهُ ثِقَةٌ وَ لَا رَجَاءٌ فَوَقَعَتْ ثِقَتُهُ وَ رَجَاؤُهُ عَلَی خَالِقِ الْأَشْیَاءِ فَجَدَّ وَ اجْتَهَدَ وَ أَتْعَبَ بَدَنَهُ حَتَّی بَدَتِ الْأَضْلَاعُ وَ غَارَتِ الْعَیْنَانِ فَأَبْدَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِکَ قُوَّةً فِی بَدَنِهِ وَ شِدَّةً فِی عَقْلِهِ وَ مَا ذُخِرَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ أَکْثَرُ: فَارْفُضِ الدُّنْیَا فَإِنَّ حُبَّ الدُّنْیَا یُعْمِی وَ یُصِمُّ وَ یُبْکِمُ وَ یُذِلُّ الرِّقَابَ فَتَدَارَکْ مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِکَ وَ لَا تَقُلْ غَداً وَ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلَی الْأَمَانِیِ وَ التَّسْوِیفِ حَتَّی أَتَاهُمْ أَمْرُ اللَّهِ بَغْتَةً وَ هُمْ غَافِلُونَ فَنُقِلُوا عَلَی أَعْوَادِهِمْ إِلَی قُبُورِهِمُ الْمُظْلِمَةِ الضَّیِّقَةِ وَ قَدْ أَسْلَمَهُمُ الْأَوْلَادُ وَ الْأَهْلُونَ فَانْقَطِعْ إِلَی اللَّهِ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ مِنْ رَفْضِ الدُّنْیَا وَ عَزْمٍ لَیْسَ فِیهِ انْکِسَارٌ وَ لَا انْخِزَالٌ أَعَانَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ عَلَی طَاعَتِهِ وَ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکَ لِمَرْضَاتِه».(1)

امام صادق علیه السلام فرمودند: امیر المؤمنین علیه السلام به یکی از یاران خود نوشتند و او را موعظه فرمودند و گفتند: تو را و هم چنین خود را به تقوی و پرهیزگاری از خدا دعوت می کنم، خدائی که معصیت او روا نیست و به جز او امیدی نمی باشد و توانگری در دست او هست. هر کس از خداوند بترسد نیرو می گیرد و شکمش سیر می شود و سیراب می گردد، عقلش بالا می رود و از اهل دنیا فاصله پیدا می کند، در این هنگام بدن وی با اهل دنیا هست ولی قلب و عقل او جهان آخرت را مشاهده می کند. او با روشنائی دل حقائق را می نگرد و محبت دنیا را از دلش بیرون می سازد، از حرام آن خود را به کنار می کشد و از شبهات دوری می نماید، مال حلال صاف را هم برای خود روا نمی دارد مگر در آن جایی که برای دفع ضرر و سد جوع از آن استفاده می کند. او فقط جامه ای که بتواند بدنش را بپوشاند در برمی کند و از میان لباس ها پارچه های خشن را انتخاب می نماید، از آنچه بدست می آورد و در اختیارش قرار می گیرد اطمینان پیدا نمی کند و به آن امیدوار نمی شود، اطمینان و امیدواری او فقط به خداوند می باشد. در راه خداوند کوشش می کند و جد و جهد دارد و خود را خسته می نماید تا آنگاه که فقرات

ص: 354

او ظاهر می شد و چشم او به گودی می افتد، خداوند در همین حال به او نیروی بدنی می دهد و عقلش را کامل می کرد و آنچه در آخرت برای او ذخیره شده بیشتر است.

پس دنیا را ترک کن و بدان که محبت دنیا کور می کند و گنگ می گرداند و کر می سازد، دوستی دنیا گردن ها را پائین می آورد، اینک از عمر باقیمانده استفاده کن و نگو فردا و یا پس فردا، هر کس قبل از شما هلاک شد به خاطر آرزوها و فردا،فردا گفتن ها بود.

آن جماعت در حالی که در هوس ها و آرزوها بودند ناگهان فرمان خداوند در رسید و همه مردند و بر روی تابوت ها قرار گرفتند و به قبرها منتقل شدند و در آن جای تاریک و تنگ منزل نمودند، در حالی که فرزندان و زنان، آن ها آنان را رها کردند. اینک با دلی آرام بطرف خداوند توجه کن و مانند کسی که دنیا را ترک گفته و با تصمیم و اراده بطرف مقصدی حرکت می کند و سستی به خود راه نمی دهد، ثابت باشید، خداوند ما و شما را به طاعت خود یاری کند و برای آنچه دوست می دارد توفیق دهد.

حتماً استحضار دارید که تنها با گذشت از زمان فانی می توان به «وقت» یا زمان باقی رفت. در زمان باقی، انسان با جنبه ای از خود روبه رو می شود که همان جنبة «عَلَّمَ ادَمَ الاَسْماءَ کُلَّها»(1) است و به همین جهت گفته می شود انسان می تواند موجود عالَم داری باشد. عالَم داربودن صورت دیگری از «وقت» داشتن یا «ابن الوقت» بودن است که عرفا مدّ نظر دارند. فکر واقعی که سیر به سوی حق است در این حالت سراغ انسان می آید و وجود مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه که عین در حضوربودن با حق هستند، در واقع صاحب اصلی وقت و عصراند، و با ظهور حضرت آن تفکری که به نحو حضوری سیر به سوی حق است به بشر باز می گردد(2)

و پیگیری این نوع بحث ها إن شاءالله می تواند زمینة آن تفکر و آن ظهور باشد.

متأسفانه رعایت وقت و فرصت در روح غرب زده، به معنی توجه به زمان فانی است که انسان از طریق آن از درگاه وجود و حقیقت رانده می شود. بشر امروز از «وقت» و حضور دور شده و گرفتار بی غمی است. زمان فانی با نفس امّاره می آید و با آمدن آن، زمان باقی در خفا

ص: 355

می رود و با رفتن نفس امّاره باز به حضور می آید. بشر غرب زدة گرفتار ظلمات آخرالزمان، نه زمان باقی را می فهمد و نه بقیة الله را، بلکه حجاب آن هاست.

عرفا وقتی می گویند: «دَم غنیمت شمر» به معنی حفظ «وقت» است. در حالی که دم غنیمت شمرِ بشر امروز یک نحوه نیست انگاری است، چون «وقت» ندارد و در بی عالَمی به سر می برد، چون نه عالَم بقاء را می شناسد و نه سروری حضرت صاحب العصر و الزمان عجل الله تعالی فرجه را پذیرفته و نه منتظر اوست، تا آمادة پذیرش او شود و لذا حجاب نور «بقیة الله» است چون از زمان باقی که صاحب آن حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه است بیگانه است، و حتی با او دشمنی می کند، همچنان که آزادی بشر غربی آزادی از حضور و قرب است، نه آزادی برای انتخاب قرب الهی. بشر غربی همان طور که آزادی شیطانی دارد، «وقت» او نیز شیطانی است. «وقتِ» او به جای آن که برای او آرامش به همراه آورد، عجله پدید می آورد و «اَلْعَجَلَةُ لِلشّیطان»(1) عجله از شیطان است و لذا اگر به اسم «حضور» وارد یک نوع بی غمی و بی دردی می شود، آن حضور، حضور و اتحاد با شیطان است.

