ص :2

»» سخن مؤسّسه:

بسم الله الرحمن الرحیم

نعمتهای روی زمین با همه گستردگی، محدود و در عین حال برای استفاده همگان و همه نسلها است از این رو بهره وری نا مناسب و به هدر دادن منابع، کاری است نا معقول و از نظر دینی نا مشروع.

متأسفانه در عصر حاضر مسئله دُرست مصرف کردن و استفاده بهینه از امکانات به فراموشی سپرده شده و اسراف و ریخت و پاش در همۀ زمینه ها به فرهنگ رایج تبدیل گردیده است که البته با فرهنگ ملّی و اسلامی، نا سازگار است از این رو رهبر معظّم انقلاب احساس خطر کرده و سال 1388 را به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف معرفی نمودند؛ که آغازی باشد برای زدودن فرهنگ وارداتیِ اسراف و همچنین فرهنگ سازی در زمینه مصرف صحیح و شایسته.

مؤسّسه تحقیقاتی امام هادی علیه السلام نیز برای خود وظیفه دانست که در حدّ توان در این فرهنگ سازی سهیم باشد و روش اسلامی مصرف را که همان حدّ تعادل و میانه روی است با استفاده از آیات نورانی و سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام مطرح نماید، بدین امید که همگان، از مسئولان دولتی و نهادهای مختلف و رسانه ها گرفته تا افراد و خانواده ها در این زمینه احساس مسئولیت نموده و برای تغییر فرهنگ نابهنجار مصرف غیر صحیح و ناشایست به فرهنگ صحیح و الگوی دُرست مصرف، اقدام جدّی به عمل آورند، و با آگاهی و به کارگیری معارفی که در این مجموعه فراهم آمده است، در پرتو اصلاح الگوی مصرف به آرامش بهشتی دست یابند إن شاء اللّٰه.

مؤسّسه امام هادی علیه السلام

ص:3

مخدوش می شود لذا هر فرد یا اجتماعی که در مسائل اقتصادی یک جانبه دستش به سوی دیگران دراز باشد اسیر و برده آن ها خواهد بود که علی علیه السلام فرمود: ... إحتج إلی من شئت وکن أسیره (1).

عامل دوم فقر و ناداری در جامعه، زیاده خواهی و سوء استفاده عدّه ای از مردم است. امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: فما جاع فقیر إلّابما متّع به غنیّ (1) هیچ فقیری گرسنه نمی ماند مگر به کامیابی توانگرن.

و سومین عامل فقر، اسراف و زیاده روی و یا ریخت و پاش در هزینه و مصرف زندگی است . باید از هدر دادن و هدر رفتن نعمت های الهی پرهیز کرد و مصرف و هزینه زندگی باید بر اساس شأن افراد و شرائط زمان و مکان تنظیم گردد، ائمه ی معصومین علیهم السلام اسراف را یکی از اسباب فقر شمرده اند. إن السرف یورث الفقر (2)اسراف و زیاده روی فقر را بدنبال می آورد.

بنابراین نه ژنده پوشی و دوری از لذت های دنیا مورد تأیید است و نه اندیشه استفاده و بهرمندی بی حدّ و حصر از مطامع دنیوی مورد پذیرش اسلام می باشد آن چه مورد توجّه امامان علیهم السلام می باشد بهره مندی درست از نعمت های الهی متناسب با شرائط زمانه در تمامی جوانب زندگی چه در لباس و پوشش باشد یا در خوراک و یا خانه... امامان معصوم علیهم السلام نیز سیره و روش زندگی شان این گونه بوده است. و در اعتراض کسانی که به امام صادق و امام باقر علیهما السلام خرده می گرفتند که چرا زندگی شما با رسول اکرم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام تفاوت دارد می فرمودند شرائط زندگی عمومی مردم آن زمان با عصر و دوران ما تفاوت دارد، در آن زمان وضع عمومی مردم خوب نبود. اکنون بهتر شده است و اکنون آن چنان زیستن موجب می شود انسان انگشت نما شود که این خود مذموم است.

البته امام باقر و امام صادق علیهما السلام آن چه را که استفاده می کردند از دسترنج و تلاش و کار خود آنان بود و در گرمای شدید آفتاب کار می کردند و هیچ گاه از کار و تلاش دست نمی کشیدند. پس سربارِ دیگران بودن و زندگی صوفیان را در پیش گرفتن و برای توجیه آن به زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله وامیرالمؤمنین علیه السلام تمسّک کردن اندیشه نا صواب و به دور از واقعیت اسلام است چنان که اندیشه اشرافی گری و اسراف و... با تمسّک به برخی از آیات و روایات دور از حقیقت می باشد.

جلو فراگیر شدن آن را بگیرند و راه حل تعادل را که در دین اسلام راه های برون رفت از مشکلات و گرفتاری ها است، پیوسته یادآور شوند، راه اعتدال همان توجّه به عدالت در دخل و خرج های زندگی است، اسلام از طرفی به انفاق تشویق می کند و از سویی از اسراف و تبذیر در همه زمینه ها باز می دارد. از یک سو به احسان و بخشش فرا می خواند و از سوی دیگر بخل و شحّ را نکوهش می کند، جود و سخاوت را می ستاید، امساک و خودداری را مذمّت می کند، قرض دادن را امر پسندیده می داند، استقراض در غیر امور ضروری را امری نکوهیده می داند، امر به کار و تلاش و تولید می نماید، صرفه جویی را معقول و هزینه بی رویّه و ولخرجی را زشت و ناپسند می داند.

ص:10

کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَومٍ یَعلَمُونَ * قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَما بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْیَ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِکُوا بِاللّٰه ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَی اللّٰه ما لا تَعْلَمُونَ (1).

2 - من وصیّة علیّ علیه السلام إلی أهل مصر ومحمّد بن أبی بکر:

... واعلموا یا عباد اللّٰه أنّ المتّقین حازوا عاجل الخیر وآجله، شارکوا أهل الدّنیا فی دنیاهم، ولم یشارکهم أهل الدّنیا فی آخرتهم، أباحهم اللّٰه من الدّنیا ما کفاهم وبه أغناهم، قال اللّٰه عزّ اسمه:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰه الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّیِّبَٰتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ (2).

سکنوا الدّنیا بأفضل ما سُکنت، وأکلوها بأفضل ما اکلت، به این گونه، آیات را برای کسانی که آگاهند شرح می دهیم. بگو پروردگار من فقط زشتکاری را چه آشکار و چه پنهان و گناهکاری و تجاوز به ناحق را حرام کرده، و [نیز حرام کرده است] که چیزی را شریک خدا قرار دهید که دلیلی درباره ی آن نازل نکرده است و این که چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت دهید.

2 - از سفارش های امیرمؤمنان علی علیه السلام به اهل مصر و محمّدبن أبی بکر:...وای بندگان خدا! بدانید پرهیزکاران بهره نیکو را از دنیا و آخرت برگرفتند؛ با اهل دنیا در [بهره گیری از] دنیا مشارکت داشتند ولی اهل دنیادر[بهره گیری از] آخرت با آنان مشارکت نداشتند.

خداوند آنچه از دنیا آنان را کفایت می کرد و بی نیازشان می ساخت برای آنان حلال کرد.

خداوند - که نامش عزّتمند است - می فرماید:

«بگو چه کسی زینت خداوند که برای بندگانش آفریده و رزق های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو این نعمت ها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند [هرچند دیگران هم استفاده می کنند] ولی در قیامت ویژه ی مؤمنان است. به این گونه، آیات را برای کسانی که آگاهند، شرح می دهیم.»

آنان در بهترین منازل دنیا سکنی گزیدند، و بهترین خوردنی ها را خوردند؛

ص:12

شارکوا أهل الدّنیا فی دنیاهم، فأکلوا معهم من طیِّبٰت ما یأکلون، وشربوا من طیِّبٰت ما یشربون، ولبسوا من أفضل ما یلبسون، وسکنوا من أفضل ما یسکنون، وتزوّجوا من أفضل ما یتزوّجون، ورکبوا من أفضل ما یرکبون، أصابوا لذّة الدّنیا مع أهل الدّنیا وهم غداً جیران اللّٰه، یتمنّون علیه فیعطیهم ما تمنّوه، ولا یردّ لهم دعوة ولا ینقص لهم نصیباً من اللذّة.

فإلی هذایا عباد اللّٰه یشتاق إلیه مَن کان له عقل، ویعمل له بتقوی اللّٰه، ولا حول ولا قوّة إلّاباللّٰه (1).

3 - قال الربیع بن زیاد الحارثی: یا أمیرالمؤمنین! ألا أشکو إلیک عاصم بن زیاد، أخی؟ قال: ما له؟ قال: لبس العباء وترک الملأ وغمّ أهله وحزن ولده.

فقال علیّ: ادعوا لی عاصماً، فلمّا أتاه عبس فی وجهه وقال:

پس با اهل دنیا در دنیای آنان مشارکت جستند و با آنان از خوردنی های پاکیزه که اهل دنیا می خوردند، خوردند و از نوشیدنی های پاکیزه نوشیدند و از بهترین لباس ها پوشیدند و در بهترین منازلی که اهل دنیا سکونت می کردند ساکن شدند و با بهترین همسرانی که اهل دنیا بر می گزیدند ازدواج کردند و از بهترین مرکب های اهل دنیا استفاده کردند. لذّت دنیا را با اهل دنیا بردند در حالی که فردا همسایه خداوندند، هرچه بخواهند خداوند به آنان عطا می کند و درخواستی از آنان را رد نمی کند و بهره ی آنان را از لذّت ها نمی کاهد.

پس ای بندگان خدا! هر که خردمند است به این [امر] مشتاق است و [از این رو] به تقوای الهی عمل می کند که هیچ حرکت و نیرویی نیست جز به وسیله ی خدا.

3 - ربیع بن زیاد به أمیرمؤمنان علیه السلام گفت:

آیا از برادرم عاصم شکایت نکنم؟

فرمود: او چه کرده است؟

گفت: عبا[ی عزلت] پوشیده و ترک اجتماع کرده و خانواده ی خود را غمگین و فرزندانش را محزون نموده است.

أمیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: عاصم را نزد من بخوانید. هنگامی که عاصم آمد حضرت چهره درهم کشید و فرمود:

ص:13

ویحک یا عاصم! أ تری اللّٰه أباح لک اللذّات وهو یکره ما أخذت منها! لأنت أهون علی اللّٰه من ذلک! أوَما سمعته یقول: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ (1) ثمّ یقول: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجانُ (2)، وقال: وَ مِنْ کُلٍّ تَأْکُلُونَ لَحْماً طَرِیًّا وَتَسْتَخْرِجُونَ حِلْیَةً تَلْبَسُونَها (3) أما واللّٰه إنّ ابتذال نِعم اللّٰه بالفعال أحبّ إلیه من ابتذالها بالمقال، وقد سمعتم اللّٰه یقول: وَأَمّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ (4)، وقوله: مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰه الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّبَٰتِ مِنَ الرِّزْقِ (5). إنّ اللّٰه خاطب المؤمنین بما خاطب به المرسلین. فقال:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَٰتِ ما رَزَقْناکُمْ (6)، وقال یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَٰتِ وَاعْمَلُوا صالِحاً (7)، وای بر تو ای عاصم! آیا می پنداری خداوند لذّت ها را برایت جایز کرده است ولی خوش ندارد از آن ها بهره مند شوی؟ تو در پیشگاه خدا کوچک تر از آنی.

آیا نشنیده ای که می فرماید: «دو دریا را در کنار هم قرار داد تا باهم تماس داشته باشند»، آن گاه می فرماید: «تا از آن دو، مروارید و مرجان خارج شوند» و می فرماید:

«و از هر یک [از دریاها] گوشتی تازه می خورید و زیوری از آن استخراج می کنید و می پوشید».

به خدا سوگند در نزد او، استفاده و به کارگیری نعمت ها در عمل، بهتر از به کارگیری آن در کلام است، و شنیده اید که خداوند می فرماید: «و نعمت های پروردگارت را بازگو کن». و می فرماید:

«چه کسی زینت الهی که برای بندگانش پدید آورده و رزق های پاکیزه را حرام کرده است».

خداوند مؤمنان را مخاطب قرار داده به همان سخنی که پیامبران را مخاطب قرار داده است و می فرماید:

«ای کسانی که ایمان آورده اید از رزق های پاکیزه که روزی شما کرده ایم بخورید». و می فرماید:

«ای فرستادگان[خدا] از پاکیزه ها[ی ارزاق] بخورید و عمل شایسته به جای آورید»،

ص:14

وقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم لبعض نسائه:

ما لی أراکِ شعثاء مرهاء سلتاء؟ قال عاصم: فلِم اقتصرت یا أمیرالمؤمنین علی لبس الخشِن وأکل الجشِب؟ قال: إنّ اللّٰه تعالی افترض علی أئمّة العدل أن یقدّروا لأنفسهم بالقوام کی لا یتبیّغ (1)بالفقیرفقره.فماقام علیّ علیه السلام حتّی نزع عاصم العباء ولبس ملاءة (2).

4- عن الکاظم علیه السلام قال: اجعلوا لأنفسکم حظّاً من الدّنیا بإعطائها ما تشتهی من الحلال وما لا یثلم المروّة وما لا سَرَف فیه، واستعینوا بذلک علی امور الدین... (3).

5- قال الصادق علیه السلام : لیس منّا مَن ترک دنیاه لآخرته ولا آخرته لدنیاه (4).

و رسول خدا صلی الله علیه و آله به بعضی از همسرانش فرمود:

«چه شده که تو را ژولیده مو و سرمه نکشیده و خضاب نکرده می بینم؟».

عاصم گفت: ای أمیرمؤمنان! پس چرا شما به لباسی خشن و خوراکی ناگوار بسنده کرده اید؟

حضرت فرمود: خداوند متعال بر پیشوایان دادگستر واجب کرده است که به همان اندازه ای که آن ها را سرپا نگه می دارد، اکتفا کنند تا فقر، فقیران را به هیجان [وطغیان] نکشاند.

پس حضرت علی علیه السلام از جا برنخاست که عاصم عبا[ی عزلت] را کنار گذاشت و لباس مناسب پوشید.

4 - امام کاظم علیه السلام فرمود: برای خود بهره ای از دنیا قرار دهید، بدین گونه که آن حلالی را که دل می خواهد و آنچه را خلاف جوانمردی نیست و آنچه را اسرافی در آن نیست، بر خود روا دارید [از آن استفاده کنید] و از آن برای امور دین کمک بگیرید... .

5 - امام صادق علیه السلام فرمود: از ما نیست هرکس دنیایش را به جهت آخرتش و آخرتش را به جهت دنیایش رها کند.

ص:15

6- قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : مَن طلب الدّنیا حلالاً استعفافاً عن المسألة و سعیاً علی أهله وتعطّفاً علی جاره لقی اللّٰه و وجهه کالقمر لیلة البدر.

و مَن طلب الدّنیا مکاثراً بها حلالاً مرائیاً لقی اللّٰه وهو علیه غضبان (1).

7- قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : نِعمَ العون علی تقوی اللّٰه الغنی (2).

8- عن ابن أبی یعفور قال:

قلت لأبی عبداللّٰه علیه السلام : إنّا لنحبّ الدّنیا، فقال لی: تصنع بها ماذا؟ قال قلت: أتزوّج منها واُنفق علی عیالی وأنیل إخوانی وأتصدّق، قال لی: لیس هذا من الدّنیا، هذا من الآخرة (3).

9 - عن الحسن بن علیّ الوشّاء عن أبی الحسن الرّضا علیه السلام قال: سمعته یقول: کان علیّ بن الحسین علیهما السلام 6 - پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که از راه حلال در پی دنیا برود تا از حاجت خواهی از دیگران بی نیاز شود و برای [رفع نیاز] خانواده اش تلاش کند و به همسایه اش توجّه نماید، خداوند را ملاقات می کند در حالی که صورتش همچون ماه شب چهاردهم است.

و کسی که از راه حلال دنیا را طلب کند تا به آن فخر بفروشد و خودنمایی کند، خداوند را ملاقات می کند در حالی که بر او غضبناک است.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بی نیازی و ثروت چه یاری گر خوبی است بر تقوای الهی.

8 - ابن أبی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

ما [نعمت های] دنیا را دوست داریم.

حضرت فرمود: با آن چه می کنی؟

عرض کردم: به وسیله آن ازدواج می کنم و برای خانواده ام خرج می کنم و به برادرانم می رسم و صدقه می دهم.

فرمود: این از [امور] دنیا [شمرده نمی شود بلکه] از [امور مربوط به] آخرت است.

9 - از حسن بن علی وشّاء نقل شده است که از امام رضا علیه السلام شنیدم فرمود: امام سجاد علیه السلام

ص:16

یلبس فی الشتاء الخزّ، والمطرف الخزّ، والقلنسوة الخزّ، فیشتو فیه ویبیع المطرف فی الصیف ویتصدّق بثمنه، ثمّ یقول: مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَٰتِ مِنَ الرِّزْقِ (1)(2)10 - عن نوح بن شعیب عن بعض أصحابه عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: سألته عن الرجل الموسر یتّخذ الثیاب الکثیرة الجیاد والطیالسة والقمّص الکثیرة یصون بعضها بعضاً یتجمّل بها، أیکون مسرفاً؟ قال: لا، لأنّ اللّٰه عزّ و جلّ یقول: لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ . (3)(4)11 - عن مسعدة بن صدقة قال:

دخل سفیان الثوریّ علی أبی عبداللّٰه علیه السلام فرأی علیه ثیاب بیض کأنّها غِرقئ (5) البیض، فقال له:

إنّ هذا اللباس لیس من لباسک.

فقال له:اسمع منّی وعِ ما أقول لک، در زمستان لباس خز می پوشید و عبای خز به دوش و کلاه خز به سر داشت و زمستان را با آن سپری می کرد و در تابستان عبای خز را می فروخت و بهای آن را صدقه می داد و آن گاه [این آیه را قراءت] می فرمود:

«چه کسی زینت خدا که برای بندگانش آفریده و رزق های پاکیزه را حرام کرده است؟».

10 - نوح بن شعیب از قول یکی از یارانش نقل می کند که گفت: از امام صادق علیه السلام درباره ی مرد ثروتمندی پرسیدم: او لباس های زیاد و خوب و لبّاده ها و پیراهن های بسیار تهیه می کند که با بعضی از آن ها بعضی دیگر را حفظ کند و با آن ها خود را بیاراید، آیا او اسرافکار است؟

حضرت فرمود: نه، زیرا خداوند می فرماید: «باید صاحب وسعت از وسعت خود خرج کند».

11 - از مسعدة بن صدقه نقل شده است که روزی سفیان ثوری بر امام صادق علیه السلام وارد شد و دید حضرت لباس سفیدی پوشیده که مانند پوست تخم مرغ سفید است.

به حضرت گفت: این لباس [شایسته] شما نیست.

حضرت فرمود: به من گوش کن و آنچه به تو می گویم به خاطر بسپار

ص:17

فإنّه خیرٌ لک عاجلاً وآجلاً إن أنت متّ علی السنّة والحقّ ولم تمت علی بدعة؛ اخبرک أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله کان فی زمان مقفر جدب، فأمّا إذا أقبلت الدّنیا فأحقّ أهلها بها أبرارها لا فجّارها، ومؤمنوها لا منافقوها، ومسلموها لا کفّارها، فما أنکرتَ یا ثوریّ! فواللّٰه إنّنی لمع ما تری ما أتی علیَّ مذ عقلت صباح ولا مساء وللّٰه فی مالی حقّ أمرنی أن أضعه موضعاً إلّاوضعته (1).

که به درد زندگی دنیا و آخرتت می خورد، البته اگر بر سنّت [پیامبر] و [راه] حق بمیری و بر بدعت، از دنیا نروی.

بدان که پیامبر خدا در زمان کمبود و خشکسالی بود؛ اما آن گاه که دنیا روی آوَرَد، سزاروارترین اهل دنیا به [استفاده از امکانات] آن، نیکان آن هستند نه بدکاران آن، و مؤمنان آن هستند نه منافقان آن، و مسلمانان آن هستند نه کافران آن، پس ای ثوری به چه چیزی اعتراض داری؟ سوگند به خدا مرا با این حال که می بینی، از هنگام بلوغ تاکنون صبح و شامی بر من نگذشته است مگر آن که حقّی را که خدا در مال من قرار داده و فرموده است که آن را در جای خود قرار دهم، ادا کرده ام.

ص:18

رِضْوانِ اللّٰه فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ (1).

2 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : إنّما بُعثت بالحنیفیّة السّمحة ولم ابعث بالرّهبانیّة البدعة، ألا وإنّ أقواماً ابتدعوا الرّهبانیّة فکُتبت علیهم، فما رعوها حقّ رعایتها، ألا فکلوا اللحم وائتوا النساء وصوموا وأفطروا وصلّوا وناموا، فإنّی بذلک امرت (2).

3 - عن أنس بن مالک قال: إنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم کان یقول: لا تشدّدوا علی أنفسکم فیشدّد علیکم، فإنّ قوماً شدّدوا علی أنفسهم فشدّد اللّٰه علیهم، فتلک بقایاهم فی الصوامع والدیار رَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَٰهَا عَلَیْهِمْ (3). (4)4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ اللّٰه تبارک وتعالی أعطی محمّداً صلی الله علیه و آله شرائع نوح و إبراهیم رضای خدا [این کار را پیش نگرفتند] امّا آن را چنان که در خور رعایت بود رعایت نکردند [و گرفتار بدعت شدند].

پس کسانی از ایشان که ایمان آورده بودند اجرشان را دادیم، و بسیاری از آن ها گنهکارند.

2 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا به دین توحیدی آسان مبعوث شدم و به رهبانیّت ابداعی مبعوث نشدم.

آگاه باشید! اقوامی رهبانیّت را ابداع و اختراع کردند، پس برآنان واجب شد؛ امّا آن را چنان که درخور رعایت بود رعایت نکردند، هان! گوشت بخورید و با همسران خود بیامیزید و روزه بگیرید و افطار کنید و نماز بخوانید و بخوابید، که همانا من به این ها امر شده ام.

3 - انس بن مالک می گوید رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: بر خود سخت نگیرید که بر شما سخت گرفته می شود؛ زیرا قومی بر خود سخت گرفتند و خدا هم بر آنان سخت گرفت. این بازمانده های ایشان در صومعه ها و دیرها است.

[آن گاه حضرت این آیه را قراءت فرمود:] «رهبانیّتی که آن را ابداع کردند، ما آن را برایشان مقرر نکردیم».

4 - امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند تبارک و تعالی، آیین های [آسمانی] نوح و ابراهیم

ص:20

وموسی وعیسی علیهم السلام : التوحید والإخلاص و خلع الأنداد والفطرة الحنیفیّة السمحة، ولا رهبانیة ولا سیاحة، أحلّ فیها الطَّیِّبٰتِ وحرّم فیها الخبائث ووضع عنهم إصرهم والأغلال الّتی کانت علیهم (1).

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : لیس فی امّتی رهبانیة ولا سیاحة ولا زمّ (2). (3)6 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال:

لا رهبانیة فی الإسلام، تزوّجوا فإنّی مکاثرٌ بکم الاُمم (4).

7 - عن علیّ - فی قوله تعالی:

قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالاً * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فی الْحَیاةِ الدُّنْیا (5).

قال: هم الرهبان الّذین حبسوا أنفسهم فی السواری (6).

و موسی و عیسی علیه السلام را به محمد صلی الله علیه و آله و سلم عطا کرد که عبارتند از:توحید، اخلاص، کنار زدن بت ها، و آئین فطری آسان. [در آیین او] رهبانیّت و سیاحت [از مردم کنار کشیدن و جماعات را ترک کردن] نیست.

خداوند در آن، پاکیزه ها را حلال و پلیدی ها را حرام کرد و تکالیف سنگین و قید و زنجیرهایی را که بر آنان بود برداشت.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در امّت من نه رهبانیّت هست و نه کناره گیری و عزلت و نه لگام انداختن بینی.

6 - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: رهبانیّتی در اسلام نیست. ازدواج کنید که من به شما پیروان، در برابر سایر امّتها افتخار می کنم.

7 - امام علی علیه السلام درباره ی فرموده ی خدای متعال که «بگو آیا شما را از کسانی که بیش از همه در کارهاشان زیان کردند خبر دهیم؟ آن هایی که تلاششان در زندگی دنیا گم [و نابود] شده». فرمود:

آنان رهبانانی هستند که خود را در صومعه ها محبوس ساخته اند.

ص:21

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

جاءت امرأة عثمان بن مظعون إلی النبیّ صلی الله علیه و آله فقالت: یا رسول اللّٰه! إنّ عثمان یصوم النهار ویقوم اللّیل،فخرج رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله مغضباً یحمل نعلیه حتّی جاء إلی عثمان فوجده یصلّی، فانصرف عثمان حین رأی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله فقال له:

یا عثمان! لم یرسلنی اللّٰه تعالی بالرهبانیّة، ولکن بعثنی بالحنیفیّة السهلة السمحة، أصوم واُصلّی وألمس أهلی، فمَن أحبّ فطرتی فلیستنّ بسنّتی، ومن سنّتی النکاح (1).

8 - امام صادق علیه السلام فرمود: همسر عثمان بن مظعون نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد ای رسول خدا! عثمان روز را روزه می گیرد و شب را به عبادت می پردازد.

پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که ناراحت بود و کفش خود را به دست داشت بیرون شد تا نزد عثمان آمد و دید نماز می خواند.

عثمان چون پیامبر صلی الله علیه و آله را دید دست کشید.

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: عثمان! خداوند متعال مرا برای رهبانیّت نفرستاد، بلکه به آیین توحیدی سهل و آسان برانگیخت؛ روزه می گیرم و نماز می خوانم و با همسرانم آمیزش می کنم. پس هرکه آیین فطری مرا دوست دارد باید به سنّت من عمل کند، و از جمله سنّت من آمیزش با همسر است.

ص:22

وَرَهْبانِیَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ (1) إلی آخرها.

ثمّ قال: یا بن امّ عبد! أتدری ما رهبانیة امّتی؟ قلت: اللّٰه ورسوله أعلم.قال:الهجرة والجهاد والصّلاة والصّوم والحجّ والعمرة (2).

2 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : إنّ لکلّ امّة سیاحة وإنّ سیاحة امّتی الجهاد فی سبیل اللّٰه، وإنّ لکلّ امّة رهبانیّة ورهبانیّة امّتی الرباط فی نحور العدوّ (3).

3 - قال أبوذرّ لرسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

یا رسول اللّٰه! أوصنی، قال: اوصیک بتقوی اللّٰه، فإنّه رأس أمرک کلّه، فقلت: یا رسول اللّٰه! زدنی، قال:

علیک بتلاوة القرآن، وذِکر اللّٰه عزّ وجلّ، فإنّه ذِکرٌ لک فی السماء، ونورٌ لک فی الأرض، قلت:

یا رسول اللّٰه! زدنی، قال: علیک بالجهاد، فإنّه رهبانیّة امّتی (4).

4 - عن أنس بن مالک قال:

توفّی ابنٌ لعثمان بن مظعون، «و رهبانیّتی که آن را ابداع کردند ما آن را برآنان ننوشتیم...».

آنگاه فرمود: ای فرزند امّ عبد آیا می دانی رهبانیّت امّت من چیست؟

عرض کردم: خدا و پیامبرش داناترند.

فرمود: هجرت و جهاد و نماز و روزه و حجّ و عمره.

2 - پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر امّتی سیاحتی [کناره گیری و عزلتی] دارد و سیاحت امّت من جهاد در راه خدا است، و هر امّتی رهبانیّتی دارد و رهبانیّت امّت من ایستادگی و مقاومت در گلوگاه های دشمن است.

3 - ابوذر می گوید: به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردم: ای رسول خدا اندرزم ده.

حضرت فرمود: تو را به تقوای الهی سفارش می کنم که آن، سرآمد همه کارهای تو است.

عرض کردم: ای رسول خدا بیش تر بفرما.

فرمود: بر تو باد به تلاوت قرآن و یاد خدای عزّ و جلّ، زیرا آن، یادآور تو در آسمان است و نوری برای تو در زمین است.

عرض کردم: بیش تر بفرما. فرمود: برتو باد به جهاد که آن، رهبانیّت امّت من است.

4 - انس بن مالک می گوید: یکی از فرزندان عثمان بن مظعون از دنیا رفت.

ص:24

فاشتدّ حُزنه علیه حتّی اتّخذ من داره مسجداً یتعبّد فیه، فبلغ ذلک رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله ، فقال له: یا عثمان! إنّ اللّٰه تبارک وتعالی لم یکتب علینا الرّهبانیّة، إنّما رهبانیّة امّتی الجهاد فی سبیل اللّٰه. یا عثمان بن مظعون! للجنّة ثمانیة أبواب، وللنّار سبعة أبواب، أفما یسرّک أن لا تأتی باباً منها إلّاوجدت ابنک إلی جنبک آخذاً بحجزتک یشفع لک إلی ربّک؟ قال: بلی. فقال المسلمون: ولنا یا رسول اللّٰه فی فرطنا ما لعثمان؟ قال: نعم، لمن صبر منکم واحتسب (1).

5 - عن أبی الحسن علیه السلام فی قول اللّٰه عزّ و جلّ رَهْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَٰهَا عَلَیْهِمْ إِلَّا ابْتِغَآءَ رِضْوَ ٰنِ اللّٰهِ (2)قال:

صلاة اللّیل (3).

6 - قال عثمان بن مظعون للنّبیّ صلی الله علیه و آله : إنّی قد هممت یا رسول اللّٰه بأن أختصی، او بسیار غمگین شد به طوری که [از مردم برید و] بخشی از خانه ی خود را مسجد کرد و در آن به عبادت پرداخت.

خبر او به رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید؛ پس به او فرمود: ای عثمان! خداوند تبارک و تعالی رهبانیّت را بر ما ننوشته است، رهبانیّت امّت من جهاد در راه خدا است. ای عثمان بن مظعون! برای بهشت هشت در و برای دوزخ هفت در است؛ آیا خوشحال نمی شوی که نزد هیچ دری از بهشت نمی روی مگر آن که فرزند خود را کنار خود می بینی در حالی که دامن تو را گرفته است و به درگاه پروردگارت تو را شفاعت می کند؟

عرض کرد: آری.

مسلمان هاگفتند:ای رسول خدا! آیا برای ما نیز در فرزندان از دست رفته [بهره ای] همچون عثمان خواهد بود؟ فرمود: آری، برای کسانی از شما که صبر کنند و به حساب خدا بگذارند.

5 - امام رضا علیه السلام درباره ی فرمایش خدای عزّ و جلّ که «رهبانیّتی را که ابداع کرده بودند، ما برآنان مقرّر نداشتیم[وآن ها] جز برای طلب رضای خدا [این کار را در پیش نگرفتند]» فرمود: نماز شب[طلب خشنودی خدا است].

6 - عثمان بن مظعون به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد: ای رسول خدا! من تصمیم گرفته ام خود را عقیم کنم.

ص:25

فقال: مهلاً یا عثمان! فإنّ الاختصاء فی امّتی الصیام والصلاة. قال: فإنّی قد هممت بالسیاحة، فقال: مهلاً یا عثمان! فإنّ السیاحة فی امّتی لزوم المساجد وانتظار الصلاة بعد الصلاة. قال: فإنّی قد هممت أن لا آکل لحماً، فقال: مهلاً یا عثمان! فإنّی آکل اللحم واُحبّه، ولو وجدته کلّ یوم لأکلته، ولو سألت اللّٰه لأطعمنیه. قال: فإنّی یا نبیّ اللّٰه - بأبی أنت واُمّی - قد هممت أن لا أتطیّب أبداً، قال:

مهلاً یا عثمان! فإنّی أتطیّب و احبّ الطیب، الطیب من سنّتی وسنّة الأنبیاء قبلی (1).

7 - عن علیّ علیه السلام قال:

الجلوس فی المسجد رهبانیّة العرب، والمؤمن مجلسه مسجده وصومعته بیته (2).

حضرت فرمود: آرام ای عثمان که خواجگی در امّت من، روزه داری و نماز است. [یعنی خواجگی در امت من نیست و به جای آن، روزه و نماز است.]

عرض کرد: تصمیم به عزلت و گوشه نشینی گرفته ام.

فرمود: آرام ای عثمان که گوشه نشینی در امت من، ملازمت مسجدها و انتظار نماز پس از نماز است.

عرض کرد: تصمیم گرفته ام که گوشت نخورم.

فرمود: آرام ای عثمان که من گوشت می خورم و آن را دوست دارم و اگر پیدا کنم هر روز آن را می خورم و اگر از خدا بخواهم، آن را روزی ام می کند.

عرض کرد: ای پیامبر خدا! - پدر و مادرم فدایت - تصمیم گرفته ام که هرگز بوی خوش به کار نبرم.

فرمود: آرام ای عثمان که من بوی خوش استفاده می کنم و آن را دوست دارم. استعمال بوی خوش از سنّت من و سنّت پیامبران پیشین است.

7 - أمیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: نشستن در مسجد رهبانیّت عرب است. مجلس مؤمن مسجد او، و صومعه ی او خانه او است.

ص:26

ص:28

در این بخش به بعضی از مواردی اشاره می شود که در منابع دینی ما، هزینه کردن اموال در آن موارد و در آن راه ها، مورد توصیه یا تأکید قرار گرفته است. در ابتدای این بخش، در قسمت اول، آیات و روایاتی ذکر می شود که در آن ها برخی موارد مصرف مورد تأکید قرار گرفته یا بر موارد دیگر مصرف، اولویت و برتری داده شده اند.

2 - وَاعْلَمُواأَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْ ءٍ فَأَنَّ للّٰهِ ِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَٰمَیٰ وَالْمَسَٰکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ ءَامَنتُم بِاللّٰهِ وَمَآ أَنزَلْنَا عَلَیٰ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَاللّٰهُ عَلَیٰ کُلِ ّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (1).

3 - عن أبی مِخنَف الأزدی عن أمیرالمؤمنین علیه السلام - لمّا عوتب علی التسویة فی العطاء - قال:

أتأمرونی ویحکم أن أطلب النصر بالظلم والجور فیمن ولّیت علیه من أهل الإسلام...

واللّٰه لو کانت أموالهم مالی لساویت بینهم فکیف و إنّما هی أموالهم...

مَن کان فیکم له مال فإیّاه والفساد، فإنّ إعطاءه فی غیر حقّه تبذیرٌ وإسراف، وهو یرفع ذِکر صاحبه فی الناس ویضعه عند اللّٰه ولم یضع امرؤٌ ماله فی غیر حقّه وعند غیر أهله إلّا حرمه اللّٰه شکرهم، وکان لغیره ودّهم، فإن بقی معه منهم بقیّة ممّن یُظهر الشکر له ویُریه النصح 2 - و بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید از هر چه باشد، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و از آن خویشاوندان و یتیمان و تنگدستان و در راه مانده است، اگر به خدا و به آنچه بر بنده ی خود در روز جدایی [حق از باطل]، روزی که آن دو گروه [در بدر] با هم رودررو شدند، نازل کردیم ایمان آورده اید [حق واجب را بپردازید] و خدا بر هر چیزی توانا است.

3 - أبومخنف أزدی از امیرمؤمنان علیه السلام - آن گاه که حضرت [از سوی مخالفان] بر تساوی در اعطای مال به دیگران مورد سرزنش قرار گرفت - نقل می کند که فرمود: وای بر شما! آیا به من دستور می دهید برای پیروزی خود، از جور و ستم در امت اسلامی که بر آن ها ولایت دارم استفاده کنم؟ ...

به خدا سوگند اگر اموال آنان از خودم بود به گونه ای مساوی در میان آنان تقسیم می کردم، چه رسد که اموال خودشان است. ... هر یک از شما که مالی دارد از تباهی و فساد بپرهیزد؛ زیرا بخشیدن مال به کسانی که استحقاق ندارند زیاده روی و اسراف است و این کار، صاحب مال را در میان مردم بلند آوازه می سازد و نزد خداوند پست می کند. کسی مالش را در راه نادرستش مصرف نکرد و به غیر اهلش نپرداخت جز آن که خدا او را از سپاس آنان محروم کرد و دوستی آنان را متوجه دیگری ساخت، و اگر کسی از آنان همراه او باقی ماند و برای او اظهار سپاسگزاری و خیرخواهی کرد،

ص:30

فإنّما ذلک ملقٌ منه وکذب، فإن زلّت بصاحبهم النعل ثمّ احتاج إلی معونتهم ومکافأتهم فألأم خلیل وشرّ خدین. ولم یضع امرؤٌ ماله فی غیر حقّه وعند غیر أهله إلّا لم یکن له من الحظّ فیما اتی إلّا محمدة اللئام وثناء الأشرار ما دام علیه منعماً مفضلاً، ومقالة الجاهل «ما أجوده» و هو عند اللّٰه بخیل، فأیّ حظّ أبور وأخسر من هذا الحظّ؟ وأیّ فائدة معروف أقلّ من هذا المعروف؟ فمن کان منکم له مال فلیصل به القرابة و لیحسن منه الضیافة و لیفکّ به العانی و الأسیر و ابن السبیل، فإنّ الفوز بهذه الخصال مکارم الدّنیا وشرف الآخرة (1).

