ص: 2

ص: 3

ص: 4

خاصیت به...........................................................32

خاصیت سیب .....................................................33

خاصیت زیتون .....................................................33

خاصیت انجیر .....................................................33

خاصیت خرما .....................................................34

خاصیت مویز ......................................................35

خاصیت خربزه ....................................................35

خاصیت گلابی ....................................................36

خاصیت انار ........................................................36

خاصیت انگور .....................................................37

خاصیت آلو ........................................................37

خاصیت برخی سبزی جات از دیدگاه روایات ...............37

خاصیت باقلا ......................................................37

خاصیت کدو ......................................................38

خاصیت کرفس ..................................................38

خاصیت پیاز ......................................................38

خاصیت شلغم ....................................................38

خاصیت روغن زیتون ............................................39

خاصیت تره ........................................................39

خاصیت کاهو ......................................................39

خاصیت بادنجان .................................................40

خاصیت هویج .....................................................40

خاصیت ریحان .....................................................40

خاصیت ترب .......................................................41

خاصیت کاسنی .................................................41

خاصیت سیر ......................................................41

ص: 6

سازگاری علم روز و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) 41

انگور ................................................................42

سیب ................................................................43

انار ...................................................................44

بِه .....................................................................46

انجیر ................................................................46

خرما ................................................................47

کاهو .................................................................48

کاسنی ............................................................49

فصل دوم: آداب خوردن میوه در اسلام .....................52

1. شستن میوه قبل از خوردن ...............................52

2. یاد خدا هنگام خوردن میوه .................................53

3.استشمام میوه ها، از جمله سیب .......................53

4. دعا کردن هنگام دیدن میوه نوبر ..........................53

5. خوردن میوه در آغاز فصلش و پرهیز از آن در پایان فصلش .............................................................53

6. پرهیز از خوردن چند میوه با هم ..........................54

7.خوردن میوه رسیده...........................................54

8.پوست نکندن میوه ...........................................55

9. رعایت حق همنشین در میوه خوردن ...................56

فصل سوم: کاشت و برداشت و توزیع میوه و سبزی جات

شیوه های تهیه و کاشت درخت میوه ...................59

پیونددرخت با شاخه غصبی ................................60

غصب زمین زراعتی ............................................60

ص: 7

شیوه های جا به جایی درختان ..............................60

کاشت سبزی جات و مبارزه با آفات آن ها ..................61

کاشتن درخت و گیاه در منزل و اماکن عمومی ............63

احکام مساقات ...................................................65

شرایط مساقات ...................................................65

مساقات در صیفی جات .......................................66

مساقات درخت بدون نیاز به آبیاری...........................67

بر هم زدن قردادمساقات......................................67

مرگ یکی از طرفین .............................................68

شرط باطل درمساقات .........................................68

مزارعه............................................................70

شرایط مزارعه ...................................................70

برهم زدن مزارعه ...............................................74

حکم بطلان مزارعه بعداززراعت................................74

حکم حاصل دادن دوباره زراعت ..............................76

استفاده از آب فاضلاب برای آبیاری میوه و سبزی .......76

استفاده از آب های زیر زمینی برای کشاورزی ...........77

استفاده ازآب باغبانی برای وضوو شست وشو.........78

چندتوصیه به باغداران ........................................79

عناصر غذایی موردنیاز گیاهان ..............................80

سرمازدگی درختان میوه ........................................81

سرمازدگی بهاره .................................................81

روش های جلوگیری از سرمازدگی بهاره...................82

شکستن شاخه درختان ......................................83

هرس کردن درختان .............................................84

ص: 8

خرید و فروش میوه بر درخت ..................................84

تصرف باغ دیگران برای تفریح ................................85

تخلی زیر درخت میوه ..........................................86

خمس باغ میوه ..................................................87

سال خمسی زراعت ها.........................................87

فصل چهارم: احکام خوردن میوه

خوردن میوه در حال عبور از باغ ها (حق الماره) ..........90

خوردن میوه ریخته شده زیر درخت..........................92

نبریدن دست دزد میوه .........................................92

خوردن میوه از درختان در اماکن عمومی ..................93

خوردن میوه درخت همسایه..................................94

خوردن کرم میوه .................................................95

خوردن چیزهای ضرر دار .....................................96

خوردن و آشامیدن چیزهای نجس و متنجس ..........96

نجس شدن میوه ..............................................97

خمس غذا .....................................................98

تصرفات مجاز......................................................98

معامله باپول حرام..............................................100

جوازخوردن چیز حرام ونجس.................................101

فصل پنجم: مسائل مربوط به واکس و رنگ میوه

انجام اعمال شیمیایی بر میوه ..............................102

ص: 9

1. رنگ میوه ......................................................103

چگونگی رنگ زدن میوه ........................................104

2. واکس و موم زدن ...........................................105

واکس میوه، سمی یا غیر سمی ..........................105

3. گاز اتیلن در میوه ها ........................................107

وظایف کشاوزان مسئولین و مصرف کنندگان در مقابل شیمیایی کردن میوه ها .......................................107

الف)وظایف کشا ورزان .......................................108

تولید محصولات ارگانیک.......................................108

تولید محصول سالم ..........................................108

ب)وظایف مسئولین ...........................................109

نظارت وزارت بهداشت بر محصولات کشاورزی .........109

ج)وظایف مصرف کنندگان ....................................111

نخریدن میوه در غیر فصل خود .............................111

شستن و پوست کندن میوه ...............................111

فصل ششم: آداب نگهداری میوه و سبزی جات

نگهداری میوه ها و سبزی جات در سردخانه ............113

کارهای لازم قبل از نگهداری در سردخانه ................114

نگهداری میوه و سبزی در خانه ............................116

الف)روش نگهداری میوه ....................................116

نگهداری میوه در یخچال .....................................117

نگهداری برخی میوه ها در غیر یخچال ....................118

توصیه هایی برای نگهدای میوه ............................118

ص: 10

1. خارج کردن میوه در نایلون ...............................118

2. نگرفتن دُم میوه ها .........................................119

3. زمان شستن میوه ها ......................................119

4. ضربه نزدن به میوه هنگام جابه جایی و شستن ....119

5. جدا گذاشتن میوه ها از یکدیگر ..........................119

6. جلوگیری از کپک زدن میوه ...............................120

ب)روش نگهداری سبزی جات ..............................121

نمونه ای ازروش نگهداری برخی میوه ها و سبزی جات 122

منجمدکردن میوه .............................................122

نگهداری سیب زمینی و پیاز ................................123

نگهداری کاهو ..................................................124

روش نگهداری موز ............................................124

روش نگهداری خیار ..........................................125

روش نگهداری انگور و توت ................................125

روش نگهداری کیوی .......................................125

نکاتی برای مصرف میوه ..................................126

لزوم شست و شوی میوه ها .........................126

شست و شوی میوه ها و سبزی جات .............127

روش صحیح شست و شوی سبزی جات .............127

روش شست و شوی برخی میوه ها و سبزی جات ........128

شستن میوه با واکس و بدون واکس ......................129

کم کردن دورریز میوه ها .....................................130

سیب .............................................................130

انار.................................................................131

مصرف میوه های مانده و بد شکل .......................131

زیادی مصرف میوه ها و مضرات آن .......................132

ص: 11

لوبیا...............................................................132

سیب، گیلاس، هلو، آلو......................................132

ریواس............................................................133

خشک کردن میوه و سبزی جات ...........................133

مراحل خشکاندن سبزی جات ............................134

شست و شوی میوه های خشک شده ...............135

آشنایی بافرایند بسته بندی میوه وسبزی تازه.....136

اهداف بسته بندی............................................138

آبمیوه و امور مربوط به آن .................................138

الف)آبمیوه طبیعی ..........................................138

ب)آب میوه های صنعتی .................................139

مصرف آبمیوه ...............................................140

کنسانتره......................................................141

کاردرکارخانه آب میوه سازی وانجام کا نامشروع ....142

فصل هفتم: برخی آداب خرید و فروش

1. گران فروشی و حکم آن ..................................143

مشکلات و معضلات اجتماعی گران فروشی.........144

2.کم فروشی ................................................147

مهم ترین موانع کم فروشی ...............................149

کم فروشی وگران فروشی در فروش میوه و سبزی جات 150

3. قسم خوردن در معامله ..................................152

حکم قسم خوردن درمعامله ...............................154

4. احتکار میوه های مورد نیاز ............................154

حکم احتکار ..................................................154

ص: 12

مذمت احتکار در روایات ....................................154

احتکاردر غلات چهار گانه ..................................155

وظیفه دولت دربرابر احتکار.................................156

احتکارسایر احتیاجات مردم ................................156

5. بستن راه مردم (سد معبر) ............................156

اولویت استفاده از مکان عمومی .........................157

حکم سد معبر ................................................158

سدمعبر میوه فروش وسبزی فروش ...................159

6. غش و فریب کاری در معامله ( میوه و سبزی فروشی) 160

حکم غش در معامله ..........................................161

7. پرهیز از تبانی برای بالا بردن قیمت ها ................162

8. اجتناب از پنهان کردن عیب کالا ........................162

9.تعریف و تبلیغ در موقع فروش ............................162

10.بدگویی از کالا در موقع خرید آن ........................163

قیمت اجناس تورمی ..........................................163

حقوق کارگر از دیدگاه اسلام ...............................165

1.تعیین مزدقبل از کار........................................165

2.توافق درکار...................................................166

3.شتاب درپرداخت مزد........................................166

نکوهش ندادن حق کارگر ....................................167

فصل هشتم: احکام شرعی خرید و فروش میوه و سبزی جات

فروش انگور قبل از کشمش شدن .........................168

قصد خریدن و چشیدن میوه .................................168

ص: 13

بر هم زدن معامله در تاخیر تحویل سبزی و میوه.........169

شرط سلامت و رسیده بودن میوه به وسیله فروشنده 170

چند توصیه برای خرید میوه ..................................170

چگونگی تشخیص میوه رسیده ...........................171

غصب میوه دیگری و خوراندن به دیگری ...................174

تذکرات ..........................................................175

مسائل مربوط به محل فروش میوه ......................175

مقررات مربوط به میوه فروشی...........................178

1. درج قیمت میوه در مقابل مشتری ...................178

2. فروش جنس به صورت خالص .........................178

3. خرید و فروش با فاکتور ................................179

4. رعایت اخلاق بین فروشنده و خریدار ..................180

5. فروش با ترازوی دیجیتالی ...............................180

6. مسائل بهداشتی و زیبا سازی مکان فروش .....180

دلایل مختلف گرانی میوه .................................181

1. کم توجهی به دین و اعتقادات ........................181

2. حذف دلالان ................................................182

3.شکاف بین عرضه و تقاضا از دلایل افزایش قیمت میوه 182

4. توزیع میوه دولتی و تنظیم بازار...........................182

قاچاق میوه ......................................................183

منابع..............................................................186

ص: 14

گام دوم یعنی شناخت معروف و منکر در روابط اجتماعی ومعاملات اقتصادی، کاری است که با وجود برخی از آثار علمی و پژوهش های ارزشمند با نگاه تخصصی به هر صنف مورد توجه قرار نگرفته است. سلسله کتاب های« فقه وزندگی» به پژوهش و نگارش در حوزه اصناف خاص توجه دارد و بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی و آداب اسلامی هر اتحادیه صنفی ودست اندرکاران مشاغل مختلف تولیدی، توزیعی، و خدماتی را محور پژوهش و نگارش و اطلاع رسانی خویش می داند.

گام سوم در شناخت معروف و منکر به روابط مردم و حکومت ها اختصاص دارد، اسلامی شدن روابط دولت و ملت بالاترین گام به سوی رضای خداوند متعال محسوب می شود و در سایۀ پیروی از رهبری الهی و تسلیم دولت و ملت در برابر قوانین قرآن و عترت امکان پذیر است.

در حدود سالهای 1372 ش با آغاز فعالیت های ستاد امر به معروف و نهی از منکر طرح پژوهشی «فقه و زندگی» توسط جناب حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمّد

حسین فلاح زاده، پی ریزی شد. هدف طرح، تألیف و تدوین مجموعه کتاب هایی در زمینه آداب و احکام اسلامی برای اصناف و مشاغل گوناگون اقتصادی و بازاریان

ص: 16

کشور بود. با هماهنگی این دو نهاد فرهنگی تألیف حدود بیست جلد از این مجموعه در سال های آغاز کمک خوبی به بازاریان متدین در زمینه شناخت احکام شرعی و حلال وحرام مشاغل بشمار می رفت. اما مثل بسیاری دیگراز

طرح ها این کار هم به دلایل مختلف ناتمام ماند و در زمینۀ احکام فقهی بسیاری اصناف اثری فراهم نیامد.