بشری که در دیدار، غربزده است هرگز نمی تواند زمان باقی را بیابد تا به شوق زمان باقی، خود را از زمان فانی آزاد کند، گرفتار زمان یا گرفتار مکر لیل و نهار است.(2)

غرب می کوشد وقت شیطانی خود را به همة ملل سرایت دهد تا متون مقدس را با وقت غربی بخوانند و این فاجعة دوران ما است و موجب شده تا از متون دینی بهرة کافی نبریم.

اگر ملاحظه می شود جوانان امروز به دنبال حال و حضور هستند، به جهت آن است که در عمق فطرت خود نور زمان باقی و «وقت» را می شناسند و متأسفانه مصداق آن را با بی غمی های لیبرالیسم و یا فرقه های صوفی زدة الکی خوشِ حاصل لیبرالیسم، اشتباه گرفته و به همین جهت اگر با عالَم بقیة اللهی آشنا شوند به سوی آن سرعت می گیرند.

امیدواریم با این توضیحات؛ روایاتی که از «وقت» سخن می گویند را به «وقت» غربی و یا زمان فانی تعبیر نکنید، و بدانید اگر ظلمات زمان فانی را بشناسید و بخواهید از آن آزاد شوید،

ص: 356

سخنان پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام در رابطه با حفظ «وقت» و فرصت، معنی فوق العاده کارسازی خواهد داشت. به این امید با یک سخن نسبتاً طولانی از امیرالمؤمنین بحث «وقت» را پایان می دهیم.

قال امیرالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام : «إِنَّمَا الدُّنْیَا ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ یَوْمٌ مَضَی بِمَا فِیهِ فَلَیْسَ بِعَائِدٍ وَ یَوْمٌ أَنْتَ فِیهِ یَحِقُّ عَلَیْکَ اغْتِنَامُهُ وَ یَوْمٌ لَا تَدْرِی [هَلْ أَنْتَ] مِنْ أَهْلِهِ وَ لَعَلَّکَ رَاحِلٌ فِیهِ وَ أَمَّا أَمْسِ فَحَکِیمٌ مُؤَدِّبٌ وَ أَمَّا الْیَوْمُ فَصَدِیقٌ مُوَدِّعٌ وَ أَمَّا غَداً فَإِنَّمَا فِی یَدِکَ مِنْهُ الْأَمَلُ فَإِنْ یَکُ أَمْسِ سَبَقَکَ بِنَفْسِهِ فَقَدْ أَبْقَی فِی یَدَیْکَ حِکْمَتَهُ وَ إِنْ یَکُ یَوْمُکَ هَذَا آنَسَکَ بِقُدُومِهِ فَقَدْ کَانَ طَوِیلَ الْغَیْبَةِ عَنْکَ وَ هُوَ سَرِیعُ الرِّحْلَةِ عَنْکَ فَتَزَوَّدْ مِنْهُ وَ أَحْسِنْ وَدَاعَهُ خُذْ بِالْبَقِیَّةِ فِی الْعَمَلِ وَ إِیَّاکَ وَ الِاغْتِرَارَ بِالْأَمَلِ وَ لَا یَدْخُلُ عَلَیْکَ الْیَوْمَ هَمُّ غَدٍ یَکْفِیکَ هَمَّهُ وَ غَداً إِذَا أَحَلَّ لِتَشْغَلَهُ إِنَّکَ إِنْ حَمَلْتَ عَلَی الْیَوْمِ هَمَّ غَدٍ زِدْتَ فِی حُزْنِکَ وَ تَعَبِکَ وَ تَکَلَّفْتَ أَنْ تَجْمَعَ فِی یَوْمِکَ مَا یَکْفِیکَ أَیَّاماً فَعَظُمَ الْحُزْنُ وَ زَادَ الشُّغْلُ وَ اشْتَدَّ التَّعَبُ وَ ضَعُفَ الْعَمَلُ لِلْأَمَلِ وَ لَوْ أَخْلَیْتَ قَلْبَکَ مِنَ الْأَمَلِ تَجِدُ ذَلِکَ الْعَمَلَ ِ.

أَ وَ لَا تَرَی أَنَّ الدُّنْیَا سَاعَةٌ بَیْنَ سَاعَتَیْنِ سَاعَةٍ مَضَتْ وَ سَاعَةٍ بَقِیَتْ وَ سَاعَةٍ أَنْتَ فِیهَا، فَأَمَّا الْمَاضِیَةُ وَ الْبَاقِیَةُ فَلَسْتَ تَجِدُ لِرِخَائِهِمَا لَذَّةً وَ لَا لِشِدَّتِهِمَا أَلَماً فَأَنْزِلِ السَّاعَةَ الْمَاضِیَةَ وَ السَّاعَةَ الَّتِی أَنْتَ فِیهَا مَنْزِلَةَ الضَّیْفَیْنِ نَزَلَا بِکَ فَظَعَنَ الرَّاحِلُ عَنْکَ بِذَمِّهِ إِیَّاکَ وَ حَلَّ النَّازِلُ بِکَ بِالتَّجْرِبَةِ لَکَ فَإِحْسَانُکَ إِلَی الثَّاوِی یَمْحُو إِسَاءَتَکَ إِلَی الْمَاضِی فَأَدْرِکْ مَا أَضَعْتَ بِاغْتِنَامِکَ فِیمَا اسْتَقْبَلْتَ وَ احْذَرْ أَنْ تَجْتَمِعَ عَلَیْکَ شَهَادَتُهُمَا فَیُوبِقَاکَ».(1)

دنیا سه روز است؛ روزی که با هرچه در آن بود گذشت و باز نخواهد گشت، و روزی که در آن قرار داری و سزاوار است که آن را غنیمت دانی، و روزی که نمی دانی از چه کسی خواهد بود. و چه بسا تو در آن رخت به سرای دیگر کشی.

روزی که گذشت، حکیمی ادب کننده است، و روزی که در آن هستی دوستی در حال وداع، و اما از فردا تنها امیدی به آمدنش داری؛ پس از امروز توشه برگیر و از آن به شایستگی جدا شو. فقط به کاری که کرده ای اطمینان داشته باش، و از دل بستن و فریفته شدن به آرزو و

ص: 357

اَمَل بپرهیز؛ غم فردا را امروز به خود راه مده که غم امروزْ تو را بس است، و فردا با کار و گرفتاری خود بر تو وارد خواهد شد. اگر غم فردا را بر امروز خود بار کنی بر اندوه و رنج خویش افزوده ای، و بار چیزهایی را که باید در چند روز بکشی، در یک روز کشیده ای؛ و بدین گونه اندوه خود را بزرگ، و گرفتاری خود را فراوان، و رنج خود را زیاد کرده ای. و با دل بستن به آرزو از اقدام و کوشش باز مانده ای، در حالی که اگر دل خویش را از آرزو تهی ساخته بودی، به تلاش و کوشش بر می خاستی.