4 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : خمس تمرات أو خمس قرص أو دنانیر أو دراهم یملکها الإنسان وهو یرید أن یمضیها، فأفضلها ما أنفقه الإنسان علی والدیه، چاپلوسی و دروغ است؛ زیرا اگر روزی بلغزد و به کمک و جبران آنان محتاج شود، سرزنش کننده ترین رفیق و بدترین دوست خواهند بود.

و کسی که مال خود را در راه نادرستش مصرف کرد و به غیراهلش پرداخت هیچ بهره ای از آن نبرد جز ستایش انسان های پست و ثنای آدم های بد - آن هم تا هنگامی که به آنان بخشش و احسان کند - و جز سخنان جاهلان که می گویند «چه بخشنده است»؛ در حالی که او نزد خداوند بخیل محسوب می شود.

پس کدام بهره ای نابود شونده تر و زیان آورتر از این بهره است، و کدام ثمره ی کار نیکی است که کم تر از ثمره ی این کار باشد.

پس هرکس از شما مالی دارد به خویشاوندان خود رسیدگی کند و برای مهمان نوازی نیکو، هزینه نماید و با آن، گرفتار و در بند و در راه مانده را برهاند که ثمره ی این ویژگی ها به دست آوردن بزرگواری دنیا و شرافت آخرت است.

4 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پنج عدد خرما یا پنج قرص نان یا دینار یا درهمی، که انسان به دست می آورد و می خواهد آن ها را مصرف [و ماندگار] کند پس برترین آن ها آن یک درهمی است که انسان برای پدر و مادر خود هزینه می کند

ص:31

ثمّ الثانیة علی نفسه و عیاله، ثمّ الثالثة علی قرابته الفقراء، ثمّ الرابعة علی جیرانه الفقراء، ثمّ الخامسة فی سبیل اللّٰه وهو أخسّها أجراً (1).

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : أفضل الدنانیر الأربعة: دینارٌ أعطیته مسکیناً ودینارٌ أعطیته فی رقبة ودینارٌ أنفقته فی سبیل اللّٰه و دینارٌ أنفقته علی أهلک، و إنّ أفضلها الدّینار الّذی أنفقته علی أهلک (2).

6 - عن عبد الرّحمن بن الحجّاج قال: سألت أباعبداللّٰه علیه السلام عن قوله ولاتبذّر تبذیراً (3).

قال: من أنفق شیئاً فی غیر طاعة اللّٰه فهو مبذّر و من أنفق فی سبیل الخیر فهو مقتصد (4).

7 - قال الصادق علیه السلام : لا خیر فیمن لایحبّ جمع المال من حلال، فیکفّ به وجهه ویقضی به دَینه ویصل به رحمه (5).

و در مرتبه دوم، آن یک درهمی است که برای خود و عیالش صرف می کند، و در مرتبه سوم، آن درهمی که برای خویشاوندان نیازمندش خرج می کند و در مرتبه چهارم، آن یک درهمی که برای همسایگان نیازمندش مصرف می کند و در مرتبه پنجم؛ آن یک درهمی است که در راه خدا هزینه می نماید و این یکی کم ترین پاداش را دارد.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برترین دینارها چهار تا است: دیناری که آن را به نیازمند ببخشی، دیناری که آن را برای آزادی برده ای بدهی، دیناری که آن را در راه خدا انفاق کنی، و دیناری که آن را برای خاندانت هزینه کنی، و برترین آن ها دیناری است که برای خاندانت هزینه کنی.

6 - عبدالرّحمن بن حجّاج می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند متعال که فرمود «ولخرجی و اسراف مکن» پرسیدم.

حضرت فرمود: هرکس چیزی را در راهی جز اطاعت خدا هزینه کند ولخرج است، و هرکس در راه خیر مصرف کند میانه رو است.

7 - امام صادق علیه السلام فرمود: خیری نیست در کسی که به دست آوردن مال از راه حلال را دوست ندارد تا با آن آبروی خود را حفظ کند و دَین خود را بپردازد و به نزدیکان خود رسیدگی کند.

ص:32

8 - عن أبی جعفر علیه السلام قال:

واللّٰه لأن أحجّ حجّة أحبّ إلیَّ من أن اعتق رقبة ورقبة ورقبة ومثلها ومثلها حتّی بلغ عشراً ومثلها ومثلها حتّی بلغ السبعین.

ولأن أعول أهل بیت من المسلمین أسدّ جوعتهم وأکسو عورتهم فأکفّ وجوههم عن الناس أحبّ إلیَّ من أن أحجّ حجّة وحجّة وحجّة ومثلها ومثلها حتّی بلغ عشراً ومثلها ومثلها حتّی بلغ السبعین (1).

9 - عن أبی بصیر قال: قال أبو عبداللّٰه علیه السلام : لأن اطعم رجلاً من المسلمین أحبّ إلیَّ من أن اطعم افقاً من الناس، فقلت: وما الاُفق؟

قال: مائة ألف أو یزیدون (2).

10 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام :

لأکلة اطعمها أخاً لی فی اللّٰه عزّ وجلّ أحبّ إلیّ َ من أن اشبع عشرة مساکین، ولأن اعطی أخاً لی فی اللّٰه عزّ وجلّ عشرة دراهم أحبّ إلیّ َ من أن اعطی مائة درهم للمساکین (3).

8 - امام باقر علیه السلام فرمود:

به خدا سوگند اگر حجّی بگزارم برایم خوشایندتر است از این که بنده ای را آزاد کنم و باز هم بنده ای و بنده ای و مانند آن تا برسد به ده نفر، و برابر آن و برابر آن تا برسد به هفتاد.

و اگر خاندان مسلمانی را سرپرستی کنم [و مخارج آن ها را بدهم] و آنان را سیر نمایم و بر آنان لباس بپوشانم تا آبروی آنان را از مردم حفظ کنم، برایم خوش تر است از این که حجّی بگزارم و باز هم حجّی و حجّی و مانند آن و مانند آن تا برسد به ده حجّ و مثل آن و مثل آن تا برسد به هفتاد حجّ.

9 - ابوبصیر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: اگر یک مرد مسلمان را غذا دهم برای من دوست داشتنی تر است از این که افقی از مردم را غذا دهم.

عرض کردم: افق چیست؟

فرمود: صدهزار نفر یا بیش تر.

10 - امام باقر علیه السلام فرمود:

یک لقمه که به برادر ایمانی خود بخورانم برایم خوش تر است از این که ده نادار را سیر سازم.

و اگر ده درهم به برادر ایمانی خود ببخشم برایم محبوب تر است از این که صد درهم به فقرا دهم.

ص:33

11 - قال الصادق علیه السلام : الید العلیا خیرٌ من الید السفلی، وابدأ بمن تعول (1).

12 - من کلام علیّ علیه السلام بالبصرة وقد دخل علی العلاء بن زیاد الحارثی وهو من أصحابه یعوده، فلمّا رأی سعة داره قال: ما کنتَ تصنع بسعة هذه الدار فی الدّنیا؟ أما أنت إلیها فی الآخرة کنت أحوج، وبلی إن شئت بلغت بها الآخرة تقری فیها الضیف وتصل فیها الرحِم وتُطلع منها الحقوق مطالعها، فإذاً أنت قد بلغت بها الآخرة (2).

11 - امام صادق علیه السلام فرمود: دست بالا [بخشنده] بهتر از دست پایین [گیرنده] است.

و بخشش را از کسانی که عهده دار خرجی آنان هستی آغاز کن.

12 - أمیرمؤمنان علی علیه السلام در بصره هنگامی که [پس از جنگ] برای عیادت علاء بن زیاد حارثی - که از یاران آن حضرت بود - نزد او رفته بود، چون بزرگی خانه ی او را دید فرمود:

با وسعت این خانه در دنیا چه می کنی که در آخرت بیش تر به آن نیازمندی.

آری اگر بخواهی می توانی به وسیله ی آن به آخرت برسی:

در آن از میهمانان پذیرایی کنی و صله ی رحم انجام دهی و حقوقی که از آن برگردن تو است به صاحبانش برسانی؛ به این ترتیب به وسیله ی آن به آخرت رسیده ای.

ص:34

2 - وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ ٰلَهُمُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فََاتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (1).

3 - الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَ ٰلَهُم بِالَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ (2).

4 - وَسَارِعُواإِلَیٰ مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَٰوَ ٰتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ *الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّآءِ وَالضَّرَّآءِ وَالْکَٰظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّٰهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ (3).

5 - إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقَٰتِ وَ أَقْرَضُواْ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَٰعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ (4).

6 - وَ مِنَ الْأَعْرَابِ مَن یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْیَوْمِ الْأَخِرِ وَ یَتَّخِذُ مَا یُنفِقُ قُرُبَٰتٍ عِندَ اللّٰهِ وَ صَلَوَ ٰتِ الرَّسُولِ أَلَآ إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ 2 - و مثل کسانی که مالشان را در طلب رضای خدا و برای تحکیم ایمان خویش انفاق می کنند همچون بوستانی بر تپه ای است که رگباری بر آن ببارد و میوه هایش را دو چندان بار آورد، و اگر رگباری هم به آن نرسد باران سبک [آن را بس است] و خدا به آنچه می کنید بینا است.

3 - کسانی که مالشان را شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می کنند، اجر آن ها نزد پروردگارشان است و نه بیمی بر آن ها است و نه محزون شوند.

4 - و بشتابید به آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنه ی آن آسمان ها و زمین است که برای پرهیزکاران آماده شده است.

همان ها که در راحت و رنج انفاق می کنند و خشم خود را فرو می خورند و از مردم در می گذرند، و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

5 - در حقیقت مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان که] به خدا وامی نیکو داده اند، ایشان را [پاداش] دو چندان گردد، واجری نیکو خواهند داشت.

6 - و برخی بادیه نشینان هستند که به خدا و روز واپسین ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند مایه ی تقرب به خدا و دعاهای پیامبر می دانند. بدانید که این انفاق مایه ی تقرب آنان است. به زودی خداوند ایشان را

ص:36

فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّٰهِ غَفُورٌ رَّحِیمٌ (1).

7 - الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَوٰةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَٰهُمْ یُنفِقُونَ (2).

8 - وَ مَا لَکُمْ أَلَّا تُنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ للّٰهِ ِ مِیرَ ٰثُ السَّمَٰوَ ٰتِ وَ الْأَرْضِ لَایَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَٰتَلَ أُوْلَِٰکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِینَ أَنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَ قَٰتَلُواْ وَ کُلاًّ وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنَیٰ وَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ * مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَٰعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ (3).

9 - یَٰأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنٰکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ یَوْمٌ لَّا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَٰعَةٌ وَ الْکَٰفِرُونَ هُمُ الظَّٰلِمُونَ (4).

10 - لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَلهُمْ وَلَٰکِنَّ اللّٰهَ یَهْدِی مَن یَشَآءُ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنفُسِکُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ اللّٰهِ در جوار رحمت خویش در خواهد آورد، که خدا آمرزنده ی مهربان است.

7 - خداوند متعال در توصیف متّقین می فرماید: آنان که به غیب ایمان می آورند و نماز برپا می دارند و از آنچه روزیشان کرده ایم، انفاق می کنند.

8 - و شما را چه شده است که در راه خدا انفاق نمی کنید و حال آن که میراث آسمان ها و زمین از آنِ خدا است؟ کسانی از شما که پیش از فتح [مکه] انفاق و جهاد کرده اند [با دیگران] یکسان نیستند. آن ها از حیث درجه، بزرگ تر از کسانی اند که بعداً به انفاق و جهاد پرداختند. و خداوند همه را وعده ی نیکو داده است؛ و خدا به آنچه می کنید آگاه است.

کیست آن کسی که به خدا وام نیکو دهد تا آن را برای وی دو چندان کند و او را [در آخرت] پاداشی کریمانه باشد؟

9 - ای کسانی که ایمان آورده اید پیش از آن که روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی هست و نه دوستی و شفاعتی، از آنچه روزیتان کرده ایم انفاق کنید و [بدانید که] کافران، هم ایشان ستمگرانند.

10 - هدایت [حتمی] آنان بر عهده ی تو نیست، بلکه خدا هرکه را بخواهد هدایت می کند. و هر مال که انفاق کنید به سود خود شما است، و جز برای طلب رضای خدا انفاق نکنید.

ص:37

وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنتُمْ لَاتُظْلَمُونَ (1).

11 - عن أبی جعفر علیه السلام فی قول اللّٰه عزّ و جلّ: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَیٰ وَ اتَّقَیٰ * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَیٰ (2) بأنّ اللّٰه تعالی یعطی بالواحدة، عشرة إلی مائة ألف فما زاد فَسَنُیَسِّرُهُ و لِلْیُسْرَیٰ (3) قال:

لایرید شیئاً من الخیر إلّایسّره اللّٰه له وأمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنیٰ (4)قال: بخل بما آتاه اللّٰه عزّ و جلّ وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنَیٰ (5) بأنّ اللّٰه یعطی بالواحدة عشرة إلی مائة ألف فما زاد فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَیٰ (6)قال: لایرید شیئاً من الشرّ إلّا یسّره له وَ مَا یُغْنِی عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّیٰ (7) قال: أما واللّٰه ما هو تردّی فی بئرٍ ولا من جبلٍ ولا من حائط، ولکن تردّی فی نار جهنّم. (8)12 - عن أبی بصیر قال: ذکرنا عند أبی جعفر علیه السلام من الأغنیاء من الشیعة، فکأنّه کره ما سمع منّا فیهم، و هر مالی که انفاق کنید [پاداش آن] به تمامی به شماداده خواهد شد و بر شما ستمی نخواهد رفت.

11 - امام باقر علیه السلام درباره ی این سخن خدای عزّ و جلّ که «امّا آن که انفاق کرد و پارسایی نمود، و وعده ای نیکو را باور داشت»، فرمود: (باور) به این که خدای تعالی در برابر یکی، از ده تا صد هزار و بیش تر عطا می کند؛ [و درباره ی آیه ی] «به زودی راه آسانی پیش پای او خواهیم گذاشت»، فرمود:

چیزی از خیر را اراده نکند جز این که خدا آن را برایش آسان سازد؛ [و درباره ی آیه ی] «و امّا آن که بخل ورزید و خود را بی نیاز دید»، فرمود: بخل نسبت به آنچه خدای عزّ و جلّ به او داده است؛ [و درباره ی آیه ی] «و (وعده ی) نیکو را انکار کرد»، فرمود:

(تکذیب) این که خدا در برابر یکی، از ده تا صد هزار و بیش تر عطا می کند؛ [و درباره ی آیه ی] «پس به زودی راهش را به سوی دشواری هموار کنیم»، فرمود: چیزی از بدی را اراده نکند جز این که خداوند آن را برایش آسان سازد؛ [و درباره ی آیه ی] «و چون هلاک شد [دیگر] مال او به کارش نمی آید»، فرمود: به هوش باشید! به خدا سوگند او با افتادن در چاه یا از کوه یا دیوار هلاک نشد، بلکه با افتادن در آتش جهنم هلاک شد.

12 - ابوبصیر می گوید نزد امام باقر علیه السلام سخن از بعضی ثروتمندان شیعه به میان آوردیم. گویا از آنچه درباره ی آنان از ما شنید خوشش نیامد

ص:38

قال: یا أبا محمّد! إذا کان المؤمن غنیّاً رحیماً وصولاً له معروف إلی أصحابه أعطاه اللّٰه أجر ما ینفق فی البرّ أجره مرّتین ضعفین، لأنّ اللّٰه تعالی یقول فی کتابه: وَ ما أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفیٰ إِلّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِکَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ (1). (2)13 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام - فی قول اللّٰه عزّ و جلّ وَأَطْعِمُواالْبَآلسَ الْفَقِیرَ (3) - قال: هو الزمن الّذی لایستطیع أن یخرج لزمانته (4).

14 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ اللّٰه تبارک وتعالی یقول: ما من شیءٍ إلّا وقد وکّلت به مَن یقبضه غیری إلّا الصّدقة فإنّی أتلقّفها بیدی تلقّفاً، حتّی أنّ الرّجل لیتصدّق بالتمرة أو بشقّ تمرة فاُربّیها له کما یربّی الرجل فلوَه وفصیلَه، و فرمود:

اگر مؤمن ثروتمند، مهرورز، صله ی (رحم) کننده و نیکی کننده به دوستانش باشد، خداوند در پاداش آنچه در راه نیکی انفاق کرده است، به او دو چندان عطا می کند؛ زیرا خداوند در کتابش می فرماید «و اموال و فرزندانتان چیزی نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند مگر کسانی که ایمان آورده و کار شایسته کرده باشند که آنان را بدانچه کرده اند دو برابر پاداش است و آنان در غرفه های (بهشتی) آسوده خاطر خواهند بود».

13 - امام صادق علیه السلام درباره سخن خدای عزّ و جلّ «و به درمانده ی مستمند غذا دهید» فرمود:

او ناتوان و زمین گیری است که به دلیل زمین گیر بودنش نمی تواند [از پی روزی] بیرون رود.

14 - امام صادق علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی می فرماید هیچ چیز نیست مگر این که برای گرفتن آن، کسی را جز خودم گمارده ام، غیر از صدقه که آن را خود به سرعت می گیرم. به گونه ای که وقتی شخصی خرما یا قطعه ای از خرما را صدقه می دهد، آن را برایش پرورش می دهم همان طور که کسی بچه استر و بچه شتر خود را پرورش می دهد،

ص:39

فیأتی یوم القیامة وهو مثل احد وأعظم من احد (1).

15 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

مَن أطعم مؤمناً من جوع أطعمه اللّٰه من ثمار الجنّة، ومَن سقاه من ظمأٍ سقاه اللّٰه من الرحیق المختوم، ومَن کساه ثوباً لم یزل فی ضمان اللّٰه مادام علی ذلک المؤمن من ذلک الثوب هدبة [أو] سلک. واللّٰه لقضاء حاجة مؤمن أفضل من صیام شهر واعتکافه (2).

16 - قال أمیرالمؤمنین - صلوات اللّٰه علیه - فی کلامٍ له:

و مَن یبسط یده بالمعروف إذا وجده یخلف اللّٰه له ما أنفق فی دنیاه ویضاعف له فی آخرته (3).

17 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله [قال] لعلیّ علیه السلام : یا علیّ! ثلاث من حقائق الإیمان: الإنفاق فی الإقتار، وانصاف الناس من نفسک، وبذل العلم للمتعلّم (4).

پس روز قیامت (به او) در آید در حالی که همچون کوه احُد یا بزرگ تر از آن است.

15 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس مؤمن گرسنه ای را غذا دهد، خداوند او را از میوه های بهشت اطعام کند، و هرکس مؤمن تشنه ای را سیراب سازد خداوند او را از شراب خالص مهر زده سیراب کند، و هر که مؤمنی را بپوشاند، تا زمانی که کُرکی یا نخی از آن بر تن او است تحت ضمانت خداوند خواهد بود. به خدا سوگند برآوردن حاجت مؤمن از یک ماه روزه و اعتکاف آن برتر است.

16 - امیرمؤمنان - که صلوات خدا بر او باد - در سخنی فرمود: هر کس هنگام یافتن [فرصت] نیکی، دستش را به آن نیکی بگشاید، خداوند آنچه را او هزینه کرده است در دنیا برایش جایگزین سازد و در آخرت برایش دو چندان کند.

17- رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: ای علی سه چیز از حقیقت های ایمان است:

انفاق کردن در حال تنگدستی5، حق مردم را رعایت کردن (و با مردم منصفانه رفتار کردن)، و آموختن دانش به دانشجو.

-

5) ظاهراً مقصود این است که انسان در حال تنگدستی نیز انفاق واحسان را فراموش نکند وبه اندازه ی توان خود به آن اقدام نماید.

ص:40

18 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

ثلاث مَن أتی اللّٰه بواحدة منهنّ أوجب اللّٰه له الجنّة: الإنفاق من إقتار، والبشر لجمیع العالَم، والإنصاف من نفسه (1).

19 - قال علی علیه السلام إذا أملقتم فتاجروا اللّٰه بالصّدقة (2).

20 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن لقّم مؤمناً لقمة حلاوة صرف اللّٰه بها عنه مرارة یوم القیامة (3).

21 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : لم نُبعث لجمع المال ولکن بُعثنا لإنفاقه (4).

22 - عن أحدهما علیهما السلام قال:

ینزل اللّٰه المعونة من السماء إلی العبد بقدر المؤونة، فمن أیقن بالخلَف سخت نفسه بالنفقة (5).

23 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

الأیدی ثلاثة: سائلة ومنفقة وممسکة، وخیر الأیدی المنفقة (6).

18 - امام صادق علیه السلام فرمود:

سه چیز است که هرکه با یکی از آن ها به ملاقات خدا در آید خداوند بهشت را برایش واجب می کند:

انفاق کردن در حال تنگدستی، خوش رویی با همه ی مردم و با انصاف بودن [نسبت به دیگران].

19 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: هرگاه تهی دست شدید به وسیله ی صدقه دادن با خدا تجارت کنید.

20 - امام صادق علیه السلام فرمود: هر که یک لقمه ی شیرین در دهان مؤمنی گذارد، خداوند تلخی های روز قیامت را از او برطرف خواهد کرد.

21 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ما برای گردآوری اموال برانگیخته نشدیم، بلکه برای انفاق آن برانگیخته شدیم.

22 - امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند به اندازه ی خرج بنده، از آسمان به او کمک می رساند، پس هرکه به جایگزینی (در انفاق) یقین داشته باشد، نفس او در خرج کردن بخشنده می شود.

23 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دست ها سه گونه اند:

درخواست کننده، انفاق کننده، امساک کننده [بخیل].

و بهترین دست ها انفاق کننده است.

ص:41

24 - قال علیّ علیه السلام : أنفق فی حقٍّ ولاتکن خازناً لغیرک (1).

25 - عن عبداللّٰه بن عمر قال:

سمعت رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله یقول:

تکون امّتی فی الدّنیا ثلاثة أطباق: أمّا الطّبق الأوّل فلا یحبّون جمع المال وادّخاره، ولا یسعون فی اقتنائه واحتکاره، وإنّما رضاهم من الدّنیا سدّ جوعة وستر عورة، وغناهم منها ما بلغ بهم الآخرة، فاُولئک هم الآمنون الّذین لاخوفٌ علیهم ولا هم یحزنون.

وأمّا الطّبق الثّانی فإنّهم یحبّون جمع المال من أطیب وجوهه، وأحسن سُبله، یصلون به أرحامهم، ویبرّون به إخوانهم، ویواسون به فقراءهم، ولعضّ أحدهم علی الرّصف أیسر علیه من أن یکتسب درهماً من غیر حلّه أو یمنعه من حقّه أو یکون له خازناً إلی یوم موته، فاُولئک الّذین إن نوقشوا عذّبوا، و إن عفی عنهم سلموا.

وأمّا الطّبق الثّالث فإنّهم یحبّون جمع المال ممّا حلّ وحرم، 24 - امام علی علیه السلام فرمود: در راه حق انفاق کن و خزانه دار غیر خود مباش.

25 - از عبداللّٰه بن عمر نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: امت من در دنیا سه گروه اند:

گروه اول جمع آوری و ذخیره مال را دوست ندارند و در نگهداری و احتکار آن تلاش نمی کنند، و از دنیا به رفع گرسنگی و پوشاندن خود و مقداری که آنان را به آخرت برساند رضایت می دهند.

پس آنان [از خطرها] در امان هستند و هیچ ترس و اندوهی بر آنان راه ندارد.

گروه دوم جمع مال را به پاک ترین صورت ها و از نیکوترین راه ها دوست دارند؛

به وسیله آن با خویشاوندان خود ارتباط برقرار می کنند و به برادران خود نیکی می کنند و با فقرا در آن شریک می شوند، و گاز گرفتن سنگ های بر هم چیده برای آنان آسان تر است از کسب یک درهم حرام یا خودداری از پرداخت حق آن یا ذخیره کردن آن تا روز مرگ.

آنان کسانی هستند که اگر به دقت حساب رسی شوند عذاب می شوند واگر از آن ها درگذرند به سلامت رد می شوند.

گروه سوم جمع مال را از راه حلال و حرام دوست دارند

ص:42

ومنعه ممّا افترض ووجب، إن أنفقوه أنفقوه إسرافاً وبداراً، وإن أمسکوه أمسکوه بخلاً واحتکاراً، اولئک الّذین ملکت الدّنیا زمام قلوبهم حتّی أوردتهم النار بذنوبهم (1).

26 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن أطعم ثلاثة نفر من المسلمین أطعمه اللّٰه من ثلاث جنان [فی] ملکوت السماء [و] الفردوس و جنّة عدن غرسها ربّنا بیده (2).

27 - قال علیّ علیه السلام : إنّ المسکین رسول اللّٰه، فمن منعه فقد منع اللّٰه، ومَن أعطاه فقد أعطی اللّٰه (3).

28 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن وصل أحداً من أهل بیتی فی دار هذه الدّنیا بقیراط کافیته یوم القیامة بقنطار (4).

و از پرداخت واجبات آن خوداری می کنند.

اگر از آن انفاق کنند از روی زیاده روی و ولخرجی است و اگر آن را نگهدارند از روی بخل و احتکار است.

آنان کسانی هستند که دنیا زمام قلب آنان را در دست گرفته است تا آنان را به وسیله ی گناهانشان به آتش درآوَرَد.

26 - از امام باقر علیه السلام نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:

هرکس سه نفر از مسلمانان را غذا دهد خداوند او را از سه بهشت اطعام می کند:

در ملکوت آسمان.

و بهشت برین (فردوس).

و بهشت خُلدی که پروردگار ما با دست قدرتش آن را کاشته است.

27 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: بی نوا فرستاده خدا است.

پس کسی که او را رد کند خدا را رد کرده است.

و هر کس به او عطا کند به خدا عطا کرده است.

28 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکه در این دنیا به یکی از خاندانم به اندازه ی یک قیراط (چهار دانه ی جو) نیکی کند، آن را در روز قیامت به اندازه ی یک قنطار (صد من) جبران می کنم.

ص:43

29 - عن مسمع بن عبدالملک قال: کنّا عند أبی عبداللّٰه علیه السلام بمنی وبین أیدینا عنب نأکله. فجاء سائل فسأله فأمر بعنقود فأعطاه، فقال السائل: لا حاجة لی فی هذا إن کان درهم. قال: یسع اللّٰه علیک. فذهب ثمّ رجع فقال:

ردّوا العنقود. فقال: یسع اللّٰه لک، و لم یعطه شیئاً. ثمّ جاء سائل آخر فأخذ أبوعبداللّٰه علیه السلام ثلاث حبّات عنب فناولها إیّاه فأخذ السائل من یده ثمّ قال: الحمدللّٰه ربّ العالمین الّذی رزقنی. فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : مکانک. فحشا ملء کفّیه عنباً فناولها إیّاه.

فأخذها السائل من یده ثمّ قال:

الحمدللّٰه ربّ العالمین. فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : مکانک؛ یا غلام، أیّ شیء معک من الدّراهم؟ فإذا معه نحو من عشرین درهماً فیما حزرناه (1) أو نحوها، فناولها إیّاه فأخذها.

ثمّ قال: الحمدللّٰه هذا منک وحدک لا شریک لک.

29 - مسمع بن عبدالملک می گوید: ما در مِنٰا خدمت امام صادق علیه السلام بودیم و انگور می خوردیم که نیازمندی آمد و از حضرت چیزی خواست.

حضرت دستور داد خوشه ی انگوری به او بدهند. نیازمند گفت: اگر ممکن است، پول بدهید؛ مرا به این نیازی نیست. حضرت فرمود: خدا گشایشت بخشد. فقیر رفت و دوباره بازگشت و گفت: خوشه ی انگور را بدهید. حضرت فرمود:

خدا گشایشت دهد. و چیزی به او نداد.

آن گاه سائل دیگری آمد. امام صادق علیه السلام سه دانه انگور گرفت و به او داد. شخص نیازمند آن ها را از دست حضرت گرفت و گفت: ستایش از آن خدا است که پروردگار اهل جهان است، همان که روزی ام داد. امام صادق علیه السلام فرمود: به جای خود باش. آن گاه دو دست مبارکش را پر از انگور کرد و به آن سائل داد. فقیر آن ها را از دست حضرت گرفت و گفت: ستایش از آن خدا است که پروردگار اهل جهان است. امام صادق علیه السلام فرمود: به جای خود باش.

سپس به غلام خود فرمود: ای غلام، چه مقدار پول همراه خود داری؟ به گمان ما بیست درهم یا همین حدود همراه او بود.

آن ها را به سائل داد و او گرفت و گفت:

ستایش از آن خدا است، [خدایا] این از جانب تو است و تو یگانه ای که هیچ شریکی نداری.

ص:44

فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : مکانک.

فخلع قمیصاً کان علیه فقال:

البس هذا.

فلبسه ثمّ قال: الحمدللّٰه الّذی کسانی و سترنی یا أبا عبداللّٰه، أو قال: جزاک اللّٰه خیراً. لم یدعُ لأبی عبداللّٰه علیه السلام إلّابذا ثمّ انصرف فذهب.

قال: فظنّنا أنّه لو لم یدعُ له لم یزل یعطیه لأنّه کلّما کان یعطیه حمد اللّٰه أعطاه (1).

30 - قال الرّضا لابنه الجواد علیهما السلام : یا أباجعفر! بلغنی أنّ الموالی إذا رکبت أخرجوک من الباب الصغیر، فإنّما ذلک من بخلٍ منهم لئلّا ینال منک أحدٌ خیراً، وأسألک بحقّی علیک لا یکن مدخلک ومخرجک إلّامن الباب الکبیر، فإذا رکبت فلیکن معک ذهب وفضّة، ثمّ لا یسألک أحدٌ شیئاً إلّاأعطیته، ومَن سألک من عمومتک أن تبرّه فلا تعطه أقلّ من خمسین دیناراً والکثیر إلیک، ومَن سألک من عمّاتک فلاتعطها أقلّ من خمسة وعشرین دیناراً والکثیر إلیک، إنّی إنّما ارید بذلک امام صادق علیه السلام فرمود: به جای خود باش.

و آن گاه جامه ای را که پوشیده بود در آورد و فرمود: این را بپوش. شخص آن را پوشید و گفت: ستایش از آن خدا است، آن که به من جامه عنایت کرد و مرا پوشانید ای امام صادق! یا گفت: خدا به تو پاداش خیر عنایت کند. برای امام صادق جز به همین، دعایی نکرد و آن گاه بازگشت و رفت.

ما پنداشتیم که اگر برای حضرت دعا نمی کرد پیوسته عطایش می فرمود؛ چون حضرت هر چه عطایش می کرد و او خدا را می ستود حضرت باز عطایش می فرمود.

30 - امام رضا علیه السلام به فرزند خود امام جواد علیه السلام فرمود: ای اباجعفر! به من خبر رسیده است که چون سوار مرکب می شوی، غلامان، تو را از در کوچک بیرون می برند.

این به سبب بخل آنان است تا خیری از تو به کسی نرسد. تو را به حقّی که بر تو دارم سوگند می دهم که ورود و خروجت از در بزرگ باشد و چون سوار شدی طلا و نقره ای همراه خود داشته باش و هر کس چیزی از تو درخواست کرد عطایش کن، و هریک از عموهایت از تو خواست که به او احسان کنی، کم تر از پنجاه دینار به او نبخش، ولی افزون بر آن را مختاری، و هرکه از عمّه هایت از تو درخواست کرد کم تر از بیست و پنج دینار به او نده و بیش از آن را مختاری.

ص:45

أن یرفعک اللّٰه، فأنفق ولا تخش من ذی العرش إقتاراً (1).

31 - عن أبی بصیر عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

ذکر أصحابنا [الإخوان] فقلت: ما أتغدّی ولا أتعشّی إلّا ومعی اثنان أو ثلاثة أو أقلّ أو أکثر، فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

فضلهم علیک أعظم من فضلک علیهم، فقلت: جعلت فداک کیف وأنا اطعمهم طعامی واُنفق علیهم مالی ویخدمهم خدمی وأهلی؟!

قال: إنّهم إذا دخلوا علیک دخلوا علیک برزقٍ کثیر، وإذا خرجوا خرجوا بالمغفرة لک (2).

32 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

کان أمیرالمؤمنین - صلوات اللّٰه علیه - یضرب بالمَرّ ویستخرج الأرضینَ. وکان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم یمصّ النوی بفیه ویغرسه فیطلع من ساعته. وإنّ أمیرالمؤمنین علیه السلام أعتق ألف مملوک من ماله وکدّ یده (3).

من با این کار فقط می خواهم خدا مقام تو را بالا ببرد.

پس انفاق کن و بیم تنگدستی از جانب خدای سبحان نداشته باش.

31 - ابوبصیر می گوید: امام صادق علیه السلام از اصحاب ما یاد فرمود.

عرض کردم صبحانه و شام نمی خورم مگر این که دو یا سه نفر یا کم تر یا بیش تر از آنان با من است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

برتری آنان بر تو بیش از فضیلت تو بر آنان است.

عرض کردم: فدایت گردم! چگونه. حال آن که من غذایم را به آنان می خورانم و مالم را به آنان انفاق می کنم و خدمتکاران و خانواده ام به آنان خدمت می کنند!

فرمود: زیرا آنان چون بر تو وارد شوند روزی فراوان بر تو وارد می کنند و چون می روند با آمرزش تو خارج می شوند.

32 - امام صادق علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان - که صلوات خدا بر او باد - چنین بود که با بیل کار می کرد و زمین ها را می کند [وخاک ها را زیر و رو می کرد] و رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین بود که هسته را می مکید و آن را می کاشت و در همان ساعت جوانه می زد.

و امیرمؤمنان علیه السلام هزار برده را از مال و دسترنج خود آزاد کرد.

ص:46

33 - عن الفضل بن أبی قرّة عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: قلت له:

إنّ هؤلاء یقولون: إنّ کسب المعلّم سحت، فقال: کذب أعداء اللّٰه، إنّما أرادوا أن لایعلّموا أولادهم القرآن، لو أنّ رجلاً أعطی المعلّم دیة ولده کان للمعلّم مباحاً (1).

23 - فضل بن ابی قرّه می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: این ها می گویند اجرت گرفتن بر آموزگار حرام است.

فرمود: این دشمنان خدا دروغ گفته اند؛ همانا آنان [با این فتوی] می خواهند فرزندانشان قرآن نیاموزند.

اگر کسی به اندازه ی دیه ی فرزندش به آموزگار دهد، برای آن معلم حلال است.

ص:47

5 - قال علیّ علیه السلام : شرّ الأموال مالٌ لایُنفق منه و لاتؤدّی زکاته (1).

6 - عن الصادق علیه السلام قال:

ما من عبدٍ یمنع درهماً فی حقّه إلّا أنفق اثنین فی غیرحقّه، و ما رجلٌ یمنع حقّاً من ماله إلّاطوّقه اللّٰه عزّ و جلّ به حیّةً من نار یوم القیامة (2).

7 - عن الباقر و الصادق علیهما السلام :

ما من أحد یمنع من زکاة ماله شیئاً إلّاجعل اللّٰه ذلک یوم القیامة ثعباناً من نار مطوّقاً فی عنقه ینهش من لحمه حتّی یفرغ من الحساب، و هو قول اللّٰه تعالی سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَٰمَةِ (3) یعنی ما بخلوا به من الزّکاة (4).

5 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: بدترین مال ها مالی است که از آن انفاق نشود و زکاتش پرداخت نگردد.

6 - امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ بنده ای درهمی را از راه حقّش باز نمی دارد جز این که دو برابر آن را در راه غیر حق هزینه می کند، و هیچ مردی حقّی از مال خود را باز نمی دارد جز این که خدای عزّ و جلّ آن را در روز قیامت به شکل ماری از آتش به گردن او می آویزد.

7 - از امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده است:

هرکس چیزی از زکات خود را دریغ کند، آن مال در روز قیامت اژدهایی می شود و به گردن او می پیچد و پیوسته از گوشت او می خورد تا از حساب فارغ شود، و این است فرموده ی خداوند که «بزودی آنچه که بآن بخل ورزیده اند، در روز رستاخیز طوق گردنشان می شود». یعنی آنانی که از دادن زکات بخل می ورزند.

ص:49

3 - عن الصادق علیه السلام قال: أنفق بالخلَف، واعلم أنّه مَن لم ینفق فی طاعة اللّٰه ابتلی بأن ینفق فی معصیة اللّٰه (1).