ضرورت اسلامی شدن بازار، علاقه بسیاری از کسبۀ محترم در بخش های تولید و توزیع و خدمات و پیگیری دبیر محترم ستاد امر به معروف و نهی از منکر حجة الاسلام والمسلمین زرگر دام عزّه العالی سبب احیای مجدّد این طرح پژوهشی کاربردی در سال1393ش شد و تالیف و تدوین کتبی دیگر در زمینه فقه اصناف در دستور کار پژوهشکده امربه معروف و نهی از منکر قرار گرفت.

در سالهای آغازین، این پژوهش ها با هدایت و حمایت ستاد و نظارت علمی و فقهی برادران گرامی حجج اسلام محمد حسین فلاح زاده و محمود مهدی پور شکل گرفت و بیست و چند دفتر از آن فراهم آمد. اینک بار دیگر پس از

حدود چهارده سال، این کار ناتمام و بر زمین مانده به توفیق الهی و نظارت جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای حاج سید محمد تقی علوی و همکاری گروهی از فضلای حوزه

ص: 17

علمیه قم در پژوهشکده امر به معروف پیگیری می شود.

همیشه اصناف محترم و صاحبان مشاغل در انجام وظیفه خود نیاز به احکام و قوانین الهی دارند و لازم است معروف و منکرات صنفی را بشناسند. تحولات صنفی و دگرگونی ها در حوزه کسب و کار سبب می شود که احکام براساس نیازهای روز مورد بازنگری فقهی و علمی قرار گیرد وتفقه واجتهاد جدید ضرورت یابد. از این رو بار دیگر با استفاده از فتاوی مراجع بزرگوار تقلید و قوانین مصوب شورای نگهبان موضوعات کار نشده در برنامه پژوهشی قرار گرفت و پیست اثر جدید تحقیق و تولید شد. عناوین پژوهش های سال 1393 ش بدین شرح است:

احکام صنف طلاوجواهر

احکام تلفن همراه

احکام بازی های رایانه ای

احکام صنف اتوبوس رانی

احکام صنف فرش و تابلو فرش

احکام صنف کیف و کفش (سراجان)

احکام صنف ماهی فروشان

احکام صنف ناشران

احکام صنف پوشاک

ص: 18

احکام صنف نانوایان

احکام صنف رایانه و اینترنت

احکام صنف پرندگان و پرنده فروشان

احکام صنف اغذیه فروشان

احکام صنف پارکها

احکام عمومی کسب و کار

احکام صنف قهوه خانه ها احکام صنف الکتریکی

احکام صنف عطاری و دارو گیاهی

احکام صنف لوازم صوتی و تصویری

احکام بیمه ها

این دفتراز فقه و زندگی که با تلاش برادر گرامی حجة الاسلام والمسلمین محمود صادقی پدید آمده به احکام پوشاک اختصاص یافته است و امیدواریم محققان ودست اندرکاران محترم با ارائه تجارب و مسائل شرعی خویش ما را در تکمیل این اثریاری کنند.

با درخواست توفیق از خداوند دانا و توانا و یاری محققان حوزوی و همراهی اصناف کشور، بسیج اصناف و مسؤلان ستادهای امربه معروف، می توان به سوی اسلامی شدن بازار، آرامش روانی جامعه، کاهش جرم و تخلفات اقتصادی

ص: 19

و کسب رضای حضرت حق گام هایی بلندتر برداشت.

امیدواریم با شناخت احکام الهی در تمام بخش ها و اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی و در سایه فقه ناب اسلامی و با هدایت حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف، توحید و عدالت در سراسر عالم حاکم گردد. ان شاء الله.

قم پژوهشکده امربه معروف و نهی از منکر

خیابان سمیه کوچه 12 پلاک 355

Al-adl.ir

info@al-adl.ir

ص: 20

اساسی دارد، چرکه این مهم باید براساس قواعد ومقررات اسلامی بنا شده باشد، لذایادگیری احکام خرید وفروش برای دادستد برای میوه فروشان بسیار لازم وضروری است.

حضرت علی علیه السّلام فرمود:

یامعشرالتجارالفقه ثم امتجر، ای اهل تجارت اول با احکام شرعی تجارت آشنا شویدبعد وارد معامله گردید.

سه باراین جمله راتکرارکرد سپس حضرت ادامه داد وفرمود:

به خداسوگند دربین مردم ربا پنهان تراز حرکت مورچگان درسنگ سخت است ، یعنی چه بسیار معاملات ربوی صورت می گیرددر حالی که افراد اصلاً متوجه آن نیستند.

«برهرکسی که خودش به تجارت وسایر انواع کسب مشغول است واجب است احکام و مسائل مربوط به آن رایاد بگیرد تاصحیح آن رااز فاسدش بشناسد واز ربا سالم بماند.»

این نوشتار به طور مختصر به خواص میوه ها و سبزی جات، آداب خوردن و استفاده از آنان و مسائل شرعی و

ص: 22

اخلاقی مربوط به صنف میوه و تره بار، از تولید و پروش تا حمل و نقل و بسته بندی و فروش و مصرف آن می پردازد.

فروردین 1395 - شهر مقدس قم

الیاس صالحی

ص: 23

ص: 24

به چند اثر اشاره می شود:

هزینه ای که برای خرید مواد آرایشی صرف می شود برای خرید میوه خرج شود که هم سلامت را به ارمغان می آورد و هم ظاهری زیبا و با نشاط را.

میوه هایی مثل انگور، پرتقال، گریپ فروت، خیار (توجه: برخی خیار را جزء سبزی جات می دانند) تمشک، شاه توت، توت فرنگی، گوجه فرنگی برای زیبایی و لطافت پوست بسیار موثر هستند.

تمشک، با خاصیت تصفیه کنندگی کیفیت خون را بهتر کرده، بازسازی بافت ها را تسهیل می بخشند. همچنین برای گرمازدگی درمان بسیاری مفیدی هستند.

گیلاس، 68. لایچی، 69. لیمو ترش، 70. لیمو شیرین، 71. موز، 72.میوه اژدها، 73. میوه نان، 74. نارگیل، 75. نارنج، 76. نارنگی، 77. هلو، 78. هندوانه.(1)

56. گل کلم، 57. گوجه فرنگی، 58. لوبیا، 59. مارچوبه، 60. مرزنگوش وحشی، 61. مرزنگوش، 62. مرزه، 63. نخود فرنگی، 64. نعناع، 65. هندبابری، 66. هویج.(1)

هرگونه تلاش و کوشش در راه سالم سازی جسم؛ می تواند کوششی در راه تقویت بنیه های معنوی و انسانی محسوب گردد.

در این زمینه میوه ها برای شفابخشی و سلامت بشر، داروهای مفید و مؤثّری به شمار می روند. روایات اهل بیت (علیهم السّلام) با بردن نام و ذکر مؤلفه ها و شاخص های درمانی میوه ها، فواید و جایگاهشان را در درمان بیماری ها و امراض روحی و جسمی بشر یادآور شده اند، که در ذیل خاصیت برخی میوه ها و سبزی جات به اجمال ذکر می شود:

استخوان ها را محکم، رویش مو را زیاد، بیماری را برطرف می کند و با وجود آن، به دارو احتیاجی نیست»(1)

امام باقر (علیه السّلام) فرمود: «انجیر بخورید که برای قولنج نافع است»(2)

پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلم )فرمودند: «انجیر تازه و خشک بخورید؛ چرا که قدرت هم بستری را زیاد و بواسیر را ریشه کن می کند و برای نِقرِس و سردی مزاج مفید است».(3)

پرهیزکار خواهد شد».(1)

بخورد، مگر این که فرزندش زیبا و خوش اخلاق می گردد(1)».

زیرا تکلم آن ها را سرعت می بخشد».

خون تازه تولید می کند».(1)

نیست که در او رگی از جذام نباشد، و شلغم این رگ را می سوزاند».(1)

خواب آور است و غذا را هضم می کند».(1)

اهل بیت(علیهم السّلام) در آن زمان است؛ زیرا آن بزرگواران بدون وجود دستگاه های پیشرفته به خواص میوه ها و سبزی جات اشاره کرده اند. در ادامه به عنوان نمونه، به چند مورد از روایات که امروزه مورد تأیید علم تجربی قرار گرفته اند؛ اشاره می کنیم:

B و C می باشد.(1)

تطبیق این نکات با سخنان امام (علیه السّلام) گویای آن است که امام (علیه السّلام) به بیش تر این فواید و منافع اشاره فرموده است .

واحد ویتامین C دارد. (1)

این همه فایده برای سیب بافرمایش امام (علیه السّلام) مبنی بر مداوا کردن بیماران با سیب قابل انطباق است.

کودکان به رشد کامل نمی رسند، مگر این که خونشان صاف شود؛ خلط بیرون آید؛ کبد آن ها قوی شود؛ صورتشان نشاط پیدا کند و بدن آن ها سیراب شود. همچنین امام (علیه السّلام) فرمود: «انار معده را دباغی می کند.» باید دانست معده زمانی دباغی می شود که رطوبت زاید آن (که باعث سستی اعصاب معده می شود) خشک گردد و لذا در این صورت، غذا را بهتر هضم می کند و چون غذا خوب هضم شود، خون پاکیزه تولید می کند و چون خون پاکیزه شود، تغذیه بهتر و بدن قوی تر می گردد و در بدن نیرویی تولید می شود که در مقابل بیماری ها مقاوم می شود. جامعیت سخن امام و انطباق با علم روز موجب شگفتی است.

فراتر نیست.

از منظر پزشکان، بِه، چهره را زیبا می کند و مقوی و مفرح قلب و قوای مغز و معده و برای روح حیوانی و نفسانی نشاط آور است و بسیاری از اعضای بدن و مثانه را در کارشان کمک می کند؛ لذا ادرارآور و ملیّن معده است و درد آن را تسکین می دهد.

بر اساس تحقیقات، هر صد گرم بِه دارای 10 واحد ویتامین A و 8 واحد ویتامین B 1 و 21 واحد ویتامین C می باشد و

مقدار زیادی املاح معدنی مانند آهن و منگنز و کمی کلر دارد. (1)

عضلات را فعال می کند و اگر شب خورده شود، حرکت های روده ها را منظم و در جسم ایجاد صحت و نشاط می کند. انجیر هم لذت بخش است، هم غذا است و هم موجب صحت و سلامت است. انجیر در معالجه کبد و جلوگیری از فاسد شدن خون مؤثر است و برای پیشگیری از سل و سرطان نیز اثر دارد.

بر اساس تحقیقات، انجیر دارای ویتامین های A ، B و C می باشد. همچنین دارای مواد چربی و قندی و آهن و کلسیم است. (1)

خرما را پس از بررسی های بسیار، به دست آورده است.

از منظر پزشکان، در خرما فواید بسیاری وجود دارد. خرما بدن را گرم می کند؛ خون غلیظ پاکیزه ای به وجود می آورد و اگر با شیر خورده شود، قوه باه (نیروی جنسی) را تقویت می کند. جوشیده آن، برای رفع التهاب و سرفه های خشک و التهاب های ریه و تحریک ها مجاری ادرار مفید است. خرمای خشک هنگام خونریزی و اسهال و اصلاح لثه منفعت دارد و گفته شده که برای سرطان نیز نافع است؛ چون دارای ماده منیزیم می باشد که بر درمان سرطان اثر دارد.

بر اساس اظهار نظر پژوهشگران، در سرزمین هایی که خرما زیاد است، سرطان کم است و به زودی خواص دیگر خرما نیز کشف خواهد شد تا این سخن امام روشن تر شود که در خرما شفاست و بیماری ندارد.

در خرما ویتامین های B و C وجود دارد. قند، سلولز، مواد آلبومین، املاح معدنی و منیزیوم، بخشی از عناصر خرما را تشکیل می دهند. (1)

خون را صاف می کند».

از منظر پزشکان، کاهو دارای انواع ویتامین ها است و در آن، بسیاری از املاح معدنی وجود دارد، مشروط بر این که قسمتی که بیش تر آفتاب دیده است، خورده شود.

«نیومان»، شیمی دان می گوید: کاهو از نظر داشتن آهن بسیار غنی است. بر گلبول های قرمز خون می افزاید؛ لذا صورت و لب ها را سرخ می کند. اعصاب را آرامش می بخشد؛

خواب آور است؛ چشم را شفاف می کند و به رنگ مو می افزاید.

موارد مذکور از آثار تصفیه خون است که در کلام امام آمده بود. نیز گفته اند کاهو دارای ویتامین های A - B - C می باشد و در آن یُد و کلسیم و مواد قندی و چربی نیز وجود دارد و اگر خوب جویده شود، به هضم غذا کمک می کند.(1)

مصرف کاسنی برای ضعف اعصاب و ضعف بینایی و جلوگیری از فاسد شدن خون مفید است و بدن را پس از ضعف و لاغری تقویت می کند؛ قلب و کبد و کلیه را فعال و رحم زنان را تمیز می کند و تب را برطرف می سازد.