آیا نمی بینی که دنیا ساعتی میان دو ساعت است؟ ساعت گذشته، و ساعت باقی مانده، و ساعتی که در آن هستی؛ تو اکنون از آسایش ساعت گذشته و ساعت آینده لذتی نمی یابی، و از سختی آن ها دردی احساس نمی کنی، پس ساعت گذشته و ساعتی را که اکنون در آنی، همچون دو مهمان بدان که بر تو وارد شده اند. آن که پیش از تو رفته تو را نکوهش می کند، و آن که بر تو وارد شده تجربه ای از گذشته برایت آورده است. اکنون مواظب باش کاری نکنی که آن هم مانند مهمان دیروز ناراحت از خانه ات بیرون شود، اگر به این مهمان که اکنون در خانه ات هست احسان کنی جبران گذشته را خواهی کرد، پس با نیکی کردنِ به مهمان حاضر، جبران مهمان گذشته را بنما و کاری نکن که آن ها هر دو با تو دشمنی کنند که به زیانت تمام خواهد شد. به گفتة مولوی:

وقت تنگ و می رود آب فراخ

پیش از آن کز هجر گردی شاخ شاخ

شهره کهریزی ست پر، آب حیات

آب کش، تا بر دمد از تو نبات

آب خضر از جوی نطق اولیاء

می خوریم ای تشنه غافل بیا

در آخر دعای عرفه فرازهایی است که می تواند در سیری که می خواهیم شروع کنیم به عنوان دستورالعمل، مورد استفاده قرار گیرد، و به طرز عجیب و فوق العاده ای می تواند عامل فکر و ذکر و حفظ «وقت» باشد. اگر دیدی بعد از این سلسله بحث ها می توانی از طریق این مناجات با خدای خود مرتبط شوی، امیدوار باش که بیراهه نرفته ای، راه را تا انتها ادامه بده حتماً به نتیجه می رسی، إن شاءالله. اگر می خواستیم این قسمت از دعا را شرح دهیم احتیاج به مباحثی جداگانه داشتیم، لذا سعی شد به نحو بسیار مختصر باب نظر به این دعا برای عزیزان گشوده شود تا معنی ارتباط حضوری با خدا در عمل معنی خود را بنمایاند.

حضرت عرضه می دارند:

إِلَهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنَایَ فَکَیْفَ لا أَکُونُ فَقِیرا فِی فَقْرِی.

خدایا! در آن زمان که دارای امکانات مادی هستم، فقیرم، پس چگونه وقتی خود را خارج از آن امکانات مادی می یابم، فقیر نباشم و در حالتِ احساس فقر، آزاد از همة حجاب های دروغین، با تو به سر نبرم؟

إِلَهِی أَنَا الْجَاهِلُ فِی عِلْمِی فَکَیْفَ لا أَکُونُ جَهُولا فِی جَهْلِی.

خدایا! وقتی با داشتن علم به مفاهیم، هیچ نمی دانم، چگونه آن گاه که در مقابل انوار عظیم تو قرار می گیرم و معلوم می شود که هیچ نمی دانم، جاهل نباشم، تا در اثر آگاهی به جهل خود از حجاب اطلاعات، خود را آزاد نکنم و متصل به دریای علم تو نگردم؟

إِلَهِی إِنَّ اخْتِلافَ تَدْبِیرِکَ وَ سُرْعَةَ طَوَاءِ مَقَادِیرِکَ مَنَعاً عِبَادَکَ الْعَارِفِینَ بِکَ عَنِ السُّکُونِ إِلَی عَطَاءٍ وَ الْیَأْسِ مِنْکَ فِی بَلاءٍ.

خدایا! ظهور تدبیرهای متفاوت و سرعت سیر تقدیرهایت، مانع می شود، تا نه بندگانت به پایداری عطایت مطمئن شوند، و نه در موقع افتادن در بلاها نسبت به خارج شدن از آن ها مأیوس گردند. زیرا که همواره خود را در تدبیرات مختلف، به جلوات متفاوت می نمایانی، تا بندگانت نیز با همة جمالت آشنا گردند و گرفتار مفاهیم و ماهیات ثابتی نسبت به تو نباشند.

إِلَهِی مِنِّی مَا یَلِیقُ بِلُؤْمِی وَ مِنْکَ مَا یَلِیقُ بِکَرَمِکَ.

ص: 359

خدایا! من در ذات خود هیچ ام، هیچ - عدمی در طلب وجود و قوه ای طالب فعلیت- پس از من جز تقاضا و آمادگیِ پذیرش الطاف تو نمی سزد، و از تو نیز جز انتظار کرم و توجه به نیازهای من نمی باشد، من تمام وجودم را به عنوان تمام طلب در معرض کرم تو می گذارم و تو نیز با تمام کرمت بر جان من نظر کن که شایستة آن هستی.

إِلَهِی وَصَفْتَ نَفْسَکَ بِاللُّطْفِ وَ الرَّأْفَةِ لِی قَبْلَ وُجُودِ ضَعْفِی أَ فَتَمْنَعُنِی مِنْهُمَا بَعْدَ وُجُودِ ضَعْفِی.

خدایا! قبل از آن که نیازها و ضعف های من ظاهر گردند، تو خود را به لطف و رأفت وصف نمودی. آیا مگر ممکن است وقتی که ضعف و نیازهای من ظاهر و عرضه شد، از لطف و رأفت خود دریغ ورزی؟ ای همه لطف و رأفت!

إِلَهِی إِنْ ظَهَرَتِ الْمَحَاسِنُ مِنِّی فَبِفَضْلِکَ وَ لَکَ الْمِنَّةُ عَلَیَّ وَ إِنْ ظَهَرَتِ الْمَسَاوِی مِنِّی فَبِعَدْلِکَ وَ لَکَ الْحُجَّةُ عَلَیَّ.

خدایا! آن گاه که زیبایی هایی از من نمایان گردد، تو به فضل خود آن ها را نمایاندی و بر من منت نهادی، و اگر بدی هایم نمایان شد، به عدل خود چنین کردی - و آنچه استحقاق من بود نمایاندی - پس در هر حال حجت را بر من تمام کردی. و شأن تو چنین است که بنده ات را می پروری و او را در شرایط مختلف امتحان می کنی.

إِلَهِی کَیْفَ تَکِلُنِی وَ قَدْ تَکَفَّلْتَ لِی وَ کَیْفَ أُضَامُ وَ أَنْتَ النَّاصِرُ لِی أَمْ کَیْفَ أَخِیبُ وَ أَنْتَ الْحَفِیُّ بِی.

خدایا! چگونه ممکن است رهایم کنی، در حالی که عهده دار من شدی، و چگونه پایمال شوم در حالی که تو یاور من هستی، یا چگونه ممکن است ناامید شوم، در حالی که این چنین به من مهربانی؟ پس یک راه بیشتر نیست و آن این که تمام توجه قلبی خود را به تو بیندازم.