4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن منع حقّاً للّٰه عزّ و جلّ أنفق فی باطلٍ مثلیه (2).

5 - قال علیّ علیه السلام : زوال النِعم بمنع حقوق اللّٰه منها وإهمال شکرها (3).

6 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : لا تقطعوا علی السائل مسألته، فلولا أنّ المساکین یکذبون ما أفلح مَن ردّهم (4).

3 - امام صادق علیه السلام فرمود: باقی مانده را انفاق کن، و بدان هر که در راه فرمان بری از خدا هزینه نکند، گرفتار هزینه کردن در راه نافرمانی خدا می شود.

4 - امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس از [ادای] حقّ خداوند خودداری کند، دو برابر آن را در راه باطل هزینه نماید.

5 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: نابودی نعمت ها به سبب نپرداختن حقوق خدا از آن ها و ناسپاسی در برابر آن ها است.

6 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: درخواست سائل را رد نکنید که اگر نبود این که [برخی] فقرا دروغ می گویند، رد کننده ی آنان رستگار نمی شد.

ص:51

فقال «لا» وما ردّ سائلاً حاجة إلّا بها أو بمیسورٍ من القول (1).

4 - قال علیّ علیه السلام : یا کمیل! لاتردّ سائلاً ولو من شطر حبّة عنب أو شقّ تمرة، فإنّ الصّدقة تنمو عند اللّٰه (2).

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : لا تردّوا السائل ولو بظلفٍ محترق (3).

6 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله : إذا طرقکم سائل ذَکرٌ بلیل فلا تردّوه (4).

7 - قال أبوجعفرالباقر علیه السلام : أعط السائل ولو کان علی ظهر فرس (5).

8 - قال بعضهم: کنّا جلوساً علی باب دار أبی عبداللّٰه علیه السلام بکرة، فدنا سائل إلی باب الدار فسأل فردّوه فلامهم لائمةً شدیدة وقال: أوّل سائل قام علی باب الدّار فسأل فرددتموه؟ أطعموا ثلاثة، ثمّ أنتم بالخیار علیه، إن شئتم أن تزدادوا فازدادوا، وإلّا فقد أدّیتم حقّ یومکم.

که بفرماید «نه».

و هیچ سائلی را ردّ نکرد مگر این که یا حاجت او را برآورده ساخت یا با کلام نرم و آمیخته با لطف او را بازگرداند.

4 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: ای کمیل! سائل را رد نکن اگر چه به قسمتی از دانه ی انگور یا نصف خرما باشد که همانا صدقه نزد خداوند رشد می یابد.

5 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: سائل را رد نکنید اگر چه به یک سُم سوخته باشد.

6- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: اگر مرد سائلی شبانه درب خانه شما را زد، او را رد نکنید.

7 - امام باقر علیه السلام فرمود: به سائل عطا کنید حتی اگر سوار اسب باشد.

8 - راوی می گوید: صبحگاهی مقابل درب خانه ی امام صادق علیه السلام نشسته بودیم.

سائلی نزدیک درب خانه آمد و کمک خواست. او را رد کردند.

حضرت آنان را شدیداً سرزنش کرد و فرمود:

نخستین سائلی را که به درب خانه آمد و درخواست کرد، رد کردید؟!

باید سه سائل را غذا دهید و آن گاه اختیار با شماست؛

اگر خواستید، به تعداد بیش تری بدهید، و اگر هم ندادید، تکلیف آن روزتان را انجام داده اید.

ص:53

وقال علیه السلام : أعطوا الواحد والإثنین والثلاثة، ثمّ أنتم بالخیار (1).

9 - عن الثّمالی قال: صلّیت مع علیّ بن الحسین علیهما السلام الفجر بالمدینة یوم الجمعة، فلمّا فرغ من صلاته وسُبحته نهض إلی منزله وأنا معه، فدعا مولاةً له تسمّی سکینة فقال لها:

لا یعبر علی بابی سائل إلّا أطعمتموه، فإنّ الیوم یوم الجمعة، قلت له: لیس کلّ مَن یسأل مستحقّاً؟

فقال: یا ثابت! أخاف أن یکون بعض مَن یسألنا محقّاً فلا نطعمه ونردّه فینزل بنا أهل البیت ما نزل بیعقوب وآله، أطعموهم أطعموهم... (2).

10 - قال علیه السلام : إنّا لنعطی غیر المستحقّ حذراً من ردّ المستحقّ (3).

و فرمود: به سائل اوّل و دوّم و سوّم عطا کنید، سپس اختیار باشما است.

9 - ابوحمزه ی ثمالی می گوید:

با امام سجاد علیه السلام نماز صبح را روز جمعه در مدینه به جای آوردم.

حضرت چون نماز و تسبیحش را تمام کرد، بلند شد و به سوی منزل رفت و من با ایشان بودم. کنیزش را که سکینه نام داشت صدا کرد و فرمود:

سائلی از در خانه ی من عبور نکند مگر این که او را اطعام کنید [غذا دهید] که امروز روز جمعه است.

عرض کردم: هر سؤال کننده ای مستحق نیست.

فرمود ای ثابت! از آن بیم دارم که کسی مستحق باشد و او را اطعام نکنیم و رد کنیم و بر ما اهل بیت، آن [بلایی] فرود آید که بر یعقوب و آل او فرود آمد. آنان را اطعام کنید، آنان را اطعام کنید... .

10 - یکی از امامان علیهم السلام فرموده است:

ما غیر مستحق را احسان می کنیم از بیم آن که مستحق رد نشود.

ص:54

وکان بعضهم یجیء بها عن التّمر الجیّد، فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

لاتخرصوا هاتین التّمرتین ولاتجیئوا منها بشیء، وفی ذلک نزل وَلَا تَیَمَّمُواالْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بَِاخِذِیهِ إِلَّآ أَن تُغْمِضُوافِیهِ والإغماض أن تأخذ هاتین التّمرتین (1).

4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام فی قول اللّٰه عزّ و جلّ أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَٰتِ مَا کَسَبْتُمْ (2) فقال: کان القوم قد کسبوا مکاسب سوء فی الجاهلیّة فلمّا أسلموا أرادوا أن یخرجوها من أموالهم لیتصدّقوا بها فأبی اللّٰه تبارک وتعالی إلّاأن یخرجوا من أطیب ماکسبوا (3).

5 - عن عثمان بن عیسی عمّن حدّثه عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال قلت:

آیتان فی کتاب اللّٰه عزّ وجلّ أطلبهما فلا أجدهما قال علیه السلام : ...

وما الآیة الاُخری؟ قلت: قول اللّٰه عزّ وجلّ: وَ مَآ أَنفَقْتُم مِّن شَیْ ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَهُوَ خَیْرُ الرَّ ٰزِقِینَ (4)برخی از آنان نیز زکات را از خرمای خوب می آوردند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این دو نوع خرما [جعرور و معافارة] را به حساب نیاورید و چیزی از آن ها برای زکات نیاورید. و در این باره [این آیه ی شریفه] نازل شده است «و در پی ناپاک آن نروید که [از آن] انفاق نمایید، در حالی که آن را [اگر به خودتان می دادند] جز با چشم پوشی [و بی میلی] نسبت به آن، نمی گرفتید.

حضرت فرمود: مقصود چشم پوشی از گرفتن این دو نوع خرما است.

4 - امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خدای عزّ و جلّ، «از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید انفاق کنید»، فرمود:

گروهی در زمان جاهلیت از راه های نادرست اموالی به دست آورده بودند و چون اسلام آوردند خواستند آن هارااز اموالشان خارج کنند و صدقه دهند. خداوند تبارک و تعالی نپذیرفت مگر این که آنچه می دادند از پاکیزه ترین اموالی بود که به دست آورده اند.

5 - عثمان بن عیسی از شخصی نقل می کند: به امام صادق علیه السلام عرض کردم دو آیه در کتاب خدا است که آن دو را می جویم ولی نمی یابم[به وعده ای که در آن ها داده شده دست نمی یابم] فرمود: ... و آیه ای دیگر کدام است؟ عرض کردم: این سخن خدای عزّ و جلّ که «و هر چیزی را انفاق کنید پس خداوند جایگزینش می کند و او است بهترین روزی دهندگان».

ص:56

وإنّی انفق ولا أری خلَفاً.

قال: أفتری اللّٰه عزّ وجلّ أخلف وعده؟ قلت: لا.

قال: فممّ ذلک؟ قلت: لا أدری.

قال: لو أنّ أحدکم اکتسب المال من حِلّه وأنفقه فی حِلّه لم ینفق درهماً إلّاأخلف علیه (1).

6 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : أفضل الصّدقة صدقة تکون عن فضل الکفّ (2).

و من انفاق می کنم ولی عوضی برای آن نمی بینم.

فرمود: آیا می پنداری که خدای عزّ و جلّ در وعده ای خود تخلّف می کند؟ عرض کردم: نه .

فرمود: پس چیست؟ عرض کردم:

نمی دانم.

فرمود: اگر یکی از شما مالی را از راه حلالش به دست آورد و آن را در راه حلالش هزینه کند، هیچ درهمی را انفاق نکند مگر این که جایگزینش به او برسد.

6 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: برترین صدقه، صدقه ای است که با گشاده دستی باشد.

ص:57

6 - عن هشام بن المثنّی قال:

سأل رجلٌ أبا عبداللّٰه علیه السلام عن قول اللّٰه عزّ و جلّ وَءَاتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَایُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (1) فقال: کان فلان بن فلان الأنصاری - سمّاه - وکان له حرثٌ، وکان إذا أخذ یتصدّق به ویبقی هو وعیاله بغیر شیءٍ فجعل اللّٰه عزّ و جلّ ذلک سرَفاً (2).

7 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : یجیء أحدکم بماله کلّه فیتصدّق به ویجلس یتکفّف الناس؛ إنّما الصدقة عن ظهر غنی (3).

8- عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إذا جاد اللّٰه تبارک و تعالی علیکم فجودوا، وإذا أمسک عنکم فأمسکوا، ولاتجاودوا اللّٰه فهو الأجود (4).

6 - هشام بن مثنی می گوید: شخصی از امام صادق علیه السلام درباره ی این سخن خداوند متعال پرسید که فرمود «و حقّ [بینوایان از] آن را روز بهره برداری از آن بدهید، و زیاده روی مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد».

حضرت فرمود: فلانی فرزند فلانی از قبیله ی انصار - حضرت نام او را برد - دارای زراعت و کشت زاری بود و چون محصول آن را به دست می آورد همه را صدقه می داد و برای خود و عیالش چیزی باقی نمی ماند؛ خداوند این را اسراف قرار داد.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برخی از شما همه ی اموالی را که به دست می آورند صدقه می دهند، و می نشیند از مردم گدایی می کنند؛ صدقه باید ازروی بی نیازی باشد.

8 - امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه خدای تبارک و تعالی بر شما بخشید شما هم ببخشید، و هرگاه از شما بازداشت، شما نیز بازدارید [و دست بکشید] و در بخشش، با خداوند رقابت نکنید که او بخشنده تر است.

ص:59

ولا تحفظ، وتعلم ولا تعمل.

قلت: لا قوّة إلّاباللّٰه.

قال: أیسر منها أن تحبَّ له ما تحبُّ لنفسک وتکره له ما تکره لنفسک؛

والحقُّ الثّانی أن تمشی فی حاجته وتبتغی رضاه ولا تخالف قوله؛

والحقُّ الثالث أن تصِله بنفسک ومالک ویدک ورجلک ولسانک؛

والحقُّ الرابع أن تکون عینه ودلیله ومرآته وقمیصه. والحقُّ الخامس أن لاتشبَع ویجوع، ولا تلبَس ویعری، ولا تروی ویظمأ؛

والحقُّ السادس أن یکون لک امرأة وخادم ولیس لأخیک امرأة ولا خادم، أن تبعث خادمک فتغسل ثیابه وتصنع طعامه وتمهّد فراشه، فإنّ ذلک کلّه إنّما جعل بینک وبینه؛

والحقُّ السابع أن تبرَّ قَسَمه وتجیب دعوته وتشهد جنازته وتعوده فی مرضه وتشخص بدنک فی قضاء حاجته ولا تُحوِجَه إلی أن یسألک ولکن تبادر إلی قضاء حوائجه.

فإذا فعلت ذلک به وصلتَ ولایتک بولایته و ولایته بولایة اللّٰه عزّو جلّ (1).

و نگه نداری، و بدانی و عمل نکنی.

عرض کردم: توانایی جز به وسیله ی خدا نیست.

فرمود: آسان ترین آن ها این است که آنچه را برای خود دوست می داری برای او دوست بداری و آنچه را برای خود خوش نداری برای او خوش نداری؛

حق دوم این است که در برآوردن حاجتش بکوشی و خشنودی اش را به دست آوری و با سخن او مخالفت نکنی؛

حق سوم این است که با جان، مال، دست، پا و زبان خود به او کمک کنی؛ حق چهارم این است که چشم او، راهنمای او، آینه ی او و پیراهن او باشی؛

حق پنجم این است که سیر نباشی در حالی که او گرسنه است، پوشیده نباشی در حالی که او عریان است، سیراب نباشی در حالی که او تشنه است؛

حق ششم این است که اگر همسر و خدمتکار داری و او نه همسر دارد و نه خدمتکار، خدمتکار خود را بفرستی تا جامه های او را بشوید و خوراکش را بپزد و بسترش [استراحتگاهش] را بگسترد، زیرا همه ی این ها میان تو و او قرار داده شده است؛

حق هفتم این است که به سوگند او وفا کنی و درخواستش را بپذیری و در تشییع جنازه اش حاضر شوی و در بیماریش او را عیادت کنی و بدنت را در برآوردن حاجتش به کار اندازی و منتظر نشوی تا از تو درخواست کند، بلکه پیش از درخواست او حاجت هایش را برآوری. چون چنین کنی دوستی خود را به دوستی او پیوند زده ای و دوستی او را به دوستی خدای عزّ و جلّ متصل ساخته ای.

ص:61

2 - عن ابن أعین قال: کتب بعض أصحابنا یسألون أباعبداللّٰه علیه السلام عن أشیاء وأمرنی أن أسأله عن حقّ المسلم علی أخیه، فسألته فلم یجبنی، فلمّا جئت لأودّعه قلت:

سألتکم فلم تجبنی.

قال: إنّی أخاف أن تکفروا.

إنّ من أشدّ ما افترض [اللّٰه] علی خلقه ثلاث خصال: إنصاف المؤمن من نفسه حتّی لا یرضی لأخیه من نفسه إلّاما یرضی لنفسه، ومواساة الأخ فی المال، و ذِکر اللّٰه علی کلّ حال؛

لیس «سبحان اللّٰه والحمد للّٰه ولا إله إلّااللّٰه» ولکن عندما حرّم اللّٰه علیه فیدَعه (1).

3 - عن أبان بن تغلب قال: کنت أطوف مع أبی عبداللّٰه علیه السلام فعرض لی رجلٌ من أصحابنا قد سألنی الذهاب معه فی حاجة. فأشار إلیَّ أن أدَع أباعبداللّٰه علیه السلام وأذهب إلیه. فبینا أنا أطوف إذ أشار إلیَّ أیضاً، فرآه أبوعبداللّٰه علیه السلام ، فقال:

یا أبان! إیّاک یرید هذا؟ قلت: نعم.

قال: ومَن هو؟ قلت: رجلٌ من أصحابنا؛ -

2 - ابن اعین می گوید: برخی یاران ما نامه نوشتند تا از امام صادق علیه السلام مطالبی را بپرسند و از من خواستند که از حضرت درباره ی حق مسلمان بر برادرش بپرسم. پس من از حضرت پرسیدم ولی پاسخم نداد. چون خواستم از حضرت خداحافظی کنم عرض کردم: از شما پرسیدم و پاسخم ندادید.

فرمود: بیم دارم ناسپاسی کنید. به راستی از واجبات مورد تأکید خداوند سه چیز است:

میان مؤمن و خود، منصفانه رفتار کردن، تا جایی که نپسندد برای برادرش از جانب خود جز آنچه آن را برای خود می پسندد؛ و مواسات برادر مسلمان در مال؛ و یاد خدا در هر حال.

یاد خدا تنها گفتن «سبحان اللّٰه و الحمد للّٰه ولا إله إلّااللّٰه» نیست، بلکه [این است که] هنگام رو به رو شدن با حرام آن را ترک کند.

3 - ابان بن تغلب می گوید: همراه امام صادق علیه السلام طواف می کردم که یکی از یاران ما رسید و از من خواست که با او در پی حاجتی برویم و با دست خود اشاره کرد که امام صادق علیه السلام را واگذارم و به سوی او بروم.

پس در حالی که ما طواف می کردیم دوباره به من اشاره کرد. امام صادق علیه السلام او را دید و فرمود:

ای ابان آیا تو را می خواهد؟ عرض کردم: آری.

فرمود: او کیست؟ عرض کردم: یکی از یاران ما است.

ص:62

قال: هو مثل ما أنت علیه؟ قلت: نعم. قال:

فاذهب إلیه فاقطع الطواف.

قلت: وإن کان طواف الفریضة؟

قال: نعم. قال: فذهبت معه. ثمّ دخلت علیه بعد، فسألته، قلت:

أخبرنی عن حقّ المؤمن علی المؤمن. قال: یا أبان! دعه لا تریده.

قلت: جعلت فداک. فلم أزل أردّ علیه. قال: یا أبان! تقاسمه شطر مالک. ثمّ نظر فرأی ما دخلنی.

قال: یا أبان! أما تعلم أنّ اللّٰه قد ذکر المؤثرین علی أنفسهم؟ قلت: بلی جعلت فداک.

قال: إذا أنت قاسمته فلم تؤثره بعدُ، تؤثره إذا أنت أعطیته من النصف الآخر (1).

4 - عن المفضّل بن عمر قال: قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : إختبر شیعتنا فی خصلتین، فإن کانتا فیهم، و إلّا فاعزب ثمّ اعزب، قلت: ما هما؟

قال: المحافظة علی الصلوات فی مواقیتهنَّ، والمواساة للإخوان و إن کان الشیء قلیلاً (2).

فرمود: آیا او بر همان عقیده است که تو داری؟ عرض کردم: آری.

فرمود: طواف را قطع کن و به سویش برو.

عرض کردم: گرچه طواف واجب باشد؟

فرمود: آری. پس من همراه او رفتم.

بعدخدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و به حضرت عرض کردم: از حق مؤمن بر مؤمن آگاهم فرما.

فرمود: ای ابان از این امر در گذر که آن را نمی خواهی. عرض کردم فدایت شوم؛ و مکرّر پرسیدم.

حضرت فرمود: ای ابان! آیا مال خود را با او به نصف تقسیم می کنی؟ آن گاه حضرت به من نگریست و نگرانی مرا دید.

فرمود: ای ابان! آیا می دانی که خداوند از کسانی که دیگران را بر خود ترجیح می دهند (ایثار کنندگان) یاد کرده است؟ عرض کردم:

آری، فدایت شوم.

فرمود: چون تو مال خود را با او تقسیم کنی او را برخود ترجیح نداده ای، بلکه هرگاه تو از نیمه ی خود به او ببخشی او را بر خود ترجیح داده ای.

4 - مفضّل بن عمر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: شیعیان ما را به دو ویژگی امتحان کن؛ اگر آن دو را داشتند [کاملند] و اگر نداشتند دوری کن، وباز دوری کن.

عرض کردم: آن دو کدامند؟

فرمود: رعایت وقت نمازها و شریک کردن برادران در اموال، هر چند اندک باشد.

ص:63

5 - قال أبو عبد اللّٰه علیه السلام : قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : ثلاثة لاتطیقها هذه الاُمّة: المواساة للأخ فی ماله، وإنصاف الناس من نفسه، وذِکر اللّٰه تعالی علی کلّ حال، ولیس هو «سبحان اللّٰه والحمد للّٰه ولا إله إلّا اللّٰه واللّٰه أکبر» فقط، ولکن إذا ورد علی ما یحرم خاف اللّٰه (1).

6 - عن إسحاق بن عمّار قال:

کنت عند أبی عبداللّٰه علیه السلام فذکر مواساة الرّجل لإخوانه وما یجب لهم علیه، فدخلنی من ذلک أمرٌ عظیم عرف ذلک فی وجهی، فقال: إنّما ذلک إذا قام القائم، وجب علیهم أن یجهّزوا إخوانهم وأن یقوّوهم (2).

7 - عن السجّاد علیه السلام - من دعائه بعد رکعتی الزّوال - :

اللّٰهمّ... وارزقنی مواساة مَن قتّرت علیه من رزقک بما وسّعت علیَّ من فضلک (3).

5 - امام صادق علیه السلام فرمود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: این امت تحمل سه چیز را ندارند: شریک کردن برادر [دینی] در مال خود، میان خود و مردم منصفانه رفتار کردن، و یاد خدای تعالی در هر حال.

و ذکر و یاد خدا تنها «سبحان اللّٰه و الحمدللّٰه و لا إله إلّااللّٰه و اللّٰه أکبر» نیست، بلکه [این است که] چون با حرام برخورد کرد از خدا بترسد.

6 - اسحاق بن عمّار می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم. آن حضرت درباره ی مواسات با برادران دینی و حقوقی که آنان بر انسان دارند سخن گفت. هراس بزرگی به دلم راه یافت آن چنان که در چهره ام نمایان شد.

حضرت فرمود: این، زمانی خواهد بود که قائم [ما] قیام کند. [در آن زمان] بر آنان واجب است که برادرانشان را مجهّز کنند و آن ها را نیرومند سازند.

7 - امام سجاد علیه السلام در ضمن دعای خود بعد از دو رکعت نماز پس از زوال خورشید، می فرمود:

بارالها! ... و با فضل گسترده ای که به من عطا کردی مواسات و کمک به کسی که روزی خود را بر او تنگ و سخت گرفته ای روزی ام فرما.

ص:64

8 - عن الوصّافی عن أبی جعفر علیه السلام قال: قال (لی): یا أبا إسماعیل! أرأیتَ فیما قبلکم إذا کان الرّجل لیس له رداءٌ و عند بعض إخوانه فضل رداءٍ یطرح علیه حتّی یصیب رداءً؟

قال قلت: لا.

قال: فإذا کان لیس عنده إزار یوصل إلیه بعض إخوانه بفضل إزارٍ حتّی یصیب إزاراً؟ قلت: لا.

فضرب بیده علی فخذه ثمّ قال: ما هؤلاء بإخوة (1).

8 - وصّافی می گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود: ای أبااسماعیل! به من بگو آیا در میان شما چنین هست که اگر یکی از شما عبا نداشت و دیگری عبای اضافی داشت، آن را بردوش او افکند تا او از عبا بهره مند شود؟

عرض کردم: نه.

فرمود: چون یکی از شما جامه نداشت، یکی از برادرانش جامه ی اضافی که دارد به او می رساند تا او از داشتن جامه بهره مند شود؟

عرض کردم: نه.

حضرت دست خود را روی رانش زد و فرمود: اینان برادر نیستند.

ص:65

4 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : أفضل دینارٍ دینارٌ أنفقه الرّجل علی عیاله، ودینارٌ أنفقه علی دابّته فی سبیل اللّٰه، ودینارٌ أنفقه علی أصحابه فی سبیل اللّٰه.

ثمّ قال: وأیّ رجلٍ أعظم أجراً من رجلٍ سعی علی عیاله صغاراً، یعفّهم ویغنیهم اللّٰهُ به (1).

5 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال:

تحت ظلّ العرش یوم لا ظلّ إلّا ظلّه رجلٌ خرج ضارباً فی الأرض یطلب من فضل اللّٰه ما یکفّ به نفسه، ویعود به علی عیاله (2).

6 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : ملعون ملعون مَن ألقی کَلّه علی النّاس.

ملعون ملعون مَن ضیّع مَن یعول (3).

7 - عن زرارة قال: سمعت أبا عبداللّٰه علیه السلام یقول: ثلاثة إن یعلمهنّ المؤمن کانت زیادة فی عمره و بقاء النعمة علیه، فقلت: و ما هنّ؟ قال:

...واصطناعه المعروف إلی أهله (4).

4 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برترین دینار دیناری است که شخص آن را برای خانواده ی خود هزینه کند و دیناری است که آن را در راه خدا برای مرکب خود هزینه کند و دیناری است که آن را در راه خدا برای یاران خود هزینه نماید.

آن گاه حضرت فرمود: پاداش کدام مرد بزرگ تر از مردی است که برای [تأمین نیاز] فرزندان صغیر خود بکوشد تا خداوند به وسیله ی او پاکدامن و بی نیازشان کند.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به قصد کسب و کار سفر می کند و به اندازه ی کفاف خود و هزینه ی خانواده اش، از فضل خدای عزّ و جلّ می جوید، زیر سایه ی عرش قرار می گیرد در روزی که هیچ سایه ای جز سایه ی آن نیست.

6 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بسیار از رحمت خدا دور است کسی که بار خود را بر دوش مردم بگذارد.

بسیار از رحمت خدا دور است کسی که خانواده ی خود را تباه سازد [و مخارج آنان را نپردازد].

7 - زراره می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: سه چیز است که اگر شخص مؤمن آن ها را بداند موجب افزایش عمر او و ماندگاری نعمت برای او می شود.

عرض کردم: آن ها چیست؟ فرمود: ...و نیکی کردن به خاندانش.

ص:67

9 - عن الباقر عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أنّه نهی أن یُشبع الرّجل نفسه ویجیع أهله، وقال: کفی بالمرء هلاکاً أن یضیّع مَن یعول (1).

10 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

المؤمن یأکل بشهوة أهله، والمنافق یأکل أهله بشهوته (2).

11 - قال علیّ بن الحسین علیهما السلام :

لأن أدخل السوق ومعی دراهم أبتاع به لعیالی لحماً - وقد قرَموا - أحبّ إلیَّ من أن اعتق نسمة (3).

12 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

إذا کان الرّجل معسراً فیعمل بقدر ما یقوت به نفسه وأهله ولا یطلب حراماً فهو کالمجاهد فی سبیل اللّٰه (4).

13 - عن علیّ علیه السلام أ نّه قال:

ما غدوة أحدکم فی سبیل اللّٰه بأعظم من غدوته یطلب لولده وعیاله مایصلحهم (5).

9 - امام باقر علیه السلام از نیاکان خود نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله نهی فرمود از این که مرد، خود را سیر کند و خاندانش را گرسنه بگذارد، و فرمود:

برای نابودی مرد همین بس که نان خوران خود را تباه سازد [و مخارج شان را نپردازد].

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن مطابق میل خاندانش می خورد و منافق، خاندانش مطابق میل او می خورند.

11- امام سجاد علیه السلام فرمود: به راستی اگر وارد بازار شوم و با چند درهمی که دارم برای عیالم گوشت بخرم - در حالی که آنان به خوردن گوشت اشتیاق داشته باشند - از آزاد کردن برده ای برایم خوشایندتر است.

12- امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه کسی تنگدست باشد و به اندازه ای کار کند که خود و خانواده اش را خوراک دهد و از پی حرام نرود، همچون پیکارگر در راه خدا است.

13 - امام علی علیه السلام فرمود: حرکت و تلاش هیچ یک از شما در راه خدا، بزرگ تر از آن تلاشی نیست که به جهت فرزند و عیال خود انجام می دهد تا زندگی آنان را سامان بخشد.

ص:68

14 - عن محمّد بن مسلم قال: قال رجلٌ لأبی جعفر علیه السلام : إنّ لی ضیعة بالجبل أستغلّها فی کلّ سنة ثلاث آلاف درهم، فاُنفق علی عیالی منها ألفی درهم وأتصدّق منها بألف درهم فی کلّ سنة.

فقال أبوجعفر علیه السلام : إن کانت الألفان تکفیهم فی جمیع ما یحتاجون إلیه لسنتهم فقد نظرت لنفسک ووفّقت لرُشدک وأجریت نفسک فی حیاتک بمنزلة ما یوصی به الحیّ عند موته (1).

14 - محمد بن مسلم می گوید: شخصی به امام باقر علیه السلام عرض کرد: در ناحیه ی کوهستان مِلکی دارم که در هر سال سه هزار درهم از آن بهره می برم که دوهزار درهم آن را برای مخارج عیالم هزینه می کنم و هزار درهم آن را صدقه می دهم.

امام باقر علیه السلام فرمود: اگر دو هزار درهم، تمام نیازمندی های سال آنان را کفایت می کند پس به راستی درباره ی خود به انصاف دست یافته و هدایت خود را به دست آورده ای و نفس خود را در زمان حیاتت آن گونه قرار داده ای که شخص زنده هنگام مردنش به آن سفارش می کند.

ص:69

اذهب فأعطهما إیّاه. فظننت أنّه قال «فأعطهما إیّاه» لقولی قد أنعمت له (1).

فلمّا کان من الغد دخلت علیه و عنده عدّة من أصحابنا یحدّثهم، فلمّا رآنی قطع الحدیث وقال:

لأن أمشی مع أخٍ لی فی حاجة حتّی أقضی له أحبّ إلیَّ من أن اعتق ألف نسمة و أحمل علی ألف فرس فی سبیل اللّٰه مسرّجة ملجمة (2).

2 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : قال اللّٰه تعالی: المؤمنون إخوة، یقضی بعضهم حوائج بعض، و أقضی حوائجهم یوم القیامة (3).

3 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن قضی لمؤمنٍ حاجةً قضی اللّٰه له حوائج کثیرة أدناهنّ الجنّة (4).

«برو دو دینار را به او بده».

من گمان بردم این که حضرت فرمود دو دینار را به او بده به جهت آن است که من به او وعده داده بودم.

فردای آن روز خدمت حضرت رسیدم در حالی که عدّه ای از اصحاب ما نزد او بودند و با آنان سخن می گفت.

چون مرا دید سخن خود را قطع کرد و فرمود:

این که همراه برادرم در پی برآوردن حاجت او بروم تا آن را برآورم، نزد من خوش تر است از این که هزار برده آزاد کنم و با هزار اسب زین دار لگام زده شده، در راه خدا به جهاد روم.

2 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خدای متعال فرموده است.

مؤمنان با هم برادرند. برخی از آنان حاجت های برخی دیگر را بر می آورند؛ من هم در روز قیامت حوائج ایشان را برآورده می کنم.

3 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه حاجتی از برادر مؤمن خود برآورد، خداوند حاجت های بسیاری را از او برآورده کند که کم ترین آن ها بهشت است.

ص:71

4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

ما قضی مسلمٌ لمسلمٍ حاجةً إلّا ناداه اللّٰه تبارک وتعالی: علیَّ ثوابک، ولا أرضی لک بدون الجنّة (1).

5 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

یؤتی بعبدٍ یوم القیامة لیست له حسنة، فیقال له:

اذکر تذکر هل لک من حسنة؟ قال: فیذکر فیقول:

یا ربّ! مالی من حسنة إلّا أنّ فلاناً عبدک المؤمن مرّ بی فطلب ماءاً یتوضّأ به لیصلّی فأعطیته.

قال: فیُدعی بذلک العبد المؤمن فیذکر ذلک فیقول: نعم یا ربّ، مررت به فطلبت منه فأعطانی فتوضّأت فصلّیت لک.

فیقول الربّ تبارک وتعالی: قد غفرت لک، أدخلوا عبدی الجنّة (2).

6 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال:

أوحی اللّٰه عزّ وجلّ إلی موسی علیه السلام أنّ من عبادی مَن یتقرّب إلیَّ بالحسنة 4 - امام صادق علیه السلام فرمود: هیچ مسلمانی حاجت مسلمانی را برآورده نسازد جز این که خدای تبارک و تعالی او را ندا دهد: ثواب تو بر عهده ی من است و کم تر از بهشت را برایت نمی پسندم.

5 - امام صادق علیه السلام فرمود: روز قیامت بنده ای را می آورند که هیچ کار نیکی ندارد. به او گفته می شود:

بیندیش آیا حسنه ای را برای خود بیاد می آوری. پس مرور می کند و می گوید:

پروردگارا هیچ کار نیکی ندارم جز این که فلانی، بنده ی مؤمن تو، روزی گذرش به من افتاد و از من آب خواست که وضو بسازد و نماز بگزارد و من به او آب دادم.

آن گاه آن بنده ی مؤمن را فرا می خوانند و [گفته آن شخص را] برایش بازگو می کنند.

او می گوید: آری ای پروردگار! به او گذر کردم و از او آب خواستم. او به من داد که با آن وضو ساختم و برای تو نماز گزاردم.

خداوند تبارک و تعالی می گوید: تو را آمرزیدم؛ بنده ام را به بهشت درآورید.

6 - امام باقر علیه السلام فرمود: خدای عزّ و جلّ به موسی علیه السلام وحی کرد: کسی از بندگانم با کار نیک به من تقرّب جوید

ص:72

فاُحکّمه فی الجنّة. فقال موسی:

یا ربّ! وما تلک الحسنة؟ قال:

یمشی مع أخیه المؤمن فی قضاء حاجته قُضیت أو لم تُقض (1).

7 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ من أحبّ الأعمال إلی اللّٰه عزّ وجلّ إدخال السرور علی المؤمن وإشباع جوعته وتنفیس کربته وقضاء دَینه (2).

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

قضاء حاجة المؤمن خیرٌ من حُملان ألف فرس فی سبیل اللّٰه عزّ و جلّ وعتق ألف نسمة. وقال:

ما من مؤمنٍ یمشی لأخیه فی حاجةٍ إلّا کتب اللّٰه له بکلّ خطوةٍ حسنة، وحطّ بها عنه سیّئة، ورفع له بها درجة. وما من مؤمنٍ یفرّج عن أخیه المؤمن کربةً إلّافرّج اللّٰه عنه کربةً من کرَب الآخرة، وما من مؤمنٍ یعین مظلوماً إلّاکان ذلک أفضل من صیام شهر واعتکافه فی المسجد الحرام (3).

تا جایی که او را در بهشت فرمانروا قرار دهم [بهشت را در اختیارش گذارم].

موسی عرض کرد: پروردگارا آن کار نیک چیست؟

فرمود: این که همراه برادر مؤمنش در راه برآوردن حاجت او گام بردارد، خواه برآورده شود یا نشود.

7 - امام صادق علیه السلام فرمود: از خوشایندترین کارها نزد خدای عزّ و جلّ شاد کردن مؤمن و سیر نمودن او و برطرف کردن گرفتاری او و ادای دین او است.

8 - امام صادق علیه السلام فرمود: برآوردن حاجت مؤمن از [فرستادن] بار و بنه ی هزار اسب در راه خدای عزّ و جلّ، و آزاد کردن هزار برده بهتر است.

و فرمود: هیچ مؤمنی در راه برآوردن حاجت برادرش گام بر ندارد جز این که خداوند در برابر هر گامی حسنه ای برایش بنویسد و خطایی را از او بریزد و او را درجه ای بالا ببرد؛

و هیچ مؤمنی اندوهی از برادر ایمانی اش را بر طرف نسازد مگر این که خداوند اندوهی از اندوه های آخرتش را برطرف سازد؛

و هیچ مؤمنی ستم دیده ای را کمک نکند مگر این که این کارش از روزه داری یک ماه همراه با اعتکاف در مسجدالحرام، برتر است.

ص:73

9 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن ذهب مع أخیه فی حاجةٍ، قضاها أو لم یقضها، کان کمن عَبدَ اللّٰه (1).

10 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: مَن قضی حاجة لأخیه کنت واقفاً عند میزانه، فإن رجح و إلّاشفعت له (2).

11 - قال الصادق علیه السلام : لقضاء حاجة امرئٍ مؤمن أفضل من حجّة وحجّة وحجّة حتّی عدّ عشر حجج (3).

12 - عن أبی جعفر علیه السلام قال: إنّ المؤمن لترد علیه الحاجة لأخیه فلا تکون عنده فیهتمّ بها قلبه، فیدخله اللّٰه تبارک وتعالی بهمّه الجنّة (4).

13 - قال الصادق علیه السلام : مَن مشی فی حاجة أخیه المؤمن - یطلب بذلک ما عند اللّٰه - حتّی تقضی له، کتب اللّٰه عزّ و جلّ له بذلک مثل أجر حجّة وعمرة 9 - امام صادق علیه السلام فرمود: هرکه همراه برادر [ایمانی] خود در پی برآوردن حاجت او رود، - چه آن حاجت برآورده شود یا نه، - همچون کسی است که تمام عمر خود بندگی خدا کرده است.

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس حاجت برادر خود را برآورد من روز قیامت کنار ترازوی عملش می ایستم؛ پس اگر حسناتش برتری پیدا نکند او را شفاعت می کنم.

11 - امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی برآوردن حاجت شخص مؤمن برتر از حجّی است و حجّی و حجّی.

[راوی می گوید حضرت] تا ده حجّ شمرد.

12 - امام باقر علیه السلام فرمود: به راستی مؤمن، نیاز برادر ایمانی اش به او عرضه می شود و او توان برآوردن آن را ندارد و بدین جهت دلش اندوهگین می شود؛ پس خدای تبارک و تعالی او را به سبب اندوهش وارد بهشت می کند.