در باره این سخن امام که فرمود: «کاسنی نطفه را زیاد و فرزند را زیبا می کند.»؛ تأمل کن که در آن دو خاصیت برای کاسنی ذکر شده و این دو خاصیت حاصل نمی شود، مگر پس از تعدیل رحم و پاکی آن و پس از تقویت قلب و اعصاب و پس از تقویت بدن. گویا امام همه این منافع را با گفتن جمله مذکور در نظر داشته است!

آنچه گفته شد، سطری است از گفته های امام صادق (علیه السّلام) در باره خواص و منافع میوه ها و سبزی جات که همین مقدار نیز گویای علم و دانش سرشار امام و گستردگی شناخت آن حضرت و سایر معصومان : از علم طب است.(1)

ص: 50

خواهد چید».(1)

همان طور که بیان شد، موارد غذایی و میوه ها و سبزی جات، اگر چه هر یک به تنهایی داری فواید بیشماری است؛ به علت سردی و گرمی طبع آنان و موارد دیگر، میل کردن توأمان آن ها باعث بیماری و مشکلات مزاجی می شود، همان طور که در روایات و علم پزشکی مطرح به این نکته اشاره شده است.

برای مصرف میوه و سبزی جات دستورات و رهنموده هایی از اهل بیت(علیهم السّلام) رسیده که به برخی از آن ها اشاره می شود:

آغاز آمدنشان ؛ زیرا خوردن میوه ها [در آغاز فصلشان] مایه سلامت تن و از بین بردن غم و اندوه اند؛ و در اواخر فصلشان آن ها را نخورید ؛ چون مایه بیماری هستند».(1)

بر اساس روایتی دیگر از آن حضرت: «میوه را در آغازِ به بازار آمدن بخورید».(2)

شاید منظور پیامبر (صلّی الله علیه و آله وسلم ) استفاده از میوه تازه و پرهیز از میوه های نامرغوب و غیر تازه باشد.

برسد»(1)

ایشان انگور را به دلیل خوب رسیده بودنش شفای بسیاری دردها عنوان کرده اند.

است. کارشناسان تغذیه نیز بر این باورند که بهترین راه برای رهایی از انواع بیماری ها، از جمله مبارزه با سرطان­ها، خوردن میوه ها با پوست است. پژوهشگران به این نتیجه رسیده اند که بعضی از انواع آنتی اکسیدان های محافظ سلامتی، در پوست میوه ها موجود است. بنابراین، دور ریختن پوست آن ها عاقلانه نیست.

به طور مثال، خیار اگر با پوست خورده شود، برای جلوگیری از فشار خون مفید است. شاید این مسائل و روایات باعث شده که برخی از مراجع مانند امام خمینی(قدسّ سرّه)(1) به کراهت پوست کندن میوه فتوا بدهند.(2)

کار را نکن».(1)

علت نهی از این کار، آن است که چنین شیوه ای گویای نوعی حرص و ولع است و طبعاً این کار به حیثیت شخص لطمه می زند و چه بسا تضییع حقّ رفیق و هم خوراکش را موجب می شود .

رهنمودهای اسلام در این زمینه بسیار مهم و ارزشمند است که با عنایت به زمان صدور آن ها، این نکات در نوع خود معجزه علمی پیشوایان دین محسوب می شوند. در این باره توجّه به دو نکته حائز اهمّیت است:

الف. آموزه های اسلام در باره خوردن ، تنها سلامت جسم را تضمین نمی کند؛ بلکه متضمّن بهداشت جسم و جان انسان توأمان است .

ب. از آن جا که عقل و علم ما، بر همه رازهای آفرینش احاطه ندارد، ممکن است حکمت برخی از رهنمودهای اسلام هنوز مجهول مانده باشد؛ ولی بی تردید، این به معنای بی دلیل بودن آن رهنمودها نیست؛ چنان که حکمت شماری از احکام اسلام در گذشته مجهول بوده؛ امّا امروز، علم ، به راز آن ها پی برده است.

ص: 57

د. تکثیر از ریشه

ه- . تکثیر با استفاده از کاشت تخم یا بذر.

کاشته و در موقع معینی نشاها را به محل اصلی منتقل کنند. به طور کلی جهت کاشت اصلی سبزی جات مسائلی از قبیل تهیه زمین، بذر ، کود ، نحوه کاشت ، آبیاری و مراقبت های ضروری در حین کاشت مطرح است که برای هر یک از آن ها به منظور داشتن محصولی خوب و مرغوب رعایت نکات لازم ضروری است.

پس از ساخت شیارهای لازم، قبل از کرت بندی ، پشته بندی و جوی کشی، باید دندانه یا وسایل دیگر، خاک را نرم کرد و آن را مسطح ساخت و ریشه های علوفه هرزه را از زمین خارج کرد.

دندانه زدن باید موقعی صورت گیرد که زمین تا اندازه ای مرطوب باشد تا نتیجه بهتری عاید گردد. کود حیوانی را باید پس از شخم، قبل از زدن دندانه در زمین پخش کرد و سپس بذر را به میزان کافی به طور یکنواخت در سطح زمین پاشید و سپس با ادوات کشاورزی آن را زیر خاک کرد. به طور کلی قطر خاکی که روی بذر را می پوشاند، باید حداکثر 5 برابر قطر بذر باشد.

برخی از سبزی جات نباید مستقیما در محل اصلی کاشته شوند؛ لذا ابتدا بذر در قطعه زمین کوچکی به نام «خزانه» کاشته می شود و در موقع مناسب آن ها را از خزانه در

ص: 62

آورده و در محل اصلی، نشا می کنند.

این سبزی جات عبارتند از: گوچه فرنگی، بادنجان، گل کلم، کلم پیچ، کرفس، کاهو، فلفل و غیره.

محصولات سبزی و جالیزی از قبیل تره، شبت، شنبلیله، تربچه، ریحان، جعفری، گشنیز، لوبیا سبز، خیار، خربزه، کدو، هندوانه، طالبی و غیره را مستقیما در محل اصلی می کارند.

به زمین اصلی که قبلا شرح داده شد، علاوه بر دادن کودهای طبیعی یا آلی، باید یک روز قبل از کاشت بذر، کود کامل شیمیایی داده شود. طریقه بذر پاشی این گونه است که باید به نسبت 100 تا 150 کیلوگرم در هکتار، آن را در حاشیه پشته ها و یا داخل کرت ها پاشیده و با ادوات کشاورزی آن را زیر خاک کنند.

زمینی که پس از اجرای کلیه موارد مذکور و تأمین کود شیمیایی آماده شد، می توان درآن به کاشت بذر یا نشا اقدام کرد.(1)

پاسخ: به طورکلی درخت کاشتن از نظر اسلام ثواب دارد. کاشتن گیاه نیز به این معنا که با فضا را سبز، یا هوا را تصفیه می کند، یا گیاهانی است که ثمر می دهد، آن هم خوب است.

اما احکام ثانویه ای هم هست که باید مراعات شود. آیا در هر جایی خوب است درخت بکاریم؟ اگر مکان عمومی بود، یا منزل خودمان بود چگونه است؟ بنابراین، درست است که اصل درختکاری و کاشتن گیاه خوب است؛ اما حکم ثانویه هم در این جا مطرح است: اولاً باید در ملک خودمان باشد. در جاهای عمومی بدون اجازه نمی شود درخت کاشت. در ملک دیگران هم مجاز نیستیم که درخت بکاریم. حتی ممکن است نوعی از درخت کاشتن در ملک شخصی هم اشکال داشته باشد؛ مثلاً فردی باغچه ای درست کرده، اما چون درست نساخته، این باغچه به ساختمان همسایه نم می دهد. این کار آزار به همسایه است. او نمی تواند به بهانه این که گفته اند درختکاری کنید تا هوا تصفیه شود، فضا سبز شود، شهر سرسبز باشد، به همسایه اش آزار برساند.(1)

ص: 64

3. از تصرّف در مال خود ممنوع نباشند؛

1. مدّت مساقات باید معلوم باشد و اگر ابتدای آن را معیّن کنند و آخر آن را موقعی قرار دهند که حاصل آن سال به دست می آید؛ صحیح است؛

2. باید سهم هر کدام به صورت نصف یا ثلث حاصل و مانند آن باشد. بنابراین، اگر قرار بگذارند که مثلاً یک تن از میوه، مال صاحب باغ و بقیه مال کسی است که کار می کند؛ معامله باطل است.

3. باید قرار مساقات را پیش از ظاهر شدن میوه بگذارند و اگر بعد از ظاهر شدن میوه و پیش از رسیدن آن قرار بگذارند؛ اگر کاری مانند آبیاری یا کار دیگر که برای زیاد شدن میوه یا خوب شدن آن لازم است، باقیمانده باشد؛ معامله صحیح است و گرنه اشکال دارد؛ اگر چه به کاری مانند چیدن میوه و نگهداری آن احتیاج داشته باشد.(1)

بودن مساقات به جهت دیگر باشد، مالک باید مزد آبیاری و کارهای دیگر را به مقدار معمول به کسی که درخت ها را تربیت کرده؛ بدهد.(1)

اگر زمینی را به دیگری واگذار کند که در آن درخت بکارد و در نتیجه در آنچه به دست می آید هر دو شریک باشند؛ معامله باطل است، که در این صورت، اگر درخت ها مال صاحب زمین بوده، بعد از تربیت هم مال اوست و باید مزد کسی که آن ها را تربیت کرده، بدهد، و اگر مال کسی بوده که آن ها را کاشته و به ثمر رسانده، بعد از تربیت هم مال اوست و می تواند آن ها را بکند؛ ولی باید گودال هایی را که به واسطه کندن درخت ها پیدا شده، پر کند و اجاره زمین را از روزی که درخت ها را کاشته، به صاحب زمین بدهد و مالک هم می تواند او را مجبور نماید که درخت ها را بکند و اگر به واسطه کندن درخت، عیبی در آن پیدا شود، باید تفاوت قیمت آن را به صاحب درخت بدهد و نمی تواند او را مجبور کند که با اجاره یا بدون اجاره، درخت را در زمین باقی بگذارد.(2)

ص: 69

وجود بلوغ، سفیه باشند؛ اگر چه حاکم شرع آنان را از مداخله و تصرف در اموالشان جلوگیری نکرده باشد، نمی توانند مزارعه را انجام دهند و این حکم، در همه معاملات جاری است.

3. همه حاصل زمین به یکی اختصاص داده نشود.

4. سهم هر کدام به طور مشاع و تعیین شده باشد، مثل نصف یا ثلث حاصل و مانند این ها. پس اگر قرار دهند حاصل یک قطعه مال یکی باشد و حاصل قطعه دیگر مال دیگری، مزارعه صحیح نیست و نیز اگر مالک بگوید: « در این زمین زراعت کن و هر چه می خواهی به من بده»؛ مزارعه صحیح نیست.

5. مدّتی را که باید زمین در اختیار زارع باشد، معین کنند نیز مدت باید به قدری باشد که طی آن، به دست آمدن حاصل ممکن باشد.

6. زمین قابل زراعت باشد و اگر زراعت در آن ممکن نباشد؛ امّا بتوانند کاری کنند که زراعت در آن ممکن گردد، مزارعه صحیح است.

7. اگر در محلی هستند که مثلاً نوع خاصی زراعت در آن جا صورت می گیرد، چنانچه اسم هم نبرند، همان زراعت معین می شود، و اگر چند نوع زراعت می کنند، باید

ص: 71

زراعتی که می خواهد انجام دهد، معیّن کند؛ مگر آن که میزان و روش معمولی داشته باشد که به همان نحو باید عمل شود.

8. مالک، زمین را باید معین کند. پس کسی که چند قطعه زمین دارد و با هم تفاوت دارند، اگر بدون تعیین زمین، به زارع بگوید که در یکی از این زمین ها زراعت کند؛ مزارعه باطل است.