هَا أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ وَ کَیْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمَا هُوَ مَحَالٌ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ، أَمْ کَیْفَ أَشْکُو إِلَیْکَ حَالِی وَ هُوَ لا یَخْفَی عَلَیْکَ، أَمْ کَیْفَ أُتَرْجِمُ بِمَقَالِی وَ هُوَ مِنْکَ بَرَزٌ إِلَیْکَ، أَمْ کَیْفَ تُخَیِّبُ آمَالِی وَ هِیَ قَدْ وَفَدَتْ إِلَیْکَ، أَمْ کَیْفَ لا تُحْسِنُ أَحْوَالِی وَ بِکَ قَامَتْ.

ص: 360

اینک من با چنین امیدی، با فقر و نیاز کامل به تو متوسل می شوم، و چگونه به تو توسل جویم به آن چه که محال است آن به تو برسد - زیرا در ذات خود فقیرم و تو را شایستگی فقر نیست؟- و از طرفی چگونه از احوالات و از تنهایی خود به تو شکایت کنم، در حالی که آن از تو پنهان نیست؟ یا چگونه آن را برای تو بازگو کنم در حالی که آن از تو است و به سوی خودت آشکار شده؟ و یا چگونه از برآورده شدن آرزوهایم ناامید شوم در حالی که آن ها به درگاه تو وارد می شوند؟ و یا چگونه ممکن است احوال مرا نیکو نگردانی، در حالی که به نور تو قائم است.

إِلَهِی مَا أَلْطَفَکَ بِی مَعَ عَظِیمِ جَهْلِی وَ مَا أَرْحَمَکَ بِی مَعَ قَبِیحِ فِعْلِی.

خدایا! چقدر با آن همه جهل من نسبت به تو، تو به من لطف داری، و چقدر با آن همه بی ادبی نسبت به ساحت قدسی ات، تو به من مهربانی.

در این فراز به خدا عرضه می داری: با دیدن غفلت های خود نسبت به تو، نه تنها ضعف های خودم برایم نمایان گشت، از آن مهم تر لطف و رحمت بی کرانة تو برایمان نمایان شد، تا امیدوارانه راه بندگی تو را ادامه دهم.

إِلَهِی مَا أَقْرَبَکَ مِنِّی وَ أَبْعَدَنِی عَنْکَ وَ مَا أَرْأَفَکَ بِی فَمَا الَّذِی یَحْجُبُنِی عَنْکَ.

خدایا! چه اندازه تو به من نزدیکی، و چه اندازه من از تو دورم! و چه اندازه نسبت به من رأفت داری! پس آخر چه چیز مرا از تو این همه دور کرده و حجاب بین من و تو شده است؟ به عبارت دیگر جایی برای نظرکردن به تو برای من نمی ماند.

إِلَهِی عَلِمْتُ بِاخْتِلافِ الْآثَارِ وَ تَنَقُّلاتِ الْأَطْوَارِ أَنَّ مُرَادَکَ مِنِّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ حَتَّی لا أَجْهَلَکَ فِی شَیْ ءٍ.

خدایا! متوجه شده ام که مراد تو از به پاداشتن حوادث گوناگون و تغییرات موجود، آن است که خود را در همه چیز به من بشناسانی تا آن که از هیچ جهت به تو جاهل نباشم، و تو را با همة اسماء ات بشناسم و با همة اسماء ات عبادت کنم.

به هر رنگی که خواهی جامه می پوش

که من آن قد رعنا می شناسم

إِلَهِی کُلَّمَا أَخْرَسَنِی لُؤْمِی أَنْطَقَنِی کَرَمُکَ وَ کُلَّمَا آیَسَتْنِی أَوْصَافِی أَطْمَعَتْنِی مِنَنُکَ.

ص: 361

خدایا! هرگاه نظر به ضعف و ناقابلی ام، مرا در مقابل تو لال کرد و جرأت سخن گفتن را از من گرفت، کرم تو مرا به سخن در آورد. و هرگاه اخلاق و اوصافم مرا از اصلاح خود ناامید کرد، منت های تو مرا امید بخشید. در این فراز زیباترین شکل ارتباط عبد با رب به ظهور می رسد تا پوچی ها بر انسان غلبه نکند و راه ارتباط با خدا همواره باز بماند. گفت:

تو مگو ما را به آن شه راه نیست

با کریمان کارها دشوار نیست

إِلَهِی مَنْ کَانَتْ مَحَاسِنُهُ مَسَاوِیَ، فَکَیْفَ لا تَکُونُ مَسَاوِیهِ مَسَاوِیَ، وَ مَنْ کَانَتْ حَقَائِقُهُ دَعَاوِیَ، فَکَیْفَ لا تَکُونُ دَعَاوِیهِ دَعَاوِیَ.

خدایا! کسی که خوبی هایش نسبت به لطف تو کوتاهی و بدی محسوب می شود، چگونه کوتاهی ها و بدی هایش، بدی محسوب نشود؟ و کسی که حقیقت گویی اش ادعاهایی بیش نیست - چون همة حقیقت نزد تو است - پس چگونه ادعاها و مجازگویی هایش، ادعا به حساب نیاید و از حقیقت خالی نباشد؟

پس یک راه بیشتر نیست ای حقیقت مطلق، که فقط تو در صحنه جان من باشی و دیگر هیچ.

پیش شیری آهوئی بی هوش شد

هستیش در هست او روپوش شد

إِلَهِی حُکْمُکَ النَّافِذُ وَ مَشِیَّتُکَ الْقَاهِرَةُ لَمْ یَتْرُکَا لِذِی مَقَالٍ مَقَالا وَ لا لِذِی حَالٍ حَالا.

خدایا! آنچه حکم کنی، نافذ و تأثیرگذار است، و آنچه اراده فرمایی، بر هر مانعی غلبه کند، نه هیچ سخنی برای صاحب سخنی باقی گذارد، و نه هیچ حالی برای صاحب حالی. آنچه در صحنه می ماند حکم و ارادة تو است و این که من تمام جانم را در معرض حکم تو قرار دهم، تا ارتباط من که عین فقر می باشم، با تو که عین غنا هستی برقرار شود.

إِلَهِی کَمْ مِنْ طَاعَةٍ بَنَیْتُهَا وَ حَالَةٍ شَیَّدْتُهَا، هَدَمَ اعْتِمَادِی عَلَیْهَا عَدْلُکَ بَلْ أَقَالَنِی مِنْهَا فَضْلُکَ.

خدایا! چه بسیار طاعتی که بنا کردم آن را، و چه بسیار حالتی که آراستم آن حال را، ولی نظر به عدل تو آن ها را ویران ساخت، بلکه فضل تو بود که مرا امیدوار کرد به پذیرش عذرم،

ص: 362

زیرا چگونه آن عبادات و حالات را از خود بدانم و به آن ها اعتماد کنم و امید ثواب داشته باشم، در حالی که همه از سر توفیقی است که تو لطف می کنی، مگر این که به فضل تو امیدوار باشم.