13 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه به طلب رضای خدا، در راه برآوردن حاجت برادر مؤمن خود گام بردارد تا جایی که حاجت او برآورده شود، خدای عزّ و جلّ همچون پاداش یک حجّ و عمره ی

ص:74

مبرورتین، وصوم شهرین من أشهر الحرم و اعتکافهما فی المسجد الحرام.

ومَن مشی فیها بنیّة ولم تُقض کتب اللّٰه له بذلک مثل حجّة مبرورة، فارغبوا فی الخیر (1).

14 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

تنافسوا فی المعروف لإخوانکم وکونوا من أهله، فإنّ للجنّة باباً یقال له «المعروف»، لایدخله إلّا مَن اصطنع المعروف فی الحیاة الدّنیا، فإنّ العبد لیمشی فی حاجة أخیه المؤمن فیوکّل اللّٰه عزّ و جلّ به ملَکین، واحداً عن یمینه وآخر عن شماله، یستغفران له ربّه ویدعوان بقضاء حاجته.

ثمّ قال: واللّٰه لرسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أسرّ بقضاء حاجة المؤمن إذا وصلت إلیه من صاحب الحاجة (2).

15 - عن أبی جعفر علیه السلام قال:

مَن قضی لأخیه المؤمن حاجةً پذیرفته شده و پاداش روزه گرفتن دو ماه حرام و اعتکاف آن دو ماه در مسجدالحرام برایش ثبت می کند.

و هرکه با نیّت الهی در این راه گام بردارد ولی آن حاجت برآورده نشود، خداوند برای او مانند ثواب یک حجّ پذیرفته شده بنویسد؛

پس در انجام کار خیر کوشا باشید.

14 - امام صادق علیه السلام فرمود: در نیکی کردن به برادرانتان رقابت کنید و اهل نیکی باشید؛ زیرا برای بهشت دری است که آن را «معروف» [نیکی] گویند و از آن در وارد نشود جز کسی که در زندگی دنیا کار نیک کرده باشد.

چون بنده در راه برآوردن حاجت برادر ایمانی خود گام برمی دارد، خداوند عزّ و جلّ دو فرشته را بر او می گمارد؛ یکی طرف راست او و دیگری طرف چپش که برای او از پروردگارش آمرزش می خواهند و برای برآورده شدن حاجت او دعا می کنند.

آن گاه حضرت فرمود: به خدا سوگند وقتی خبر برآورده شدن حاجت مؤمن به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می رسد، آن حضرت شادتر از آن کسی می شود که به حاجتش دست یافته است.

15 - از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

هر که حاجت برادر مؤمن خود را برآورد خداوند در برابر آن

ص:75

کتب اللّٰه بها عشر حسنات، ومحا عنه عشر سیّئات، و رفع له بها عشر درجات، و کان عِدل عشر رقاب، و صوم شهر و اعتکافه فی المسجد الحرام (1).

16 - قال الإمام الحسین علیه السلام :

اعلموا أنّ حوائج الناس إلیکم من نِعم اللّٰه علیکم، فلا تملّوا النِعم فتتحوّل إلی غیرکم.

واعلموا أنّ المعروف مکسبٌ حمداً، ومعقبٌ أجراً، فلو رَأیتم المعروف رجلاً لرأیتموه حسناً جمیلاً یسرّ الناظرین ویفوق العالمین.

ولو رأیتم اللؤم رأیتموه سمجاً قبیحاً مشوماً تنفر منه القلوب وتغضّ دونه الأبصار... (2).

17 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: مَن أجری اللّٰه علی یده فرَجاً لمسلم فرّج اللّٰه عنه کرب الدّنیا والآخرة (3).

ده حسنه بنویسد،

و ده بدی از او بزداید،

و او را ده درجه بالا ببرد،

و برایش ثوابی است برابر آزادی ده برده و روزه ی یک ماه به همراه اعتکاف در مسجدالحرام.

16 - امام حسین علیه السلام فرمود:

بدانید نیازمندی های مردم که به نزد شما می آورند از نعمت های خداوند بر شما است؛

پس نعمت ها را به ستوه نیاورید که به غیر شما منتقل می شوند.

و بدانید که کار نیک موجب ستایش می شود و پاداش به دنبال دارد؛

پس اگر نیکی به صورت انسانی در می آمد او را آنچنان نیکو و زیبا می دیدید که بینندگان را شاد می کرد و بر اهل جهان برتری داشت.

و اگر پستی [و تبهکاری] را می دیدید، او را آنچنان بدترکیب و زشت منظر می دیدید که دل ها از او نفرت پیدا می کرد و دیدگان از دیدن او بسته می شد... .

17 - از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود:

هر کس خداوند به دست او گرفتاری مسلمانی را برطرف سازد، خداوند گرفتاری های دنیا و آخرت او را برطرف می سازد.

ص:76

18 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام [قال]:

إنّ اللّٰه عزّ و جلّ انتخب قوماً من خلقه لقضاء حوائج فقراء من شیعة علیّ علیه السلام لیثیبهم بذلک الجنّة (1).

19 - قالت عائشة: ... ولا سئل [النبیّ صلی الله علیه و آله ] شیئاً قطّ فمنعه إلّاأن یُسأل مأثماً فإنّه کان أبعد الناس منه (2).

20 - قال أبوجعفر الباقر علیه السلام :

ثلاثة من أفضل الأعمال: شبعة جوعة المسلم وتنفیس کربته وتکسو عورته (3).

21 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن أطعم مؤمناً من جوع أطعمه اللّٰه من ثمار الجنّة، ومَن سقاه من ظمأٍ سقاه اللّٰه من الرّحیق المختوم، ومَن کساه ثوباً لم یزل فی ضمان اللّٰه مادام علی ذلک المؤمن من ذلک الثوب هدبة أو سلک.

واللّٰه لقضاء حاجة مؤمن أفضل من صیام شهر واعتکافه (4).

18 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

خداوند عزّ و جلّ گروهی از بندگان خود را برای برآوردن حاجت های نیازمندان از شیعیان علی علیه السلام برگزیده است تا به سبب آن، بهشت را به آنان پاداش دهد.

19 - عایشه می گوید: ... هرگز از [پیامبر صلی الله علیه و آله ] چیزی را نخواستند که خودداری کند مگر این که گناهی خواسته می شد؛ که او دورترین مردم از گناه بود.

20 - امام باقر علیه السلام فرمود: سه چیز از با فضیلت ترین کارها است:

سیر کردن مسلمان،

برطرف کردن گرفتاری او، و پوشاندن او از برهنگی.

21 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس مؤمن گرسنه ای را غذا دهد، خداوند او را از میوه های بهشت اطعام کند،

و هرکس مؤمن تشنه ای را سیراب سازد خداوند او را از شراب خالِصِ مهرزده سیراب کند،

و هر که مؤمنی را بپوشاند، تا زمانی که کُرکی یا نخی از آن بر تن او است تحت کفالت خداوند خواهد بود.

سوگند به خدا برآوردن حاجت مؤمن از یک ماه روزه و اعتکاف آن برتر است.

ص:77

22 - عن الرّضا عن أبیه علیهما السلام انّ جعفر بن محمّد علیهما السلام کان یقول: إنّ الرّجل لیسألنی الحاجة فاُبادر بقضائها مخافة أن یستغنی عنها فلا یجد لها موقعاً إذا جاءته (1).

22 - امام رضا علیه السلام از پدرش موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند که امام صادق علیه السلام می فرمود:

اگر شخصی حاجتی از من بخواهد، به سرعت حاجت او را برآورده می کنم از بیم آن که از آن چیزی که خواسته بود بی نیاز شود و وقتی بدستش رسید به کارش نیاید.

ص:78

یا إسماعیل! مَن أتاه أخوه فی حاجة یقدر علی قضائها فلم یقضها له سلّط اللّٰه علیه شجاعاً (1)ینهش إبهامه فی قبره إلی یوم القیامة، مغفوراً له أو معذّباً (2).

2 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:مَن مشی لامرئٍ مسلم فی حاجته فنصحه فیها، کتب اللّٰه له بکلّ خطوةٍ حسنة ومحا عنه سیّئة، قضیت الحاجة أولم تُقض، فإن لم ینصحه فقد خان اللّٰه و رسوله، وکان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم خصمه (3).

3 - عن عقبة بن خالد قال:

دخلت أنا والمعلّی وعثمان بن عمران علی أبی عبداللّٰه علیه السلام فلمّا رآنا قال: مرحباً مرحباً بکم، وجوهٌ تحبّنا ونحبّها، جعلکم اللّٰه معنا فی الدّنیا والآخرة.

فقال له عثمان: جعلت فداک! فقال له أبوعبد اللّٰه علیه السلام : نعم، مه.

قال: إنّی رجل موسر.

ای اسماعیل! هرکه برادرش برای حاجتی نزد او آید و او با این که می تواند حاجتش را برآورد آن را برآورده نسازد، خداوند در قبرش ماری را بر او بگمارد که تا روز قیامت انگشت ابهامش را بگزد، خواه آمرزیده باشد و خواه معذّب [و مورد سخط خداوند].

2 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه در راه برآوردن حاجت شخص مسلمان گام بردارد و او را در آن راهنمایی کند، خداوند در برابر هرگام او حسنه ای برایش بنویسد و گناهی از او بزداید، چه حاجتش برآورده شود یا نشود؛

امّا اگر او را راهنمایی نکند به خداوند و پیامبر او خیانت کرده است و رسول خدا صلی الله علیه و آله دشمن او است.

3 - عقبة بن خالد می گوید: من و معلّی و عثمان بن عمران خدمت امام صادق علیه السلام مشرف شدیم.

چون حضرت ما را دید فرمود: خوش آمدید، خوش آمدید. چهره هایی [هستید] که ما را دوست می دارند و ما آنان را دوست می داریم. خدا شما را در دنیا و آخرت با ما قرار دهد.

عثمان به حضرت عرض کرد: فدایت شوم! امام صادق علیه السلام فرمود: بله چه می خواهی؟ عرض کرد: من مرد توانگری هستم.

ص:80

فقال له: بارک اللّٰه لک فی یسارک.

قال: ویجیء الرّجل فیسألنی الشّیء ولیس هو إبّان زکاتی.

فقال له أبوعبداللّٰه علیه السلام : القرض عندنا بثمانیة عشر والصّدقة بعشرة، وماذا علیک إذا کنت کما تقول موسراً أعطیته فإذا کان إبّان زکاتک احتسبت بها من الزّکاة.

یا عثمان! لا تردّه فإنّ ردّه عند اللّٰه عظیم.

یا عثمان! إنّک لو علمت ما منزلة المؤمن من ربّه ما توانیت فی حاجته، ومَن أدخل علی مؤمن سروراً فقد أدخل علی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله ، وقضاء حاجة المؤمن یدفع الجنون والجذام والبرص (1).

فرمود: خداوند به توانگری ات برکت دهد.

عرض کرد: کسی نزد من می آید و چیزی از من درخواست می کند، ولی زمان دادن زکات مالم نیست.

امام صادق علیه السلام به او فرمود: ثواب قرض نزد ما هیجده برابر است و ثواب صدقه ده برابر؛ چه اشکالی دارد که چون توانگر هستی - چنان که می گویی - به او چیزی عطا کنی و چون زمان دادن زکات مالت فرا رسید آن را جزء زکات حساب کنی؟

ای عثمان! او را رد نکن، زیرا ردّ او نزد خداوند [گناهی]) بزرگ است.

ای عثمان! اگر بدانی که جایگاه مؤمن نزد خدا چه اندازه است، در برآوردن حاجتش سستی نمی کنی. هرکه مؤمنی را شادمان سازد رسول خدا را شادمان ساخته است، و برآوردن حاجت مؤمن، دیوانگی و جذام و پیسی را از انسان برطرف می کند.

ص:81

2 - إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَ الْمُصَّدِّقَٰتِ وَ أَقْرَضُواْ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَٰعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ (1).

3 - وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوٰةَ وَ ءَاتُوا الزَّکَوٰةَ وَ أَقْرِضُواْ اللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا وَ مَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّٰهِ هُوَ خَیْرًا وَ أَعْظَمَ أَجْرًا وَ اسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ (2).

4 - إِن تُقْرِضُوااللّٰهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَٰعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ (3).

5 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال:

مَن أقرض أخاه المسلم کان له بکلّ درهم أقرضه وزن جبل احد [وحرا و ثبیر] و جبال رضوی و طور سَیناء حسنات، فإن رفق به فی طلبه بعد أجله جاز علی الصراط کالبرق الخاطف اللامع بغیر حساب و لا عذاب، ومَن شکا إلیه أخوه المسلم فلم یقرضه حرّم اللّٰه علیه الجنّة یوم یجزی المحسنین (4).

2 - در حقیقت مردان و زنان صدقه دهنده و [آنان که] به خدا وامی نیکو داده اند، ایشان را [پاداش] دو چندان گردد، واجری نیکو خواهند داشت.

3 - و نماز را بر پا دارید و زکات را بپردازید، و وام نیکو به خدا دهید، و هر کار خوبی برای خویش از پیش به فرستید آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیش تر باز خواهید یافت، و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده ی مهربان است.

4 - اگر خدا را وامی نیکو دهید، آن را برای شما دو چندان می گرداند و بر شما می بخشاید، و خدا [است که] سپاس پذیر بردبار است.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه به برادر مسلمان خود قرض دهد، در برابر هر درهمی که قرض داده است، به اندازه ی کوه احد و حرا و ثبیر و کوه های رضویٰ و طور سینا، حسنات پاداش گیرد،

و اگر پس از فرا رسیدن وقت پرداخت، در طلب آن مدارا کند، همچون برق جهنده ی درخشان، بدون حساب و کیفر از صراط بگذرد.

و هرکس برادر مسلمانش به او اظهار نیاز کند و قرضش ندهد، خداوند در روزی که نیکوکاران را پاداش دهد بهشت را بر او حرام کند.

ص:83

6 - قال النبیّ صلی الله علیه و سلم : رأیت علی باب الجنّة مکتوباً: القرض بثمانیة عشر والصّدقة بعشر، فقلت:

یا جبریل! ما بال القرض أعظم أجراً؟ قال: لأنّ صاحب القرض لاٰ یأتیک إلّاوهو محتاج، وربما وقعت الصّدقة فی غنیّ (1).

7 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : ألف درهم اقرضها مرّتین أحبّ إلیَّ من أن أتصدّق بها مرّة، وکما لا یحلّ لغریمک أن یمطلک وهو موسر فکذلک لا یحلّ لک أن تعسره إذا علمت أنّه معسر (2).

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام فی قوله تعالی لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَلهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إصلاحٍ بَیْنَ النّاسِ (3)قال: یعنی بالمعروف، القرض (4).

9 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن أقرض مؤمناً قرضاً ینتظر به میسوره 6 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دیدم بر درب بهشت نوشته است:

ثواب قرض هیجده برابر و ثواب صدقه ده برابر است.

گفتم: ای جبرئیل چرا پاداش قرض بیش تر است؟

گفت: زیرا قرض گیرنده نزد تو نمی آید مگر آن که نیازمند است ولی صدقه چه بسا به بی نیاز داده می شود.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر هزار درهم را دوبار قرض دهم خوش تر است برای من از این که آن را یک بار صدقه دهم.

و همان طور که بر بدهکارت جایز نیست در صورت توان، دادن حقّت را به تأخیر اندازد، بر تو نیز جایز نیست که اگر می دانی او توانایی ندارد، در فشار قرارش دهی.

8 - امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خداوند متعال که می فرماید:

«در بسیاری از رازگویی های ایشان خیری نیست مگر کسی که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازش میان مردم، فرمان دهد».

فرمود: مقصود از معروف، قرض دادن است.

9 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکس به مؤمنی قرض دهد و تا زمانی که بتواند برگرداند به او مهلت دهد،

ص:84

کان ماله فی زکاة، وکان هو فی صلاة من الملآئکة حتّی یؤدّیه إلیه (1).

11 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : مَن احتاج إلیه أخوه المسلم فی قرض وهو یقدر علیه فلم یفعل، حرّم اللّٰه علیه ریح الجنّة (2).

مال او [در حساب] زکات است و خود او غرق در درود فرشتگان است تا زمانی که قرض را به او برگرداند.

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه برادر مسلمانش برای قرض به او محتاج شود و او بتواند قرض دهد ولی ندهد، خداوند بوی بهشت را بر او حرام کند.

ص:85

وَ إِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِ ّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ (1) وَإِن کُنتُمْ عَلَیٰ سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُواکَاتِبًا فَرِهَٰنٌ مَّقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَٰنَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَلَا تَکْتُمُواالشَّهَٰدَةَ وَمَن یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ ءَاثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ (2).

2 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام :

سمعت رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله یقول: ثلاثة لا یستجیب اللّٰه لهم بل یعذّبهم ویوبّخهم، ...والثّالث رجلٌ أوصاه اللّٰه تعالی أن یحتاط لدَینه بشهودٍ وکتاب فلم یفعل ذلک ودفع ماله إلی غیر ثقة بغیر وثیقة فجحده أو بخسه، فهو یقول «اللّهمّ یا ربّ ردّ علیَّ مالی»، یقول اللّٰه عزّ وجلّ له «یا عبدی! قد علّمتک کیف تستوثق لمالک لیکون محفوظاً لئلّا یتعرّض للتلف فأبیت، فأنت الآن تدعونی، وقد ضیّعت مالک وأتلفته وخالفت وصیّتی، فلا أستجیب لک...» (3).

و اگر چنین کنید از نافرمانی شما خواهد بود. و از خدا پروا کنید، و خدا [بدین گونه] به شما آموزش می دهد و خدا به هرچیزی دانا است. و اگر در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید وثیقه ای بگیرید، و اگر برخی از شما برخی دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده باید سپرده ی وی را بازپس دهد و باید از خداوند که پروردگار او است، پروا کند. و شهادت را کتمان مکنید و هرکه آن را کتمان کند قلبش گناهکار است، و خداوند به آنچه انجام می دهید دانا است.

2 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود از رسول خدا شنیدم که می فرمود: خداوند دعای سه کس را مستجاب نمی کند بلکه آنان را کیفر می دهد و توبیخ می نماید. ... سوّمی شخصی است که خداوند متعال او را سفارش کرده است که برای طلب خود، با گرفتن گواهان و نوشتن، محکم کاری کند، ولی او این کار را نکرده و مال خود را بدون وثیقه به شخص غیر مطمئن داده و او آن را منکر شده یا ناقص پرداخت کرده است و آن وقت شخص طلبکار می گوید «بارالها! مالم را به من برگردان».

خداوند عزّ و جلّ به او می گوید «ای بنده ی من! به تو آموختم که چگونه برای مال خود وثیقه بگیری تا مالت محفوظ بماند و در معرض نابودی قرار نگیرد و تو امتناع کردی، اکنون مرا می خوانی در حالی که مال خود را تباه ساخته و نابود کرده ای و با سفارش من مخالفت نموده ای. من دعایت را متسجاب نمی کنم...».

ص:87

3 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن ذهب حقّه علی غیر بیّنة لم یؤجر (1).

4 - عن عامر بن جذاعة قال:

دخل علی أبی عبداللّٰه علیه السلام رجلٌ فقال: یا أباعبداللّٰه! قرضاً إلی میسرة، فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : إلی غلّة تدرک؟

فقال: لا واللّٰه، فقال: إلی تجارة تؤدّی؟

فقال: لا واللّٰه، قال: فإلی عقدة تباع؟

فقال: لا واللّٰه، فقال: أنت إذاً ممّن جعل اللّٰه له فی أموالنا حقّاً.

فدعا أبوعبداللّٰه علیه السلام بکیسٍ فیه دراهم، فأدخل یده فناوله قبضة ثمّ قال: اتّق اللّٰه، ولا تسرف ولا تقتر، وکن بین ذلک قواماً، إنّ التبذیر من الإسراف، قال اللّٰه وَلَاتُبَذِّرْ تَبْذِیرًا . (2) وقال: إنّ اللّٰه تعالی لایعذّب علی القصد (3).

- امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس حقّش را از روی نداشتن شاهد از دست دهد، به پاداشی نمی رسد.

4 - عامربن جذاعه می گوید: مردی خدمت امام صادق علیه السلام وارد شد و گفت: ای اباعبداللّٰه! تا زمان گشایش قرض می خواهم.

حضرت فرمود: تا هنگام به دست آمدن محصول؟

گفت: نه به خدا سوگند.

فرمود: تا موقع انجام تجارتی؟

گفت: نه به خدا سوگند.

فرمود: تا وقت فروش ملکی؟

عرض کرد: نه به خدا سوگند.

فرمود: پس در این صورت تو از کسانی هستی که خداوند در اموال ما برای او حقّی قرار داده است.

آن گاه حضرت کیسه ی درهمی خواست و دست خود را داخل آن کرد و یک مشت به او داد و فرمود: از خدا پروا کن و اسراف مکن و سخت نگیر و میان آن دو، معتدل باش.

ولخرجی از اسراف است و خداوند متعال می فرماید «و ولخرجی و اسراف مکن».

سپس امام فرمود: خداوند متعال کسی را بر میانه روی کیفر ندهد.

ص:88

3 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن أراد أن یظلّه اللّٰه یوم لا ظلّ إلّا ظلّه - قالها ثلاثاً فهابه الناس أن یسألوه، فقال: - فلینظر معسراً أو لیَدع له من حقّه (1).

4 - قال الصادق علیه السلام فی وصیّة طویلة لأصحابه:

... و إیّاکم و إعسار أحدٍ من إخوانکم المسلمین أن تعسروه بالشّیء یکون لکم قبله وهو معسر، فإنّ أبانا رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله کان یقول: لیس لمسلم أن یعسر مسلماً، ومَن أنظر معسراً أظلّه اللّٰه بظلّه یوم لا ظلّ إلّاظلّه (2).

5 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال: یُبعث یوم القیامة قومٌ تحت ظلّ العرش و وجوههم من نور و ریاشهم من نور، جلوس علی کراسیّ من نور، قال: فتشرف لهم الخلائق فیقولون: ... هؤلاء شهداء؟

3 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

هرکه می خواهد زیر سایه ی [حمایت] خداوند باشد در روزی که هیچ سایه ای جز سایه ی اونیست - این را سه بار فرمود و مردم به سبب احترام و بزرگی آن حضرت چیزی نپرسیدند، پس ادامه داد: - باید [بدهکار] تنگدست را مهلت دهد، یا برای او از حقّ خود بگذرد.

4 - امام صادق علیه السلام در ضمن سفارشی طولانی به اصحابش، فرمود:

...از سخت گیری بر هر یک از برادران مسلمانتان بپرهیزید؛ از این که او را - که تنگدست است - برای طلبتان در تنگنا قرار دهید؛ زیرا جدّ ما رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود:

شایسته نیست مسلمانی مسلمان دیگری را در تنگنا قرار دهد، و هرکه تنگدستی را مهلت دهد سایه ی رحمت خدا او را فرا می گیرد در روزی که هیچ سایه ی جز سایه او نیست.

5 - از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

روز قیامت گروهی زیر سایه ی عرش خدا برانگیخته می شوند در حالی که چهره هاشان از نور و لباس های فاخرشان از نور است و بر صندلی هایی از نور نشسته اند.

آن گاه مردم آنان را می بینند و می گویند:

...اینان شهیدانند؟

ص:90

فینادی منادٍ من تحت العرش أن لیس هؤلاء شهداء، ولکن هؤلاء قومٌ کانوا ییسرون علی المؤمنین، وینظرون المعسر حتّی ییسر (1).

6 - قال: رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : یؤتی برجلٍ یوم القیامة فیقول اللّٰه: انظروا فی عمله، فیقول: ربّ ما کنت أعمل خیراً غیر أنّه کان لی مال وکنت اخالط الناس، فمَن کان موسراً یسّرت علیه ومَن کان معسراً أنظرته إلی میسرة، قال اللّٰه عزّ و جلّ: أنا أحقّ مَن یسّر فغفر له (2).

7 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله - فی ذِکر منزلة علیّ علیه السلام - :

... فإنّ اللّٰه یبعث یوم القیامة أقواماً تمتلئ من جهة السیّئات موازینهم فیقال لهم: هذه السیّئات فأین الحسنات؟ وإلّا فقد عطبتم.

پس منادی از زیر عرش ندا می دهد:

اینان شهیدان نیستند، بلکه گروهی هستند که بر مؤمنان آسان می گرفتند و بدهکار تنگدست را تا زمان گشایش یافتن، مهلت می دادند.

6 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

روز قیامت مردی را می آورند.

خداوند می فرماید:

در عمل او بنگرید.

پس او می گوید:

پروردگارا کار خیری انجام نداده ام جز این که مالی داشتم و با مردم معاشرت می کردم، پس هرکه توانایی داشت در پرداخت دین بر او آسان می گرفتم و هرکه تنگدست بود به او تا زمان توانایی مهلت می دادم.

خداوند عزّ وجلّ می فرماید:

«من سزاوارترین کسی هستم که آسان بگیرد»، پس او را می آمرزد.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره ی منزلت علی علیه السلام فرمود:

... خداوند روز قیامت اقوامی را محشور می کند که ترازوهای اعمالشان پر از گناه است.

به آنان گفته می شود این ها گناهان شماست پس حسنات شما کجاست وگرنه هلاک خواهید شد.

ص:91

فیقولون: یا ربّنا! ما نعرف لنا حسنات. فإذا النداء من قِبَل اللّٰه عزّ و جلّ:

لئن لم تعرفوا لأنفسکم عبادی حسنات فإنّی اعرّفها لکم، واُوفّرها علیکم.

ثمّ تأتی الریح برقعة صغیرة وتطرحها فی کفّة حسناتهم، فترجح بسیّئاتهم بأکثر ممّا بین السماء والأرض، فیقال لأحدهم: خذ بید أبیک واُمّک وإخوانک وأخواتک وخاصّتک وقراباتک وأخدانک ومعارفک فأدخلهم الجنّة.

فیقول أهل المحشر: یا ربّنا! أمّا الذنوب فقد عرفناها، فماذا کانت حسناتهم؟ فیقول اللّٰه عزّ وجلّ:

یا عبادی! مشی أحدهم ببقیة دَین علیه لأخیه إلی أخیه فقال:

خذها فإنّی احبّک بحبّک لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام ، فقال له الآخر: قد ترکتها لک بحبّک لعلیّ بن أبی طالب علیه السلام ولک من مالی ما شئت.

فشکر اللّٰه تعالی ذلک لهما فحطّ به خطایاهما، وجعل ذلک فی حشو صحائفهما وموازینهما، وأوجب لهما ولوالدیهما ولذرّیّتهما الجنّة... (1).

می گویند: پروردگارا! ما برای خود حسناتی سراغ نداریم. در آن هنگام از جانب خداوند عزّ و جلّ ندا می رسد: ای بندگان من! اگر شما برای خودتان حسناتی سراغ ندارید من شما را به آن آگاه می کنم و آن را برای شما فراوان می سازم.

آن گاه باد کاغذ کوچکی را می آورد و آن را در ترازوی حسناتشان می اندازد؛ پس بر گناهانشان ترجیح می یابد به اندازه ی بیش از فاصله میان آسمان و زمین.

آن گاه به یکی از آنان گفته می شود: دست پدر و مادر و برادران و خواهران و خاصّان و نزدیکان و دوستان و آشنایان خود را بگیر و وارد بهشت کن.

اهل محشر می گویند: ای پروردگار! گناهانشان را دانستیم، حسناتشان چه بود؟ خداوند عزّ و جلّ می فرماید: ای بندگان من! یکی از آنان که به دیگری مدیون بود سراغ آن یکی دیگر رفت و گفت: باقی مانده ی طلب خود را بگیر، من تو را به سبب محبت تو به علی بن ابی طالب علیه السلام ، دوست دارم. پس دیگری گفت: من نیز آن را به دلیل محبّتت به علی بن ابی طالب علیه السلام به تو بخشیدم و هرچه از اموالم می خواهی نیز بردار.

خداوند متعال از آن دو به جهت این کارشان سپاس گزاری کرد و خطاهایشان را فرو ریخت، و آن را در میان نامه های اعمال و در ترازوی اعمالشان قرار داد، و برای آن دو و پدر و مادر و فرزندانشان بهشت را واجب کرد.

ص:92

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

لئن اقرض قرضاً أحبّ إلیَّ من أن أصل بمثله... . مَن أقرض قرضاً فضرب له أجلاً فلم یؤت به عند ذلک الأجل فإنّ له من الثواب فی کلّ یوم یتأخّر عن ذلک الأجل مثل صدقة دینار واحد فی کلّ یوم (1).

9 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: مَن یسّر علی مؤمن وهو معسر یسّر اللّٰه له حوائجه فی الدّنیا والآخرة (2).

10 - عن الحسن بن خنیس قال: قلت لأبی عبداللّٰه علیه السلام : إنّ لعبدالرحمن بن سیابة دَیناً علی رجل قد مات وقد کلّمناه أن یحلّله فأبی، فقال: ویحه! أما یعلم أنّ له بکلّ درهم عشرة إذا حلّله، فإذا لم یحلّله فإنّما له درهم بدل درهم (3).

8 - امام صادق علیه السلام فرمود: اگر مالی قرض دهم برایم خوشایندتر است از این که مانند آن مال را ببخشم... .

کسی که قرض دهد و برای باز پرداخت آن زمانی تعیین کند و در آن هنگام باز پرداخت نشود، برای او در برابر تأخیر هر روز ثوابی برابر با ثواب صدقه دادن یک دینار [سکّه زر] در هر روز خواهد بود.

9 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه بر مؤمن تنگدست آسان گیرد، خداوند حاجت هایش را در دنیا و آخرت آسان کند.

10 - حسن بن خنیس می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

عبدالرّحمان بن سیابه بر مردی که از دنیا رفته است دینی دارد.

با او صحبت کردیم آن را حلال کند ولی او خودداری ورزید.

امام علیه السلام فرمود: وای بر او! آیا نمی داند که چون آن را حلال کند در برابر هر درهمی [ثواب] ده درهم را می برد، ولی اگر آن را حلال نکند تنها یک درهم طلبکار است.

ص:93

11 - عن إسحاق بن عمّار قال: قلت لأبی عبداللّٰه علیه السلام : ما للرّجل أن یبلغ من غریمه؟ قال:

لا یبلغ به شیئاً، اللّٰه أنظره (1).

12 - عن جابر قال: سمعته [جعفراً علیه السلام ] یقول: إنّ نبیّ اللّٰه أطلع ذات یوم من غرفة له فإذا هو برجل یلزم رجلاً، ثمّ أطلع من العشیّ فإذا هو ملازمه، ثمّ إنّ النبیّ صلی الله علیه و آله نزل إلیهما فقال:

ما یقعدکما هاهنا؟ قال أحدهما: یا رسول اللّٰه! إنّ لی قِبَل هذا حقّاً قد غلبنی علیه،

فقال الآخر: یا نبیّ اللّٰه! له علیّ حقّ وأنا معسر ولا واللّٰه ما عندی،

فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن أراد أن یظلّه اللّٰه من فَوح جهنّم یوم لاظلّ إلّا ظلّه فلینظر معسراً ولیدع له،

فقال الرّجل عند ذلک: قد وهبت لک ثلثاً وأخّرتک بثلث إلی سنة وتعطینی ثلثاً، فقال النبیّ صلی الله علیه و آله : ما أحسن هذا (2).

11 - اسحاق بن عمّار می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

شخص با بدهکار خود [که بدهی اش را نداده است] چه کند؟

فرمود: با او کاری نداشته باشد، خدا به او مهلت داده است.

12 - جابر می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله روزی سر از منزل خود بیرون کرد. دید مردی مرد دیگری را رها نمی کند.

شب نیز سر بیرون کرد دید همان مرد از او جدا نمی شود.

نزد آن دو رفت و پرسید: چه چیزی شما دو تا را این جا نشانده است؟

یکی از آن دو گفت: ای رسول خدا! من بر او حقّی دارم که نمی دهد.

دیگری گفت:ای رسول خدا صلی الله علیه و آله !اوبرمن حقّی دارد، ولی من در تنگنا هستم و سوگند به خدا چیزی ندارم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرکه بخواهد خدا او را از حرارت سوزان جهنّم - در روزی که هیچ سایه ای جز سایه ی او نیست - زیر سایه ی خود درآورد، باید به شخص تنگدست مهلت دهد و او را واگذارد.

در این هنگام مرد طلبکار گفت: یک سوم طلبم را بخشیدم ودریافت یک سوم را تا یک سال به تأخیر می اندازم و یک سوم دیگر را به من بده.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه نیکو است این کار!

ص:94

13 - عن بریدة قال: سمعت رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم یقول: مَن أنظر معسراً فله بکلّ یوم مثله صدقة.

قال ثمّ سمعته یقول: مَن أنظر معسراً فله بکلّ یوم مثلیه صدقة.

فسأله بریدة عن مثله ومثلیه، فأجاب صلی الله علیه و سلم : له بکلّ یوم صدقة قبل أن یحلّ الدَین، فإذا حلّ الدَین فأنظره فله بکلّ یوم مثلیه صدقة (1).

14 - قال الصادق علیه السلام : إنّ اللّٰه عزّو جلّ یحبّ إنظار المعسر، ومَن کان غریمه معسراً فعلیه أن ینظره إلی میسرة إن کان أنفق ما أخذه فی طاعة اللّٰه، وإن کان أنفق ذلک فی معصیة اللّٰه تعالی فلیس علیه أن ینظره إلی میسرة، ولیس هو من أهل هذه الآیة الّتی قال اللّٰه تعالی فَنَظِرَةُ إِلیٰ مَیْسَرَةٍ (2)(3).

13 - بریده می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: هرکه بدهکار تنگدستی را مهلت دهد، برایش در هر روز ثواب صدقه ی برابر آن مال است.

سپس شنیدم که می فرمود: هرکس بدهکار تنگدستی را مهلت دهد برایش در هر روزی ثواب صدقه ی دو برابر آن مال است.

بریده درباره ی «برابر مال و دو برابر مال» از حضرت پرسید.

آن حضرت پاسخ داد: پیش از این که زمان پرداخت دین فرا برسد برای هر روزی ثواب صدقه ی برابر آن مال است، وچون زمان پرداخت وام فرا رسد و طلبکار او را مهلت دهد، برای او در هر روزی ثواب صدقه ی دو برابر آن است.

14 - امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزّوجلّ مهلت دادن بدهکار تنگدست را دوست دارد.

هرکه بدهکارش تنگدست باشد، اگر آنچه را قرض کرده است در راه فرمانبری از خدا هزینه کرده باشد، بر شخص لازم است که تازمان گشایش به او مهلت دهد و اگر در راه نافرمانی خدا هزینه کرده باشد، بر طلبکار لازم نیست تا زمان گشایش به او مهلت دهد؛ در این صورت او مصداق سخن خدای متعال نیست که فرمود: «پس تا [هنگام] گشایش مهلتی [به او بدهید]».

ص:95

15 - عن معتّب قال: دخل محمّد بن بشر الوشّاء علی أبی عبداللّٰه علیه السلام یسأله أن یکلّم شهاباً أن یخفّف عنه حتّی ینقضی الموسم، وکان له علیه ألف دینار، فأرسل إلیه فأتاه فقال له:

قد عرفت حال محمّد وانقطاعه إلینا، وقد ذکر أنّ لک علیه ألف دینار لم تذهب فی بطن ولاٰ فرج وإنّما ذهبت دَیناً علی الرّجال و وضایع وضعها، وأنا احبّ أن تجعله فی حلّ، فقال: لعلّک ممّن یزعم أنّه یقبض من حسناته فتعطاها، فقال:

کذلک فی أیدینا، فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : اللّٰه أکرم وأعدل من أن یتقرّب إلیه عبده فیقوم فی اللّیلة القرّة (1)، أو یصوم فی الیوم الحارّ، أو یطوف بهذا البیت ثمّ یسلبه ذلک فیعطاه، ولکن للّٰه فضلٌ کثیرٌ یکافی المؤمن، فقال:

فهو فی حلّ (2).

15 - معتّب گوید: محمد بن بشر وشّاء خدمت امام صادق علیه السلام رسید و از حضرت درخواست کرد با شهاب صحبت کند تا در مورد پرداخت هزار دیناری که به او بدهکار است آسان بگیرد تا زمان [تنگدستی] بگذرد.

حضرت سراغ شهاب فرستاد و او خدمت حضرت رسید.

حضرت فرمود: از حال محمد که به ما پناه آورده بود آگاه شدم. می گفت هزار دینار به تو بدهکار است که آن را برای شکم و ازدواج به کار نگرفته، بلکه برای دیون و ودیعه های خود استفاده کرده است. دوست دارم او را حلال کنی.