9. خرجی را که [لازم است] هر کدام آنان بکند، معین نمایند؛ ولی اگر خرجی را که هر کدام باید بکند، معلوم باشد؛ لازم نیست آن را معیّن نمایند.(1)

اگر مالک با زارع قرار بگذارد که مقداری از حاصل برای او باشد و بقیه را بین خودشان قسمت کنند، چنانچه بدانند که بعد از برداشتن آن مقدار، چیزی باقی می ماند؛ مزارعه صحیح است.(2)

ص: 72

اگر مدّت مزارعه تمام شود و حاصل به دست نیاید، چنانچه مالک راضی شود که با اجاره یا بدون اجاره، زارعت در زمین او بماند و زارع هم راضی باشد؛ مانعی ندارد و اگر مالک راضی نشود، می تواند زارع را وادار کند که زراعت را بچیند و اگر برای چیدن زراعت ضرری به زارع برسد، لازم نیست عوض آن را به او بدهد؛ ولی زارع اگر چه راضی شود که به مالک چیزی بدهد، نمی تواند مالک را مجبور کند که زراعت در زمین بماند.(1)

اگر به واسطه پیش­آمدی زراعت در زمین ممکن نباشد، مثلاً اگر آب از زمین قطع شود؛ در صورتی که مقداری از رراعت به دست آمده باشد؛ حتی مثل قصیل( علوفه) که می توان به حیوانات داد؛ آن مقدار مطابق قرارداد، مال هر دوی آنان است و در بقیّه، مزارعه باطل است و اگر زارع زراعت نکند، چنانچه زمین در تصرف او بوده و مالک در آن تصرّفی نداشته است، باید اجاره آن مدّت را به مقدار معمول به مالک بدهد.(2)

ص: 73

اوست و باید مزد زارع و مخارجی را که کرده و کرایه گاو یا حیوان دیگری را که مال زارع بوده، و در آن زمین کار کرده به او بدهد، (مگر آن که بطلان مزارعه از جهت قراردادن تمام حاصل برای مالک زمین باشد، که در این صورت، چیزی را برای عامل، ضامن نیست) و اگر بذر مال زارع بوده، زراعت هم مال اوست و باید اجاره زمین و خرج هایی را که مالک کرده و کرایه گاو یا حیوان دیگری که مال او بوده و در آن زارعت کار کرده، به او بدهد؛ مگر آن که بطلان مزارعه از جهت قراردادن تمام حاصل برای عامل باشد که دراین صورت، اجرت زمین و عوامل را برای مالک ضامن نیست.(1)

اگر بذر مال زارع باشد و بعد از زراعت بفهمند که مزارعه باطل بوده، چنانچه مالک و زارع راضی شوند که با اجرت یا بی اجرت، زراعت در زمین بماند؛ اشکال ندارد و اگر مالک راضی نشود، پیش از رسیدن زراعت هم می تواند زارع را وادار کند که زراعت را بچیند؛ و زارع اگر چه راضی شود چیزی به مالک بدهد؛ نمی تواند او را مجبور کند که زراعت در زمین بماند و نیز مالک نمی تواند زارع را مجبور کند که اجاره

ص: 75

بدهد و زراعت را در زمین باقی بگذارد.(1)

آن که استحاله صورت می گیرد و این آب تغییر وضعیت می دهد. بنابراین، میوه یا دیگر محصولات پاک است و مشکلی ندارد.(1)

که ملک شخصی دیگران است، جایز نیست. اما اگر مجوز قانونی گرفته اید، یا ملک شخصی خودتان هست و منع قانونی هم ندارد، اشکال ندارد.(1)

که افراد بروند و در کنار جوی آب ماشین هایشان را بشویند و منعی هم نباشد؛ این جا این کار متعارف است و اشکالی ندارد؛ اما اگر غیرمتعارف باشد، بدون اجازه صاحب آب اشکال دارد.(1)

می آید که بهبود رنگ، طعم و شکل میوه، کاهش ریزش میوه، افزایش مقاومت در برابر آفات و امراض و ایجاد مقاومت در برابر سرما را به دنبال خواهد داشت.

قادر نباشد؛

ب) وظیفه آن عنصر توسط عنصر دیگری قابل اجرا و جایگزینی نباشد؛

ج) عنصر مستقیماً در متابولیسم و تغذیه گیاه نقش داشته باشد.

بنابراین، تغذیه ضروری باید طبق استاندارد و روشمند برای درختان و گیاهان مصرف شود تا بتواند فایده کافی و لازم را

داشته باشد. برای اتخاذ راهکار مصرف به متخصصان و صاحب نظران این رشته می توان مراجعه کرد.(1)

تازه بیدار شده درختان میوه می شود و در صورت دیررس بودن بیش تر این نوع سرماها، به میوه های تازه تشکیل شده نیز خسارت وارد می کند. جوانه های بارور در حال رکود به سرمای زمستانه مقاوم هستند؛ اما مقاومت آن ها هنگام بیدار شدن جوانه ها کاهش می یابد. به طور کلی جوانه های گل در دمای 3- و 2- درجه سانتیگراد از بین می روند. میوه های تازه تشکیل شده در مقایسه با گل ها حساس تر هستند و در منفی0 -50 درجه سانتیگراد آسیب می بینند. در اوایل بهار جبهه های سرد هوا در منطقه پرورش درختان میوه و در شب های بدون ابر موجب خسارت دیدن جوانه درختان میوه می گردد.

جنگل ها، رود خانه ها، برکه ها و کنار سواحل که دارای هوای مرطوب و نقطه شبنم بالا هستند، آسیب های سرمای بهاره را کاهش می دهد؛

4. پاشیدن آب بر روی درختان؛

5 . تدابیر زراعی: برای محافظت در برابر سرما و یخبندان های ناشی از تشعشع، خاک باید مرطوب و عاری از علف های هرز و شخم نخورده باشد؛

6. گرم کردن باغ توسط بخاری های باغی؛

7. ایجاد دود برای کاهش تشعشع؛

8. ایجاد بادشکن در اطراف باغ.(1)

درخت میوه بیش تری دهد؛ این، اشکال ندارد.(1)

نمایند.(1)

اگر خرمایی را که زرد یا سرخ شده، بر درخت بفروشند اشکال ندارد؛ ولی نباید عوض آن را خرما بگیرند.(2)

فروختن خیار و بادنجان و سبزی جات و مانند این ها که سالی چند مرتبه چیده می شود؛ در صورتی که ظاهر و نمایان شده باشد و معین کنند که مشتری در سال چند دفعه آن را بچیند؛ اشکال ندارد.(3)

است؟

پاسخ: افراد باید در این مناطق مراعات کنند که به هرحال به زمین هایی که با زحمت محصولی در آن به عمل آمده، بدون اجازه وارد نشوند و زمین یا محصولات لطمه نخورد که این کارها حرام است. این زمین ها که محصول در آن کاشته شده است؛ حتی اگر حصار نداشته باشد، نباید در آن بدون اجازه وارد شد.(1)

اما تصرفات جزئی مثل عبور کردن، نمازخواندن و نشستن در زمین های وسیعی که چیزی در آن کاشته نشده و حصاری هم ندارد؛ اشکال ندارد و نیاز به اجازه از صاحب آن نیست. بنابراین، افراد می توانند بروند در این زمین ها، پای درختان بنشینند و استراحت کنند؛ لطمه ای هم به جایی نمی خورد.(2)

پرسش: در صورتی که میوه هایی مانند خرما، سر سال خمسی، قابل خوردن و استفاده باشد؛ امّا هنوز آن را نچیده باشند؛ آیا به آن خمس تعلّق می گیرد؟

پاسخ: هنگام صدق عرفی حصول فایده، ابتدای سال است که اگر یک سال گذشت، هر چه از مؤونه سال زیاد آمد، خمس آن باید پرداخت شود.(1)

پرسش: کشاورزی در باغی که خریداری کرده است، دیوار می گذارد، و نهر آن را آسفالت می کند و علف های هرز فراوانی که داشته از بین می برد. به علت این کارها، ارزش باغ چند برابر می شود؛ آیا ارزش اضافی خمس دارد؟

پاسخ: اگر داخل سرمایه و مؤونه است، خمس ندارد.(2)

پرسش: زمینی که دارای درخت بوده و فروش رفته و درخت ها قید نشده است و بایع منکر فروش درخت هاست و مشتری عدوانا متصرف شده است و در قولنامه در موارد درخت ها قیدی وجود ندارد؛ آیا درختان جزء مبیع است یا خیر و در صورت تصرف ضمان دارد یا خیر ؟

پاسخ: اگر درخت ها را جزء مبیع قرار نداده اند و متعارف در آن جا هم چنین نبوده است که هر کس زمین را بفروشد

ص: 88

درخت هم جزء آن است در این صورت، درخت جزء مبیع شمرده نمی شود.(1)

ص: 89

ج) به افساد منجر نگردد؛ یعنی شاخه درخت وگیاه نشکند وله نگردد؛

د) به خوردن بسنده کند و چیزی از محصول را با خود نبرد؛

ه) باغ و زراعت فاقد در و دیوار باشد؛

و) اگر به ناخشنودی صاحب باغ یا زراعت علم یا گمان داشته باشد؛ استفاده وتجاوز کردن حرام است.(1)

در مواردی که صاحب باغ تابلو «ورود ممنوع» را بر ملک یا باغ خود زده است؛ وارد شدن به باغ و استفاده از میوه آن جایز نیست. همچنین مسیرهایی که معلوم نیست حق الماره در آن ها صدق می کند یا خیر، مسیر خصوصی است و کسی برای خودش قرار داده است، در این جاها هم نمی شود در آن جا رفت و میوه خورد.

اگر هم عرف محل به گونه ای است که زمین ها و باغ ها حصار ندارند؛ ولی ما می دانیم که صاحبانشان راضی نیستند که ما میوه ها را بخوریم؛ در این جاها هم خوردن میوه جایز نیست و به طور کلی در موارد مشکوک احتیاط

ص: 91

خوب است.(1)

یکی از آن موارد، سرقت میوه از درختان باغ است.(1)

درخت میوه هایی که در محیط دانشگاه وامثال آن قرار دارد، تابع مقررات اداره و دانشگاه است.

اگر قانونا برای افراد محیط دانشگاه و اداره منع نشده باشد، هر فردی که استفاده کند، اشکال ندارد. مقدار استفاده نیز معین نیست؛ هرچند بعضی افراد استفاده نکنند و بعضی افراد بیش تر استفاده کنند؛ اما اگر بردن میوه ها ممنوع باشد. یا برای افراد غیر دانشگاهی و اداری ممنوع باشد؛ جایز نیست.

اما اگر مقررات دانشگاه و اداره جوری باشد که میوه آن را برای همان اداره به فروش می رساند، غیر از درخت توت که ممنوع نباشد؛ استفاده از سایر میوه ها که ممنوع باشد، جایز نیست و به طور کلی تابع قانون و مقررات خود اداره ودانشگاه می باشد.(1)

نمی دانید که راضی هستند یا خیر ، باز خوردن میوه ها اشکال دارد. ممکن است شاخه های درخت به منزل شما آمده و میوه های آن در خانه شما می ریزد؛ ولی این مجوز استفاده و خوردن از میوه های درخت نمی باشد. اگر درخت همسایه برای شما زحمتی ایجاد کرده است، می توانید بگویید که شاخه های آن را ببرد و حتی اگر همسایه گوش نکرد، شما می توانید شاخه هایی که برای شما زحمت ایجاد می کند، به خانه او برگردانید و اگر امکان ندارد، ببرید؛ اما بدون رضایت همسایه نمی توانید میوه های درخت را استفاده کنید. (1)

همچنین خوراندن عین نجس به اطفال، در صورتی که ضرر داشته باشد، حرام می باشد؛ بلکه اگر ضرر هم نداشته باشد، بنا بر احتیاط واجب از آن خودداری کنند؛ ولی خوراندن غذاهایی که نجس شده، به طفل حرام نیست.(1)

خوردن غذایی که با تماس با بدن کافر نجس شده، حرام است.(2)

مسأله: اگر انسان ببیند کسی چیز نجسی را می خورد، لازم نیست به او بگوید.(3)

مسأله: اگر صاحب خانه در بین غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، باید به میهمان ها بگوید؛ اما اگر یکی از میهمان ها بفهمد، لازم نیست به دیگران خبر دهد؛ ولی چنانچه طوری با آنان معاشرت دارد که می داند به واسطه نگفتن، خود او هم نجس می شود، باید بعد از غذا به آنان بگوید.(4)

بقیه میوه می شود؟

جواب: اگر یک قسمت میوه نجس شود، قسمت های دیگر میوه اگر یقین به سرایت نجاست نباشد، پاک است و باعث نجاست بقیه میوه نمی شود.(1)

حرام است و جدا از این که شخص مدیون می شود، باید رضایت آنان را نیز حاصل کند. از نظر قرآن کریم یازده گروه می توانند بدون اجازه از غذا و خوراکی های دیگران استفاده کنند که عبارتند از:

1. فرزندان و همسران، 2. پدران، 3. مادران، 4. برادران، 5. خواهران، 6. عموها، 7. عمه ها، 8. دایی ها، 9. خاله ها، 10. دوستان، 11. خانه ای که کلیدش در اختیار شماست.

مسأله: جایز است انسان، ولو این که ضرورتی نباشد، از خانه پدر و مادر و فرزند و برادر و خواهر و عمو و عمه و خاله و دایی و دوستان بخورد. (1)

مجاز بودن خوردن از این خانه ها به خاطر قرائن شاهد حال مبنی بر رضایت است؛ ولی اگر وضع طرفین به صورتی درآمده که به عدم رضایت یقین داشته باشند؛ جایز نیست.