هر عنایت که داری ای درویش

هدیة حق بدان نه کردة خویش

إِلَهِی إِنَّکَ تَعْلَمُ أَنِّی وَ إِنْ لَمْ تَدُمِ الطَّاعَةُ مِنِّی فِعْلا جَزْما فَقَدْ دَامَتْ مَحَبَّةً وَ عَزْما.

خدایا! تو خوب می دانی اگر اطاعت های من به صورت دائم ادامه ندارد ولی از لحاظ علاقه و تصمیم پایدار است و یک لحظه در عزم انجام آن ها کوتاه نیامده ام. پس مرا بر آن اساس بنگر که همواره توجه به تو دارم.

إِلَهِی کَیْفَ أَعْزِمُ وَ أَنْتَ الْقَاهِرُ وَ کَیْفَ لا أَعْزِمُ وَ أَنْتَ الْآمِرُ.

خدایا! چگونه تصمیم بر انجام عبادات بگیرم، در حالی که همه چیز در سیطرة تو است، و چگونه اراده را رها کنم، در حالی که تو فرمان داده ای با ارادة خودم آن اعمال را انجام دهم؟

پس بین جبر و تفویض و بین خوف و رجاء، امیدوارم در مسیر رضای تو قدم زنم.

إِلَهِی تَرَدُّدِی فِی الْآثَارِ یُوجِبُ بُعْدَ الْمَزَارِ فَاجْمَعْنِی عَلَیْکَ بِخِدْمَةٍ تُوصِلُنِی إِلَیْکَ، کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْکَ أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ، مَتَی غِبْتَ حَتَّی تَحْتَاجَ إِلَی دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ، وَ مَتَی بَعُدْتَ حَتَّی تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْکَ، عَمِیَتْ عَیْنٌ لا تَرَاکَ عَلَیْهَا رَقِیبا، وَ خَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّکَ نَصِیبا.

خدایا! توجه و تردد به آثار تو موجب دوری از دیدار تو است، پس مرا با خودت گرد آور از طریق عباداتی که به تو متصل شوم، چگونه به تو راه یابم و به رؤیت تو نایل شوم از طریق موجودی که در وجودش نیازمند به تو است؟ آیا مگر به غیر تو چیز دیگری را ظهوری هست- غیر از آنچه برای تو هست- تا آن که وسیلة ظهور تو باشد؟ چه موقع غایب بوده ای تا نیاز باشد که به کمک چیز دیگری به تو راه یابم؟ و در چه زمانی دور بوده ای تا آن که آثارت عامل اتصال من به تو گردند؟ کور است آن چشمی که نظارت تو را بر خود درک نمی کند، و زیان بار است معاملة بنده ای که بهره ای از دوستی ات را برای او مقرر نداشتی.

ص: 363

آیت الله جوادی آملی«حفظه الله تعالی» این فراز را به صورت زیر ترجمه فرموده اند:

«معبودا! تردد من در آثار، موجب دوری وصول و شهود می شود، پس مرا خدمتی فرمای تا به تو رساندم. چگونه با چیزهایی که در وجود خویش نیازمند تواند بر تو استدلال می شود؟ آیا مگر غیر تو را ظهوری است که تو را نبا شد و او سبب پیدایی تو شود؟ چه وقت از نظر پنهان شدی تا به دلیلی که به تو رهنمون شود، نیازمند گردی؟ و چه وقت از ما دور شدی تا آثار ما را به تو برساند؟ کور است دیده ای که تو را مراقب خود نبیند! و در زیان است سوداگری بنده ای که بهره ای از عشق تو در آن نیست.(1)

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را

کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را

غیبت نکرده ای که شوم طالب حضور

پنهان نگشته ای که هویدا کنم تو را

إِلَهِی أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَی الْآثَارِ فَأَرْجِعْنِی إِلَیْکَ بِکِسْوَةِ الْأَنْوَارِ وَ هِدَایَةِ الاسْتِبْصَارِ حَتَّی أَرْجِعَ إِلَیْکَ مِنْهَا کَمَا دَخَلْتُ إِلَیْکَ مِنْهَا مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إِلَیْهَا وَ مَرْفُوعَ الْهِمَّةِ عَنِ الاعْتِمَادِ عَلَیْهَا إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ.

خدایا! فرمان رجوع به آثار را دادی، پس مرا با پوششی از انوار و به راهنمایی مشاهده و استبصار، به سوی خود بازگردان، تا از طریق آن ها به تو بازگردم، چنانچه از طریق آن ها به کوی تو داخل شدم یا همان طور که ماوراء نظر به آثار، به سوی تو وارد شدم، در حالی که ضمیرم از نظر به آثار مصون، و همّتم از اتکای بر این آثار بالاتر باشد، این است تقاضای من از تو و تویی که بر هر چیز قادری، تقاضای مرا برآورده ساز، تا همواره مصون از این که پدیده ها را مستقل بنگرم و از تو محجوب شوم، تو را بنگرم، چه قبل از رؤیت آثار و چه بعد از رؤیت آن ها.

در این بخش حضرت اباعبدالله علیه السلام به خدای سبحان عرض می کنند: «خدایا! اگرچه در قرآن فرمودی؛ سراسر عالم نشانه های توحید است، ولی مرا به نشانه ها ارجاع مده، زیرا اگر مرا به آثار آفاقی و انفسی ارجاع دهی تا از نشانه ها به صاحب نشان برسم، باید مسیری بس طولانی

ص: 364

را طی کنم، خودت را به من نشان ده، این نشانه ها توان آن که تو را به طور کامل نشان دهند ندارند، تا بتوانم در بهترین حالت «وقت» خود، با تو به سر برم.

إِلَهِی هَذَا ذُلِّی ظَاهِرٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَ هَذَا حَالِی لا یَخْفَی عَلَیْکَ مِنْکَ أَطْلُبُ الْوُصُولَ إِلَیْکَ وَ بِکَ أَسْتَدِلُّ عَلَیْکَ فَاهْدِنِی بِنُورِکَ إِلَیْکَ وَ أَقِمْنِی بِصِدْقِ الْعُبُودِیَّةِ بَیْنَ یَدَیْکَ.

خدایا! این خواری من در برابر توست، و این حال من است که برای تو مخفی نیست، این منم و تقاضای اتصال به تو، فقط از طریق نور خودت امکان راهنمایی به سوی خودت میّسر است، پس به نور خودت مرا به سوی خودت راهنمایی نما و در محضر خودت بر عبودیتی خالص پایدارم دار.

إِلَهِی عَلِّمْنِی مِنْ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَ صُنِّی بِسِتْرِکَ الْمَصُونِ إِلَهِی حَقِّقْنِی بِحَقَائِقِ أَهْلِ الْقُرْبِ وَ اسْلُکْ بِی مَسْلَکَ أَهْلِ الْجَذْبِ.

خدایا! از علم خزینه شده و پنهانت که مخصوص اولیاء هست، به من بیاموز و با آن پرده ای که از هر ضعفی مصون است، مرا حفظ گردان، خدایا! به حقایق اهل قرب مرا محقق کن و در سلوک اهل جذب واردم گردان، تا از ساحت زندگی روزمرّه و علم حصولی و حجاب مفاهیم، به سوی علم حضوری و ارتباط با وجود حقایق سیر کنم و در رویارویی با وجودِ حقایق به انجذاب لازمه نایل آیم.