آن گاه ادامه داد: شاید تو از کسانی هستی که گمان می برند در برابر این کارش حسنات بدهکار را می گیرند و به او می دهند؟

شهاب گفت: چنین به ما خبر رسیده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند بخشنده تر و عادل تر از آن است که بنده اش در شب سرد به عبادت بپردازد یا روز داغ را روزه بگیرد یا خانه ی خدا را طواف کند تا به او تقرّب جوید، سپس ثوابش را از او بگیرد و به دیگری عطا کند؛ بلکه خداوند دارای فضل بسیار است که به مؤمن می بخشد. شهاب گفت: او را حلال کردم.

ص:96

16 - عن سلمة بن محمّد بیّاع القلانس قال: مرّ أبوعبداللّٰه علیه السلام علی رجلٍ قد ارتفع صوته علی رجل یقتضیه شیئاً یسیراً، فقال: بکم تطالبه؟ قال: بکذا وکذا،

فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : أما بلغک أنّه کان یقال لا دِین لمن لا مروءة له؟! (1)16 - سلمة بن محمد می گوید: امام صادق علیه السلام بر مردی گذر کرد که با صدای بلند چیز اندکی را از شخصی مطالبه می کرد.

حضرت فرمود: چه مقدار از او مطالبه می کنی؟ گفت: فلان مقدار.

امام صادق علیه السلام فرمود: آیا نشنیده ای که گفته اند هرکه جوانمردی ندارد دین ندارد؟!

ص:97

وانظر أن تلقی اللّٰه تعالی ولیس علیک دَین، إنّ المؤمن لا یخون (1).

4 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله - لمّا مرّ بشابّ یسوق أبعرة سماناً لیرتزق بها علی عیاله ویقضی دَینه - قال: إنّ له لأجراً مثل أجر الغازی وأجر الحاجّ وأجر المعتمر (2).

5 - عن سماعة قال: قلت لأبی عبداللّٰه علیه السلام : الرّجل منّا یکون عنده الشّیء یتبلّغ به وعلیه دَین، أیطعمه عیاله حتّی یأتی اللّٰه عزّوجلّ بمیسرة فیقضی دَینه أو یستقرض علی ظهره فی خبث الزّمان وشدّة المکاسب أو یقبل الصّدقة؟

قال:یقضی بما عنده دَینه ولا یأکل أموال الناس إلّاوعنده ما یؤدّی إلیهم حقوقهم، إنّ اللّٰه عزّوجلّ یقول: لٰا تأْکُلُواْ أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالبٰاطِلَ إِلّاٰ أَنْ تَکُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرٰاضٍ مِنْکُمْ (3)ولا یستقرض علی ظهره إلّاوعنده وفاء ولو طاف علی أبواب النّاس و مواظب باش در حالی خدا را ملاقات کنی که بدهکار نباشی. مؤمن خیانت نمی کند.

4 - رسول خدا صلی الله علیه و آله چون به جوانی گذر کرد که شتران فربهی را می چرانید تا با آن ها روزی عیال خود را فراهم آورَد و دین خود را بپردازد، فرمود:

برای او پاداشی همچون پاداش جهادگر در راه خدا و پاداش انجام دهنده ی حجّ و پاداش عمره گزار است.

5 - سماعة می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی از ما اموالی دارد که به آن قناعت می کند [و زندگی می گذراند] و از طرفی بدهکار است. آیا آن را برای مصرف عیال خود هزینه کند تا زمانی که خداوند عزّ وجلّ به او وسعت دهد و آن گاه دَین خود را بپردازد؛ یا با آن بدهی خود را بدهد و در زمان پستی و سختی کسب درآمد، [برای تأمین هزینه های زندگی خود] قرض کند و بار سنگین آن را بر دوش کشد؛ یا صدقه ی دیگران را بپذیرد؟

حضرت فرمود: با آن بدهی خود را بپردازد، و اموال مردم را مصرف نکند [خود را مدیون آن ها نکند] مگر زمانی که چیزی داشته باشد که حقوق آنان را بپردازد؛ خداوند عزّ و جلّ می فرماید:

«اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آن که داد و ستدی با رضایت یکدیگر، از طرف شما [انجام گرفته] باشد»، و بار قرض را بر دوش خود ننهد مگر زمانی که توان باز پرداخت آن را داشته باشد، گرچه به قیمت این باشد که درب خانه های مردم

ص:99

فردّوه باللّقمة والّلقمتین والتّمرة والتّمرتین، إلّاأن یکون له ولیّ یقضی دَینه من بعده، لیس منّا من میّت إلّاجعل اللّٰه عزّ و جلّ له ولیّاً یقوم فی عِدَته ودَینه فیقضی عِدَته ودَینه (1).

6 - عن أسباط بن سالم قال:

دخلت علی أبی عبداللّٰه علیه السلام فسأ لَنا عن عمر بن مسلم ما فعل؟ فقلت: صالح ولکنّه قد ترک التجارة، فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

عمل الشیطان - ثلاثاً - أما علم أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم اشتری عِیراً أتت من الشّام فاستفضل فیها ما قضی دَینه و قسّم فی قرابته، یقول اللّٰه عزّ و جلّ رِجَالٌ لَّاتُلْهِیهِمْ تِجَٰرَةٌ وَ لَابَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللّٰهِ وَ إِقَامِ الصَّلَوٰةِ وَ إِیتَآءِ الزَّکَوٰةِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَٰرُ (2) - إلی آخر الآیة - یقول القصّاص «إنّ القوم لم یکونوا یتّجرون» کذبوا، ولکنّهم لم یکونوا یدَعون الصلاة برود تا یک لقمه و دو لقمه غذا یا یک دانه و دو دانه خرما به او صدقه بدهند.

مگر [در صورتی می تواند قرض کند] که ولیّی داشته باشد که پس از او دینش را ادا کند.

کسی از ما [اهل بیت] از دنیا نمی رود جز این که خدای عزّ و جلّ برایش ولیّی قرار می دهد تا وعده اش را عملی کند و دینش را بپردازد.

6 - اسباط بن سالم می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم.

حضرت از ما پرسید عمر بن مسلم چه کار می کند؟ عرض کردم خوب است، ولی تجارت را کنار گذاشته است.

فرمود: شغل شیطان را پیشه کرده است. - این را سه بار فرمود. - آیا نمی داند که رسول خدا صلی الله علیه و آله بار و متاعی را که از شام آورده بودند فروخت و در آن سود کرد و از آن سود دَین خود را پرداخت و میان خویشاوندانش نیز تقسیم کرد.

خداوند عزّوجلّ می فرماید «مردانی که هیچ تجارت و داد و ستدی، آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و دادن زکات باز نمی دارد [و] از روزی که در آن دل ها و دیدگان دگرگون شود، بیمناکند.»

قصّه گویان و دروغ پردازان آیه را این گونه معنا می کنند: «قومی که تجارت نمی کنند» آنان دروغ گفته اند؛ بلکه آن ها نماز

ص:100

فی میقاتها، وهو أفضل ممّن حضر الصلاة و لم یتّجر (1).

7 - روی: مَن کان علیه دَین ینوی قضاءه یُنصر من اللّٰه، حافظاه یعینانه علی الأداء، فإن قصرت نیّته نقصوا عنه من المعونة بمقدار ما یقصر منه من نیّته (2).

8 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : الدَین دَینان: فمَن مات وهو ینوی قضاءه فأنا ولیّه، ومَن مات ولا ینوی قضاءه فذاک الّذی یؤخذ من حسناته، لیس یومئذٍ دینار ولا درهم (3).

9 - عن الباقر علیه السلام قال: إنّ اللّٰه عزّوجلّ مع صاحب الدَین حتّی یؤدّیه ما لم یأخذه ممّا یحرم علیه (4).

10 - عن الولید بن صبیح قال: جاء رجلٌ إلی أبی عبداللّٰه علیه السلام را در وقت خودش رها نمی کنند، و این برتر است از کسی که در نماز حاضر شود و تجارت نکند.

7 - از معصوم علیه السلام نقل شده است که فرمود:

هرکه دینی برگردنش باشد که قصد ادای آن را داشته باشد، از جانب خدا یاری می شود، دو فرشته ی نگهبانش او را بر ادای آن یاری و کمک می کنند؛

پس اگر تصمیمش در پرداخت آن، ضعیف شود، به همان اندازه کمک آنان نیز کم می شود.

8 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بدهی دو گونه است:

هر که از دنیا برود و قصد پرداخت آن را داشته باشد من سرپرست [و یاری کننده] او هستم.

و هرکه از دنیا برود و قصد پرداخت آن را نداشته باشد، این همان است که از حسناتش بر می دارند، [زیرا] در آن روز دینار و درهمی نیست.

9 - از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

خداوند عزّوجلّ تا زمانی که بدهکار دینش را بپردازد همراه او است، به شرطی که آن را برای کار حرام نگرفته باشد.

10 - ولید بن صبیح می گوید:

مردی خدمت امام صادق علیه السلام

ص:101

یدّعی علی المعلّی بن خنیس دَیناً علیه. قال فقال: ذهب بحقّی.

قال: فقال له: ذهب بحقّک الّذی قتله. ثمّ قال للولید: قم إلی الرّجل فاقضه من حقّه فإنّی ارید أن أبرد علیه جلده وإن کان بارداً (1).

آمد و ادعا کرد که معلّی بن خنیس به او بدهکار است و گفت: او حقّ مرا بُرده است.

امام فرمود: حقّ تو را آن کس برد که معلّی بن خنیس را کشت. آن گاه به ولید فرمود:

برخیز به سوی این مرد برو و حقّش را ادا کن، من می خواهم پوست معلّی را خنک کنم، گرچه خنک است.

ص:102

حتّی یسیل من عَرقه أودیة، وینادی منادٍ من عند اللّٰه: هذا الظالم الّذی حبس عن المؤمن حقّه. قال: فیوبّخ أربعین یوماً ثمّ یؤمر به إلی النّار (1).

4 - عن أبی حمزة قال:

سمعت أباجعفر الباقر علیه السلام یقول:

مَن حبس مال امریءٍ مسلم وهو قادر علی أن یعطیه إیّاه مخافة إن خرج ذلک الحقّ من یده أن یفتقر، کان اللّٰه عزّ و جلّ أقدر علیٰ أن یفقره منه علی أن یفنی نفسه بحبسه ذلک الحقّ (2).

5 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: أیّما مؤمن حبس مؤمناً عن ماله وهو محتاج إلیه لم یذق واللّٰه من طعام الجنّة ولا یشرب من الرّحیق المختوم (3).

6 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله - فی حدیث المناهی - أنّه قال: ومَن یمطل علی ذی حقّ حقّه وهو یقدر علی أداء حقّه فعلیه تا آن جا که عرق او در دره ها روان می شود، و منادی از جانب خدا ندا می کند

«این همان ستمگری است که حق فلان مؤمن را بازداشته است».

پس چهل روز توبیخ می شود، سپس دستور می رسد او را به جهنم برند.

4 - ابوحمزه می گوید از امام باقر علیه السلام شنیدم می فرمود:

هرکه از ترس فقیر شدن، مال مسلمانی را با وجود توانایی بازپرداخت آن، نزد خود نگه دارد و به او ندهد، خداوند از او تواناتر است که او را به دلیل نپرداختن آن حقّ، با گرفتن جانش نیازمند کند.

5 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

سوگند به خدا هر مؤمنی که مال مؤمنی را - که به آن نیاز دارد - نزد خود نگه دارد، غذای بهشتی را نمی چشد و از نوشیدنی سربسته ی بهشتی نخواهد نوشید.

6 - از رسول خدا صلی الله علیه و آله در ضمن حدیث مناهی نقل شده است که فرمود:

هرکه ادای حقّ صاحب حقّی را به تأخیر اندازد در حالی که بر پرداخت آن قادر است،

ص:104

کلّ یوم خطیئة عشّار (1).

7 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : لیّ الواجد بالدَین یُحلّ عِرضه وعقوبته ما لم یکن دَینه فیما یکره اللّٰه عزّ و جلّ (2).

8 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله أ نّه قال: لیس ذنب أعظم عند اللّٰه بعد الکبائر من رجلٍ یموت وعلیه دَین لرجال ولیس له ما یقضی عنه (3).

برای هر روز برگردن او گناه مالیات بگیران ظالم است.

7 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: شخص دارایی که در پرداخت دین خود سر بدواند، [بردن] آبرو و کیفر دادنش روا است، به شرطی که دادن دین به او در راهی نبوده باشد که خدای عزّ و جلّ دوست ندارد.

8 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس از گناهان کبیره گناهی بزرگ تر از این نیست که مردی از دنیا برود و برگردن او دین دیگران باشد و چیزی نداشته باشد که با آن دینش پرداخت شود.

ص:105

قال: لأیتام - وأخاف إن بعت ضیعتی بقیت وما لی شیء، فقال:

لا تبع ضیعتک ولکن أعطه بعضاً وأمسک بعضاً (1).

4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

لا تباع الدار ولا الجاریة فی الدَین، وذلک لأنّه لابدّ للرّجل من ظلّ یسکنه وخادم یخدمه (2).

گفت: مال یتیم ها است - و بیم آن دارم که اگر ملک و زمینم را بفروشم چیزی برایم باقی نماند.

حضرت فرمود: زمین خود را نفروش، بلکه مقداری [از آن] را به او بده و برخی را [برای خود] نگهدار.

4 - امام صادق علیه السلام فرمود: برای باز پرداخت دین، منزل و کنیز فروخته نمی شود؛ زیرا شخص ناچار است سرپناهی داشته باشد تا در آن سکونت کند، و خادمی داشته باشد که به او خدمت نماید.

ص:107

3 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: مَن عال جاریتین حتّی تدرکا دخلت أنا و هو فی الجنّة کهاتین.

1) الأدب المفرد: 242 ح918 ونحوه فی الجامع الصغیر: 534 ح8845 .

3 - از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

هرکه دو دختر بچه را سرپرستی کند تا به سن بلوغ برسند، من و او وارد بهشت می شویم همانند این دو انگشت [ سبابه و وسطی].

ص:109

2 - قال الصّادق علیه السلام : إنّ اللّٰه تعالی یحبّ الجمال والتجمیل، ویکره البؤس والتباؤس، فإنّ اللّٰه عزّ و جلّ إذا أنعم علی عبدٍ نعمةً أحبّ أن یری علیه أثرها. قیل:

وکیف ذلک. قال: ینظّف ثوبه، ویطیّب ریحه، ویجصّص داره، ویکنس أفنیته، حتّی أنّ السراج قبل مغیب الشّمس ینفی الفقر ویزید فی الرّزق (1).

3 - عن یوسف بن إبراهیم قال: دخلت علی أبی عبداللّٰه علیه السلام وعلیَّ جبّة خزّ وطیلسان خزّ، فنظر إلیَّ فقلت: جعلت فداک علیَّ جبّة خزّ وطیلسان خزّ فما تقول فیه؟ فقال: وما بأس بالخزّ.

قلت: وسداه إبریسم. قال:

وما بأس بإبریسم، فقد اصیب الحسین علیه السلام وعلیه جبّة خزّ.

ثمّ قال: إنّ عبداللّٰه بن عبّاس لمّا بعثه أمیرالمؤمنین علیه السلام إلی الخوارج فواقفهم لبس أفضل ثیابه وتطیّب بأفضل طیبه 2 - امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند متعال زیبایی و آراستن را دوست دارد و بی نوایی و تظاهر به بینوایی را خوش ندارد؛ زیرا خدای مقتدر و شکوهمند هرگاه نعمتی را بر بنده ای عنایت می کند دوست دارد اثر آن در او دیده شود.

پرسیده شد: چگونه؟

حضرت فرمود: جامه اش را پاکیزه سازد و بوی خوش استفاده نماید و خانه اش را گچ کاری کند و جلو خانه اش را جارو کند؛ [ و اهمّیّت این امر] تا جایی [ است] که روشن کردن چراغ پیش از غروب خورشید، فقر و نیازمندی را از بین می برد و روزی را می افزاید.

3 - یوسف بن ابراهیم نقل کرده است:

بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و عبا و لبّاده ی خزّ پوشیده بودم. حضرت نگاهی به من کرد.

عرض کردم: لباس خزّ پوشیده ام، نظر شما چیست؟ فرمود: خزّ اشکالی ندارد.

عرض کردم: تار آن از ابریشم است.

فرمود: ابریشم [به طور مخلوط] هم اشکالی ندارد، هنگامی که امام حسین علیه السلام به شهادت رسید عبای خزّ پوشیده بود.

سپس فرمود: هنگامی که عبداللّٰه بن عبّاس را امیرمؤمنان علیه السلام به سوی خوارج گسیل داشت او بهترین لباسش را به تن کرد، بهترین عطرش را به کار برد

ص:111

ورکب أفضل مراکبه فخرج فواقفهم، فقالوا: یا ابن عبّاس! بینا أنت أفضل النّاس إذا أتیتنا فی لباس الجبابرة ومراکبهم! فتلا علیهم هذه الآیة قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰه الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّبَٰتِ مِنَ الرِّزْقِ فالبس وتجمّل فإنّ اللّٰه جمیل یحبّ الجمال ولیکن من حلال (1).

4 - عن بُرید بن معاویة قال:

قال أبوعبداللّٰه علیه السلام لعُبید بن زیاد:

إظهار النّعمة أحبّ إلی اللّٰه من صیانتها، فإیّاک أن تتزیّن إلّافی أحسن زیّ قومک. قال: فما رُئی عُبید إلّافی أحسن زیّ قومه حتّی مات (2).

5 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام :

لیتزیّن أحدکم لأخیه المسلم کما یتزیّن للغریب الّذی یحبّ أن یراه فی أحسن الهیئة (3).

و نیکوترین مرکبش را سوار شد. هنگامی که با آنان روبرو گردید گفتند:

ای ابن عبّاس! تو که در میان ما برترین مردم هستی با لباس و مرکب جبّاران نزد ما آمده ای؟!

ابن عباس این آیه را برای آنان خواند.

«بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگانش آفریده و پاکیزه های رزق را حرام کرده است»،

پس بپوش و زیبا باش که خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد؛ ولی باید از حلال باشد.

4 - برید ابن معاویه می گوید امام صادق علیه السلام به عبید بن زیاد فرمود:

اظهار نعمت، نزد خدا خوشایندتر است از حفظ و نگهداری آن؛ پس بپرهیز از این که خود را جز با نیکوترین لباس قومت بیارایی.

برید ابن معاویه می گوید: [پس از سفارش حضرت] عبید تا زمان مرگش جز به نیکوترین لباس قوم خود دیده نشد.

5 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

باید هر یک از شما خود را برای دیدار برادر مسلمان خود بیاراید، چنان که خود را برای شخص ناآشنایی می آراید که دوست دارد او را در نیکوترین شکل ببیند.

ص:112

6 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام :

النّظیف من الثّیاب یذهب الهمّ والحزن، وهو طهور للصلاة (1).

7 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال:

البسوا ثیاب القطن فإنّها لباس رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله وهو لباسنا، ولم نکن نلبس الشعر والصوف إلّامن علّة. وقال: إنّ اللّٰه عزّ وجلّ جمیل یحبّ الجمال، ویحبّ أن یری أثر نعمته علی عبده (2).

8 - عن أبی خداش المهری قال: مرّ بنا بالبصرة مولیً للرّضا علیه السلام یقال له: عُبید، فقال:

دخل قوم من أهل خراسان علی أبی الحسن علیه السلام فقالوا له: إنّ النّاس قد أنکروا علیک هذا اللّباس الّذی تلبسه، قال فقال لهم:

إنّ یوسف بن یعقوب علیه السلام کان نبیّاً ابن نبیّ، ابن نبیّ وکان یلبس الدیباج ویتزرّر بالذهب ویجلس مجالس آل فرعون، فلم یضعه ذلک، وإنّما یذمّ لو احتیج منه إلی قسطه، وإنّما علی الإمام أ نّه إذا حکَم عدَل 6 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: لباس پاکیزه، غم و غصه را بر طرف می کند و برای نماز پاکیزه تر است.

7 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: جامه از جنس پنبه بپوشید؛ زیرا آن، لباس رسول خدا و جامه ی ما می باشد، و ما هیچ گاه لباس از جنس مو و پشم نمی پوشیم مگر به خاطر بیماری.

و فرمود: خداوند متعال زیبا است و آراستگی را دوست دارد، و دوست دارد که اثر نعمت او در بنده اش دیده شود.

8 - از ابی خداش مهری نقل شده است که گفت: در بصره، یکی از غلامان امام رضا علیه السلام که به او عبید می گفتند با ما برخورد کرد.

او گفت: گروهی از اهل خراسان بر امام رضا علیه السلام وارد شدند و به او عرض کردند:

مردم این لباس را که شما پوشیده اید مناسب نمی دانند.

حضرت به آنان فرمود: یوسف فرزند یعقوب علیهما السلام که پیامبر و فرزند پیامبر و نوه ی پیامبر بود لباس دیبا می پوشید و دگمه ی طلا به کار می برد و در مجالس آل فرعون [حاکمان آن زمان] می نشست و این از شأن او نمی کاست؛ بلی، در جایی که عدالت آن [پیشوا] مورد نیاز باشد [و او کوتاهی کند] نکوهش می شود.

وظیفه ی امام این است که اگر داوری کند به عدل حکم کند

ص:113

وإذا وعدَ وفیٰ وإذا حدّث صدق، وإنّما حرّم اللّٰه الحرام بعینه ما قلّ منه وما کثر، وأحلّ اللّٰه الحلال بعینه ما قلّ منه وما کثر (1).

و هنگامی که وعده کرد وفا کند و اگر سخن گفت راست بگوید؛ و خداوند حرام را حرام کرده است، چه کم باشد چه زیاد، و حلال را حلال شمرده است، چه کم باشد چه زیاد.

ص:114

ص:116

5 - عن الحسین قال: سمعت رجلاً یقول لأبی عبداللّٰه علیه السلام :

بلغنی أنّ الإقتصاد والتّدبیر فی المعیشة نصف الکسب.

فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام : لا، بل هو الکسب کلّه ومن الدّین، التّدبیر فی المعیشة (1).

6 - عن السّجّاد علیه السلام - دعاؤه فی المعونة علی قضاء الدَّین - :

اللّهمّ صلّ علی محمّدٍ وآله، واحجبنی عن السّرَف و الإزدیاد، وقوّمنی بالبذل والإقتصاد، و علّمنی حُسن التّقدیر، واقبضنی بلطفک عن التّبذیر، وأجر من أسباب الحلال أرزاقی، و وجّه فی أبواب البرّ إنفاقی، و ازوِ عنّی من المال ما یحدث لی مخیلةً أو تأدّیاً إلی بغی، أو ما أتعقّب منه طغیاناً (2).

7 - قال علیّ أمیرالمؤمنین لابنه الحسن علیهما السلام : حُسن التّدبیر مع الکفاف أکفی لک من الکثیر مع الإسراف (3).

5 - حسین گوید شنیدم مردی به امام صادق علیه السلام می گفت: شنیده ام که میانه روی و سنجش و مدیریت در امور زندگی نیمی از کسب است؟

حضرت فرمود: نه، بلکه تمام کسب است، و سنجش و مدیریت در امور زندگی، جزئی از دین است.

6 - امام سجاد علیه السلام در دعای خود برای کمک خواستن بر ادای دین فرمود:

بارالٰاها! بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مرا از اسراف و زیاده روی باز دار، و بر بخشش و میانه روی پایدار بدار، و به من محاسبه گری درست [در امور زندگی] بیاموز و با لطف خود مرا از هدر دادن [مال] نگه دار، و روزی هایم را از راه های حلال به سویم روان ساز، و انفاقم را در راه های خیر قرار بده، و آن اموالی را که خود برتربینی برایم پدید می آورد یا مرا به ستمگری وا می دارد یا از آن به سرکشی می افتم از من بازدار.

7 - امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام فرمود:

تدبیر نیکو همراه با داشتن روزی به اندازه ی کافی، کفایت کننده تر است برای تو از داشتن اموال فراوان همراه با زیاده روی.

ص:118

8 - قال علیّ أمیر المؤمنین علیه السلام :

القلیل مع التّدبیر أبقی من الکثیر مع التّبذیر (1).

9 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : من المروءة استصلاح المال (2).

10 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

ذر الإسراف مقتصداً، واذکر فی الیوم غداً (3).

11- قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

الحازم مَن تجنّب التّبذیر وعاف السّرَف (4).

12 - عن الولید بن صبیح قال:

کنت عند أبی عبداللّٰه علیه السلام فجاءه سائل فأعطاه، ثمّ جاءه آخر فأعطاه، ثمّ جاءه آخر فأعطاه، ثمّ جاءه آخر فقال: وسّع اللّٰه علیک.

ثمّ قال: إنّ رجلاً لو کان له مال یبلغ ثلاثین أو أربعین ألف درهم ثمّ شاء أن لا یبقی منها شیئاً إلّاوضعه فی حقٍّ لفعل فیبقی لا مال له، فیکون من الثّلاثة الّذین یردّ دعاؤهم.

8 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

[مال] اندک با تدبیر و سنجش. ماندگارتر از [مال] بسیار با ولخرجی است.

9 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

سامان بخشیدن به مال و ثروت نشانه ی جوانمردی است.

10 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

با میانه روی از اسراف کردن بپرهیز، و از امروز در اندیشه ی فردا باش.

11 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

دوراندیش کسی است که از ولخرجی دوری کند و از زیاده روی بپرهیزد.

12 - ولید بن صبیح می گوید:

در خدمت امام صادق علیه السلام بودم، سائلی نزد او آمد و حضرت عطایش فرمود،

سپس سائل دیگری آمد و حضرت چیزی به او بخشید،

سپس سائل سوّم آمد و حضرت عطایش فرمود،

سپس چهارمی آمد و حضرت فرمود:

خدا توانگرت کند.

سپس فرمود:

اگر کسی سی یا چهل هزار درهم داشته باشد و بخواهد همه را در [راه] حقّی مصرف کند و خودش بی مال بماند، از آن سه نفری خواهد بود که دعایشان مستجاب نمی شود.

ص:119

قال قلت: مَن هم؟

قال: أحدهم رجلٌ کان له مال فأنفقه فی [غیر] وجهه، ثمّ قال:

یا ربّ ارزقنی، فیقول الرّبّ عزّوجلّ: ألم أرزقک؟

ورجلٌ جلس فی بیته ولا یسعی فی طلب الرّزق ویقول: یا ربّ ارزقنی، فیقول الرّبّ عزّوجلّ: ألم أجعل لک سبیلاً إلی طلب الرّزق.

ورجلٌ له امرأة تؤذیه فیقول:

یا ربّ خلّصنی منها، فیقول اللّٰه عزّ وجلّ: ألم أجعل أمرها بیدک (1).

13 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : إنّ المؤمن یأخذ بأدب اللّٰه عزّ وجلّ، إذا وسّع علیه اتّسع وإذا أمسک علیه أمسک (2).

14- قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

من لم یُحسن الإقتصاد أهلکه الإسراف (3).

15 - قال السّجّاد علیه السلام - فی الإستعاذة من المکاره - :

عرض کردم: آنان چه کسانی هستند؟

فرمود: یکی کسی است که مال دارد و آن را در غیر موردش مصرف کند، سپس بگوید «پروردگارا! روزی ام دِه»، پروردگار سبحان می فرماید «آیا روزیت ندادم؟»

و دیگری کسی است که در خانه ی خود بنشیند و در طلب رزق نکوشد و بگوید «پروردگارا! روزی ام ده»، پروردگار سبحان می فرماید «آیا برایت راهی به سوی کسب روزی قرار نداده ام؟»

و سوّمی مردی است که همسری دارد که او را آزار می دهد، پس می گوید «پروردگارا! مرا از دست او برهان»، خدای سبحان می فرماید «آیا طلاق او را در اختیار تو قرار نداده ام؟»

13 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: همانا مؤمن با ادب خدای عزّ و جلّ رفتار می کند: هر وقت بر او گشایش دهد او نیز [در زندگی] توسعه دهد و هنگامی که در دادن روزی بر او تنگ گیرد، او نیز [در مصرف کردن] سخت می گیرد.

14 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: هرکس میانه روی را نیک ندارد اسراف او را نابود می کند.

15 - امام سجاد علیه السلام در دعایی - که در مورد پناه بردن به خدا از زشتی ها است - فرمود:

ص:120

...ونعوذ بک من تناول الإسراف، ومن فقدان الکفاف، ونعوذ بک من شماتة الأعداء، ومن الفقر إلی الأکفاء، ومن معیشة فی شدّة، ومیتة علی غیر عُدّة، ونعوذ بک من الحسرة العظمی، والمصیبة الکبری، وأشقی الشّقاء، وسوء المآب، وحرمان الثّواب، وحلول العقاب (1).

16 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال: لقی رجلٌ أمیرالمؤمنین علیه السلام وتحته وسق من نوی، فقال له:

ما هذا یا أباالحسن تحتک؟ فقال:

مائة ألف عذق إن شاء اللّٰه.

قال: فغرسه فلم یغادر منه نواة واحدة (2).

... و به تو پناه می بریم از دست یازیدن به اسراف، و از نیافتن کفاف؛ و به تو پناه می بریم از شاد شدن دشمنان در گرفتاری های ما، و از نیازمندی به امثال خود، و از زیستن در سختی و از مردن بر تهی دستی؛ و به تو پناه می بریم از عظیم ترین حسرت و بزرگ ترین گرفتاری، و از بدترین بدبختی ها، و از بدی بازگشتگاه و از محروم شدن از ثواب، و از فرود آمدن عذاب... .

16 - امام باقر علیه السلام فرمود: مردی امیرمؤمنان علیه السلام را ملاقات کرد در حالی که زیر حضرت یک بار شتر از هسته ی خرما بود. به حضرت گفت: ای اباالحسن! این که رویش نشسته ای چیست؟ ایشان فرمود: صدهزار شاخه نخل إن شاءاللّٰه.

امام باقر علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان علیه السلام آن هسته ها را کاشت و هیچ هسته ای را دور نریخت و رها نکرد.

ص:121

و سخت گیری است.

گفتنی است، میانه روی در بیش تر موارد، نیکو و پسندیده است و حدّ بین افراط و تفریط است، مانند شجاعت که حدّ بین تهوّر و ترس است وجود و بخشش که حدّ بین بخل و اسراف است؛ اما در برخی موارد هم لزوماً دارای بار معنایی مثبت نیست بلکه گاهی حدّ بین ممدوح و مذموم است، چنان که راغب در کتاب مفردات، در آیه ی شریفه ی فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُم مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَ ٰتِ (1) مقتصد را به همین معنا (بین ممدوح و مذموم) می داند و در آیه ی و سَفَراً قٰاصِداً (2) سفر قاصد را به معنی سفر متوسط و غیر دور معنی می کند (3).

نکته:

با توجه به این که اقتصاد، ضد اسراف و اقتار است، برخی احادیثی که در فصل سوم آمده است، به اقتصاد هم مرتبط است که به دلیل رعایت اختصار و عدم تکرار، در این جا بیان نشده است.

ص:123

5 - قال الصّادق علیه السلام : المال مال اللّٰه، جعله ودائع عند خلقه، وأمرهم أن یأکلوا منه قصداً ویشربوا منه قصداً ویلبسوا منه قصداً وینکحوا منه قصداً ویرکبوا منه قصداً ویعودوا بما سوی ذلک علی فقراء المؤمنین، فمن تعدّی ذلک کان ما أکله حراماً وما شرب منه حراماً وما لبسه منه حراماً وما نکحه منه حراماً وما رکبه منه حراماً (1).

6 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ القصد أمرٌ یحبّه اللّٰه عزّ و جلّ وإنّ السّرَف أمرٌ یبغضه اللّٰه، حتّی طرحک النواة فإنّها تصلح للشّیء، وحتّی صبّک فضل شرابک (2).

7 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : إذا أراد اللّٰه بأهل بیتٍ خیراً فقّههم فی الدّین و رزقهم الرّفق فی معایشهم و القصد فی شأنهم (3).

5 - امام صادق علیه السلام فرمود: مال از آنِ خدا است، آن را نزد آفریدگان خود امانت قرار داده و به آنان دستور داده است که از آن بخورند با میانه روی، و از آن بیاشامند با میانه روی، و برای پوشیدن از آن بهره ببرند با میانه روی، و برای ازدواج از آن بهره گیرند با میانه روی، و برای سواری از آن استفاده کنند با میانه روی، و باقی مانده ی آن را به مؤمنان نیازمند بدهند؛

پس هرکه از این حدود تجاوز کند آنچه را می خورد حرام است، و آنچه را می آشامد حرام است، و آنچه را می پوشد حرام است، و آنچه را برای ازدواج استفاده می کند حرام است، و آنچه را برای سوار شدن بهره می گیرد حرام است.

6 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

میانه روی کاری است که خداوند متعال آن را دوست دارد و زیاده روی کاری است که خداوند آن را دشمن دارد؛ حتی دور انداختن هسته، چرا که به کار می آید (فایده دارد)؛ و حتی ریختن باقی مانده نوشیدنی.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرگاه خداوند خیر خاندانی را بخواهد آنان را در دین ژرف نگر سازد و به آنان مدارا در زندگانی و میانه روی در کارهای [زندگی]شان روزی فرماید.

ص:125

8 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام فی ذکرالمنجیات قال:

خوف اللّٰه فی السّرّ و العلانیة، والقصد فی الغنی والفقر، و کلمة العدل فی الرّضا والسّخط (1).

9 - عن علیّ بن الحسین علیهما السلام قال: کان آخر ما أوصی به الخضرُ موسی بن عمران علیهما السلام أن قال له:

...إنّ أحبّ الاُمورإلی اللّٰه عزّوجلّ ثلاثة:القصدفی الجِدة، والعفو فی المقدرة، والرّفق بعباداللّٰه (2).

10 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله قال:

إنّ المؤمن أخذ من اللّٰه أدباً، إذا وسّع علیه اقتصد، وإذا أقتر علیه اقتصر (3).

11 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام :

لایری الجاهل إلّامفرطاً أومفرِّطاً (4).

12 - عن العبّاسی قال: استأذنت الرّضا علیه السلام فی النّفقة علی العیال فقال: بین المکروهین. قال فقلت: جعلت فداک لا واللّٰه ما أعرف المکروهین.

8 - امام باقر علیه السلام در ضمن فرمایشی، در بیان سبب های نجات فرمود:

سه چیز موجب نجات انسان می شود:

بیم از خدا در نهان و آشکار،

میانه روی در حال بی نیازی و نیازمندی،

وسخن عادلانه در حال خشنودی و خشم.

9 - امام سجاد علیه السلام فرمود:

آخرین سفارش خضر به موسی بن عمران علیهما السلام این بود:

...دوست داشتنی ترین امور نزد خدای عزّو جلّ سه چیز است:

میانه روی در هنگام توانگری،

گذشت در حال قدرت،

و نرمی و مدارا با بندگان خدا.

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمن از خداوند أدبی را فرا گرفته است: چون خدا بر او گشایش بخشد میانه روی کند، و چون بر او تنگ و سخت گیرد به آن بسنده کند.

11 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: نادان یا زیاده روی می کند یا کوتاهی.

12 - عبّاسی می گوید: از امام رضا علیه السلام درباره ی [مقدار] هزینه و خرجی دادن بر عیال اجازه خواستم.

فرمود: بین آن دو امر ناپسند.

عرض کردم: فدایت شوم! به خدا سوگند آن دو امر ناپسند را نمی شناسم.

ص:126

قال فقال لی: یرحمک اللّٰه أما تعرف أنّ اللّٰه عزّوجلّ کره الإسراف وکره الإقتار؟

فقال: وَ الَّذِینَ إِذَآ أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کَانَ بَیْنَ ذَ ٰلِکَ قَوَامًا (1). (2)13 - فی وصیّة علی علیه السلام لابنه:

اقتصد یا بنیّ فی معیشتک و اقتصد فی عبادتک (3).

14 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام - لمّا سئل عن الإقتار - قلت فما الإقتار.

قال: أکل الخبز و الملح وأنت تقدر علی غیره. و سئل عن القصد؟ قال: الخبز واللّحم واللّبن والخلّ والسّمن مرّةً هذا ومرّةً هذا (4).

15 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : ما من نفقةٍ أحبّ إلی اللّٰه من نفقة قصد، ویبغض الإسراف إلّافی حجّ وعمرة (5)حضرت فرمود: خدا تو را رحمت کند! آیا نمی دانی که خدای عزّ و جلّ زیادی روی و خسّت (سخت گیری) را خوش ندارد؟

پس فرمود: «و کسانی اند که چون انفاق و هزینه کنند، نه زیاده روی می کنند و نه خسّت می ورزند و میان این دو به راه اعتدال هستند.»

13 - در وصیّت امیرمؤمنان علی علیه السلام به فرزندش آمده است:

فرزندم! در زندگانی و در عبادت خود میانه رو باش.