بعضی از فقها استفاده از طعام های رنگین و عالی را که صاحبخانه احیاناً برای خود یا میهمانی محترم و یا برای مواقع خاصی ذخیره کرده است؛ استثنا کرده اند.(2)

خوردن میوه دیگران بدون اجازه حرام است؛ چه کم باشد چه زیاد؛ یک حبه انگور باشد یا یک خوشه. (3)

ص: 99

همین هدف برای تولید و زیبا نگه داشتن این محصول از روش های ناصحیح استفاده می شود. این امر به گفته کارشناسان سبب شده تا سلامت مصرف کنندگان به خطر افتاده و البته ذهنیت آن ها نیز مقداری تغییر کند. در استان های شمال و غربی کشور که صنعت کشاورزی آن ها در مقایسه با دیگر استان ها قوی تر است، این موضوع نمود بیش تری دارد و شهروندان این استان ها این موضوع را بهتر درک می کنند.

در گذشته وقتی کسی میوه ای می خورد، بوی آن در کل ساختمان استشمام می شد؛ اما اکنون در یک انبار میوه هم بوی ناب میوه حس نمی شود! پرتقال و سیب های یکدست و خوش رنگ با ماندگاری بالا، شب عید به جای بوی میوه، بوی سردخانه با محتویات حبابی و برفکی دارند. به راستی چرا میوه ها این گونه شده است؟ یکی از دلایل این تغییر ماهیت میوه ها آن است که بر روی میوه ها عملیات شیمیایی انجام می دهند؛ از جمله:

خاطر تنگی وقت میوه چیدن و غیره .

در تمام دنیا رنگ آوری برخی از میوه های شیرین که دارای قند بالا هستند، مرسوم است؛ اما در هیچ یک از کشورهای جهان، رنگ آوری مرکبات، از جمله پرتقال که دارای اسید بالایی است، مرسوم نیست. رنگ آوری مرکبات نارس خارج از فصل برداشت، امری غیرعلمی و غیر اخلاقی است؛ زیرا این امر می تواند برای سلامت جامعه مخاطره آمیز باشد.

عملیات رنگ آوری در برخی میوه ها همچون موز معمول است؛ چرا که موز از مسیرهای دور، از جمله آمریکای جنوبی و جنوب شرق آسیا به دیگر کشورها ارسال می شود؛ ضمن آن که موز از دسته میوه هایی است که باید کال چیده و صادر شود.

هندوانه، پرتقال و نارنگی از جمله میوه هایی هستند که سودجویان با رنگ کردن آن ها قصد ترغیب مشتریان به خرید آن ها را دارند که البته این میوه ها بر خلاف رنگ و روی غلط اندازشان، کال و ترش اند.

ایجاد تغییر رنگ در میوه، از دستگاه ها عبور می دهند.

با این که استفاده از گاز یا گرما برای برخی میوه ها نوعی مزیت است؛ افزایش دما برای میوهایی همچون پرتقال، نارنگی، گریپ فروت که دارای اسیدهای بالایی هستند، نه تنها مزیت نیست؛ بلکه امری غیراخلاقی و تهدیدی برای سلامت جامعه است و دستاورد آن فراهم شدن محصولی بی کیفیت و با ماندگاری پایین خواهد بود.

انصاف نیست مصرف کنندگان پول گزافی را بابت میوه ای بپردازند که دارای اسیدی بالاست و کیفیتی پایین.

واکس ها نیز به هیچ عنوان سمی نیستند.

برخی مواقع این واکس ها برای میوه ای مانند سیب نیز به کار می رود. در این صورت، افرادی که قصد دارند میوه را با پوست میل کنند، می توانند با شستن میوه واکس پارافین آن میوه را از بین ببرند؛ چون با شست وشو این پارافین ها از میوه جدا می شود.

واکس زدن میوه ها نه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا صورت می پذیرد. این واکس ها برای محافظت بیش تر میوه ها از پوسیدگی کاربرد دارد.

در گذشته واکس های میوه شیمیایی بود و بیش تر برای میوه های کال و نارس به کار گرفته می شد تا فروش بیش تری حاصل شود. در آن موقع این واکس ها با استفاده از یک نوع سم صورت می پذیرفت که با آن برخورد شد. اکنون دیگر چنین مواردی وجود ندارد و واکس با استفاده از آن نوع هم صورت نمی گیرد. دلیل عدم این مسأله آن است که امروزه استفاده از آن سموم به هیچ وجه برای تولیدکننده به صرفه نیست؛ زیرا متضمن هزینه مالی بسیاری برای تولیدکننده است؛ ضمن این که سم نیز مانند پارافین به زیبایی میوه کمک نمی کند. بنابراین، در مورد وجود سموم بر اثر واکس میوه ها نگرانی وجود ندارد؛ مضافاً این که تاکنون از

ص: 106

مشکلات واکس میوه ها گزارشی ارائه نشده است. (1)

شخص وظیفه ای دارد که اگر به نحو نیکو انجام دهد، از بسیاری مریضی ها جلوگیری خواهد شد. ذیلاً به اهم این وظایف اشاره می شود:

ناپذیر است؛ ولی برخی از مواقع سموم باقی مانده میوه به قدری زیاد است که حتی ضرر و زیان دارد. یکی راهکارها این است که آموزش های لازم به گونه ای باشد که کشاورزان دوره ماندگاری سموم را رعایت کنند و پس از سپری شدن این دوره، میوه را برای بازار آماده کنند و از سوی دیگر، مصرف کنندگان نیز هر میوه ای را در فصل خودش مصرف کنند تا میوه هایی که در غیر فصل خود ارائه می شوند، فروش نرفته و این چرخه معیوب عرضه میوه های سمی به بازار اصلاح شود.(1)

اساس آن، تولیدکنندگان به درج گواهی و برچسب محصول سالم و درج کد شناسایی بر روی محصولات کشاورزی مبادرت ورزند؛ به طوری که در آن، استان، شهرستان، بخش، کلینیک ناظر، صاحب مزرعه و نوع محصول مشخص باشد. ضمانت اجرای این اقدام می تواند این باشد که سبزی جات و میوه های تولیدی بدون گواهی سلامت محصول یا پرینت آزمایشی اجازه فروش نداشته باشند.

همچینن باید مسئولین بهداشتی هر منطقه، میوه، سبزی، تره بار و خوراکی های سمپاشی شده را قبل از عرضه به بازار، معاینه و در صورت موجود بودن بقایای سم، موضوع را به شهرداری و یا سایر مقامات اعلام و از فروش آن جلوگیری کنند.

وزارت جهاد کشاورزی مسئولیت تولید محصول را دارد؛ اما سازمانی که موقع عرضه باید با متخلفان برخورد کند، وزارت بهداشت است. وزارت بهداشت باید بر محصولی که از خارج می آید، نظارت کند؛ زیرا این محصولات دیگر به تولید ربطی ندارند.(1)

ص: 110

خورد میوه داده می شود، دارای چنان آثار و پیامدهای سوء برای سلامت انسان است که مصرف نکردن میوه از مصرف آن مفیدتر به نظر می رسد.

همچنین برای نگهداری برخی میوه های زمستانی از سردخانه استفاده می شود که این شیوه مناسب نیست، به دلیل این که به میوه های بزرگ و یک دست مواد نگهدارنده زده می شود تا زمان ماندگاری آن ها بیش تر شود.

ص: 112

تعدیل قیمت ها کمک کرد؛ به طوری که از کاهش بیش از حد قیمت در زمان برداشت جلوگیری به عمل آید که این به نفع بخش کشاورزی وکشاورزان زحمت کش است.

3. از افزایش بی رویه قیمت آن ها در زمان کمبود جلوگیری کرد که این مورد اخیر نیز به نفع مصرف کنندگان است.

یکی از مهم ترین روش های نگهداری میوه وسبزی به منظور اهداف پیش گفته، استفاده از سردخانه های بالای صفر است.

استفاده از سردخانه های بالای صفر، بر این مبنا است که پایین آمدن دمای محصول در زمان نگهداری موجب می شود فساد میکروبی، شیمیایی و فیزیکی محصول کند، یا متوقف شود.

ضروری بایستی برروی میوهاوسبزی جات انباری قبل از سردخانه گذاری انجام شود. به طور کلی بایستی میوه هایی برای انبار کردن انتخاب شوند که کاملا" سالم ودارای کیفیت عالی وقابلیت نگهدارندگی بالایی داشته باشند.

3. التیام دادن: درمورد برخی محصولات، نظیر سیب زمینی و پیاز و مرکبات درصورت صدمه دیدن و یا بریده شدن سطح آن ها درزمان برداشت یاحمل، می توان در شرایط مناسب و با مواد مناسب، آن ها را ترمیم کرد و التیام داد. در غیر این صورت، بر اثر نگهداری درسردخانه عوامل فساد ازآن محل شروع به رشد کرده و این فساد به سایر محصولات همجوار سرایت می کند.

4. واکسینگ: واکس زدن فیزیکی یکی ازعملیاتی است که قبل ازنگهداری بعضی از میوه ها و سبزی جات درسردخانه، ممکن است برروی آن ها انجام شود. به همین منظور سطوح خارجی محصول راتوسط لایه نازکی ازیک واکس خاص (مثل برخی ازروغن های مخصوص این کار) می پوشانند که این امر اولا: بر بهبود وضعیت ظاهری محصول موثر است؛ ثانیا: ازتبخیر آب وپژمرده شدن محصول جلوگیری می کند وثالثا: راهی است برای استفاده از مواد ضد قارچ به همراه واکس، به منظور نگهداری برخی

ص: 115

ازمحصولات درسردخانه.

5. بسته بندی: آخرین عمل برای نگهداری میوه ها وسبزی جات در سردخانه «بسته بندی» می باشد که این کار به طرق مناسب و مختلف و براساس شرایط هر محصول و مدت زمان نگهداری و نوع عرضه و ... انجام می شود. به هرصورت، بسته بندی محصول، نوعی ضرورت است؛ ولی بایستی به طریقی انجام شود که هوای سرد به آسانی داخل محصول نفوذ کند.

تذکر: برخی میوه ها به سرما حساس اند و زود خراب می شوند. از جمله میوه های حساس به سرما می توان به میوه های مناطق گرمسیری مثل موز، آناناس، انبه، خربزه و برخی مرکبات اشاره کرد. بهترین مکان برای نگهداری این نوع میوه ها، فضایی در آشپزخانه، اتاق نشیمن یا ظرفی روی میز ناهارخوری است.(1)

برخی میوه ها، مثل توت فرنگی، انگور و هلو را باید در فضای خنک و یخچال نگه داشت.

تذکر: برخی میوه ها خیلی سریع خراب و فاسد می شوند. به همین دلیل یا باید آن ها را طی 3 تا 4 روز مصرف کرد، یا بایستی آن ها را به شکل مربا در آورد یا منجمد کرد. از جمله این میوه ها می توان به هلو، توت فرنگی و انگور اشاره کرد.

خوبی نداشته باشد. بنابراین، برفک یخچال را بایستی مستمراً با استفاده از آب گرم و مواد پاک کننده باز کرد.

در تابستان که دمای آشپزخانه به طور قابل ملاحظه ای بالا می رود، ترموستات یخچال را روی دمای پایین تری نسبت به زمستان تنظیم کنید. در یخچال را فقط در مواقع ضروری باز و بلافاصله بعد از اتمام کارتان با دقت ببندید.(1)

و سبزی جات نگهداری شوند.

فساد زودتر آن ها می شود؛ نگهداری انواع میوه در کنار یکدیگر است. برخی میوه ها گازی به نام اتیلون آزاد می کنند که می تواند سبب تسریع در رسیدن میوه های دیگر و در نتیجه کاهش زمان نگهداری و مصرف آن ها شود. مثلا اگر کیوی را در کنار سیب بگذارید، سیب به سرعت نرم می شود.

میوه هایی مثل موز، هلو، گلابی، سیب، آلو، گوجه، شلیل و زردآلو را کنار کیوی، طالبی و خربزه قرار ندهید.

تماس میوه ها با هم مشکل آفرین است و باید پس از خرید، میوه ها را برحسب درجه رسیدگی و سفتی یا نرمی آن ها دست چین کرد و بعد آن ها را در ظرفی به کمک برگه های کاغذ جدا از هم پیچید. ضرورت این ترفند آن است که اگر یک میوه کپک زده یا پوشیده باشد، به میوه های دیگر سرایت نکند و باعث خرابی آنان نشود. هنگام دست چین کردن میوه نیز باید مواظب بود که میوه ها را با نوک انگشتان فشار ندهیم تا موجب آسیب دیدگی نشوند.(1)

جذب و مانع کپک زدگی میوه ها شود.(1)

تربچه یا چغندر در یخچال، باید برگ هایشان پاک شود.