إِلَهِی أَغْنِنِی بِتَدْبِیرِکَ لِی عَنْ تَدْبِیرِی وَ بِاخْتِیَارِکَ عَنِ اخْتِیَارِی وَ أَوْقِفْنِی عَلَی مَرَاکِزِ اضْطِرَارِی.

خدایا! مرا با تدبیری که بر جان و قلب من روا می داری، از تدبیر ناقص خودم بی نیاز گردان، و با اختیاری که در امورات من اِعمال می داری، مرا از این که با انتخاب های ناقص، خود را سرگردان کنم، نجات بده و از نقاط ضعف و اضطرارم واقفم ساز تا بفهمم با تدبیر و اختیار تو می توانم راه را به سلامت طی کنم.

إِلَهِی أَخْرِجْنِی مِنْ ذُلِّ نَفْسِی وَ طَهِّرْنِی مِنْ شَکِّی وَ شِرْکِی قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِی بِکَ أَنْتَصِرُ فَانْصُرْنِی وَ عَلَیْکَ أَتَوَکَّلُ فَلا تَکِلْنِی وَ إِیَّاکَ أَسْأَلُ فَلا تُخَیِّبْنِی وَ فِی فَضْلِکَ أَرْغَبُ فَلا تَحْرِمْنِی وَ بِجَنَابِکَ أَنْتَسِبُ فَلا تُبْعِدْنِی وَ بِبَابِکَ أَقِفُ فَلا تَطْرُدْنِی.

ص: 365

خدایا! قبل از ورود در خاک گور، مرا از شک و شرک رها ساز. به کمک تو توانایی می جویم، پس توانایم کن، و بر تو توکل می کنم، پس مرا به خودم وانگذار، و از تو تقاضا می کنم، پس ناامیدم مکن، و به فضل تو دلخوشم، پس محرومم مکن، و به آستانه و درگاه تو خود را منتسب می کنم، پس دورم مگردان، و به درِ خانة تو ایستاده ام، پس ردَم مگردان.

همة ابعاد وجودم را در محضر تو قرار داده ام تا همة ابعاد وجودم خدایی شود و به معنی واقعی در «وقتِ» خود با تو مأنوس باشم.

إِلَهِی تَقَدَّسَ رِضَاکَ أَنْ یَکُونَ لَهُ عِلَّةٌ مِنْکَ فَکَیْفَ یَکُونُ لَهُ عِلَّةٌ مِنِّی.

خدایا! خوشنودی تو پاک تر از آن است که از جانب تو علت و انگیزه ای برای آن باشد، کجا رسد که انگیزه ای از من برای آن وجود داشته باشد.

سراسر وجود تو رضایت است بر بندگان و ذات تو محل حوادث نخواهد شد.

إِلَهِی أَنْتَ الْغَنِیُّ بِذَاتِکَ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ النَّفْعُ مِنْی فَکَیْفَ لا تَکُونُ غَنِیّا عَنِّی.

خدایا! تو در ذات خود غنی تر از آن هستی که از طرف من سودی به تو برسد، پس چگونه ممکن است از من و از ثنای من بی نیاز نباشی.

ثنای من قصة تماشاگری من است آن کمالات بی کرانه ات را.

إِلَهِی إِنَّ الْقَضَاءَ وَ الْقَدَرَ یُمَنِّینِی وَ إِنَّ الْهَوَی بِوَثَائِقِ الشَّهْوَةِ أَسَرَنِی فَکُنْ أَنْتَ النَّصِیرَ لِی حَتَّی تَنْصُرَنِی وَ تُبَصِّرَنِی وَ أَغْنِنِی بِفَضْلِکَ حَتَّی أَسْتَغْنِیَ بِکَ عَنْ طَلَبِی.

خدایا! قضا و قدرِ تو مرا به آرزو کشانده - تا در نظام اَحسنِ تو به اهداف متعالی خود دست یابم - و هوسْ با ریسمان شهوت مرا اسیر کرده، تا از آن اهدافِ متعالی محروم گردم، پس تویی یاور من تا آن جا که یاری ام کنی و بصیرم نمایی و بی نیازم گردانی تا آن حدّ که از سرگردانی ها نجات یابم.

أَنْتَ الَّذِی أَشْرَقْتَ الْأَنْوَارَ فِی قُلُوبِ أَوْلِیَائِکَ، حَتَّی عَرَفُوکَ وَ وَحَّدُوکَ، وَ أَنْتَ الَّذِی أَزَلْتَ الْأَغْیَارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبَّائِکَ، حَتَّی لَمْ یُحِبُّوا سِوَاکَ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی غَیْرِکَ، أَنْتَ الْمُونِسُ لَهُمْ حَیْثُ أَوْحَشَتْهُمُ الْعَوَالِمُ، وَ أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَهُمْ حَیْثُ اسْتَبَانَتْ لَهُمُ الْمَعَالِمُ.

ص: 366

خدایا! تو آن خدایی هستی که انوار را بر قلب اولیائت متجلی کردی، تا آن که تو را به نور خودت شناختند و متوجه یگانگی ات شدند. تویی که وجود غیر خودت را از قلب دوستانت زدودی، تا آن که جز تو به هیچ چیز محبت نداشته باشند، و به غیر تو امید نبندند، تو مونس آن ها شدی به طوری که از غیر تو گریزانند. تویی که راهنمایی شان کردی تا آن جا که نشانه های تو بر آنان نمایان شد - و همه چیز را جلوات جمال تو دیدند و دیگر هیچ-

مَا ذَا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَ مَا الَّذِی فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ.

خدایا! چه یافت آن کس که تو را گم کرد، و چه از دست داد آن کس که تو را یافت - سراسر عالم، وجود و ظهور تو است و بقیه وَهمیات دروغینی هستند که ذهن ما آن ها را ساخته-

لَقَدْ خَابَ مَنْ رَضِیَ دُونَکَ بَدَلا وَ لَقَدْ خَسِرَ مَنْ بَغَی عَنْکَ مُتَحَوِّلا کَیْفَ یُرْجَی سِوَاکَ وَ أَنْتَ مَا قَطَعْتَ الْإِحْسَانَ وَ کَیْفَ یُطْلَبُ مِنْ غَیْرِکَ وَ أَنْتَ مَا بَدَّلْتَ عَادَةَ الامْتِنَانِ.

ناکام ماند آن کس که به غیر تو راضی شد و به آن دل بست، و عمیقاً ضرر کرد آن کس که از تو گسست و به دیگری روی نمود، چگونه به غیر تو امیدوار شود و حال آن که تو احسانت را قطع نکرده ای، و چگونه از غیر تو درخواست نمود و حال آن که تو شیوة نیکوکاری را تغییر نداده ای؟

یَا مَنْ أَذَاقَ أَحِبَّاءَهُ حَلاوَةَ الْمُؤَانَسَةِ فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُتَمَلِّقِینَ، وَ یَا مَنْ أَلْبَسَ أَوْلِیَاءَهُ مَلابِسَ هَیْبَتِهِ فَقَامُوا بَیْنَ یَدَیْهِ مُسْتَغْفِرِینَ.