14 - از امام صادق علیه السلام سؤال شد: اقتار چیست؟

فرمود: خوردن نان و نمک در صورتی که بر غیر آن توانایی داری.

سؤال شد: میانه روی چیست؟

فرمود: خوردن نان و گوشت و شیر و سرکه و روغن، یک بار این و یک بار آن.

15 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هزینه ی میانه و معتدل محبوب ترین هزینه نزد خدا است، و خداوند زیاده روی را دشمن می دارد جز در انجام دادن حجّ و عمره.

ص:127

16 - قال أبو محمّد العسکری علیه السلام :

إنّ للسّخاء مقداراً فإن زاد علیه فهو سرف و للحزم مقداراً فإن زاد علیه فهو حَیْن وللإقتصاد مقداراً فإن زاد علیه فهو بخل، و للشّجاعة مقداراً فإن زاد علیه فهو تهوّر... (1).

17 - عن الإمام الصّادق علیه السلام فی قوله عزّ و جلّ إِنَّهُ لَایُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (2) قال: نهاهم عن الإسراف ونهاهم عن التّقتیر، ولکن أمرٌ بین أمرین، لا یعطی جمیع ما عنده ثمّ یدعو اللّٰه أن یرزقه فلا یستجیب له (3).

18 - عن علیّ بن جذاعة قال:

سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام فی قوله لَا تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا (4) یقول: اتّق اللّٰه ولاتسرف و لاتقتر و کن بین ذلک قَواماً (5).

19 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : ...طوبی لمن أنفق القصد و بذل الفضل (6).

20 - قال علیّ علیه السلام : غایة الاقتصاد القناعة (7).

16 - امام عسکری علیه السلام فرمود:

سخاوت را حدی است که اگر از آن بگذرد اسراف است و دور اندیشی را اندازه ای است که چون از آن بگذرد رنج و محنت است و اقتصاد (احتیاط در مصرف) را حدّی است که چون زیادتر از آن شود بُخل است و شجاعت را اندازه ای است که اگر از آن تجاوز کند تهوّر (بی باکی) است.

17 - امام صادق علیه السلام درباره ی سخن خدای عزّو جلّ که فرمود: «خداوند اسراف گران را دوست نمی دارد» گفت:

آنان را از زیاده روی بازداشت و [نیز] آنان را از خسّت (سخت گیری) بازداشت، و [فرمود که] باید میان این دو امر باشد، وطوری نباشد که همه ی آنچه را دارد ببخشد آن گاه از خدا بخواهد روزی اش دهد که خداوند دعایش را اجابت نمی کند.

18 - علی بن جذاعه می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم درباره ی سخن خدای تعالی که فرمود«ولخرجی مکن» می گفت: از خدا پروا کن، زیاده روی مکن، و تنگ (و سخت) مگیر، و میان آن دو، روش میانه را برگزین.

19 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ...خوشا به حال کسی که در انفاق میانه روی کند و زیادی را ببخشد.

20 - امام علی علیه السلام فرمود: آخرین درجه ی میانه روی قناعت است.

ص:128

3 - عن أبی جعفر علیه السلام قال: ما خیرَ فی رجلٍ لا یقتصد فی معیشته، ما یصلح لا لدنیاه ولا لآخرته (1).

4 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: أربعة لاتستجاب لهم دعوة: ...و رجلٌ کان له مالٌ فأفسده فیقول: اللّهمّ ارزقنی، فیقال له: ألم آمرک بالاقتصاد؟ ألم آمرک بالإصلاح؟ ثمّ قال: وَ الَّذِینَ إِذَآ أَنفَقُوالَمْ یُسْرِفُواوَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کَانَ بَیْنَ ذَ ٰلِکَ قَوَامًا (2). (3)5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :...مَن اقتصد فی معیشته رزقه اللّٰه، ومَن بذّر حرَمه اللّٰه (4).

6 - قال الصّادق علیه السلام : ضمنتُ لمن اقتصد أن لایفتقر (5).

7 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال:

مَن تحرّی القصد خفّت علیه المُؤن. (6)

8 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

علیکم بالقصد فی المطاعم، فإنّه أبعد من السّرَف وأصحّ للبدن وأعون علی العبادة (7).

3 - امام باقر علیه السلام فرمود: هیچ خیری نیست در مردی که در زندگی خود میانه روی نکند؛ نه دنیایش سامان می یابد و نه آخرتش.

4 - امام صادق علیه السلام فرمود: چهارکس دعاشان مستجاب نشود:

...و مردی که مالی دارد و آن را تباه ساخته و می گوید: بارالها! روزی ام ده.

به او گفته می شود: آیا تو را به میانه روی دستور ندادم؟ آیا به تو دستور سامان بخشی [مالت] را ندادم؟ آن گاه حضرت صادق علیه السلام این آیه را قرائت فرمود:

«و کسانی اند که چون انفاق کنند، نه زیاده روی می کنند و نه تنگ می گیرند، و میان این دو [روش] حدّ وسط را بر می گزینند.»...

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که در زندگی خود میانه روی کند خداوند روزی اش بخشد و هرکه ولخرجی کند خداوند او را محروم نماید.

6 - امام صادق علیه السلام فرمود: ضمانت می کنم که هرکه میانه روی کند نیازمند نشود.

7 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: هرکه میانه روی را برگزید، هزینه ها بر او سبک گشت.

8 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: در خوردنی ها میانه رو باشید که این کار از اسراف دورتر و برای صحت بدن مفیدتر و بر عبادت کمک کننده تر است.

ص:130

3 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : ابن آدم! عندک ما یکفیک وأنت تطلب ما یطغیک. ابن آدم! لا بقلیل تقنع ولا بکثیر تشبع. ابن آدم! إذا أصبحت معافیً فی جسدک، آمناً فی سربک عندک قوت یومک فعلی الدّنیا العفاء (1).

4 - قال علیّ علیه السلام : إذا أراد اللّٰه بعبدٍ خیراً ألهمه القناعة و أصلح له زوجه (2).

5 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام لهمّام فی صفة المؤمن: ... خاشعاً قلبُه، ذاکراً ربَّه، قانعة نفسُه، منفیّاً جهلُه، سهلاً أمرُه، حزیناً لذنبه...قانعاً بالّذی قُدّر له، متیناً صبرُه... (3).

6 - قال علیّ علیه السلام : اقنعوا بالقلیل من دنیاکم مع سلامة دینکم، فإنّ المؤمن البلغة الیسیرة من الدّنیا تقنعه (4).

3 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: ای فرزند آدم! نزد تو است آنچه که کفافت می کند با این حال تو آن چیزی را می طلبی که سرکشت می سازد.

ای فرزند آدم! نه به کم قانع می شوی و نه از زیاد سیر.

ای فرزند آدم! هرگاه عافیت بدن داشتی و در گروه خود [یا در راه خود] آسوده بودی و خوراک مورد نیاز روزت را داشتی پس بر [مابقی] دنیا خاک [بیفشان].

4 - امام علی علیه السلام فرمود:

هرگاه خداوند خیر بنده ای را بخواهد قناعت را به او الهام می کند و همسرش را برایش شایسته می سازد.

5 - امیرمؤمنان علیه السلام درباره ی ویژگی های مؤمن به همّام فرمود:

... دلش خاشع است ؛ به یاد پروردگارش می باشد؛ روحی قانع دارد؛ نادانی در او نیست؛ آسانگیر است؛ برای گناهانش اندوهگین است

... به آنچه برایش مقدرّ شده قانع می باشد؛ از صبری محکم برخوردار است... .

6 - امام علی علیه السلام فرمود:

به [روزی] اندک از دنیایتان در کنار سلامت دینتان، قانع باشید؛ زیرا مؤمن از دنیا به گذران اندک زندگی قانع است.

ص:133

7 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

ینبغی للمؤمن أن یکون فیه ثمانی خصال:

وقوراً عند الهزاهر، صبوراً عند البلاء، شکوراً عند الرّخاء، قانعاً بما رزقه اللّٰه، لا یظلم الأعداء ولایتحامل للأصدقاء، بدنه منه فی تعب، والنّاس منه فی راحة (1).

8 - عن عبداللّٰه بن بکیر عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

...إنّ اللّٰه عزّ و جلّ خصّ الأنبیاء بمکارم الأخلاق، فمن کانت فیه فلیحمد اللّٰه علی ذلک، ومَن لم تکن فیه فلیتضرّع إلی اللّٰه عزّ و جلّ ولیسأله إیّاها. قال قلت: جعلت فداک وما هنّ؟ قال:

هنّ: الورع، والقناعة، والصبر... (2).

9 - قال علیّ علیه السلام : إذا رغبت فی صلاح نفسک فعلیک بالاقتصاد والقنوع والتقلّل (3).

7 - امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن را سزد که دارای هشت خصلت باشد:

در گرفتاری ها سنگین و آرام باشد،

در سختی شکیبا باشد،

در آسایش و خوشی شکرگزار باشد،

به آنچه خدا به او داده قانع و سازگار باشد.

به دشمنان ستم نکند،

بار خود را بر دوش دوستان نیفکند،

بدنش از او در رنج باشد و مردم از او در آسایش باشند.

8 - عبداللّٰه بن بکیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:

...همانا خدای عزّ و جلّ پیامبران را با اخلاق پسندیده ممتاز گردانید پس هر کس این خصلت ها در او بود خدا را بر آن سپاس گزارد و آن کس که این صفات در او نیست در پیشگاه خدای عزّ و جلّ تضرّع و زاری کند و آن ها را از او بخواهد.

عبداللّٰه بن بکیر می پرسد: فدایت شوم آن صفات چیست؟

امام علیه السلام فرمود: پارسایی، قناعت وصبر ... .

9 - امام علی علیه السلام فرمود: هرگاه میلی به اصلاح کردن نفس خود پیدا کردی، پس بر تو باد به میانه روی و قناعت و کم خرجی.

ص:134

10 - قال علیّ علیه السلام : کیف یستطیع صلاح نفسه مَن لا یقنع بالقلیل؟ (1)11 - عن الرّضا علیه السلام وقد سئل عن القناعة فقال: القناعة تجمع إلی صیانة النفس... ولا یسلک طریق القناعة إلّا رجلان: إمّا متعلّل یرید أجر الآخرة، أو کریم یتنزّه عن لئام النّاس. (2)12 - قال علیّ علیه السلام : القناعة سیف لا ینبو (3).

13 - قال الصادق علیه السلام لرجل:

اقنع بما قسم اللّٰه لک ولا تنظر إلی ما عند غیرک ولا تتمنّ ما لست نائله، فإنّه مَن قنع شبع ومَن لم یقنع لم یشبع؛ وخذ حظّک من آخرتک (4).

14 - قال الباقر علیه السلام لجابر الجعفی:

... وانزل ساحة القناعة باتّقاء الحِرص، وادفع عظیم الحِرص بإیثار القناعة، واستجلب حلاوة الزّهادة بقصر الأمل، واقطع أسباب الطمع ببرد الیأس (5).

10 - امام علی علیه السلام فرمود: کسی که به کم قانع نیست چگونه می تواند خود را اصلاح کند؟

11 - از امام رضا علیه السلام درباره ی قناعت سؤال شد.

آن حضرت در پاسخ فرمود: قناعت با نگهداشتن نفس از گناه همراه است...

و راه قناعت را جز دو تن نپیمایند:

یا [انسان] بی اعتنا به دنیا که در پی پاداش آخرت است،

یا بزرگمردی که از مردمان پست دوری می گزیند.

12 - امام علی علیه السلام فرمود: قناعت شمشیری است که کند نمی شود.

13 - از سفارش های امام صادق علیه السلام به ابن جندب: به آنچه خدا به تو داده قانع باش و به آنچه نزد دیگری است چشم مدوز و به چیزی که به آن نمی رسی دل مبند؛ زیرا آن کس که قناعت دارد سیر است و آن کس که قناعت ندارد سیری ندارد.

و بهره ی خود را از آخرتت برگیر.

14 - امام باقر علیه السلام به جابر جعفی فرمود: ...

با پرهیز از آزمندی به میدان قناعت فرود آی، و با گزینش قناعت آزمندی شدید را از خود دور کن، و با کوتاه کردن آرزو شیرینی زهد را به دست آور، و با سردی نومیدی [از دیگران]، ریشه های طمع را بخشکان.

ص:135

15 - قال علیّ علیه السلام : من شرف الهمّة لزوم القناعة (1).

16 - قال علیّ علیه السلام : آفة الورع قلّة القناعة (2).

17 - قال علیّ علیه السلام : ثمرة العفّة القناعة (3).

18 - قال علیّ علیه السلام : لن توجد القناعة حتّی یُفقد الحرص (4).

19 - قال علیّ علیه السلام : مَن تقنّع قنع (5).

20 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام - من دعائه فی الطواف عند الرکن - :

اللّهمّ قنّعنی بما رزقتنی و بارک لی فیما آتیتنی (6).

15 - امام علی علیه السلام فرمود: از بلندی همت، همراه بودن با قناعت است.

16 - امام علی علیه السلام فرمود: آفت پارسایی کمی قناعت است.

17 - امام علی علیه السلام فرمود: میوه ی پاکدامنی [خود داری از حرام] قناعت است.

18 - امام علی علیه السلام فرمود: تا حرص ناپدید نشود قناعت پدیدار نگردد.

19 - امام علی علیه السلام فرمود: هرکس که خود را به قناعت وادارد خوی قناعت یابد.

20 - امام صادق علیه السلام در دعای خود هنگام طواف، در کنار حجر الأسود می گفت: خدایا! مرا به آنچه روزی ام کرده ای قانع ساز و آنچه را به من داده ای برایم با برکت گردان.

ص:136

أضاف تولیة الأقسام إلی نفسه بلا سبب. و مَن قنع بالمقسوم استراح من الهمّ و الکرب والتعب، و کلّما أنقص من القناعة زاد فی الرّغبة.

والطّمع فی الدّنیا أصل کلّ شرّ وصاحبها لا ینجو من النّار إلّا أن یتوب، ولذلک قال صلی الله علیه و آله و سلم «القناعة ملک لا یزول» وهی مرکب رضا اللّٰه تعالی تحمل صاحبها إلی داره، فأحسن التوکّل فیما لم تعطه والرّضا بما اعطیت، واصبر علی ما أصابک، فإنّ ذلک من عزم الاُمور (1).

4 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : من أصبح وأمسی والآخرة أکبر همّه جعل اللّٰه له الغنی فی قلبه وجمع له أمره و لم یخرج من الدّنیا حتّی یستکمل رزقه. ومَن أصبح وأمسی والدّنیا أکبر همّه جعل اللّٰه الفقر بین عینیه و شتّت علیه أمره، ولم ینل من الدّنیا إلّاما قسم له (2).

خدا را بی هیچ رابطه ای دست اندرکار قسمت ها می داند. و کسی که به روزی مقدّر قانع است از اندوه و گرفتاری و رنج آسوده است، و هر چه از قناعت کاسته شود به رغبت (وگرایش به دنیا) افزوده گردد؛ طمع (و چشم داشت) به دنیا ریشه ی هر بدی است و دارنده ی این خصلت از آتش رهایی نخواهد یافت مگر آن که توبه کند. از این رو است که پیامبر گرامی اسلام فرمود «قناعت، پادشاهیِ بی زوال است». و آن وسیله ی خشنودی خدا است که صاحبش را به خانه ی او می برد؛ پس در آنچه به تو داده نشده است بر خدا توکلی نیکو کن، و به آنچه به تو داده شده است، خشنود باش و بر سختی هایی که به تو رسد شکیبایی کن که این ها از امور مهم است.

4 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که صبح و شام، بزرگ ترین دغدغه اش آخرت باشد، خداوند بی نیازی را در جانش نهد و کار او را سامان بخشد و از دنیا نرود تا روزی خود را کامل به دست آورد. و کسی که در صبح و شام بزرگ ترین هدفش دنیا باشد، خداوند احساس فقر و نگرانی از نداری به او دهد و کارش را پریشان سازد و از دنیا به بیش از آنچه برایش مقرر شده است، دست نیابد.

(شاید معنای جمله«فمن أذعن و صدقّه...بلاسبب» این باشد که «پس کسی که اقرار کند وبی هیچ غفلتی خدا را به آنچه خواسته و برای آنچه خواسته است، تصدیق کند وبه ربوبیتش یقین داشته باشد، آیا بدون سبب (و علتی چون خدای متعال) خود را عامل روزی دهنده ی خویش می داند؟»)

ص:138

5 - قال علیّ علیه السلام : القناعة أهنأعیش (1).

6 - قال علیّ علیه السلام : أعوَنُ شیءٍ علی صلاح النفس القناعة (2).

7 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : الدّنیا دول، فما کان لک منها أتاک علی ضعفک، وما کان منها علیک لم تدفعه بقوّتک، و مَن انقطع رجاؤه ممّا فاته استراحت نفسه، ومَن قنع بما رزقه اللّٰه تعالی قرّت عیناه (3).

8 - قال علیّ علیه السلام : حُکِمَ علی مکثری أهل الدّنیا بالفاقة، واُعینَ مَن غنیَ عنها بالقناعة بالرّاحة (4).

9 - قال علیّ علیه السلام : ثمرة القناعة الرّاحة (5).

10 - قال علیّ علیه السلام : ثمرة القناعة العزّ (6).

11 - قال علیّ علیه السلام : خرج العزّ 5 - امام علی علیه السلام فرمود:

[زندگی با] قناعت گواراترین زندگی است.

6 - امام علی علیه السلام فرمود:

برترین مددکار برای اصلاح نفس، قناعت است.

7 - پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

دنیا در گردش است [فراز و نشیب دارد]؛ آنچه از دنیا برای تو است، با وجود ناتوانی ات به تو می رسد و آنچه به ضرر تو است، با قدرت خود نمی توانی آن را از خود دورکنی.

و کسی که از آنچه از دستش رفته است دل برکند، آسوده خاطر است و کسی که به آنچه خدا روزی اش کرده قناعت کند، شاد و خرسند می باشد.

8 - امام علی علیه السلام فرمود:

بر ثروتمندانِ اهل دنیا حکم به نیازمندی شده است و آن کس که به وسیله ی قناعت، از دنیا بی نیاز شود، با آسایش یاری شده است.

9 - امام علی علیه السلام فرمود:

نتیجه ی قناعت آسودگی است.

10 - امام علی علیه السلام فرمود:

میوه ی قناعت عزّتمندی (سربلندی) است.

11 - امام علی علیه السلام فرمود: عزّت

ص:139

والغنی یجولان فلقیا القناعة فاستقرّا (1).

12 - قال علیّ علیه السلام : ثمرة القناعة الإجمال فی المکتسب و العزوف عن الطلب (2).

13 - عن الصّادق علیه السلام قال: ...مَن لم یستحی من طلب الحلال وقنع به خفّت مؤونته، و نَعم أهله... (3).

14 - قال علیّ علیه السلام :کلّ قانعٍ عفیف (4).

15 - قال علیّ علیه السلام : مَن قنع حسُنت عبادته (5).

16 - قال علیّ علیه السلام : مَن لم یقنع بما قُدِّر له تعنّیٰ (6).

17 - عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: مَن لم یقنعه من الرّزق إلّاالکثیر لم یکفه من العمل إلّاالکثیر، ومَن کفاه من الرّزق القلیل فإنّه یکفیه من العمل القلیل (7).

و بی نیازی به گردش درآمدند، چون به قناعت رسیدند قرار گرفتند.

12 - امام علی علیه السلام فرمود:

میوه ی قناعت، میانه روی در کسب و کار [نداشتن حرص و طمع در آن] و بی میلی به درخواست کردن [از مردم] است.

13 - از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:

... کسی که از طلب حلال شرم نکند و به آن قانع باشد، هزینه ی زندگی اش سبک شود و خانواده اش در رفاه باشند... .

14 - امام علی علیه السلام فرمود:

هر قناعت کننده ای، [از آلودگی به حرام] پاک است.

15 - امام علی علیه السلام فرمود:

آن کس که قانع است عبادتش نیکو است.

16 - امام علی علیه السلام فرمود:

هر کس به آن چه برایش مقدّر شده است قانع نباشد، گرفتار رنج شود.

17 - از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود:

کسی که جز درآمد زیاد او را راضی نکند، جز کار زیاد کفایتش نکند و کسی که به روزی اندک بسازد، کار کم او را بس است.

ص:140

18 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : مَن رضی وقنع وتوکّل کفی الطلب (1).

19 - قال علیّ علیه السلام : رأس القناعة الرّضا (2).

18 - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکه راضی باشد و قناعت پیشه کند و بر خدا توکل نماید از طلب [و جستجو بیش از اندازه] معاف است.

19 - امام علی علیه السلام فرمود: اوج قناعت خشنودی [به روزی مقدّر] است.

ص:141

الغنی و الدعة و قلّة الاهتمام، و العزّ. فأمّا الغنی فموجود فی القناعة، فمن طلبه فی کثرة المال لم یجده؛ وأمّا الدعة فموجودة فی خفّة المحمل، فمن طلبها فی ثقله لم یجدها؛ وأمّا قلّة الاهتمام فموجودة فی قلّة الشغل، فمن طلبها مع کثرته لم یجدها؛ وأمّا العزّ فموجود فی خدمة الخالق، فمن طلبه فی خدمة المخلوق لم یجده (1).

3 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : أغنی الغنی القناعة (2).

4 - قال الإمام الکاظم علیه السلام :

یا هشام! مَن أراد الغنی بلا مال وراحة القلب من الحسد والسلامة فی الدین فلیتضرّع إلی اللّٰه عزّ و جلّ فی مسألته بأن یکمّل عقله، فمَن عقل قنع بما یکفیه و مَن قنع بما یکفیه استغنی و مَن لم یقنع بما یکفیه بی نیازی(توانگری)، آسایش و راحتی، کم بودن غم و اندوه، و عزّت.

بی نیازی در قناعت است و کسی که آن را در فراوانی مال می جوید به آن نمی رسد؛

خوشی و آسایش نیز در سبکباری است و هرکس آن را در سنگین باری بجوید به آن نمی رسد؛

همچنین کم شدن اندوه، به کم تر شدن اشتغال به کارهای دنیا است و آن کس که با مشغله ی زیاد آن را می جوید آن را نمی یابد؛

عزّت و سربلندی نیز در بندگی خدا است و هر کس که آن را در چاکری مخلوق می جوید به آن نخواهد رسید.

3 - امام صادق علیه السلام فرمود: بالاترین بی نیازی قناعت است.

4 - امام کاظم علیه السلام فرمود:

ای هشام! هرکس بی نیازی بدون مال، و آسودگی دل از رنج حسد، و سلامت دینش را می خواهد، از درگاه خدای عزّ و جلّ خاضعانه بخواهد که عقلش را کامل کند که هرکس خردمند شد، به آن مقداری که نیازش را بر می آورد قناعت می کند و هرکه به آنچه نیازش را بر می آورد قناعت کند، [از دیگران] بی نیاز خواهد شد و کسی که به آنچه نیازش را بر آورد قناعت نکند

ص:143

لم یدرک الغنی أبداً (1).

5 - قال علیّ علیه السلام : ثمرة القناعة الغَناء (2).

6 - عن الصّادق جعفر بن محمّد علیهما السلام قال: ...خمسٌ مَن لم تکن فیه لم یتهنّ بالعیش:

الصحّة، والأمن، والغنی، والقناعة، والأنیس الموافق (3).

7 - قال علیّ علیه السلام : مَن قنع بالیسیر استغنی عن الکثیر، ومَن لم یستغن بالکثیر افتقر إلی الحقیر (4).

هرگز به بی نیازی نمی رسد.

5 - امام علی علیه السلام فرمود:

میوه ی قناعت، بی نیازی است.

6 - امام صادق علیه السلام فرمود:

پنج چیز است که در هرکس نباشد زندگی خوشی ندارد: تندرستی، امنیت، بی نیازی، قناعت، و همدم سازگار.

7 - امام علی علیه السلام فرمود:

کسی که به کم قانع شود، از بسیار بی نیاز گردد و کسی که با بسیار، بی نیاز نشود به [چیز] پست نیازمند گردد.

ص:144

یحبّنی کفافاً، وأن یعطی من یبغضنی کثرة المال والولد (1).

3 - قال الصّادق علیه السلام : إذا أحبّ اللّٰه تعالی عبداً ألهمه الطاعة، وألزمه القناعة، و فقّهه فی الدّین، و قوّاه بالیقین، فاکتفی بالکفاف، و اکتسی بالعفاف (2).

4 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : یا علیّ! إنّ اللّٰه جعل الفقر أمانة عند خلقه، فمن ستره کان کالصائم القائم، ومَن أفشاه إلی مَن یقدر علی قضاء حاجته فلم یفعل فقد قتله، أما إنّه ما قتله بسیفٍ ولا رمح، ولکن بما أنکی من قلبه (3).

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم :

طوبی لمن أسلم وکان عیشه کفافاً وقواه سداداً (4).

ولیس فیهما ذیله.

مرا دوست دارد به اندازه ی نیاز قرار دهد و به کسی که مرا دشمن دارد زیادی مال و فرزند عطا کند.

3 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه خداوند متعال بنده ای را دوست بدارد، فرمانبری از خود را به او الهام می کند و او را همدم قناعت می سازد و ژرف نگری در دین می بخشد و با یقین نیرومندش می سازد؛ پس او به اندازه ی رفع نیاز بسنده می کند و جامه ی پاکدامنی می پوشد.

4 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ای علی! خداوند فقر را امانتی نزد بندگانش قرار داد؛ پس کسی که آن را پنهان کند همچون روزه دار شب زنده دار خواهد بود، واگر کسی آن را در نزد شخصی اظهار کند که با وجود توان نیازش را برآورده نسازد، گویی آن شخص او را کشته است، امّا بدان که این کشتن نه کشتنی است با شمشیر یا نیزه، بلکه با زخمی است که بر قلب و روان او وارد ساخته است.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

خوشا به حال مسلمانی که زندگی اش به اندازه ی نیاز و نیرویش [یا عقل و خردش] استوار باشد.

ص:146

6 - عن علیّ بن الحسین علیهما السلام قال: مرّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم براعی إبل فبعث یستسقیه، فقال: أمّا ما فی ضروعها فصبوح الحیّ، وأمّا ما فی آنیتنا فغبوقهم (1)، فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : اللّهمّ أکثر ماله و ولده. ثمّ مرّ براعی غنم فبعث إلیه یستسقیه، فحلب له ما فی ضروعها وأکفأ ما فی إنائه فی إناء رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم و بعث إلیه بشاة و قال: هذا ما عندنا وإن أحببت أن نزیدک زدناک. قال: فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : اللّهمّ ارزقه الکفاف.

فقال له بعض أصحابه:

یا رسول اللّٰه! دعوت للّذی ردّک بدعاء عامّتنا نحبّه، ودعوت للّذی أسعفک بحاجتک بدعاء کلّنا نکرهه!

فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : إنّ ما قلّ وکفی خیرٌ ممّا کثر وألهی، اللّهمّ ارزق محمّداً وآل محمّد الکفاف (2).

6 - امام سجاد علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله برشتر چرانی گذر کرد. شخصی را فرستاد تا از او شیر بگیرد.

او در پاسخ گفت: آنچه در پستان شتران است برای صبحانه قبیله است و آنچه در ظرف ها است برای شام آنان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بارالها! مال و فرزندانش را زیاد کن».

آن گاه به چوپانی دیگر گذر کرد و کسی را برای گرفتن شیر نزد او فرستاد.

چوپان، گوسفندها را دوشید و هر آنچه در ظرف خود داشت در ظرف رسول خدا صلی الله علیه و آله ریخت و گوسفندی هم برای حضرت فرستاد و عرض کرد: «این اندازه نزد ما بود و اگر بخواهید بیشتر می دهیم».

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا به مقداری که او را بس باشد روزی اش کن».

یکی از اصحاب گفت: «ای رسول خدا! برای آن شخصی که تو را ردّ کرد دعایی کردی که همه دوست داریم و برای آن که خواسته ات را برآورد دعایی کردی که هیچ یک نمی پسندیم!»

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «اندکی که کفایت کند بهتر است از بسیاری که دل را مشغول کند.

بارالاها محمّد و آل محمّد را به اندازه ی کفاف روزی فرما».

ص:147

7 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال:

سخاء المرء عمّا فی أیدی النّاس أکثر من سخاء النفس والبذل، و مروّة الصبر فی حال الفاقة والحاجة والتعفّف والغنی أکثر من مروّة الإعطاء، وخیر المال الثّقة باللّٰه والیأس عمّا فی أیدی الناس (1).

8 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : إذا کان غروب الشمس وکّل اللّٰه تعالی ملَکاً بالشّمس یقول - أو ینادی - : أیّها الناس! أقبلوا علی ربّکم، فإنّ ما قلّ و کفیٰ خیرٌ ممّا کثر و ألهی... (2).

9 - عن الصادق علیه السلام قال:

اتّخذ اللّٰه عزّوجلّ إبراهیم خلیلاً لأ نّه لم یردّ أحداً و لم یسأل أحداً غیراللّٰه عزّ و جلّ (3).

7 - امام باقر علیه السلام فرمود:

دل کندن شخص از آنچه در دست مردم است نیکوتر از بذل و بخشش مال خودش است؛

و جوانمردیی که در صبر بر تنگدستی و نیازمندی و خودداری [ از درخواست] و بی نیازی وجود دارد، بزرگ تر از جوانمردی در بخشیدن اموال است.

برترین سرمایه، اعتماد به خداوند و ناامیدی از آن چیزی است که در دستان مردم است.

8 - امام صادق علیه السلام فرمود:

چون خورشید غروب کند خداوند تعالی فرشته ای را بر خورشید می گمارد که می گوید:

ای مردمان! بر پروردگارتان روی آورید که همانا چیزی که اندک باشد و به اندازه ی نیاز، بهتر است از چیز بسیاری که دل را مشغول کند...

9 - امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند ابراهیم را دوست صمیمی خود گرفت چون درخواست کسی را ردّ نکرد و جز از خدای عزّ و جلّ از کسی درخواست ننمود.

ص:148

10 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : ثلاث خصالٍ من صفة أولیاء اللّٰه تعالی:

الثّقة باللّٰه فی کلّ شیء، والغنی به عن کلّ شیء، والافتقار إلیه فی کلّ شیء (1).

11 - عن عبداللّٰه بن سنان قال:

سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول: ثلاث هنّ فخر المؤمن وزینه فی الدّنیا والآخرة:

الصّلاة فی آخر اللّیل، ویأسه ممّا فی أیدی الناس، و ولایته الإمام من آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم (2).

12 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : مَن أراد أن یکون أغنی الناس فلیکن بما فی ید اللّٰه أوثق منه بما فی ید غیره (3).

13 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: کان أمیرالمؤمنین - صلوات اللّٰه علیه - یقول:

لیجتمع فی قلبک الافتقار إلی الناس والاستغناء عنهم، فیکون افتقارک إلیهم فی لین کلامک وحُسن بِشرک، ویکون استغناؤک عنهم فی نزاهة عِرضک وبقاء عزّک (4).

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه ویژگی از صفات اولیای خدای متعال است:

اعتماد به خدا در هر چیز، بی نیازی به وسیله ی او از هرچیز، و نیازمند بودن به او در هر چیز.

11 - عبدللّٰه بن سنان می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: سه چیز مایه ی فخر و زینت مؤمن در دنیا و آخرت است: نماز در آخر شب [نمازشب]، ناامیدی او از آنچه در دستان مردم است و پذیرفتن ولایت امامی از آل محمد صلی الله علیه و آله .

12 - پیامبرخدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که می خواهد بی نیازترین مردم باشد، باید پشت گرمی او به آنچه در دست خدا است بیش از آن چیزی باشد که در دست غیر او است.

13 - امام صادق علیه السلام فرمود: امیرمؤمنان - که درودهای خدا بر او باد - می فرمود:

باید در دلت احتیاج به مردم و بی نیازی از آنان جمع شود؛ [به این صورت که] احتیاج تو به آنان در نرم زبانی و خوش رویی ات باشد و بی نیازی تو از آنان در حفظ آبرو و نگهداری عزتت باشد (5).

ص:149

14 - قال علیّ علیه السلام : الدّنیا دار مُنی لها الفناء... فارتحلوا منها بأحسن ما بحضرتکم من الزّاد، ولا تسألوا فیها فوق الکفاف، ولا تطلبوا منها أکثر من البلاغ (1).

15 - قال الإمام الهادی علیه السلام : الغنیٰ قلّة تمنّیک، والرّضا بما یکفیک (2).

16 - قال علیّ علیه السلام : نال الغِنی مَن رُزق الیأس عمّافی أیدی الناس والقناعة بما اوتی والرضا بالقضاء (3).

17 - عن أبی جعفرالباقر علیه السلام قال:

أتی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم رجلٌ فقال:

علّمنی یا رسول اللّٰه، فقال: علیک بالیأس عمّا فی أیدی الناس فإنّه الغنی الحاضر... (4).

18 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

اشتدّت حال رجلٍ من أصحاب النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ، فقالت له امرأته: لو أتیت رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم فسألته.

14 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

دنیا خانه ی آرزوها است که نابود می شود... پس با بهترین زاد و توشه ای که در اختیار دارید از آن کوچ کنید و در آن، بیش از اندازه ی نیاز خود درخواست نکنید و بیش از آن مقدار که شما را به مقصد رساند نطلبید.

15 - امام هادی علیه السلام فرمود:

بی نیازی، در آرزوهای اندک و خشنود بودن به آنچه برایت کافی است، نهفته است.

16 - امام علی علیه السلام فرمود:

کسی که "ناامیدی از آنچه در دستان مردم است" و "قناعت به آنچه دارد" و "خشنودی به قضای الهی" روزی اش شود، به بی نیازی دست یافته است.

17 - امام باقر علیه السلام فرمود: شخصی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! به من [چیزی] بیاموز.

حضرت فرمود: بر تو باد به ناامیدی از آنچه در دستان مردم است که همانا این توانگری نقد است ... .

18 - امام صادق علیه السلام فرمود:

مردی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وضعیت زندگی اش سخت شد.

همسرش به او گفت:

کاش خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله می رفتی و از او چیزی می خواستی.

ص:150

فجاء إلی النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فلمّا، رآه النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: مَن سألنا أعطیناه و مَن استغنی أغناه اللّٰه، فقال الرّجل: ما یعنی غیری. فرجع إلی امرأته فأعلمها، فقالت: إنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم بشرٌ فأعلمه.

فأتاه، فلمّا رآه رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم قال: مَن سألنا أعطیناه ومَن استغنی أغناه اللّٰه. حتّی فعل الرجل ذلک ثلاثاً. ثمّ ذهب الرجل فاستعار مِعوَلاً، ثمّ أتی الجبل فصعده فقطع حطباً، ثمّ جاء به فباعه بنصف مدّ من دقیق، فرجع به فأکله. ثمّ ذهب من الغد فجاء بأکثر من ذلک فباعه، فلم یزل یعمل ویجمع حتّی اشتری مِعوَلاً، ثمّ جمع حتّی اشتری بکرین (1)وغلاماً، ثمّ أثری حتّی أیسر، فجاء إلی النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم فأعلمه کیف جاء یسأله و کیف سمع النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم ، فقال النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم :

قلت لک: مَن سألنا أعطیناه ومَن استغنی أغناه اللّٰه (2).

آن مرد خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و چون حضرت او را دید فرمود: هر که از ما درخواست کند به او عطا می کنیم و هر که بی نیازی جوید خداوند او را بی نیاز سازد. مرد با خود گفت: مقصود حضرت کسی جز من نیست. پس نزد همسر خود بازگشت و به او گزارش داد.

زن گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله هم بشر است [و از حال تو خبر ندارد]، او را از حال خود آگاه ساز. مرد دوباره خدمت حضرت آمد و چون حضرت او را دید فرمود: هر که از ما درخواست کند عطایش می کنیم و هر که بی نیازی جوید خداوند او را بی نیاز می کند.

تا سه بار آن مرد چنین کرد. سپس بازگشت و کلنگی را عاریه گرفت و به جانب کوهستان رفت. بالای کوه رفته قدری هیزم برید و آورد و به نیم مُد [کم تر از چهارصد گرم] آرد آن را فروخت. آرد را به خانه برد و خورد. فردا هم رفت و هیزم بیش تری آورد و فروخت و همواره کار می کرد و می اندوخت تا خودش کلنگی خرید. باز هم اندوخت تا دو شترویک غلام خرید و ثروتمند و بی نیاز شد.

آن گاه خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گزارش داد که چگونه برای درخواست آمد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله چه شنید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: به تو گفتم؛ هر که از ما در خواست کند به او عطا می کنیم و هرکه بی نیازی جوید خداوند او را بی نیاز می کند.

ص:151

19 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم :

لیس الغنی عن کثرة العرَض ولکنّ الغنی غنی النفس (1).