نگه دارید. البته باید توجه داشته باشید که میوه ها کاملاً رسیده و بدون لک یا لهیدگی باشند.

برای منجمد کردن میوه های دیگر، می توان روی آن ها شکر بپاشید یا بر روی آن ها آب لیمو ترش ریخت و یا همان گونه که اشاره شد، داخل شربت شیرین منجمد کرد. با این شیوه می توان میوه ها را به مدت 8 ماه در فریزر نگهداری کرد.

سبزی جاتی از قبیل لوبیا سبز، مارچوبه و نخود فرنگی را می توان به راحتی منجمد کرد. برای این کار بهتر است این سبزی جات را به مدت چند دقیقه داخل ظرفی محتوی آب جوش ریخته و بعد از جوشاندن بلافاصله داخل ظرف آب سرد ریخت و سبزی جات را آبکش و روی دستمال یا کاغذهای تمیز جذب کننده رطوبت خشک کرد و در نهایت داخل کیسه های فریزر بسته بندی کرده داخل فریزر قرار داد. با این روش می توان سبزی جات را به مدت 8 الی 10 ماه نگهداری کرد.

مخلوط نگهداری کرد؛ زیرا امکان دارد سیب زمینی ها زودتر خراب شوند.

که این کار باعث شیرین شدن موز می شود، بعد از زرد شدن پوست موز آن را در یخچال بگذارید.

نیست. کافی است آن را در محیط های خشک، بدون رطوبت، دور از نور آفتاب و در محیطی که هوا در آن جریان دارد، نگهداری کرد تا گاز اتیلن بتواند جابه جا شده و تجمع آن در یک فضا سبب فساد میوه نشود.(1)

از مصرف حتما آن ها را به خوبی شست وشو دهید.

درآورده، آبکشی کنید.

ج. ضدعفونی کردن سبزی جات: برای این کار هم می توان از مواد ضدعفونی کننده مانند پرکلرین استفاده کرد و هم می توان از نمک دریایی که یک ضدعفونی کننده طبیعی است، استفاده کرد. برای ضدعفونی کردن با استفاده از پرکلرین باید به هر 5 لیتر آب، یک گرم پرکلرین اضافه کرد. بعد از گذشت مدت زمان درج شده در دستورالعمل، سبزی جات را از محلول درآورید و در آبکش قرار دهید و کاملا آن ها را آبکشی کنید. سپس آب آن را کامل بگیرید و روی یک سطح صاف و تمیز پهن کنید تا آب باقی مانده آن هم خشک شود؛ چرا که رطوبت می تواند منبع آلودگی و رشد باکتری ها باشد. اگر پرکلرین در دسترس نبود، می توانید از نمک استفاده کنید، به این ترتیب که یک قاشق چایخوری نمک را در پنج لیتر آب بریزید و در همان مرحله آخر سبزی را برای پنج تا 10 دقیقه در این محلول قرار دهید تا ضدعفونی شوند. سپس آن را از محلول درآورده و آبکشی کنید.

گل و لای آن ها با آب گرفته شود و بعد از پوست گیری دوباره با آب شسته شوند و لازم نیست برای شستن آن ها از مایع ظرف شویی استفاده کرد.

همچنین در مورد میوه هایی مثل خیار، هندوانه، خربزه و طالبی به ضدعفونی کردن هم نیازی نیست و شست وشوی عادی کفایت می کند. اما اگر می خواهید خیار را با پوست مصرف کنید، بهتر است مراحل شست وشو و ضدعفونی سبزی جات برگی برای آن انجام شود. قارچ نیز، مانند سبزی خوردن باید قبل از مصرف ضدعفونی شود؛ چراکه پوستی روی آن وجود ندارد که گرفته شود، به خصوص قارچ هایی که در خارج از گلخانه تولید می شوند.(1)

شود. در غیر این صورت، رشد باکتری ها افزایش می یابد.

را چند هفته در ظرفی در بسته بریزید، به صورتی که اصلا هوا نخورد و بعد صاف کنید.(1)

ممکن است واکنشی به همراه نداشته باشد؛ خوردن بیش از یک دانه می تواند عواقب خطرناکی داشته باشد.

فر را روی پایین ترین حرارت تنظیم کنید و هر نیم ساعت یک بار آن را هم بزنید.

ساده ترین روش خشک کردن سبزی جات (که در خانه امکان پذیر است)، خشک کردن در هوای آزاد است. ترجیحا بهتر است سبزی جات را از نور آفتاب دور و در سایه خشک کرد تا رنگ آن ها تغییر زیادی نکند.

وقتی سبزی به طور کامل خشک شد، باید آن ها را به ظروف پلاستیکی شیشه ای دربسته انتقال داد و در محیطی خشک، تاریک و خنک نگهداری کرد. مدت زمانی که می توان سبزی جات خشک را نگهداری کرد، به میزان خشک شدن آن ها بستگی دارد. در صورتی که سبزی جات خشک در معرض نور آفتاب قرار بگیرند، به سرعت رنگ شان تغییر کرده و مقدار فراوانی از ویتامین A و C خود را از دست می دهند. معمولا در صورت خشک کردن صحیح و نگهداری مناسب سبزی جات خشک را می توان برای مدت یک سال استفاده کرد.(1)

را بدون شست وشو مصرف کنید، باید آن ها را از مراکزی تهیه کنید که پروانه ساخت دارند و نکات بهداشتی را کاملا رعایت می کنند و دارای بسته بندی های مجاز هستند. احتمال آلودگی میوه های خشکی که به صورت سرباز در مغازه ها فروخته می شوند، بسیار بالا است. با این که این میوه ها خشک شده هستند و برخی از آن ها نمک نیز دارند؛ به هر حال درصد کمی رطوبت دارند و درصورتی که درشرایط نامناسب تهیه و فروخته شوند، این رطوبت می تواند باعث رشد باکتری ها شود.

در مورد سبزی جاتی که به روش صنعتی خشک می شوند، لازم است قبل از استفاده شسته شده و در صورت نیاز به مدت 2 ساعت خیسانده شوند.

(پیش از این که به دست مصرف کنندگان برسد) 20 تا 50% در نوسان است. به طور طبیعی ، رطوبت میوه ها و سبزی ها 70 تا 95% متغییر و رطوبت متعادل ERH حدودا بالای 98% می باشد. نگهداری سبزی ها در شرایط عادی جوی، موجب خشک شدن سریع آن ها شده و در نهایت پیری و پژمردگی را به دنبال خواهد داشت و همان طور که بیان شد، مقدار زیادی از میوه ها و سبزی ها در طول زنجیره تامین و توزیع، خراب شده و یا زیر حد استاندارد قرار می گیرند. این میزان ضایعات موجب کمبود محصول و در نتیجه افزایش قیمت ها می شود. بین ضایعات بسته بندی، با شیوه های نادرست و امکانات ناکافی حمل و نقل رابطه مستقیم وجود دارد. به دلیل هزینه بالای بسته بندی میوه ها و سبزی جات تنها میوه ها و سبزی هایی که کیفیت آن ها مطابق استاندارد ملی ایران باشد، باید بسته بندی اولیه شوند.(1)

بسته بندی به صورت نگهداری محصولات یا اقلام محصور در کیسه، جعبه، فنجان، سینی، قوطی، تیوب، بطری، یا هر ظرف دیگری که کاربردهایی همانند جلوگیری از آلودگی، محافظت یا مراقبت و سهولت در انتقال و جا به

ص: 137

جایی را در بر می گیرد؛ تعریف می شود.(1)

که چیزی به آن ها افزوده شود و یا از تکونولوژی در تهیه آنان استفاده گردد.

در صورت نیاز به مصرف آبمیوه، به خصوص برای کودکان؛ به مصرف آب میوه تازه و طبیعی توصیه می شود؛ چرا که آب میوه تازه خانگی، غیر از میزان فیبر، بقیه خواص میوه را دارد و از نظر ویژگی های تغذیه ای بر آب میوه های صنعتی اولویت دارند. لذا بهتر است در هر وعده صبحانه یک لیوان آب میوه تازه نوشیده شود تا ویتامین های مورد نیاز بدن در طول روز تامین گردد.

معمولاً از میوه های آناناس، انبه، پرتقال، سیب، آلبالو، گیلاس، انگور، زرد آلو ،هلو و انار آب میوه تهیه می کنند.(1)

بطری های شیشه ای ، فلزی، پلیمری، مقوایی و پاکت های آلومینیومی چند لایه، در طعم ها و نام های مختلف در بازار به چشم می خورند.(1)

آب میوه هایی که در بازار عرضه می شوند، معمولاً فیبر و یا تفاله میوه را از آب آن جدا می کنند؛ ولی گاهی آب پرتقال تازه همراه تفاله آن در بازار عرضه می شود. آب میوه گاهی به صورت غلیظ، گاهی به صورت منجمد تهیه می شود و گاهی نیز مصرف کننده باید کمی آب، به آب میوه بیفزاید تا غلظت طبیعی خود را بازیابد.

اهمیت بیش تری می دهند. مصرف زیاد آب میوه می تواند باعث بالا رفتن قند و ابتلا به دیابت شود و همچنین باعث افزایش وزن گردد.

سهولت نگهداری کنسانتره به دلیل حجم کم تر، نسبت به آبمیوه است.

است زیرا فطرت بشر با آن مخالف است و عقل سلیم آن را مذموم می داند از این جهت است که هم شرع هم عرف آن را مذموم و ممنوع دانسته اند.

در روایتی امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند: «مغبون ساختن مؤمن، حرام است و مغبون ساختن کسی که در قیمت کالا [و سالم بودن جنس] به فروشنده اعتماد کرده، حرام است».(1)

که ممکن است همکاران همان را طبق نرخ خریده باشند. بدین ترتیب ما قیمت فروش را بر اساس نرخ بدون تخفیف محاسبه می کنیم که این قیمت مورد قبول اداره بازرگانی و مورد رضایت مشتری است. البته قابل ذکر است که ما سود کسب خود را با توجه به میزان ضایعات و هزینه های جاری از طریق همین موارد برآورد می کنیم؛ آیا این عملکرد از لحاظ شرعی درست است.

جواب: هر کسی مالک اموالی هست که از راه حلال به دست آورده و طبق قانون مالکیت که مورد قبول عرف و شرع و قانون هست، اختیار دارد اموالش را به هر قیمتی که مایل است (کم یا زیاد) به فروش برساند؛ اما به چند شرط:

1. قیمت واقعی جنس در بازار مشخص باشد و این گران فروشی او بر مشتری پنهان نباشد. به عبارت دیگر: مشتری فکر نکند قیمت واقعی جنس همین است که عرضه می کند.

2.با این کار فروشنده، مشتری مغبون نگردد و در حق او اجحاف نشود؛ زیرا مشتری بر فروشنده اعتماد کرده و قیمت او را قبول می کند؛ در حالی که اگر از قیمت واقعی آن جنس خبر داشت، نمی خرید و یا تصمیم دیگری می گرفت.

3. این کار فروشنده موجب ضرر و زیان بر جامعه نباشد.

ص: 145

لذا اگر مثلا جنسی در بازار کمیاب است، یا تحت شرایطی خاص مردم به آن احتیاج دارند و او با گران فروختن آن موجب ایجاد مشکل در زندگی مردم می شود؛ این کارش جایز نیست.

4. اگر حکومت اسلامی برای سامان دادن به بازار و مصلحت های اجتماعی ملت، قوانینی برای کسب و کار وضع کرد، رعایت آن قوانین لازم است و تخطی از آن جایز نیست. لذا اگر خریدی که صورت گرفته است، از راه حلال بوده، فروش آن نیز با توجه به شرایطی که عرض شد، مشکلی ندارد و سود کسب شده حلال است.

از نظر احکام شرعی سود گرفتن در فروش کالا حد معینی ندارد، بنابراین، تا وقتی که به حد اجحاف نرسد و برخلاف مقررات دولت اسلامی نباشد، اشکال ندارد، زیرا هر کس مالک اموالی است که از راه حلال به دست آورده و طبق قانون مالکیت که مورد قبول عرف و شرع و قانون است؛ اختیار دارد اموالش را به هر قیمتی که مایل است (کم یا زیاد)، به فروش برساند.(1)

پرسش: حکم شرعی گران فروشی چیست؟

ص: 146

جواب: اگر گران فروشی به حد اجحاف به مشتری برسد و یا خلاف مقررات دولت اسلامی باشد، جایز نیست.(1)

سرنوشت خود می ایستند؟!»