ای که به دوستانش شیرینی مؤانست با خود را چشاند، تا آن جا که در محضر او برای ادامة آن مؤانست به تملق ایستادند، ای که به اولیائش لباس هیبت اش را پوشاند، تا آن که در محضر او به استغفار قیام کردند- و از این طریق گمشدة آن ها را به آن ها نمایاندی تا از بیراهه های سراسر پوچی و بیهودگی رهایی یابند.-

أَنْتَ الذَّاکِرُ قَبْلَ الذَّاکِرِینَ وَ أَنْتَ الْبَادِی بِالْإِحْسَانِ قَبْلَ تَوَجُّهِ الْعَابِدِینَ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ بِالْعَطَاءِ قَبْلَ طَلَبِ الطَّالِبِینَ وَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ثُمَّ لِمَا وَهَبْتَ لَنَا مِنَ الْمُسْتَقْرِضِینَ.

ص: 367

تویی آن که قبل از هرکس در یادها است، تویی شروع کننده به احسان، قبل از توجه عبادت کنندگان، و تویی بخشندة عطاها، قبل از تقاضای تقاضاکنندگان، و تویی که به فراوانی می بخشی، سپس از عطایی که خودت بخشیده ای از ما وام می خواهی. - به راستی که چه خدای کریمی هستی و چه اندازه جای امیدواری است وقتی تو پروردگار من باشی.-

إِلَهِی اطْلُبْنِی بِرَحْمَتِکَ حَتَّی أَصِلَ إِلَیْکَ وَ اجْذِبْنِی بِمَنِّکَ حَتَّی أُقْبِلَ عَلَیْکَ.

خدایا! از سر رحمتت مرا به طلب تا آن جا که به تو متصل گردم، و از سر منتِ خود مرا جذب کن، تا آن جا که به تو روی آورم - چون فقط در این صورت از بیهودگی رهایی می یابم. -

إِلَهِی إِنَّ رَجَائِی لا یَنْقَطِعُ عَنْکَ وَ إِنْ عَصَیْتُکَ کَمَا أَنَّ خَوْفِی لا یُزَایِلُنِی وَ إِنْ أَطَعْتُکَ فَقَدْ دَفَعَتْنِی الْعَوَالِمُ إِلَیْکَ وَ قَدْ أَوْقَعَنِی عِلْمِی بِکَرَمِکَ عَلَیْکَ.

خدایا! هرچند تو را معصیت کردم ولی امیدم از تو قطع نمی شود، همان طور که هرچند تو را اطاعت کنم، خوفم از تو زایل نمی گردد، حقیقتاً همة عوالم مرا به سوی تو می رانند و آگاهی من از کرم تو نیز مرا به سوی تو وارد می کند. پس:

بس که هست ازهمه چیز،ازهمه جا،روی به تو

به تو برگردد

اگر راهروی برگردد

إِلَهِی کَیْفَ أَخِیبُ وَ أَنْتَ أَمَلِی، أَمْ کَیْفَ أُهَانُ وَ عَلَیْکَ مُتَّکَلِی. إِلَهِی کَیْفَ أَسْتَعِزُّ وَ فِی الذِّلَّةِ أَرْکَزْتَنِی، أَمْ کَیْفَ لا أَسْتَعِزُّ وَ إِلَیْکَ نَسَبْتَنِی.

خدایا! چگونه از تو ناامید باشم در حالی که تو مقصد و آرزوی منی، و چگونه خوار باشم در حالی که اموراتم به دست تو است، و از طرف دیگر. خدایا! چگونه دعوی عزّت و استقلال کنم در حالی که در ذلّت ذاتی جایم دادی که از خود هیچ ندارم، و چگونه خود را سربلند نشمارم در حالی که مرا به خود نسبت دادی و در ذات خود عین اتصال به تو هستم.

إِلَهِی کَیْفَ لا أَفْتَقِرُ وَ أَنْتَ الَّذِی فِی الْفُقَرَاءِ أَقَمْتَنِی، أَمْ کَیْفَ أَفْتَقِرُ وَ أَنْتَ الَّذِی بِجُودِکَ أَغْنَیْتَنِی.

خدایا! چگونه احساس فقر نداشته باشم در حالی که مرا در عالم امکان، در فقراء جای دادی، که هرچه هست عین فقر است، و در وجود خود که می نگرم جان و قلبم گواهی می دهند که عین نیازمندی به تواند، و از طرف دیگر چگونه فقیر و نیازمند باشم، در حالی که

ص: 368

تو آنی که به بخشش خودت بی نیازم کردی و نور وجود خودت را در قلبم متجلی نمودی، تا تو را داشته باشم که تو همه چیزی.

وَ أَنْتَ الَّذِی لا إِلَهَ غَیْرُکَ تَعَرَّفْتَ لِکُلِّ شَیْ ءٍ فَمَا جَهِلَکَ شَیْ ءٌ وَ أَنْتَ الَّذِی تَعَرَّفْتَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ فَرَأَیْتُکَ ظَاهِرا فِی کُلِّ شَیْ ءٍ وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ.

تویی آن معبودی که غیر تو معبودی نیست، تا قطب جانم را تماماً به سوی تو اندازم، خود را به همه چیز شناساندی، پس هیچ چیز به تو جاهل نیست، و نیز تویی آن معبودی که در همه چیز خود را به من شناساندی. - پس در نتیجه تو را در هر چیز ظاهر دیدم و به واقع تو در همه چیز نمایان و ظاهری. جدایی بین مخلوقات و تو نیست که مخلوقات حجاب تو باشند، چه رسد که بخواهم علم خودم را به تو، در محدودة علت و معلول محدود بگردانم-

یَا مَنِ اسْتَوَی بِرَحْمَانِیَّتِهِ فَصَارَ الْعَرْشُ غَیْبا فِی ذَاتِهِ مَحَقْتَ الْآثَارَ بِالْآثَارِ وَ مَحَوْتَ الْأَغْیَارَ بِمُحِیطَاتِ أَفْلاکِ الْأَنْوَارِ.

ای آن که به رحمانیتش استواری یافت، پس عرش در ذات خود در مقابل عظمت پروردگاری ات غیب شد. با ظهور آثارت، همة آثار زایل گشت و همة اغیار را به احاطه های فلک های انوار، محو نمودی - و از این طریق حقیقتاً در عالم وجود چیزی برای غیر خود و اسماء خود باقی نگذارده ای، آنچه هست تویی، تو-

یَا مَنِ احْتَجَبَ فِی سُرَادِقَاتِ عَرْشِهِ عَنْ أَنْ تُدْرِکَهُ الْأَبْصَارُ یَا مَنْ تَجَلَّی بِکَمَالِ بَهَائِهِ فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ الاسْتِوَاءَ [مِنَ الاسْتِوَاءِ].