20 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله لأبی ذرّ: یا أباذرّ! استغن بغناء اللّٰه یغنک اللّٰه. فقلت: وما هو یا رسول اللّٰه؟ فقال: غداء یوم وعشاء لیلة، فمَن قنع بما رزقه اللّٰه فهو أغنی الناس (2).

21 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : قال اللّٰه عزّ و جلّ: إنّ من أغبط أولیائی عندی رجلاً خفیف الحال، ذا حظّ من صلاة، أحسن عبادة ربّه بالغیب، وکان غامضاً فی الناس، جعل رزقه کفافاً فصبر علیه، عجّلت منیّته فقلّ تراثه وقلّت بواکیه (3).

22 - قال علیّ علیه السلام : مَن قنع برزق اللّٰه استغنی عن الخلق (4).

19 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بی نیازی در داشتن اموال فراوان نیست، بلکه بی نیازی، بی نیازی نفس است.

20 - رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: ای ابوذر! به وسیله ی غنای الهی بی نیازی بجوی تا خداوند بی نیازت کند.

[ابوذر گوید] پرسیدم: ای رسول خدا! آن چیست؟

فرمود: غذای یک روز و شام یک شب؛ پس هرکس به آنچه خدا روزی اش کرده است قانع باشد غنی ترین مردم است.

21 - رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: خدای عزّ و جلّ فرمود:

از میان دوستدارانم نزد من کسی بیش از دیگران مورد غبطه [هدف آرزوی دیگران] است که سبک بال است؛ از نماز بهره می برد؛ پروردگارش را در نهان، نیکو می پرستد و در میان مردم گمنام است؛ روزی خود را به اندازه ی کفاف قرار داده است و بر آن شکیبا است؛ مرگش زودرس و میراثش ناچیز است و گریه کنندگانش اندکند.

22 - امام علی علیه السلام فرمود: هرکس به روزی خدا قانع باشد از مردم بی نیاز است.

ص:152

23 - قال علیّ علیه السلام : الرّضا بالکفاف خیرٌ من السعی فی الإسراف (1).

24 - قال علیّ علیه السلام : الرّضا بالکفاف یؤدّی إلی العفاف (2).

25 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

قال رجلٌ للنّبیّ صلی الله علیه و آله و سلم :

یا رسول اللّٰه! علّمنی شیئاً إذا أنا فعلته أحبّنی اللّٰه من السماء وأحبّنی أهل الأرض، قال:

ارغب فیما عند اللّٰه یحبّک اللّٰه، وازهد فیما عند الناس یحبّک الناس (3).

26 - قال علیّ بن الحسین علیهما السلام للزهری: اعلم أنّ أکرم الناس علی الناس مَن کان خیره علیهم فائضاً، وکان عنهم مستغنیاً متعفّفاً.

وأکرم الناس بعده علیهم مَن کان مستعففاً وإن کان إلیهم محتاجاً، فإنّما أهل الدّنیا یتعقّبون الاَموال فمَن لم یزاحمهم فیما یتبقّونه کرم علیهم، ومَن لم یزاحمهم فیها ومکّنهم من بعضها کان أعزّ وأکرم (4).

23 - امام علی علیه السلام فرمود: راضی بودن به اندازه ی مورد نیاز، بهتر است از کوششی که در آن اسراف باشد.

24 - امام علی علیه السلام فرمود: راضی بودن به مقدار مورد نیاز، به پاکدامنی می انجامد.

25 - امام صادق علیه السلام فرمود: مردی به رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کرد:

ای رسول خدا! چیزی را به من بیاموز که چون آن را انجام دهم خداوند مرا در آسمان ها دوست بدارد و اهل زمین نیز مرا دوست بدارند.

فرمود: به آنچه نزد خدا است مشتاق باش که در این صورت خداوند تو را دوست می دارد، و از آنچه نزد مردم است کناره گیر که در این صورت مردم تو را دوست می دارند.

26 - امام سجاد علیه السلام به زهری فرمود: بدان که گرامی ترین مردم در نزد مردم کسی است که خیرش بر آنان جاری باشد و خود از آنان بی نیاز و خوددار باشد. پس از او، گرامی ترین مردم در نزد آن ها کسی است که از درخواست کردن از آن ها خودداری کند، هرچند به آنان محتاج باشد. مردم به دنبال اموال هستند، پس هرکه در آنچه جمع کرده اند مزاحمشان نباشد، نزد آنان گرامی است و هرکه در آن مزاحمشان نباشد و مقداری از اموال نیز در اختیارشان بگذارد، [در نزد آن ها] عزیزتر و گرامی تر است.

ص:153

27 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

شرف المؤمن قیام اللّیل، وعزّه استغناؤه عن النّاس (1).

28 - عن العالم علیه السلام قال: الیأس ممّا فی أیدی النّاس عزّ المؤمن فی دینه، ومروّته فی نفسه، وشرفه فی دنیاه، وعظمته فی أعین الناس، وجلالته فی عشیرته، ومهابته عند عیاله، وهو أغنی الناس عند نفسه وعند جمیع الناس (2).

29 - عن عامرالشعبی قال:

تکلّم أمیرالمؤمنین علیه السلام بتسع کلمات ارتجلهنّ ارتجالاً... ثلاث منها فی المناجاة، وثلاث منها فی الحکمة، وثلاث منها فی الأدب...

وأمّا اللّاتی فی الأدب فقال:

امنن علی مَن شئت تکن أمیره، واحتج إلی مَن شئت تکن أسیره، واستغن عمّن شئت تکن نظیره (3).

30 - عن أبی الحسن الکاظم علیه السلام قال: کان لقمان علیه السلام یقول لابنه:

یابُنیّ! خذ من الدّنیا بلغة ولا تدخل فیها دخولاً یضرّ بآخرتک، 27 - امام صادق علیه السلام فرمود:

شرافت مؤمن به شب زنده داری و عزّتش در بی نیازی او از مردم است.

28 - امام رضا علیه السلام فرمود:

ناامیدی از آنچه در دستان مردم است موجب عزّت مؤمن در دینش، جوانمردی او در درونش، شرافت او در دنیایش، بزرگی او در دیدگان مردم، شکوهمندی او در میان قبیله و خاندانش، و ابهت او نزد خانواده اش می شود.

چنین شخصی بی نیازترین مردم نزد خود و نزد همه ی مردم است.

29 - عامر شعبی می گوید:

امیرمؤمنان علیه السلام بدون مقدّمه ی قبلی نُه جمله فرمود... که سه تا درباره ی مناجات و سه تا درباره ی حکمت و سه تا درباره ی ادب بود... .

امّا درباره ی ادب فرمود:

بر هر که می خواهی احسان کن تا امیرش باشی، و از هر که می خواهی درخواست نیازمندی کن تا اسیرش باشی،

و از هر که می خواهی بی نیاز باش تا همانندش باشی.

30 - امام کاظم علیه السلام فرمود: لقمان علیه السلام به فرزندش می گفت:

فرزندم! تنها به مقدار مورد نیاز از دنیا برگیر و در دنیا چنان فرو نرو که به آخرتت ضرر برساند

ص:154

ولاترفضها فتکون عیالاً علی الناس (1).

31 - عن عبدالأعلی مولی آل سام قال: استقبلت أبا عبداللّٰه علیه السلام فی بعض طرق المدینة فی یوم صایف شدید الحرّ، فقلت: جعلت فداک حالک عند اللّٰه عزّوجلّ و قرابتک من رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم و أنت تجهد لنفسک فی مثل هذا الیوم! فقال: یا عبدالأعلی! خرجت فی طلب الرّزق لأستغنی عن مثلک (2).

32 - قال الصادق جعفر بن محمّد علیهما السلام : إذا کان یوم القیامة وقف عبدان مؤمنان للحساب، کلاهما من أهل الجنّة:

فقیر فی الدّنیا وغنیّ فی الدّنیا. فیقول الفقیر:

یا ربّ! علی ما اوقف؟ فوعزّتک إنّک لتعلم أنّک لم تولّنی ولایةً فأعدل فیها أو أجور، ولم ترزقنی مالاً فاُؤدّی منه حقّاً أو أمنع، ولا کان رزقی یأتینی منها إلّاکفافاً علی ما علمت وقدّرت لی.

و آن را چنان ترک نکن که هزینه ات بر دوش مردم بیفتد.

31 - عبدالأعلی مولی آل سام می گوید:

در یکی از راه های مدینه، درگرمای شدید روز، با امام صادق علیه السلام روبه رو شدم.

عرض کردم: فدایت شوم! منزلت تو در پیشگاه خداوند عزّ و جلّ و خویشاوندی تو با رسول خدا صلی الله علیه و آله [معلوم است] و با این وجود تو در مثل چنین روزی خود را به سختی می اندازی؟

حضرت فرمود:

در پی طلب روزی برآمدم تا از مانند تو بی نیاز باشم.

32 - امام صادق علیه السلام فرمود:

روز قیامت دو بنده ی مؤمن برای حسابرسی حاضر می شوند که هر دو اهل بهشتند:

بی نوا در دنیا و توانگر در دنیا.

فقیر می گوید: پروردگارا! برای چه نگه داشته شده ام؟

سوگند به عزّتت تو خوب می دانی که به من حکومتی را نسپردی تا در آن داد بستانم یا ستم نمایم و مالی ارزانی ام نداشتی تا از آن حقّی ادا کنم یا نکنم و روزی ام جز به اندازه ی کفاف نمی رسید چنان که خودت می دانستی و برایم مقدّر می فرمودی.

ص:155

فیقول اللّٰه جلّ جلاله: صدق عبدی خلّوا عنه یدخل الجنّة.

ویبقی الآخر حتّی یسیل منه العرق ما لو شربه أربعون بعیراً لکفاه ثمّ یدخل الجنّة فیقول الفقیر له: ما حبسک؟ فیقول: طول الحساب، ما زال الشیء یجیئنی بعد الشیء یغفر لی ثمّ اسأل عن شیءٍ آخر حتّی تغمّدنی اللّٰه عزّ و جلّ منه برحمة وألحقنی بالتائبین، فمَن أنت؟ فیقول: أنا الفقیر الّذی کنت معک آنفاً.

فیقول: لقد غیّرک النعیم بعدی (1).

33 - عن الهیثم بن واقد قال:

سمعت الصادق جعفر بن محمّد علیهما السلام یقول:

مَن أخرجه اللّٰه عزّ و جلّ من ذلّ المعاصی إلی عزّ التّقوی أغناه اللّٰه بلا مال وأعزّه بلا عشیرة وآنسه بلا أنیس... ومَن رضی من اللّٰه عزّ و جلّ بالیسیر من الرّزق رضی اللّٰه منه بالیسیر من العمل... (2).

خدای جلّ جلاله می فرماید: بنده ام راست می گوید، رهایش کنید تا به بهشت در آید.

آن شخص دیگر باقی می ماند [نگه داشته می شود] تا جایی که به اندازه ای عرق می ریزد که اگر چهل شتر از آن بنوشند سیراب می شوند.

سپس وارد بهشت می شود. فقیر به او می گوید: برای چه نگهت داشتند؟

می گوید: به جهت طول حساب؛ پیوسته چیزهایی را یکی پس از دیگری از من می پرسیدند و من بخشیده می شدم تا این که خداوند عزّ و جلّ مرا با رحمتی از جانب خود فرا گرفت و مرا به توبه کاران ملحق کرد.

تو کیستی؟ فقیر می گوید: من همان بی نوایی هستم که با تو بودم. ثروتمند به او می گوید:

پس از من، نعمت های بهشتی تو را دگرگون ساخته است.

33 - هیثم بن واقد می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

خداوند هرکه را از خواری گناه به عزّت و سرافرازی تقوا در آورد، او را بدون سرمایه، بی نیاز می کند و بدون قبیله و خویشاوند، عزیز می سازد، و بدون مونس، آرامش می دهد...

هر که به روزی اندک خداوند عزّ و جلّ راضی باشد خداوند به کردار اندک او خشنود می شود... .

ص:156

34 - عن الصادق علیه السلام قال: فی الإنجیل أنّ عیسی علیه السلام قال: اللّهمَّ ارزقنی غدوةً رغیفاً من شعیر، وعشیّةً رغیفاً من شعیر، ولا ترزقنی فوق ذلک فأطغی، وکما أنّ الخائض فی الماء یجد بللاً لامحالة کذلک صاحب الدّنیا یجد علی قلبه رَیناً وقسوةً لامحالة (1).

35 - عن زرارة قال: إنّ رجلاً أتی أباعبداللّٰه علیه السلام فقال: إنّی لا احسن أن أعمل عملاً بیدی ولا احسن أن أتّجر وأنا محارَف محتاج. (2) فقال: اعمل فاحمل علی رأسک واستغن عن الناس، فإنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم قدحمل حجراً علی عاتقه فوضعه فی حائطٍ له من حیطانه وإنّ الحجر لفی مکانه ولا یدری کم عمقه، إلّاأنّه ثَمَّ (3) [بمعجزته] (4).

34 - امام صادق علیه السلام فرمود: در انجیل آمده است که عیسی علیه السلام می گفت:

بارالها! در صبح یک گرده نان جو و در شامگاه یک گرده نان جو روزی ام فرما و بیش از آن روزی ام مفرما که طغیان کنم.

وهمان طور که فرو رونده در آب، به ناچار تری را [در خود] می یابد [تر می شود] صاحب دنیا نیز به ناچار بر قلب خود زنگار و قساوت می یابد.

35 - زراره می گوید: مردی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد:

من با این که محروم و نیازمندم، دوست ندارم با دستانم کار کنم و دوست ندارم تجارت نمایم.

حضرت فرمود: کار کن و در مقابل حمل اشیا برای دیگران، اجرت بگیر و از مردم بی نیاز باش.

رسول خدا صلی الله علیه و آله سنگ بزرگی را بر دوش خود حمل کرد و آن را در باغی از باغ هایش گذاشت.

آن سنگ در جای خودش هست و کسی نمی داند عمق آن سنگ چه اندازه است و هنوز آن جا است.

[این از معجزه ی آن حضرت می باشد].

ص:157

36 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : استغنوا عن الناس ولو بشوص السواک (1).

37 - عن الإمام السجّاد علیه السلام من دعائه فی المعونة علی قضاء الدین قال:

اللّهمّ صلّ علی محمّدٍ وآله، وهب لی العافیة من دَینٍ تخلق به وجهی، ویحار فیه ذهنی، ویتشعّب له فکری، ویطول بممارسته شغلی، وأعوذ بک یا ربّ من همّ الدَین وفکره، وشغل الدَین وسهره، فصلّ علی محمّدٍ وآله، وأعذنی منه، وأستجیر بک یا ربّ من ذلّته فی الحیاة، ومن تبعته بعد الوفاة، فصلّ علی محمّدٍ وآله، وأجرنی منه بوسعٍ فاضل، أو کفافٍ واصل (2).

38 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

...خفّفوا الدَین، فإنّ فی خفّة الدَین زیادة العمر (3).

39 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

تعوّذوا باللّٰه من غلبة الدَین (4).

36 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

از مردم بی نیازی بجویید حتی [در چیزی که] به ارزش آب دهان پس از مسواک زدن باشد.

37 - از دعاهای امام سجاد علیه السلام در یاری از خداوند بر ادای دین است که گفت:

بارالها بر محمّد و آل او درود فرست و مرا معاف دار از بدهکاریی که با آن آبرویم را ببری و خردم در آن سرگردان شود و اندیشه ام آشفته گردد و گرفتاری ام در چاره ی آن به طول انجامد، و به تو پناه می برم ای پروردگار از اندوه بدهکاری و اندیشه ی آن، و از گرفتاری و بی خوابی آن، پس بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا از آن پناه ده، و به تو پناه می جویم ای پروردگار از خواری دنیوی آن و از گرفتاری پس از مرگ آن، پس بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا با توانگری بسیار یا روزی به اندازه ی نیاز که برسد، از آن برهان.

38 - امام صادق علیه السلام فرمود:

بدهکاری را سبک کنید که کم بودن بدهکاری موجب افزایش عمر است.

39 - امام صادق علیه السلام فرمود:

به خدا پناه ببرید از غلبه بدهکاری.

ص:158

40 - عن الإمام السجّاد علیه السلام - من دعائه فی الیوم الثامن والعشرین من شهر رمضان - قال:

اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الهمّ والحزن والکسل وغلبة الدَین وغلبة بنی آدم... (1).

40 - از دعای امام سجاد علیه السلام در روز هیجدهم ماه رمضان است که گفت:

بارالها! به تو پناه می برم از غم و اندوه و تنبلی و غلبه ی بدهکاری و غلبه ی آدمیان... .

ص:159

5 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن سأل الناس وعنده قوت ثلاثة أیّام لقی اللّٰه تعالی یوم یلقاه ولیس فی وجهه لحم (1).

6 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : مَن سأل الناس شیئاً وعنده ما یقوته یومه فهو من المسرفین (2).

7 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : مَن فتح علی نفسه باب المسألة فتح اللّٰه علیه سبعین باباً من الفقر لایسدّ أدناها شی (3).

8 - عن محمّد بن مسلم قال: قال أبوجعفر [الباقر] علیه السلام : یا محمّد! لو یعلم السائل ما فی المسألة ما سأل أحدٌ أحداً، ولو یعلم المعطی ما فی العطیّة ماردَّ أحدٌ أحداً (4).

9 - من وصایا النبیّ صلی الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام : یا علیّ! لئن ادخل عن المستطرفات.

5 - امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که غذای سه روز را داشته باشد و با این حال از مردم درخواست کند، خدا را در روز ملاقات در حالی دیدار می کند که در صورتش گوشتی نباشد.

6 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه چیزی را در خواست کند در حالی که غذای روز خود را دارد، از اسراف گران است.

7 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکه درِ گدایی را برخود بگشاید خداوند هفتاد درِ فقر را بر او بگشاید که هیچ چیزی نزدیک ترین آن ها را [نیز] نمی بندد.

8 - محمد بن مسلم نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود:

ای محمد!

اگر درخواست کننده می دانست که در درخواست کردن، چه [زشتی هایی] وجود دارد، هرگز کسی از دیگری درخواست نمی کرد؛

و اگر بخشنده می دانست که در بخشیدن چه [حسناتی] وجود دارد هرگز کسی، دیگری را ردّ نمی کرد.

9 - از سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام : ای علی!

ص:161

یدی فی فم التنّین (1) إلی المرفق أحبّ إلیَّ من أن أسأل من لم یکن ثمّ کان (2).

10 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله :

الأیدی ثلاث: ید اللّٰه العلیا، وید المعطی الّتی تلیها، وید المعطیٰ أسفل الأیدی، فاستعفّوا عن السؤال ما استطعتم، إنّ الأرزاق دونها حجبٌ، فمَن شاء قنی حیٰاءه (3) وأخذ رزقه، ومَن شاء هتک الحجاب وأخذ رزقه، والّذی نفسی بیده لأن یأخذ أحدکم حبلاً ثمّ یدخل عرض هذا الوادی فیحتطب حتّی لا یلتقی طرفاه ثمّ یدخل به السوق فیبیعه بمدّ من تمر ویأخذ ثلثه ویتصدّق بثلثیه، خیرٌ له من أن یسأل الناس، أعطوه أو حرّموه (4).

11 - عن رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم قال:

إنّ اللّٰه یرضی لکم ثلاثاً اگر دستم را تا مرفق در دهان مار بزرگ فرو برم برایم خوش تر است از این که درخواست کنم از کسی که نداشت و دارا شد.

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دست ها سه گونه اند:

دست خدا که برترین است، دست بخشنده که پس از آن است، و دست گیرنده که پایین ترین دست ها است؛

پس تا می توانید از درخواست کردن خودداری کنید.

همانا روزی ها پشت پرده ای است؛ پس هرکه خواهد، حیا پیشه کند و روزی خود را دریافت کند و هرکه خواهد پرده دری کند و روزی خود را بگیرد.

سوگند به آن که جانم در دست او است اگر یکی از شما طنابی بردارد و در پهنای این صحرا برود و هیزم گرد آورد - به اندازه ای که دو طرف طناب به هم نرسد - ، سپس به بازار آورد و آن را در برابر یک مد خرما بفروشد و یک سوم آن را برای خود بردارد و دو سومش را صدقه دهد، برایش بهتر است از این که از مردم درخواست کند، چه آنان به او ببخشند یا نبخشند.

11 - از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

خداوند از سه ویژگی شما خرسند می شود

ص:162

ویسخطلکم ثلاثاً:یرضی لکم أن تعبدوه ولا تشرکوا به شیئاً، وأن تعتصموا بحبل اللّٰه جمیعاً، وأن تناصحوا من ولّاه اللّٰه أمرکم؛ ویکره لکم قیل وقال، وکثرة السؤال، وإضاعة المال (1).

12 - عن أبی الحسن الأحمسی عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ اللّٰه عزّ و جلّ فوّض إلی المؤمن اموره کلّها و لم یفوّض إلیه أن یکون ذلیلاً، أما تسمع قول اللّٰه عزّ و جلّ یقول وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ (2) فالمؤمن یکون عزیزاً ولا یکون ذلیلاً.

ثمّ قال: إنّ المؤمن أعزّ من الجبل؛ إنّ الجبل یستقلّ منه بالمعاول والمؤمن لایستقلّ من دینه شیء (3).

13 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : إنّ اللّٰه تبارک وتعالی أحبَّ شیئاً لنفسه وأبغضه لخلقه، أبغض لخلقه المسألة وأحبّ لنفسه أن یُسأل، ولیس شیء أحبُّ إلی اللّٰه و از سه ویژگی شما به خشم می آید:

خداوند می پسندد که او را بپرستید و چیزی را شریک او قرار ندهید، و همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید، و در مورد کسی که خداوند سرپرستی امور شما را به او سپرده است خیرخواهی کنید؛ و سه ویژگی را که خوش ندارد عبارتند از:

بگو مگو و نزاع، درخواست بسیار [از مردم]، و از بین بردن مال.

12 - أبوالحسن أحمسی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:

خداوند عزّ و جلّ همه ی کارهای مؤمن را به خودش واگذار کرده است جز این که به او اجازه نداده است که خوار باشد؛ آیا نمی شنوی سخن خدای عزّ و جلّ را که می فرماید «عزّت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است»؟ پس مؤمن باید عزیز باشد و نباید خوار باشد.

مؤمن محکم تر از کوه است؛ زیرا کوه با کندن به وسیله ی کلنگ ها، فرسایش می یابد، ولی مؤمن از دینش چیزی کاسته نمی شود.

13 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالی در مورد خود چیزی را دوست دارد که آن را در مورد بندگانش نمی پسندد:

درخواست بندگان از خلق را نمی پسندد و درخواست از خود را دوست دارد و چیزی نزد خداوند محبوب تر از آن نیست

ص:163

عزّ و جلّ من أن یُسأل، فلا یستحیی أحدکم أن یسأل اللّٰه من فضله ولو شَسع نعل (1).

14 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

جاءت فِخذٌ (2) من الأنصار إلی رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله فسلّموا علیه فردّ علیهم السلامَ، فقالوا: یا رسول اللّٰه! لنا إلیک حاجة، فقال: هاتوا حاجتکم، قالوا:

إنّها حاجة عظیمة، فقال: هاتوها ما هی؟ قالوا: تضمن لنا علی ربّک الجنّة، قال: فنکس رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله رأسه ثمّ نکت فی الأرض ثمّ رفع رأسه فقال: أفعل ذلک بکم علی أن لا تسألوا أحداً شیئاً.

قال: فکان الرّجل منهم یکون فی السّفر فیسقط سوطه فیکره أن یقول لإنسان «ناولنیه» فراراً من المسألة، فینزل فیأخذه، ویکون علی المائدة فیکون بعض الجلساء أقرب إلی الماء منه فلا یقول: «ناولنی»، حتّی یقوم فیشرب (3).

که مورد درخواست قرار گیرد، پس هیچ یک از شما حیا نکند که از فضل خدا طلب کند، گرچه بند کفشی باشد.

14 - امام صادق علیه السلام فرمود:

قبیله ای از انصار خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند. بر حضرت سلام کردند و آن حضرت پاسخ داد.

سپس گفتند: ای رسول خدا! ما از تو درخواستی داریم. فرمود: بفرمایید؟ عرض کردند: خواسته ی ما بزرگ است.

فرمود: بگویید، چیست؟

گفتند: از جانب پروردگارت بهشت را برای ما ضمانت کن.

حضرت سرمبارکش را پایین انداخت، سپس با نوک انگشت به زمین کوبید، آن گاه سر خود را بلند کرد و فرمود:

این کار را برای شما انجام می دهم به این شرط که چیزی را از کسی نخواهید.

امام صادق علیه السلام فرمود: بسا یکی از آنان در سفر بود و تازیانه اش می افتاد؛ ولی خوش نداشت به کسی بگوید «آن را به من بده» تا درخواستی از کسی نکرده باشد؛ بلکه خود [از مرکب] پایین می آمد و آن را بر می داشت.

گاهی نیز یکی که از آن ها که بر سر سفره بود به کسی که به آب نزدیک تر بود نمی گفت «آن را به من بده»، بلکه خود بر می خاست و می نوشید.

ص:164

15 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله یوماً لأصحابه: ألا تبایعونی؟ فقالوا:

قد بایعناک یا رسول اللّٰه، قال:

تبایعونی علی أن لا تسألوا الناس شیئاً. فکان بعد ذلک تقع المِخصَرة (1) من ید أحدهم فینزل لها ولا یقول لأحد «ناولنیها» (2).

16 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: ما کان فی شیعتنا فلا یکون فیهم ثلاثة أشیاء: لا یکون فیهم مَن یسأل بکفّه، ولا یکون فیهم بخیل... (3).

17 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

شیعتنا مَن لا یسأل الناس شَیئاً ولو مات جوعاً (4).

18 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : لاتسألوا إخوانکم الحوائج فیمنعوکم فتغضبون و تکفرون (5).

15 - روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود:

آیا با من بیعت نمی کنید؟

گفتند: ای رسول خدا! ما با تو بیعت کردیم.

فرمود: با من بیعت کنید که از مردم چیزی را نخواهید.

پس از آن چنین بودند که هرگاه [چیزی همچون] عصا از دست یکی شان می افتاد، خودش برای برداشتن آن خم می شد و به دیگری نمی گفت «آن را به من بده».

16 - امام صادق علیه السلام فرمود: هر چه در شیعیان ما باشد سه چیز در آن ها نیست:

در میان آن ها گدای سائل به کفّ [کسی که دست گدایی جلوی دیگران دراز می کند] نیست، و در میانشان بخیل نیست... .

17 - امام صادق علیه السلام فرمود:

شیعه ی ما کسی است که چیزی را از مردم درخواست نمی کند، گرچه از گرسنگی بمیرد.

18 - امام صادق علیه السلام فرمود:

حاجت ها را از برادرانتان نخواهید که امتناع می وَرزند و آن گاه شما خشم می گیرید و [نسبت به یکدیگر] ناسپاس می شوید.

ص:165

19 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : إنّ المسألة لا تحلّ إلّالفقرٍ مدقع، أو غرمٍ مفظع (1).

20 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : لا تصلح المسألة إلّافی ثلاث: فی دمٍ منقطع، أو غرمٍ مثقل، أو حاجةٍ مدقعة (2).

21 - قال علیّ لابنه الحسن علیهما السلام :

اعلم یقیناً أنّک لن تبلغ أمَلک، و لن تعدو أجَلک، و أ نّک فی سبیل مَن کان قبلک، فخفّض فی الطلب، وأجمل فی المکتسب، فإنّه رُبّ طلَب قد جرّ إلی حرَب (3) فلیس کلّ طالب بمرزوق، ولاکلّ مجمل بمحروم.

و أکرم نفسک عن کلّ دنیّة وإن ساقتک إلی الرغائب،فإنّک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضاً، و لا تکن عبد غیرک وقد جعلک اللّٰه حرّاً. وما خیرُ خیرٍ لایُنال إلّا بشرّ، ویُسرٍ لایُنال إلّابعُسر (4).

19 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

درخواست کردن[از دیگران] جز برای نیاز سخت و زمین گیر کننده یا بدهی غیرقابل تحمل، روا نیست.

20 - امام صادق علیه السلام فرمود: درخواست از دیگران جز در سه مورد شایسته نیست:

خون بهایی که گردن گیر شده است، بدهی سنگین، یا نیاز سخت و ذلت بار.

21 - امام علی علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام فرمود:

یقین بدان که تو هرگز به آرزوی خود نخواهی رسید و از مرگ خود نخواهی رست و تو در راه کسانی هستی که پیش از تو بودند، پس در تلاش خود [برای مال و دارایی] مدارا کن و آسان گیر و در آنچه به دست می آید به نیکویی و میانه روی رفتار کن؛ زیرا بسا تلاشی که به نابودی بینجامد؛ که هر تلاش کننده ای کامیاب و هر میانه رویی محروم نیست.

و نفس خود را از هر زبونی گرامی دار هر چند تو را به خواسته هایت برساند؛ زیرا هرگز به اندازه ی آنچه از نفس خود هزینه می کنی عوض نخواهی گرفت.

و بنده دیگری مباش که خداتو را آزاد آفریده است. و آن نیکویی که جز با بدی بدست نیاید چه خیری دارد؟ و آن آسانی که جز با دشواری به آن نرسند، چه آسانی ی دارد؟

ص:166

22 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله لأبی ذرّ - رحمة اللّٰه علیه - : یا أباذرّ! إیّاک والسؤال فإنّه ذلّ حاضر، وفقر تتعجّله، وفیه حسابٌ طویلٌ یوم القیامة...یا أباذرّ! لا تسأل بکفّک، وإن أتاک شیء فاقبله (1).

23 - عن عبدالأعلی بن أعین قال:

سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول:طلب الحوائج إلی الناس استلاب للعزّ ومذهبة للحیاء، والیأس ممّا فی أیدی الناس عزّ للمؤمن فی دینه، والطمع هو الفقر الحاضر (2).

24 - قال علیّ لابنه الحسن علیهما السلام :

اعلم یابُنیّ أنّ الرزق رزقان: رزق تطلبه، و رزق یطلبک فإن أنت لم تأته أتاک. ما أقبح الخضوع عند الحاجة والجفاء عند الغنی؟ إنّما لک من دنیاک ما أصلحتَ به مثواک، وإن کنت جازعاً علی ما تفلّت من یدیک فاجزع علی کلّ ما لم یصل إلیک (3).

22 - رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابوذر - که رحمت خدا بر او باد - فرمود:

ای ابوذر! از سؤال کردن بپرهیز که ذلّتی است حاضر و آماده، و فقری است که به سویش می شتابی، و حساب آن در روز قیامت طولانی است. ...

ای ابوذر! دست به درخواست دراز مکن و اگر چیزی به تو دادند بپذیر.

23 - عبدالأعلی بن اعین می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

حاجت خواستن از مردم موجب سلب عزّت و از بین رفتن حیا می گردد و ناامیدی از آنچه در دستان مردم است سبب عزّت مؤمن در دینش می شود، و طمع فقری است حاضر و آماده.

24 - امام علی علیه السلام به فرزندش حسن علیه السلام فرمود: ای پسرم! بدان که روزی دو قسم است:

یکی آن که تو آن را می جویی، و دیگری آن که او تو را می جوید و اگر تو به سوی آن نروی خودش به تو خواهد رسید.

چه زشت است فروتنی به هنگام نیاز و ستمکاری به هنگام بی نیازی. همانا سهم تو از دنیا آن اندازه خواهد بود که با آن سرای آخرت خود را اصلاح کنی. اگر برای چیزی که ازدست می دهی بی تابی می کنی، پس برای هر چیزی که به دست تو نرسیده نیز بی تابی کن.

ص:167

25 - قال لقمان لابنه: یا بُنیّ! ذقت الصبر وأکلت لحاء الشجر فلم أجد شیئاً هو أمرُّ من الفقر، فإن بلیتَ به یوماً فلا تظهر الناس علیه فیستهینوک ولا ینفعوک بشیء، ارجع إلی الّذی ابتلاک به فهو أقدر علی فرَجک، و سله، مَن ذا الّذی سأله فلم یعطه أو وثق به فلم ینجه؟ (1)26 - عن مفضّل بن قیس بن رمّانة قال: دخلت علی أبی عبداللّٰه علیه السلام فذکرت له بعض حالی، فقال: یا جاریة! هاتی ذلک الکیس.

هذه أربعمائة دینار وصلنی بها أبوجعفر فخذها وتفرّج بها.

قال فقلت: لا واللّٰه جعلت فداک ما هذا دهری ولکن أحببت أن تدعو اللّٰه عزّ و جلّ لی. قال: فقال:

إنّی سأفعل، ولکن إیّاک أن تخبر الناس بکلّ حالک فتهون علیهم (2).

27 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام ثلاثة مَن عازّهم ذلّ:الوالد، والسلطان، والغریم (3).

25 - لقمان به فرزندش گفت: ای پسرم! طعم گیاه صبر [گیاهی است تلخ] را چشیدم و پوست درخت را خوردم، ولی چیزی را تلخ تر از فقر نیافتم.

اگر روزی به آن گرفتار شدی مردم را بر آن آگاه نکن که تو را خوار می شمرند و سودی به تو نمی رسانند؛ به سوی خدا که تو را به آن مبتلا ساخت بازگرد که او بر گشایش تو تواناتر است، و از او بخواه. چه کسی از او خواست که عطایش نکرد یا به او اطمینان کرد که نجاتش نداد؟

26 - مفضّل بن رمّانه می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم وحالم را برایش بازگو کردم.

آن حضرت [ به کنیزش] فرمود: ای کنیز آن کیسه را به من بده.

[ آن گاه روبه من کرد و فرمود:] این چهارصد دینار است که ابوجعفر آن را به من داده است.

بگیر و با آن کار خود را گشایش بخش.

عرض کردم: نه سوگند به خدا، فدایت شوم! هدفم این نیست؛ ولی دوست دارم برایم از خدا بخواهی.

حضرت فرمود: این کار را می کنم، ولی بپرهیز از این که مردم را از همه ی احوالت با خبر کنی که نزد آنان خوار و سبک می شوی.

27 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکس با سه نفر [در عزّتشان] هماوردی کند خوار می شود: پدر، فرمانروا و طلبکار.

ص:168

28 - عن علیّ علیه السلام قال: إیّاکم و الدَین، فإنّه مذلّة بالنهار ومهمّة باللّیل، وقضاء فی الدّنیا وقضاء فی الآخرة (1).

29 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله : الدَین ینقص من الدِین والحسب (2).

30 - قال علیّ علیه السلام : خیر الغنی ترک السؤال، وشرّ الفقر لزوم الخضوع (3).

31 - روی: مَن أبدی ضرّه إلی الناس فضح نفسه عندهم (4).

32 - عن العالم علیه السلام قال: و قوا دینکم بالاستغناء باللّٰه عن طلب الحوائج، واعلموا أنّه من خضع لصاحب سلطان جائر أو لمخالف طلباً لما فی یدیه من دنیاه أهمله اللّٰه و مقت علیه و وکّله إلیه، فإن هو غلب علی شیء من دنیاه نزع اللّٰه منه البرکة و لم ینفعه بشیء فی حجّته ولاغیره من أفعال البرّ (5).

28 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

از قرض کردن بپرهیزید که آن سبب خواری روز و اندوه شب است،

و ادای آن در دنیا واجب وگرنه در آخرت لازم است.

29 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بدهکاری از دین و شرافت می کاهد.

30 - امام علی علیه السلام فرمود:

برترین بی نیازی درخواست نکردن است و بدترین نیازمندی، فروتنی پیوسته [در برابر نااهلان] است.

31 - روایت شده است که هرکس تنگنا و ناخوشی خود را برای مردم فاش کند، خود را نزد آنان رسوا ساخته است.

32 - امام رضا علیه السلام فرمود:

با بی نیازی جستن از حاجت طلبی [از مردم] با کمک خداوند، دِین خود را محافظت کنید و بدانید هرکه در برابر سلطان ستمگر یا شخص مخالف حق، برای به دست آوردن دنیای آنان خضوع کند، خداوند به او توجه نمی کند و بر او خشم می گیرد و او را به آنان وا می گذارد.

پس اگر او به چیزی از دنیای آنان دست یابد، خداوند برکت را از آن می گیرد و آن مال به او در حجّ و در افعال نیک دیگرش سودی نمی بخشد.

ص:169

33 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : مَن لم یتعزّ بعزاء اللّٰه (1) تقطّعت نفسه حسرات علی الدّنیا، ومَن أتبع بصره ما فی أیدی الناس کثر همّه ولم یشف غیظه، ومَن لم یر للّٰه عزّ و جلّ علیه نعمة إلّافی مطعمٍ أو مشربٍ أو ملبسٍ فقد قصر عمله و دنا عذابه (2).