«مطفف» به کسی گفته می شود که از چیزی بکاهد و آن را از حد واقعی اش کم بگذارد و به صورت کامل پرداخت نکند. آن چیز ممکن است جنسی باشد که به دیگری می­فروشد و یا کاری باشد که برای فردی انجام می دهد؛ حتی ممکن است بهای چیزی باشد که می پردازد؛ یا مزد کاری باشد که پرداخت می کند.

هشدار و انذار پروردگار متعال مبنی بر: «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ»؛ وای بر کاهش دهندگانِ [حق مردم!] »؛ و به عبارت دیگر: «وای بر کم­فروشان!»؛ گویای سنگین بودن جرم کم فروشی و حق کشی است.

آیات دیگری نیز در مورد کم فروشی یا صحیح و عدل نبودن کیل و میزان وجود دارند که برای جلوگیری از طولانی شدن بحث فقط به آنان اشاره­ می شود:

«وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً»؛(1) جنس را با پیمانة کامل و وزن درست تحویل دهید که این، کاری نیکوست و عاقبت بهتری برای شما در بردارد».

ص: 148

«وَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ * أَلَّا تَطْغَوْاْ فیِ الْمِیزَانِ * وَ أَقِیمُواْ الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لَا تخُسِرُواْ الْمِیزَانَ»؛(1) آسمان را خداوند برافراشت و میزان عدل را برقرار کرد تا در آنچه وزن می­کنند، تجاوز و تعدی روا ندارید و هرگاه چیزی را وزن می کنید، عدالت و صحت ترازو را رعایت کنید و آنچه را وزن می کنید، کم ندهید».

«وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ»؛(2) «پیمانه را تمام و وزن را درست و عادلانه تحویل بدهید».

ایمان و تقوا، مهم ترین عوامل بازدارنده انسان از کم فروشی و گرایش به عدالت در تمام حوزه ها، از جمله حوزه اقتصادی است.

اگر جامعه ای بخواهد از کم فروشی مصون بماند و عدالت اقتصادی؛ بلکه عدالت جامع را تجربه کند؛ می بایست بر این عناصر بینشی و نگرشی تأکید و توجه داشته باشد. تنها با افزایش مأموران نظارتی نمی­توان به این مهم دست یافت؛ چراکه انسان باید وجدان و فطرت بیداری داشته باشد تا بتواند از درون، خود را نظارت، مدیریت و مهار کند؛ زیرا اگر پلیس داخلی و پاسبان نفس نباشد، با پلیس و مأمور بیرونی نمی توان از کم فروشی رهایی یافت. ازاین رو خدا و پیامبران همواره بر مأموران درونی (بینش توحیدی، معاد و حسابرسی قیامت، وجدان و تقوا) توجه داده اند و آن را مهم ترین ابزارهای مبارزه با بی عدالتی معرفی کرده اند.

1. دستکاری در ترازوی دیجیتال، یا ترازوی دستی، به طوری که مثلا یک کیلو میوه یا سبزی را بیش تر از آن نشان دهد که این کار حرام است و موجب دین و ضمان به خریدار می گردد.

2. فروختن میوه های خراب یا سبزی فاسد به همراه میوه و سبزی سالم که در این صورت، خریدار قیمت یک کیلو سبزی یا میوه سالم پرداخت کرده، در حالی که مثلاً 750 گرم میوه یا سبزی سالم تحویل گرفته است. این نیز موجب ضمان و دین به خریدار می گردد و خریدار می تواند معامله را بر هم بزند یا تفاوت قیمت بگیرد.

3. فروختن گل و لای و ریشه های اضافی، همراه با میوه و سبزی که این نیز کم فروشی است و در واقع، بخشی از پولی را که خریدار داده در مقابل گل و لای و ریشه های اضافی است که هیچ ارزش مالی ندارند. این نیز موجب دین و ضمان است.

نکته: در مواردی که میوه ها و سبزی جات در هم است، یعنی هم صحیح و سالم دارد هم معیوب و فاسد و فروشنده به خریدار اعلام می کند که این میوه ها و سبزی جات را به فلان قیمت می فروشم و خریدار هم قبول می کند، اشکالی

ص: 151

ندارد. مهم، رضایت دو طرف می باشد و نباید با عدم اطلاع خریدار از واقعیت جنس، در قیمت یا جنس تقلب و غش صورت بگیرد.

نکته: بی تردید بخشی از سبزی جات دارای گل و لای جزئی هستند و قسمتی از آن نیز قابل استفاده نمی باشد که باید تمیز و پاک کرده بشوند. این مقدار جزئی تا جایی مقبول و طبیعی است که عرف قبول کند. موارد ذکر شده زمانی غش و تقلبی به حساب می آید که بی تردید این نیز به نوعی زمینه غش در معامله را ایجاد می کند. عرف بگوید خریدار ضرر کرده است. گاهی اوقات فروشنده سبزی و میوه های خوب را آشکار و بخش های فاسد را پنهان می سازدکه این کار نیز خلاف است وباید ازآن پرهیز شود.

سوگند، پوشاندن عیب کالا، تعریف و تبلیغ در موقع فروش و بدگویی از کالا در موقع خرید آن»(1)

امام علی (علیه السّلام) به بازار می آمد، در جایگاه خود می ایستاد و می فرمود: «درود بر شما ای بازاریان! از خدا بترسید و سوگند مخورید؛ زیرا سوگند خوردن کالا را رونق می دهد و برکت را می برد. تاجر فاجر است، مگر آن که به حق بستاند و بدهد»(2)

همچنین آن حضرت فرمودند: «ای جماعت دلاّل! کم تر سوگند خورید که این کار، کالا را به فروش می رساند و سود [حقیقی] را از بین می برد»(3)

امام صادق (علیه السّلام) نیز در این باره می فرمایند: «خداوند تبارک و تعالی از کسی که با قسم و سوگند خوردن کالای خود را به فروش می رساند، نفرت دارد».(4)

از دیدگاه اسلام، سوگند یاد کردن عملی ناپسند بوده و اجتناب از آن بسیار مطلوب و پسندیده می باشد، خداوند در قرآن کریم فرموند: «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ»(5) « و از کسی که

ص: 153

بسیار سوگند یاد می کند و پست است اطاعت مکن».

امام علی(علیه السّلام) فرمود: «شخص احتکار کننده گناه کار است.»(1) همچنین پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله وسلم ) درباره شخص محتکر می فرمایند: «محتکر ملعون است».(2)

نیز پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلم ) می فرمایند: «نگاهی به دوزخ افکندم، درّه ای دیدم که می جوشید [به مالک دوزخ] گفتم: ای مالک! این درّه جای کیست؟ گفت: جای سه گروه: کسانی که احتکار می کنند؛ افرادی که همیشه خمر می نوشند، و کسانی که واسطه و دلال در زنا هستند».(3)

اهل بیت(علیهم السّلام) و مردم قرار نگیرند.

و همگان در استفاده از آن ها مساوی اند؛(1) مانند راه ها و جاده ها و معابر.

استفاده از اماکن عمومی برای تمام افراد جامعه مباح است؛(2) امّا اگر استفاده از آنان به گونه ای باشد که موجب ضرر رساندن یا مزاحمت برای دیگران باشد، مانند نشستن در راه عبور و مرور (سد معبر)؛ جایز نیست.(3)

به نظر می رسد این که گفته می شود: «حقش باقی است»؛ به حسب عرف است که طبعاً در مکان ها و شرایط و اشخاص مختلف متفاوت است.

جواب: «این کار جایز نیست».(1)

امام سجاد (علیه السّلام) می فرماید: «از گناهانی که نابودی سریع آدمی را درپی دارد ، سد کردن راه مسلمانان است».(2)

در روایتی از پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله وسلم ) چنین نقل شده است: «هر کس ناودان یا سایبانی را در مسیر رفت و آمد مردم قرار بدهد یا میخی بکوبد یا چهارپایی را ببندد یا چیزی حفر کند و در نتیجه شیئی به آن برخورد کند و از بین برود؛ او ضامن این برخورد است».(3)

در روایتی رسول خدا(صلّی الله علیه و آله وسلم ) فرمودند: « کسی که سد معبر کند و مانع عبور رهگذران شود، از رحمت خدا به دور است».(4)

و گاری های میوه و سبزی فروشی هستند برخی از این افراد بدون در نظر گرفتن موقعیت زمانی و مکانی ایجاد ترافیک و آلودگی صوتی می کنند که موجب ناراحتی شهروندان می شود و چه بسا افراد بیماری هستند که این سر و صدا آنان را بیش از حد در ناراحتی قرار می دهد که این امر موجب می شود بین افراد جامعه و این میوه و سبزی فروشان درگیری لفظی و یا در برخی موارد درگیری فیزیکی شود. میوه فروشان و سبزی فروشانی که به وسیله وانت به این کار اقدام می کنند، باید از ایجاد ترافیک در مکان های پر رفت و آمد و حساس و ایجاد سر و صدا در زمان هایی که مردم مشغول اتسراحت هستند، خودداری کنند و با تنظیم صدای بلندگوهایشان و شناخت موقعیت زمانی و مکانی مناسب بدون این که برای شهروندان ایجاد مزاحمت کنند، به این کار بپردازند.

جلوه کند) ؛ یا در روغن، پیه داخل شود و آن گاه مجموع را به نام جنس عالی و به قیمت آن بفروشد که این عمل را «غش» می گویند.(1)

از پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله وسلم ) چنین منقول است: «از ما نیست کسی که در معامله با مسلمان غش کند یا به آنان ضرر بزند یا تقلب و حیله کند و هر که با برادر مسلمان خود غش کند، خداوند برکت روزی او را می برد و راه معاش او را می بندد و او را به خودش واگذار می کند».(2)

است هنگام فروشی جنس لحاظ گردد، تعریف و تمجید بی رویه از جنس است؛ به طوری که با این کار خریدار به خرید آن رغبت پیدا کند و آن را بخرد.

تا همان حجم قبلی کالا را به دست آورند (که بسیاری از ایشان این امکان را ندارند) یا باید با همان سرمایه قبلی، حجم کم تری از کالا را خریداری کنند که هر دو حالت به لحاظ اقتصادی، تحلیل تدریجی سرمایه اولیه محسوب و ادامه این روند منفی، چه بسا به ورشکستگی احتمالی این فروشنده ها منجر می­گردد.

در چنین شرایطی، یکی از راه های رایج برای حفظ سرمایه اولیه آن است که فرد مذکور قیمت پایه کالایی را که قبلاً ارزان تر خریداری کرده است، به قیمت پایه روز و بالاتر در نظر بگیرد و آن کالا را به رغم خرید ارزان­تر، به قیمت روز و بالاتر بفروشد.

این کار از سویی موجب کسب مبلغی مازاد بر سرمایه اولیه و سود متعارف می شود؛ امّا از سوی دیگر موجب انتقال فشار اقتصادی به خریداران خواهد شد و عدم انجام دادن آن نیز احتمال ورشکستگی تدریجی این دسته از فروشندگان را افزایش می دهد.

سؤال شخصی آن است که وظیفه شرعی فروشندگان در چنین شرایطی چیست؟ آیا فروشندگان به منظور حفظ ارزش سرمایه اولیه خود، به اجرای این کار مجاز هستند، یا وظیفه دیگری دارند؟

ص: 164

پاسخ: فروشنده کالا شرعاً مختار است کالای خود را به هر قیمتی که می خواهد بفروشد و خریدار هم چنانچه به آن قیمت راضی باشد، معامله انجام می شود، و صحیح است؛ لکن اگر بعد از معامله کشف شود که خریدار مغبون شده است، می تواند معامله را فسخ کند؛ البته باید دقت شود که اجحاف و بی انصافی صورت نگیرد.(1)

«مزد کارگر را پیش از آن که عرقش خشک شود، بدهید»(1)

چشیدنی را می خرد؛ آیا پیش از خریدن می تواند آن را بچشد؟ امام (علیه السّلام) فرمود: «آری؛ می تواند آن را بچشد و چیزی را که نمی خواهد بخرد، هرگز نچشد».(1)

که ارزش تغذیه ای میوه های ریز و درشت با هم تفاوتی ندارد؛ خرید میوه های درشت تر توصیه نمی شود.

2. اگر به مکان هایی که میوه های بسته بندی تازه می فروشند، دسترسی دارید؛ از خرید فله ای میوه در حجم بالا بپرهیزید؛ زیرا امکان خراب شدن میوه هایی که فله ای و زیاد خریداری می شوند، وجود دارد. از طرف دیگر، امکان وجود میوه های خراب هم بین این میوه ها هست. (1)

3. همان طور که قبلا اشاره شد، میوه ها را بر مبنای فصل آن ها خریداری کنید. خرید میوه ها در غیر فصل آن ها، اصولاً به معنای خرید میوه های نگهداری شده در انبار می باشد که ارزش غذایی آن ها تقلیل یافته است.

4. تنوع خرید میوه و مصرف آن، به معنای رساندن و یتامین های مختلف به بدن است. توصیه می شود میوه های متنوع مصرف شود.