ای که در سراپرده های عرش، از این که چشم ها او را ببینند، محجوب است، ای که در نهایت بهاء و بزرگی تجلی یافت، پس در نتیجه استیلایش را بر همة عرصه های هستی محقق ساخته.

کَیْفَ تَخْفَی وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ، أَمْ کَیْفَ تَغِیبُ وَ أَنْتَ الرَّقِیبُ الْحَاضِرُ، إِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ.

ص: 369

چگونه از منظر قلب ها مخفی باشی در حالی که تنها تو ظاهر و آشکاری، یا چگونه غایب باشی، در حالی که تنها تویی مراقبِ حاضر. تو بر هر چیز قادر و مسلطی، و حمد خدای را بر این همه زیبایی، که تنها از اوست و به سوی او.

چنانچه ملاحظه فرمودید در این فراز از دعای عرفه انسانی با خدای خود در حال مناجات است که پروردگارش شراب طهور به او نوشانیده و ضمیرش از نظر به غیر ساقی نه تنها طاهر که مُطهِر نیز هست.(1)

زیرا قلب او چنان به حُبّ ساقی شیفته بود که جایگاهی برای محبت به دیگری در آن یافت نمی شد و در این دعا این شیفتگی را پایدار می دارد.

شایسته است چنین دعایی، مقصد همة فعالیت های فرهنگی باشد، زیرا مقصودی جز شناخت معبود از طریق خودِ معبود در آن نیست، و راه صحیح همین است، زیرا خدای سبحان با ذات خود بر ذات خویش دلالت می کند و همچنان که قبلاً به عرض رسید حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای صباح همین نکته را وصف می کنند و می فرمایند: «یا مَنْ دَلَّ عَلی ذاتِهِ بِذاتِه»، ای آن که به ذات خودت، خود را می نمایانی، و ممکن نیست که اگر دلیل عین مدلول نباشد بتوان به کمک دلیل بر همه مدلول به معنی واقعی و بدون حجاب، آگاهی یافت. در دعای رفیع عرفه چنین نکته ای به چشم می خورد که حضرت به خدا بر خدا استدلال می کند و او را از ذات آشکارش می شناسد و اظهار می دارد، ظهوری برای غیر خدای تعالی نیست تا آشکارکنندة خداوند باشد.

«این دعا برهان صدیقین را به حکمای متأله اسلامی تعلیم داد، و عرفا را نیز به شهود تشویق کرد، و متعبدان را هشدار داد و سالکان را بیدار کرد تا در وادی ایمنِ دوست قدم گذاشته و راهی را بپیمایند که عین هدف است، زیرا از خدا به خدا رسیدن، یعنی از مقصد به مقصود نایل آمدن.

دیگران نیز همچون ائمه معصومین علیهم السلام می توانند به وصال و شهود مزبور نایل شوند، گرچه هرکسی راهی ویژه برای نیل به حق دارد. بعضی از راه ها بسیار وسیع و روشن و برخی دیگر

ص: 370

باریک است. پس راه و رابطه ای ویژه بین هر انسانی با خدا هست که غیر خدا در آن، راه ندارد، چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام به خداوند عرض می کند: خدایا! اجازه ندادی بعضی از گناهانِ مرا حتی فرشتگانِ مأمور ثبت عقاید و افکار و اخلاق و اعمال، بفهمند و بنویسند «وَ الشَّاهِدَ لِمَا خَفِیَ عَنْهُمْ وَ بِرَحْمَتِکَ أَخْفَیْتَهُ وَ بِفَضْلِکَ سَتَرْتَهُ».(1) پس هر انسان با پرودگار جهان رابطه ای ویژه دارد که بر ملائکه نیز پوشیده است».(2)

پس چنانچه بخواهیم فعالیت های فرهنگی، عبادی ما در مورد خود و دیگران گرفتار پوچی و بی ثمری نشود باید آن را به عالم قدس متصل کرد و فراموش نفرمایید که خداوند در رابطه با ملاقات جمال ربوبیتش فرمود: «فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»(3) هرکس امید آن دارد که پروردگار خود را ملاقات کند، باید به عمل صالح مبادرت ورزد و اَحدی را در عبادت پروردگار خود سهیم نکند. پس جای امیدواری جهت ملاقات خدا، برای همیشه باقی است.

حرف خود را با آخرین سطوری که در مقدمه عرض شد به پایان می رسانیم که؛

«إن شاءالله توانسته باشیم بذری در این آخرالزمان بیفشانیم که منجر به شکافتن ظلمات معرفتی آخرالزمان گردد»،(4)

و معرفت حضوری، که طلیعة ظهور مقدس آن حضرت است مورد توجه قرار گیرد.

به امید وصلی که حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه»، آن بصیرِ دوران و ثابتِ عصر، در غزل مشهورشان در ما ایجاد می کنند، بحث را تمام می کنیم. می فرماید:

غم مخور ایام هجران رو به پایان می رود

این خماری از سرِ ما می گساران می رود

پرده را از روی ماه خویش بالا می زند

غمزه را سر می دهد غم ازدل وجان می رود

بلبل اندر شاخسار گل هویدا می شود

زاغ با صد شرمساری از گلستان می رود

ص: 371

محفل از نور رخ او نور افشان می شود

هرچه غیر از ذکر یار از یاد رندان می رود

ابرها از نور خورشید رخش پنهان شوند

پرده از رخسار آن سرو خرامان می رود

وعده دیدار نزدیک است یاران مژده باد

روز وصلش می رسدایام هجران می رود(1)

«والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته»

ص: 372

آثار منتشر شده از استاد طاهرزاده

· معرفت النفس و الحشر (ترجمه و تنقیح اسفار جلد 8 و 9)

· گزینش تکنولوژی از دریچه بینش توحیدی

· علل تزلزل تمدن غرب

· آشتی با خدا ازطریق آشتی باخود راستین

· جوان و انتخاب بزرگ

· روزه، دریچه ای به عالم معنا

· ده نکته از معرفت النفس

· ماه رجب، ماه یگانه شدن با خدا

· کربلا، مبارزه با پوچی ها (جلد 1و2)

· زیارت عاشورا، اتحادی روحانی با امام حسین علیه السلام

· فرزندم این چنین باید بود (شرح نامة31 نهج البلاغه) (جلد 1و2)

· فلسفه حضور تاریخی حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه

· مبانی معرفتی مهدویت

· مقام لیلة القدری فاطمه علیها السلام

· از برهان تا عرفان (شرح برهان صدیقین و حرکت جوهری)

· جایگاه رزق انسان در هستی

· زیارت آل یس، نظر به مقصد جان هر انسان

· فرهنگ مدرنیته و توهّم

· دعای ندبه، زندگی در فردایی نورانی

· معاد؛ بازگشت به جدّی ترین زندگی

· بصیرت حضرت فاطمه علیها السلام

· جایگاه و معنی واسطه فیض

· هدف حیات زمینی آدم

· صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله عامل قدسی شدن روح

· زن، آن گونه که باید باشد

ص: 374

· جایگاه جنّ و شیطان و جادوگر در عالم

· عالم انسان دینی

ادب خیال، عقل و قلب

ص: 375