برای تشخیص رسیده بودن هر میوه ای راه تشخیصی وجود دارد. در این جا، به چند راه کار در مورد بعضی از میوه ها و سبزی جات اشاره می کنیم:

گریپ فروت: به انتهای گریپ فروت، یعنی قسمتی که به ساقه مربوط می شود، توجه کنید. این قسمت برآمده است و ناصاف و پرچین به نظر می آید و هر چه پوست آن ضخیم تر باشد، پر آب تر است.

خربزه: وزن خربزه رسیده نسبت به حجمش بیش تر است.

هندوانه: پوست هندوانه خوب صاف و صیقلی است و وزنش نسبت به اندازه آن کم تر است. اگر به هندوانه ضربه بزنید صدا کمی در آن می پیچد و اگر آن را بین دو دست فشار دهید صدای شکسته شدن و پاره شدن مغز آن به گوش می رسد.

لیمو ترش: لیمویی را برای خرید انتخاب کنید که نسبت به حجمش سنگین تر و رنگ آن زرد و شفاف باشد و بوی مطبوعی از آن به مشام برسد.

گلابی: گلابی را بین انگشتان خود کمی فشار دهید. گلابی رسیده از بقیه گلابی ها نرم تر است. گلابی نه باید خیلی سفت باشد، نه خیلی نرم. نرمی زیاد «گلابی» گویای

ص: 172

آن است که از درون خراب شده است.

طالبی: بدنه طالبی رسیده، سفت است و بوی خوبی از آن به مشام می رسد. اگر طالبی رسیده را تکان دهید، صدای تخمه های درون آن را می شنوید. پوست طالبی خوب و رسیده، زرد رنگ مایل به سبز یا زرد کمرنگ می باشد.

کلم پیچ: کلم پیچ خوب، سفت، سنگین و سفیدرنگ است و برگ آن تلخی و تندی ندارد.

کاهو: هنگام خرید کاهو دقت کنید که دل آن پیچیده باشد و ساقه آن بالا نیامده باشد. درغیر این صورت، بخش عمده وزن کاهو از همان ساقه خواهد بود.

اسفناج: اسفناج و جعفری نباید ساقه بلند و خشن باشد. اسفناج خوب دارای برگ های پهن و سبز و ساقه کوتاه است.

سیب زمینی: اگر سیب زمینی دارای جوانه های زیاد و پوست سبزرنگ است از خرید آن خودداری کنید. پوست سیب زمینی سالم باید زبر و سفت و محکم و رنگ آن زرد طلایی باشد.

کدو حلوایی: در خرید کدو حلوایی دقت کنید که رنگ آن تیره باشد و وزن آن نسبت به حجمش کم نباشد.

کنگر: این گیاه فصل بهار به بازار می آید و می توان از ساقه

ص: 173

آن بورانی یا خورش تهیه کرد. کنگر پیر، خارهای نوک تیزی دارد که باید با قیچی گرفته شود. خارهای کنگر جوان که رنگ زرد بسیار روشنی دارد، نرم و بی آزار است.

بادنجان: بادنجان خوب دارای پوست تیره و شفاف است و مغزی سفید و کم دانه دارد.

فلفل دلمه ای: بدنه فلفل دلمه ای تازه، صاف و سفت و آبدار است. اگر فلفلی نرم باشد، نشانه ماندگی و پژمردگی آن است.

بامیه: بامیه جوان ریز و به رنگ روشن و بامیه های پیر و درشت چوبی و خشن هستند. هنگام خرید دقت کنید که فقط بامیه های جوان را جداکنید.

کند؛ زیرا او را فریب داده است.(1)

فروش اجناس است. این مغازه می تواند ملک شخصی فرد مغازه دار باشد یا ملک مورد اجاره.

در صورت اجاره محل فروش میوه و سبزی جات، باید قرارداد اجاره به صورت صحیح و با رعایت احکام و مقررات اجاره منعقد شود تا مشکلی در آینده بین موجر و مستأجر ایجاد نشود.

در این جا چند مسأله از احکام اجاره را به صورت مختصر بیان می کنیم و تفصیل آن را به رساله مراجع ارجاع می­دهیم:

مسأله: اگر قرارداد اجاره بر وجه صحیح شرعی محقق نشده باشد، مانند این که مدت عقد اجاره مشخص نشود، مستأجر حقی در متعلّق اجاره ندارد؛ بلکه اختیار آن در دست مالک است و می تواند هرگونه که بخواهد، در آن تصرّف کند؛ ولی اثاث مستأجر نزد او امانت است و باید آن را حفظ نماید و هنگام بازگشت او می تواند اجرت المثل اتاق را در مدتی که مستاجر با گذاشتن لوازم در آن تصرّف کرده، از مستأجر مطالبه کند؛ ولی در صورتی که اجاره به نحو صحیح شرعی محقق شده باشد، مالک باید منتظر پایان مدت اجاره بماند و حق مطالبه اجاره تمام آن مدت را از مستأجر دارد و بعد از پایان مدت، مستأجر دیگر حقی

ص: 176

در آن مغازه نداشته و مانند حالتی است که اجاره از اصل باطل باشد.

مسأله: باید به هر شرطی که در ضمن عقد اجاره ذکر شده است، وفا و عمل شود. مثلاً شخصی مغازه­ای را اجاره کرده است، به شرط این که از آن برای فروش میوه و سبزی جات استفاده کند، و این شرط در قرارداد نیز ذکر شده است. پس بر مستأجر واجب است طبق شرط مالک، عمل کند و در صورتی که تخلّف نماید، مالک بر اثر تخلّف شرط، حق فسخ دارد.

پرسش: در صورتی که شخصی برای اجاره مغازه میوه فروشی به بنگاه معاملات ملکی مراجعه کرده و با کمک بنگاه به یافتن مغازه موفق شده است؛ ولی خریدار برای فرار از پرداخت حق بنگاه، معامله را بدون او با خود فروشنده انجام داده است، آیا پرداخت اجرت بنگاهی بر عهده فروشنده و خریدار است؟

پاسخ: مجرّد مراجعه به دلاّل (بنگاهی) موجب استحقاق او برای گرفتن اجرت معامله نمی شود؛ ولی اگر به انجام دادن عملی برای هر یک از دو طرف معامله اقدام کرده باشد، مستحق گرفتن اجرت المثل آن عمل از کسی

ص: 177

است که کار را برای او انجام داده است.

اگر شخصی مغازه ای را برای فروش میوه و سبزی جات اجاره کند و دارای عیب و نقصی شود، چنانچه در نگهداری آن کوتاهی نکرده و در استفاده از آن زیاده­روی نکرده باشد، ضامن نیست.(1)

مسأله: کسانی که خانه یا دکان یا غیر آن ها را از صاحبانش اجاره می کنند، مدت اجاره که به سر رسید حرام است بدون اذن صاحب محل در آن جا اقامت کنند، و باید محل را فوراً (در صورت عدم رضایت صاحبش) تخلیه کنند، و اگر نکنند غاصب و ضامن محل کار، و ضامن مثل مال الاجاره آن هستند.(2)

فروخته شود (وزن واقعی ظرف کسر شود) فقط در ظروف پلاستیکی (سبد) در صورتی که ظرف بیش از 400 گرم وزن داشته باشد، بایستی مابه التفاوت کسر شود. برای نمونه اگر ظرف پلاستیکی 600 گرم است. 200 گرم مابه التفاوت کسر شود.(1)

مأموران درونی (بینش توحیدی، اعتقاد به معاد و حسابرسی قیامت، وجدان و تقوا) توجه داده­ و آن را مهم ترین ابزارهای مبارزه با بی عدالتی معرفی کرده­اند.

دولتی است که با این کار میوه مستقیم از دست کشاورز به دست مصرف کننده می رسد و دلالان و واسطه گران در این بین حذف می شوند. در این صورت، میوه با قیمت بسیار مناسب در اختیار مصرف کنند قرار می گیرد.(1)

هم اصل آن کالا ممنوع قانونی بوده و هم از نظر شرعی حرام است؛ اما یک وقت آن کالا ممنوع شرعی یا قانونی نیست؛ ولی تشریفات گمرکی برای ورود آن طی نشده است و کسی جنس قاچاق می آورد. در این جا خرید چنین کالایی که بدانیم قاچاق است و کار ما کمک به قاچاقچی و قانون شکن می شود، اشکال دارد،

اما اگر این کار کمک به او نباشد و اصل این کالا هم ممنوع شرعی یا قانونی نباشد، خرید و فروشش اشکالی ندارد.

در صورتی که شک داریم کالایی را که می فروشند قاچاق است یا نه، خریدش مشکلی ندارد؛ ولی در این گونه موارد احتیاط خوب است.(1)

ص: 184

به استناد ماده 39 این قانون: «در مورد قاچاق اشیایی که ورود یا صدور آن... ممنوع و یا به دولت اختصاص دارد؛ علاوه بر ضبط مال، مرتکبین به پرداخت جریمه معادل دو برابر قیمت آن و حبس تأدیبی از دو ماه الی دو سال محکوم خواهند شد»(1)

ص: 185

الحدیث، قم.

7. طبرسی، حسن بن فضل، (1412ق/ 1370ش)، مکارم الأخلاق، قم.

8. طبرسی، فضل بن حسن، (1372ش)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو.

9. شیخ صدوق، محمد بن علی، (1403 ق)، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین.

10.محدث نوری، جامع الاخبار (شعیری)؛ ( 1408 ق)، مستدرک الوسائل، مدرسه آل البیت لاحیاء التراث.

11.مجلسی، محمدباقر، (1364ش)، بحار الانوار، انتشارات اسلامیه، تهران.

12. ری شهری، محمد، (1377ش)، میزان الحکمه، ترجمه: شیخی، حمیدرضا، انتشارات دارالحدیث، قم.

13.شیخ صدوق، عابدی، احمد، بی تا، الأمالی، انتشارات کتابخانه اسلامیه.

14.آیت الله بروجردی (1383). جامع الاحادیث، قم، المطبعه المعلمیۀ.

15.راوندی، قطب الدین، (1407 ق)، سعید بن هبة الله، الدعوات، سلوة الحزین، قم.

ص: 187

16.آیت الله خمینی، (1424 ق)، توضیح المسائل (محشّی)، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

17. ------ ، (1422 ق)، استفتائات، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

18. ------ ، (1425 ه ق)، مترجم: اسلامی، علی، تحریر الوسیلة - ترجمه، 4 جلد، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،

19. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (1374 ش)، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

20. الطبرسی، ابوالفضل علی بن الحسن، بی تا، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث انتشارات کتابخانه حیدریه.

21. ابی الحسین ورام بن ابی فراس المالکی الاشتری، (1378)، تنبیه الخواطر و نزهه النوادر: المعروف بمجموعه ورام. مشخصات نشر : تهران مرکز فرهنگی انتشاراتی رایحه.

22. القیومی الاصفهانی، جواد، (1373)، صحیفه الرضا(علیه السّلام)، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، موسسه النشرالاسلامی.

23. شیخ صدوق (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی، قم.

24. النعمان، ابن حنیفه، (1389 ق). دعائم الاسلام، قاهره، نشر

ص: 188

دارالمعارف.

25. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم السّلام) ، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. بی تا، قم ، موسسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السّلام) .

26.نجفی، محمد حسن (1362). جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث.

27.الموسوی السبزواری، عبدالاعلی، ( 1388)، مهذب الاحکام فی بیان حلال والحرام، قم ، دار التفسیر.

28.شیخ صدوق (ابن بابویه) ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین قمی، بی تا، معانی الاخبار، مترجم عبدالعلی محمدی شاهرودی. تهران،دارالکتب.

29.سیستانی علی حسینی، (1379). توضیح المسائل، مشهد.

ص: 189

12.www.ajlorestan.ir

13.www.fazellankarani.com

14.www.cloob.com/ahkamm

15.www.islamquest.net

16.sara.jamejamonline.ir.

17.www.tasnimnews.com

18.www.tebyan.net.

19.www.alamto.com

20. makarem.ir.

21.salamatiran.com

22.WWW. AFTAB.IR

23.Bookmark and Share

24.www.akairan.com.

25.www.isna.ir.

26.www.beytoote.com

27. fa.wikipedia.org/wiki.

28.ww.isanat.com

29.www.parstradeshow.com

30.img/daneshnameh_up

31. daneshnameh.roshd.ir.

ص: 191

32.islamquest.org.

33.www.askquran.ir

34.portal.anhar.ir

35.www.alamto.com

36.www.hadavi.info

37. www.smtnews.ir.

38. farsi.khamenei.ir.

39. www.mehrnews.com.

40. www.alef.ir.

41. www.pasokhgoo.ir.

www.ghavanin.ir42.

ص: 192