34 - عن الهیثم قال: حدّثنی بعض أصحاب جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام قال: دخلت علی جعفر علیهما السلام وموسی بین یدیه، وهو یوصیه بهذه الوصیّة، فکان ممّا حفظت منها أن قال:

یا بُنیّ! اقبل وصیّتی واحفظ مقالتی، فإنّک إن حفظتها تعیش سعیداً وتموت حمیداً. یا بُنیّ! مَن قنع بما قُسم له استغنی، ومَن مدّ عینه إلی ما فی ید غیره مات فقیراً، ومَن لم یرض بما قسَم اللّٰهُ له اتّهم اللّٰه فی قضائه... (3).

33 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر که با تسلیت و دلجویی خداوند تسلی نجوید [و در مقابل ناملایمات بردباری نکند] نفسش از حسرت های پی درپی بر دنیا بند آید، و هرکس به آنچه در دست مردمان است چشم داشته باشد اندوهش فراوان گردد و سوز دلش درمان نپذیرد، و هر که برای خدای عزّ و جلّ در خودش جز در خوردن یا نوشیدن یا جامه پوشیدن نعمتی نبیند، یقیناً کردارش کم و عذابش نزدیک است.

34 - هیثم نقل می کند:

یکی از یاران امام صادق علیه السلام برایم گفت:

به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم در حالی که فرزندش موسی نزد او بود و به او سفارشی می فرمود.

بخش هایی از آن سفارش که به ذهن سپرده ام این است :

پسرم ! سفارشم را بپذیر و گفته ام را حفظ کن که اگر آن را پاس داشتی خوشبخت خواهی زیست و خوشنام و ستوده خواهی مرد. فرزندم! هرکس به آنچه خدا به او داده قانع شود، بی نیاز است، و هرکس به آنچه در دست دیگری است چشم بدوزد تهی دست می میرد، و آن کس که به روزی خدا راضی نباشد خدا را در قضایش متهم ساخته است... .

ص:170

فقال: واللّٰه لآتینّه ولاُوبّخنّه، فدنا منه فقال: یا ابن رسول اللّٰه! ما لبس رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله مثل هذا اللباس ولا علیّ علیه السلام ولا أحد من آبائک! فقال له أبوعبداللّٰه علیه السلام : کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله فی زمان قتر مقترّ، وکان یأخذ لقتره و اقتداره، وإنّ الدّنیا بعد ذلک أرخت عزالیها (1)فأحقّ أهلها بها أبرارها. ثمّ تلا قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّٰه الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّبَٰتِ مِنَ الرِّزْقِ (2)ونحن أحقّ مَن أخذ منها ما أعطاه اللّٰه، غیر أنّی یا ثوری ماتری علیَّ من ثوب إنّما ألبسه للنّاس.

ثمّ اجتذب ید سفیان فجرّها إلیه ثمّ رفع الثوب الأعلی و أخرج ثوباً تحت ذلک علی جلده غلیظاً فقال: هذا ألبسه لنفسی وما رأیته للنّاس.

ثمّ جذب ثوباً علی سفیان أعلاه غلیظ خشن و داخل ذلک ثوب لیّن، فقال: لبست هذا الأعلی گفت: به خدا نزد او می روم و او را توبیخ می کنم. به حضرت نزدیک شد و گفت:

ای فرزند رسول خدا! نه رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین لباسی می پوشید و نه أمیرمؤمنان علیه السلام و نه هیچ یک از پدرانت.

امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در روزگار سختی و فقر بود؛ از این رو از دنیا به اندازه ی مناسب همان زمان بهره می گرفت و بعد از آن دوران، دنیا گشایش یافت [زندگی دنیا آسان تر و مرفه تر شد]، پس سزاوارترین مردم دنیا به [استفاده از نعمت های] آن نیکان آن هستند.

آن گاه حضرت این آیه را قراءت کرد: «بگو چه کسی زینت خدا که برای بندگانش آفریده و روزی های پاکیزه را حرام کرده است».

[سپس فرمود:] و ما سزاوارترین کسی هستیم که از آنچه خدا عطا کرده بهره گیریم؛ جز این که ای ثوری! این لباسی را که می بینی، برای مردم پوشیده ام.

آن گاه دست سفیان را گرفت و لباس رو را کنار زد و لباس زیر را که با پوست بدن تماس داشت و زبر و خشن بود، نمایان کرد و دست سفیان را بر آن گذاشت و فرمود: این لباسی است که برای خود پوشیده ام و آن را که دیدی، برای مردم.

سپس لباس سفیان را کشید که لباس روی او زبر و خشن و لباس زیرش نرم بود؛ پس فرمود: این لباس رو (خشن) را

ص:172

للنّاس ولبست هذا لنفسک تسرّها (1).

3 - عن عبداللّٰه بن سنان قال:

سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول: بینا أنا فی الطّواف وإذا برجلٍ یجذب ثوبی وإذا هو عبّاد بن کثیر البصری فقال:

یا جعفر بن محمّد! تلبس مثل هذه الثیاب وأنت فی هذا الموضع مع المکان الّذی أنت فیه من علیّ علیه السلام ؟!

فقلت: ثوب فرقبیّ (2) اشتریته بدینار، وکان علیّ علیه السلام فی زمان یستقیم له ما لبس فیه، ولو لبست مثل ذلک اللباس فی زماننا لقال الناس: هذا مرائی مثل عبّاد (3).

4 - عن محمّد بن عیسی قال:

أخبرنی مَن أخبر عنه - یعنی الرّضا علیه السلام - أنّه قال: إنّ أهل الضعف من موالیّی یحبّون أن أجلس علی اللّبود (4) وألبس الخشن، ولیس یتحمّل الزّمان ذلک (5).

برای مردم پوشیده ای و آن لباس زیر (نرم) را که پنهان کرده ای، برای خود به تن کرده ای.

3 - عبداللّٰه بن سنان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود:

در طواف بودم که مردی لباسم را کشید.

دیدم عبّاد بن کثیر بصری است.

گفت ای جعفر بن محمد! در چنین مکانی با نسبتی که با علی علیه السلام داری چنین لباسی می پوشی؟!

گفتم این لباس کتان سفید مصری است که به یک دینار خریده ام، و أمیرمؤمنان علیه السلام لباس مناسب زمان خود را می پوشید و اگر آن لباس را من در این زمان بپوشم، مردم می گویند این نیز مثل عبّاد، ریاکار است.

4 - محمد بن عیسی می گوید از امام رضا روایت شده است که فرمود:

دوستان کوته فکر من دوست دارند که من بر روی نمد بنشینم و لباس خشن بپوشم، در حالی که زمانه آن را نمی پذیرد.

ص:173

5 - عن عبداللّٰه بن سلیمان قال: سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول:

إنّ علیّ بن الحسین علیهما السلام کان رجلاً صرداً (1) وکان یشتری الثوب الخزّ بألف درهم أو خمسمائة درهم، فإذا خرج الشتاء باعه وتصدّق بثمنه ولم یکن یصنع ذلک بشیءٍ من ثیابه غیر الخزّ (2).

6 - عن الرّضا علیه السلام قال: ینبغی للمؤمن أن ینقص من قوت عیاله فی الشتاء ویزید فی وقودهم (3).

5 - عبداللّٰه بن سلیمان می گوید: از امام صادق شنیدم که می فرمود:

امام سجاد علیه السلام تحمل سرما را نداشت.

لباس خز به پانصد یا هزار درهم می خرید و وقتی زمستان تمام می شد می فروخت و بهای آن را صدقه می داد؛ ولی این کار را با سایر لباس هایش انجام نمی داد.

6 - امام رضا علیه السلام فرمود: برای مؤمن شایسته است که در زمستان از خوراک خانواده اش کم کند و بر وسیله ی گرمایی آنان بیفزاید.

ص:174

6 - عن أبی حمزة الثمالی قال: سمعت أباجعفر[الباقر] علیه السلام یقول: العبد بین ثلاثة: بلاء وقضاء ونعمة. فعلیه فی البلاء من اللّٰه الصبر فریضة، وعلیه فی القضاء من اللّٰه التسلیم فریضة، وعلیه فی النعمة من اللّٰه عزّ و جلّ الشکر فریضة (1).

7 - قال علیّ علیه السلام فی وصف المتّقین: ...یعمل الأعمال الصالحة وهو علی وجَل، یمسی وهمّه الشکر، یصبح وهمّه الذِکر (2).

8 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال: کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم عند عائشة لیلتها، فقالت:

یا رسول اللّٰه! لِمَ تُتعِب نفسک وقد غفر اللّٰه لک ما تقدّم من ذنبک وما تأخّر؟ فقال: یا عائشة! ألا أکون عبداً شکوراً (3).

9 - قال علیّ علیه السلام : مصیبةٌ یُرجی أجرها خیرٌ من نعمةٍ لا یؤدّیٰ شکرها (4).

6 - ابوحمزه ی ثمالی می گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم می فرمود:

بنده میان سه چیز است: بلا، قضا و نعمت؛

پس در برابر بلا از جانب خدا، شکیبایی بر او واجب است.

و در برابر قضای الهی، تسلیم شدن بر او لازم است،

و در برابر نعمت خدای عزّ و جلّ، سپاس گزاری بر او واجب است.

7 - امیرمؤمنان علی علیه السلام در توصیف پارسایان فرمود:

...کارهای شایسته انجام می دهد در حالی که بیمناک است؛ شب می کند در حالی که دغدغه اش سپاس گزاری است؛ صبح می کند در حالی که دغدغه اش یاد خدا است.

8 - امام باقر علیه السلام فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد عایشه بود در شبی که نوبتش بود.

عایشه عرض کرد:

ای رسول خدا! چرا خودت را به رنج و خستگی می اندازی در حالی که خداوند گناه گذشته و آینده ی تو را آمرزیده است؟

فرمود: ای عایشه! آیا بنده ی سپاس گزار خدا نباشم؟

9 - امام علی علیه السلام فرمود: مصیبتی که امید به پاداش آن باشد بهتر است از نعمتی که سپاسش ادا نشود.

ص:176

10 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم :

الطاعم الشاکر له من الأجر کأجر الصائم المحتسب، والمعافی الشاکر له من الأجر کأجر المبتلی الصابر، والمعطی الشاکر له من الأجر کأجر المحروم القانع (1).

11 - قال علیّ علیه السلام : الخیر الّذی لاشرّ فیه الشکر مع النعمة والصبر علی النازلة (2).

12 - قال امیرالمؤمنین علیه السلام : العفاف زینة الفقر، والشکر زینة الغنی (3).

13 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال: ... أکثروا ذِکر اللّٰه عزّ و جلّ علی الطعام ولا تطغوا، فإنّها نعمةٌ من نِعم اللّٰه ورزقٌ من رزقه، یجب علیکم فیه شکره وحمده، أحسنوا صحبة النِعم قبل فواتها، فإنّها تزول وتشهد علی صاحبها بما عمل فیها.

مَن رضی عن اللّٰه عزّوجلّ بالیسیر من الرّزق رضی اللّٰه منه بالقلیل من العمل.

10 - پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که با سپاس گزاری غذا می خورد پاداشی همانند پاداش روزه دار با اخلاص دارد؛

و اجر انسان تندرست شکرگزار، همانند اجر بیمار شکیبا است؛

و شخص برخوردار شکرگزار، پاداشش بسان پاداش تهی دست قانع است.

11 - امام علی علیه السلام فرمود: سپاس گزاری با نعمت، و شکیبایی بر بلا، خیر محض است.

12 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

پاکی و درستی زینت فقر است وسپاس گزاری زینت بی نیازی است.

13 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

... به هنگام طعام خدا را بسیار یاد کنید و سرکشی نکنید؛ زیرا این، نعمتی است از نعمت های خداوند و رزقی است از روزی های او که سپاس و ستایش خداوند برای آن، بر شما واجب است.

با نعمت ها خوب همراهی کنید پیش از آن که آن ها را از دست بدهید؛ چرا که آن ها از بین می روند و بر ضد صاحب خود به دلیل رفتاری که با آن ها کرده است گواهی می دهند.

هر که به روزی اندک از جانب خدا خشنود شود، خداوند به کردار اندک او خشنود می گردد.

ص:177

إیّاکم والتفریط فتقع الحسرة حین لا تنفع الحسرة... (1).

14 - عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال: إنّ نوحاً إنّما سمّی عبداً شکوراً لأنّه کان یقول إذا أمسی وأصبح:

اللّهمّ إنّی اشهدک أنّه ما أمسی وأصبح بی من نعمةٍ أو عافیةٍ فی دینٍ أو دنیا فمنک وحدک لا شریک لک، لک الحمد ولک الشکر بها علیَّ حتّی ترضی، وبعد الرضا إلٰهنا (2).

15 - قال أبو عبداللّٰه علیه السلام : ما أقلّ مَن شکر المعروف (3).

از کوتاهی کردن بپرهیزید که دچار حسرت می شوید در زمانی که حسرت خوردن سودی ندارد ... .

14 - امام باقر علیه السلام فرمود: نوح بنده ای بسیار سپاس گزار نامیده شد، زیرا او در هر صبح و شام می گفت:

بارالها! من تو را گواه می گیرم که در این صبح و شام هر نعمت یا عافیتی که در دین یا دنیا دارم از جانب تو است؛ تو یکتایی هستی که هیچ شریکی نداری؛ بر من است که تو را برای این نعمت ها ستایش و سپاس گزاری کنم تا خشنود شوی، و پس از خشنودی نیز [سپاس گزاری بر من لازم است] ای معبود ما!

15 - امام صادق علیه السلام فرمود: سپاس گزار نیکی ها چقدر کم است.

ص:178

6 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام : إذا وصلت إلیکم أطراف النِعم فلا تنفّروا أقصاها بقلّة الشکر. یابن آدم! إذا رأیت ربّک سبحانه یتابع علیک نعمةً فاحذره، و مَن اعطی الشکر لم یُحرم الزیادة، قال اللّٰه تعالی لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ (1) احذروا نفار النِعم فما کلّ شارد بمردود (2).

7 - قال الصادق علیه السلام : لم یستزد فی محبوبٍ بمثل الشکر ولم یستنقص من مکروهٍ بمثل الصبر (3).

8 - قال علیّ علیه السلام : ما کان اللّٰه لیفتح علی عبدٍ باب الشکر ویغلق عنه باب الزیادة (4).

9 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مکتوبٌ فی التوراة: اشکر مَن أنعم علیک، وأنعِم علی مَن شکرک، 6 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

چون نشانه های نعمت ها برای شما آشکار شد، با سپاس اندک آن ها را از خود دور مسازید.

ای فرزند آدم! چون دیدی پروردگارت - که منزّه است - نعمتی را بر تو پیوسته می دارد از او بپرهیز.

و هرکه را [توفیق] سپاس دادند از افزایش نعمت محروم نماند؛ خداوند فرمود «اگر واقعاً سپاس گزاری کنید [نعمت] شما را افزون خواهم کرد».

از گریختن نعمت ها بپرهیزید زیرا هر گریخته ای باز نمی گردد.

7 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هیچ چیزی همچون سپاس گزاری، امر مورد پسند را نمی افزاید، و هیچ چیزی مانند شکیبایی، از ناخوشی نمی کاهد.

8 - امام علی علیه السلام فرمود:

خداوند چنین نیست که درب سپاس گزاری را بر بنده ای بگشاید و درب فزونی نعمت ها را بر او ببندد.

9 - امام صادق علیه السلام فرمود:

در تورات ثبت است که هرکه به تو نعمت داد سپاس گزارش باش و هرکه از تو سپاس گزاری کرد نعمتش ده؛

ص:180

فإنّه لا زوال للنعماء إذا شکرت، ولا بقاء لها إذا کُفِرَت، الشکر زیادةٌ فی النِعم وأمانٌ من الغِیَر (1).

10 - عن الباقر علیه السلام قال:

لا ینقطع المزید من اللّٰه حتّی ینقطع الشکر من العباد (2).

11 - قال علیّ علیه السلام : لن یقدر أحدٌ أن یستدیم النِعم بمثل شکرها، ولا یزینها بمثل بذلها (3).

12 - قال الإمام الهادی علیه السلام :

ألقوا النِعم بحُسن مجاورتها، والتمسوا الزیادة منها بالشکر علیها، واعلموا أنّ النفس أقبل شیءٍ لما اعطیت، وأمنع شیءٍ لما سئلت، فاحملوها علی مطیّة لا تبطئ إذا رکبت، ولا تسبق إذا تقدّمت... (4).

زیرا با سپاس گزاری، نعمت ها نابود نشود، و با ناسپاسی پایدار نماند.

سپاس گزاری موجب افزایش نعمت ها و ایمنی از دگرگونی ها است.

10 - امام باقر علیه السلام فرمود:

افزایش [نعمت ها] از جانب خدا قطع نمی شود تا زمانی که سپاس از جانب بندگان قطع شود.

11 - امام علی علیه السلام فرمود:

هیچ کس نمی تواند نعمت ها را به چیزی مانند سپاس از آن ها، ماندگار کند و نمی تواند آن ها را به چیزی مانند بخشیدن آن ها، نیکو سازد.

12 - امام هادی علیه السلام فرمود:

نعمت ها را دریابید با خوش همسایگی با آن ها،

و افزایش آن ها را بخواهید با سپاس گزاری بر آن ها، و بدانید که نفس آدمی وقتی مورد عطا قرار می گیرد روی آورترین چیز است و وقتی مورد درخواست واقع می شود خودداری کننده ترین چیز است؛

پس آن را بر مرکب راهواری سوار کنید که چون سوار شود کندی نکند، و چون پیش افتد سبقت نگیرد... .

ص:181

13 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال: استتمّوا نِعم اللّٰه بالتسلیم لقضائه والشکر علی نعمائه، فمَن لم یرض بهذا فلیس منّا ولا إلینا (1).

14 - من دعاء الإمام السجّاد علیه السلام فی الشکر: یا مَن فضُل إنعامه إنعام المنعمین، وعجز عن شکره شکر الشاکرین... یا مَن جعل الصبر عوناً علی بلائه، وجعل الشکر مادّةً لنعمائه، قد جلّت نعمتک عن شکری، فتفضّل علی إقراری بعجزی بعفوٍ أنت أقدر علیه وأوسع له منّی... (2).

15 - قال علیّ علیه السلام : فی شکر النِعم دوامُها (3).

16 - قال الرضا علیه السلام : اتّقوا اللّٰه، وعلیکم بالتواضع والشکر والحمد، إنّه کان فی بنی إسرائیل رجلٌ فأتاه فی منامه مَن قال له:

13 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

نعمت های خدا را با تسلیم بودن در برابر قضای او و سپاس بر نعمت هایش کامل کنید، پس هر که این را نپسندد از ما و به سوی ما نیست.

14 - از دعای امام سجاد علیه السلام است درباره ی شکر که گفت:

ای کسی که احسان او بر احسان همه ی احسان کنندگان برتری دارد و از سپاس او سپاس همه ی سپاس گزاران ناتوان است...

ای کسی که شکیبایی را یاری گر بلاهایش قرار داد و سپاس را وسیله ی جذب نعمت هایش!

نعمت تو از سپاس من برتر است، پس با اقراری که به ناتوانی ام دارم، به عفو خود بر من تفضّل کن که تو بر آن قادرتر و به آن تواناتر از من هستی... .

15 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

سپاس گزاری از نعمت ها دوام آن ها را با خود دارد.

16 - امام رضا علیه السلام فرمود:

از خدا پروا کنید، و بر شما باد به فروتنی و سپاس و ستایش.

در میان بنی اسرائیل مردی بود که کسی به خواب او آمد و گفت:

ص:182

إنّ لک نصف عمرک سعةً فاختر أیّ النصفین شئت؟

فقال: إنّ لی شریکاً. فلمّا أصبح الرجل قال لزوجته:

قد أتانی فی هذه اللیلة رجلٌ فأخبرنی أنّ نصف عمری لی سعةً فاختر أیّ النصفین شئت، فقالت له زوجته:

اختر النصف الأوّل، فقال: لکِ ذاک. فأقبلت علیه الدّنیا، فکان کلّما کانت نعمة قالت زوجته:

جارک فلان محتاج فصِله، وتقول: قرابتک فلان فتعطیه. وکانوا کذلک کلّما جاءتهم نعمة أعطوا وتصدّقوا وشکروا. فلمّا کان لیلة من اللّیالی أتاه الرّجل فقال: یا هذا! إنّ النصف قد انقضی فما رأیک؟ قال: لی شریک.

فلمّا أصبح الصبح قال لزوجته: أتانی الرجل فأعلمنی أنّ النصف قد انقضی، فقالت له زوجته: قد أنعم اللّٰه علینا فشکرنا واللّٰه أولی بالوفاء. قال: فإنّ لک تمام عمرک (1).

نیمی از عمرت را می توانی در گشایش باشی، هر کدام از دو نیمه را می خواهی برگزین.

آن مرد گفت: من همکار و شریکی دارم [و باید با او مشورت کنم]. چون شب سرآمد و صبح فرا رسید به همسر خود گفت:

امشب مردی به خوابم آمد و به من خبر داد که نیمی از عمرم را در گشایش هستم و هرکدام از دو نیمه را بخواهم، می توانم برگزینم.

همسرش به او گفت نیمه ی اول را برگزین و او پذیرفت.

پس دنیا به او روی آورد. هرگاه نعمتی به دست می آورد همسرش می گفت: فلان همسایه ی تو نیازمند است به او رسیدگی کن، فلانی خویشاوند تو است به او ببخش، و این چنین بود که هرگاه نعمتی به آن ها می رسید آن را می بخشیدند و صدقه می دادند و سپاس می گفتند.

شبی از شب ها آن شخصی که در خواب دیده بود، نزد او آمد و گفت:

ای مرد! نصف عمرت به پایان رسید، نظرت چیست؟

گفت: من شریک و همکاری دارم. چون صبح فرارسیدبه همسرش گفت: آن مرد نزد من آمد و مرا آگاه ساخت که نیمه ی عمر تو به پایان رسیده است.

همسرش به او گفت: خداوند بر ما نعمت داد و ما سپاس خدا را به جا آوردیم وخداوند سزاوارتر به وفا کردن است. خطاب رسید:

نعمت برای تو است در تمام عمرت.

ص:183

17 - قال علیّ علیه السلام : زوال النِعم بمنع حقوق اللّٰه منها و إهمال شکرها (1).

18 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

لیکن طلبک للمعیشة فوق کسب المضیّع ودون طلب الحریص الراضی بدنیاه المطمئنّ إلیها، ولکن أنزل نفسک من ذلک بمنزلة المنصف المتعفّف، ترفع نفسک عن منزلة الواهن الضعیف و تکتسب ما لابدّ منه، إنّ الّذین اعطوا المال ثمّ لم یشکروا لا مال لهم (2).

19 - عن الصادق علیه السلام قال:

مَن شکر اللّٰه علی ما افید فقد استوجب علی اللّٰه المزید، ومَن أضاع الشکر فقد خاطر بالنِعم ولم یأمن التغیّر والنِقم (3).

20 - قال الصادق علیه السلام : النعمة وحشیّة فاشکلوها بالشکر (4).

17 - امام علی علیه السلام فرمود: نابودی نعمت ها به سبب ادا نکردن حقوق خدا از آن ها و کوتاهی در شکر آن ها است.

18 - امام صادق علیه السلام فرمود: تلاش تو برای به دست آوردن نیازهای زندگی باید بیش تر از تلاش شخص تباه گر [عمر و مال] و کم تر از تلاش شخص حریص باشد که به دنیای خود خشنود و مطمئن است؛ بلکه خود را از این جهت در جایگاه شخص با انصاف پرهیزگر قرار ده تا وجودت از جایگاه انسان سست نهاد ناتوان ترقی کند و آنچه را چاره از آن نداری به دست آوری.

آنانی که اموالی به آن ها عطا شد و سپاس گزاری نکردند، هیچ مالی ندارند.

19 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه خدا را بر آنچه عطا شده است سپاس گوید، همانا از جانب خداوند مستحق فزونی شده است

و هرکه سپاس را تباه سازد، نعمت ها را به خطر انداخته است و از دگرگونی و کیفر ایمن نیست.

20 - امام صادق علیه السلام فرمود:

نعمت، گریزان است پس آن را با طناب شکر ببندید.

ص:184

21 - قال علیّ بن شعیب:

دخلت علی أبی الحسن الرّضا علیه السلام فقال لی: یا علیّ!

...أحسنوا جوار النِعم فإنّها وحشیّة ما نأت عن قومٍ فعادت إلیهم (1).

22 - قال الإمام الهادی علیه السلام :

الشاکر أسعد بالشکر منه بالنعمة الّتی أوجبت الشکر، لأنّ النِعم متاع، والشکر نِعم و عُقبیٰ (2).

23 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : ثلاثة لا یضرّ معهنّ شیء:

الدعاء عند الکرب و الاستغفار عند الذنب و الشکر عند النعمة (3).

24 - قال علی علیه السلام : أحقّ الناس بزیادة العمر أشکَرُهم لما اعطی منها (4).

25 - عن أبی بصیر عن أبی جعفر الباقر علیه السلام قال:

تقول ثلاث مرّات إذا نظرت إلی المبتلی من غیر أن تُسمعه:

21 - علی بن شعیب می گوید:

خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم و به من فرمود: ای علی!

... با نعمت ها خوش همسایگی کنید که گریزپایند؛ از قومی فرار نکردند که دوباره به سویشان بازگردند.

22 - امام هادی علیه السلام فرمود:

خوشبختی ناشی از شکر که نصیب سپاس گزار می شود، از خوشبختی ناشی از نعمتی که موجب شکر شده، بیش تر است؛ زیرا نعمت، متاع [ دنیا] است و شکر، نعمت است و پاداش.

23 - امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است که با وجود آن ها هیچ چیزی زیان نرساند:

دعا به هنگام گرفتاری،

درخواست آمرزش به هنگام گناه،

و سپاس گزاری به هنگام نعمت.

24 - امام علی علیه السلام فرمود:

سزاوارترین مردم به افزایش عمر، سپاس گزارترین آنان است بر آنچه عطا شده است.

25 - أبوبصیر نقل کرده است که امام باقر علیه السلام فرمود:

چون نگاهت به شخص گرفتار افتاد، بی آن که او بشنود سه بار بگو

ص:185

الحمد للّٰه الّذی عافانی ممّا ابتلاک به، ولو شاء فعل. قال: مَن قال ذلک لم یصبه ذلک البلاء أبداً (1).

26 - عن أبی بصیر قال: قال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

إنّ الرجل منکم لیشرب الشربة من الماء فیوجب اللّٰه له بها الجنّة.

ثمّ قال: إنّه لیأخذ الإناء فیضعه علی فیه فیسمّی ثمّ یشرب فینحّیه وهو یشتهیه فیحمد اللّٰه، ثمّ یعود فیشرب ثمّ ینحّیه فیحمد اللّٰه، ثمّ یعود فیشرب ثمّ ینحّیه فیحمد اللّٰه، فیوجب اللّٰه عزّ و جلّ بها له الجنّة (2).

27 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن سجد سجدةً لیشکر نعمةً وهو متوضّئ کتب اللّٰه له عشر حسنات، ومحا عنه عشر خطیئات عظام (3).

«ستایش خدا را که مرا از بلایی که به آن گرفتارت کرد معاف و سالم داشت و اگر می خواست، گرفتار می کرد». سپس حضرت فرمود:

هرکه این را بگوید هیچ گاه آن بلا و گرفتاری به او نرسد.

26 - ابوبصیر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: کسی از شما جرعه ای آب می نوشد که خداوند به سبب آن، بهشت را برایش واجب می کند.

[به این صورت که] او ظرف را بر دهان خود می گذارد و «بسم اللّٰه الرّحمن الرّحیم» می گوید؛ سپس می نوشد و آن گاه با این که هنوز میل دارد، آن را کنار می گیرد و [الحمد للّٰه می گوید]؛ بعد دوباره می نوشد و سپس دوباره آن را دور می برد و [الحمد للّٰه می گوید]؛ آن گاه بر می گرداند و می نوشد و باز دور می برد و [الحمد للّٰه می گوید]. بدین سبب خدای عزّ و جلّ بهشت را برای او واجب می کند.

27 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هر که برای سپاس گزاری از نعمتی سجده ی با وضو انجام دهد خدا برایش ده حسنه بنویسد، وده خطای بزرگ را از او بزداید.

ص:186

28 - عن عمر بن یزید قال:

قلت لأبی عبداللّٰه علیه السلام : إنّی سألت اللّٰه عزّ و جلّ أن یرزقنی مالاً فرزقنی، وإنّی سألت اللّٰه أن یرزقنی ولداً فرزقنی ولداً، وسألته أن یرزقنی داراً فرزقنی، وقد خفت أن یکون ذلک استدراجاً (1)، فقال: أما واللّٰه مع الحمد فلا (2).

28 - عمربن یزید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

من از خدای عزّ و جلّ خواستم مالی روزی ام فرماید و آن را روزی ام کرد، و از او خواستم که فرزندی روزی ام کند و چنین کرد، و از او خواستم خانه ای روزی ام کند و او روزی ام فرمود؛ بیم دارم که این استدراج باشد.

حضرت فرمود: به هوش باش سوگند به خدا اگر با ستایش او [همراه باشد] استدراج نیست (3).

ص:187

3 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم : یؤتیٰ بعبدٍ یوم القیامة فیوقف بین یدی اللّٰه عزّ و جلّ فیأمر به إلی النّار، فیقول: أی ربّ! أمرت بی إلی النار وقد قرأت القرآن! فیقول اللّٰه:

أی عبدی! إنّی أنعمت علیک فلم تشکر نعمتی، فیقول: أی ربّ! أنعمت علیَّ بکذا فشکرتک بکذا، وأنعمت علیَّ بکذا وشکرتک بکذا. فلا یزال یحصی النعمة ویعدّد الشکر. فیقول اللّٰه تعالی:

صدقت عبدی، إلّاأنّک لم تشکر مَن أجریت لک نعمتی علی یدیه، وإنّی قد آلیت علی نفسی أن لا أقبل شکر عبدٍ لنعمة أنعمتها علیه حتّی یشکر مَن ساقها من خلقی إلیه (1).

4 - عن الاِمام زین العابدین علیه السلام فی رسالة الحقوق:

...أمّا حقّ من سَرَّک اللّٰه به و علی یدیه، فإن کان تعمّدها لک حمدتَ اللّٰه أوّلاً ثمّ شکرتَه 3 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت بنده ای را می آورند و در پیشگاه خدای عزّ و جلّ نگه می دارند، پس دستور می دهد او را به سوی آتش ببرند.

آن بنده می گوید: پروردگارا! دستور دادی مرا به سوی آتش ببرند در حالی که من قرآن تلاوت کرده ام! خداوند می فرماید:

ای بنده ی من! من بر تو نعمت دادم ولی نعمتم را سپاس گزاری نکردی. بنده می گوید:

پروردگارا! فلان نعمت را بر من عطا کردی و من در برابر آن، شکر تو را به جا آوردم، وفلان نعمت را به من دادی و من در برابر آن شکر تو را به جا آوردم.

به این ترتیب بنده پیوسته نعمت و شکر آن را می شمارد. آن گاه خداوند می فرماید:

بنده ی من! راست گفتی، اما تو از کسی که نعمتم را به وسیله ی او به تو رساندم سپاس گزاری نکردی، و من با خود پیمان بسته ام که سپاس بنده ای از نعمتی که به او داده ام را نپذیرم مگر این که از کسی که آن نعمت را به او رسانده است سپاس گزاری کند.

4 - امام سجاد علیه السلام در رساله ی حقوق خود می فرماید:

...اما حقّ کسی که خداوند تو را به وسیله ی او و با دستان او خشنود ساخته این است که اگر قصدش خشنودی تو بوده است نخست خدا را ستایش کنی، آن گاه برای پاداش او،

ص:189

علی ذلک بقدْره فی موضع الجزاء وکافأتَه علی فضل الابتداء وأرصدتَ له المکافأة، وإن لم یکن تعمّدها حمدتَ اللّٰه و شکرتَه و علمتَ أنّه منه... (1).

5 - قال علیّ بن الحسین علیهما السلام : ...أمّا حقّ ذی المعروف علیک فأن تشکره وتذکر معروفه، وتکسبه المقالة الحسنة، وتخلص له الدعاء فیما بینک وبین اللّٰه عزّ و جلّ، فإذا فعلت ذلک کنت قد شکرته سرّاً وعلانیة، ثمّ إن قدرت علی مکافأته یوماً کافأته (2).

6 - قال علیّ علیه السلام : المکافأة عِتق (3).

7 - قال علیّ علیه السلام : المعروف غُلٌّ لا یفکّه إلّاشکرٌ و مکافأة (4).

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: کان أمیرالمؤمنین - صلوات اللّٰه علیه - یقول:

به همان اندازه از او سپاس گزاری کنی، و او را بر مزیّت پیشقدم شدن جزا دهی و درصدد جبران آن باشی.

و اگر او در کار خود چنین قصدی نداشته است خدا را ستایش کنی و او را سپاس بگزاری و بدانی که این شادی از جانب او است.

5 - امام سجاد علیه السلام فرمود:

... اما حقّ نیکی کننده بر تو آن است که او را سپاس گویی و نیکی اش را بیان کنی و نام نیک را برایش به دست آوری و میان خود و خدای عزّ و جلّ خالصانه برایش دعا کنی.

چون این ها را انجام دادی، در نهان و آشکار سپاسش گفته ای؛

آن گاه اگر روزی بر جبران کار او توانایی یافتی، آن را جبران کنی.

6 - امام علی علیه السلام فرمود:

جبران، نوعی آزادی است.

7 - امام علی علیه السلام فرمود:

احسان و نیکی زنجیری است، که آن را نمی گشاید جز سپاس گزاری و جبران.

8 - امام صادق علیه السلام فرمود:

امیرمؤمنان - که صلوات خدا بر او باد - می فرمود:

ص:190

مَن صنع بمثل ما صنع إلیه فإنّما کافأه، ومَن أضعفه کان شکوراً، ومَن شکر کان کریماً، ومَن علم أنّ ما صنع إنّما صنع إلی نفسه لم یستبط الناس فی شکرهم ولم یستزدهم فی مودّتهم، فلا تلتمس من غیرک شکر ما أتیت إلی نفسک ووقیت به عِرضک، واعلم أنّ الطالب إلیک الحاجة لم یکرم وجهه عن وجهک، فأکرم وجهک عن ردّه (1).

9 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: مَن استعاذ باللّٰه فأعیذوه، ومَن سألکم باللّٰه فأعطوه، ومَن دعاکم فأجیبوه، ومَن أتی علیکم معروفاً فکافئوه، فإن لم تجدوا ما تکافئوه فادعوا له حتّی تعلموا أن قد کافأتموه (2).

10 - عن النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم قال: من اعطی عطاءً فوجد فلیجزِ به، ومَن لم یجد فلیثن، فإنّ مَن أثنی فقد شکر، ومَن کتم فقد کفر، هرکه نیکی کند به مانند آنچه به او نیکی شده، آن را جبران کرده است، و هر که دو برابر آن انجام دهد سپاس گزار است و هر که سپاس گزار باشد کریم است. و هر که بداند آنچه انجام داده، برای خود کرده است، مردم را در سپاس گزاری کُند نمی شمارد و افزایش محبت آنان را به خود خواستار نمی شود؛

پس سپاس گزاری از کاری که برای خود انجام داده ای و با آن آبروی خود را نگهداشته ای از دیگری مخواه و بدان هر که از تو حاجتی خواهد، آبروی خود را در برابر آبروی تو ارج ننهاده است، پس به آبرومندی خود احترام کن و ردّش مکن.

9 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکه به خداپناه برد پناهش دهید و هر کس با واسطه قرار دادن خدا، از شما درخواست کرد عطایش کنید و هر که شما را خواند اجابتش کنید و هر که بر شما احسان کرد جبرانش کنید و اگر چیزی برای جبران نیافتید برایش دعا کنید تا بفهمانید که جبرانش کرده اید.

10 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس عطایی دریافت کرد پس اگر می تواند آن را جبران کند و اگر نتوانست مدح و ثنایش گوید؛ زیرا هر که ثنا گوید سپاس گزاری کرده است و هرکه کتمان کند [و هیچ نگوید] ناسپاسی نموده است

ص:191

ومَن تحلّی بما لم یعطه کان کلابس ثوبَی زور (1).

11 - عن أنس قال:قال المهاجرون:

یا رسول اللّٰه! ما رأینا مثل قوم قدِمنا علیهم المدینة أحسن بذلاً من کثیر ولا أحسن مواساةً من قلیل، قد کفونا المؤونة وأشرکونا فی المهنأ، فقد خشینا أن یکونوا یذهبون بالأجر کلّه، فقال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : کلّا، ما أثنیتم به علیهم ودعوتم اللّٰه لهم (2).

12 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : کفاک بثنائک علی أخیک إذا أسدی إلیک معروفاً أن تقول له «جزاک اللّٰه خیراً» وإذا ذکر ولیس هو فی المجلس أن تقول «جزاه اللّٰه خیراً» فإذاً أنت کافأته (3).

و کسی که خود را به چیزی که ندارد [از او نیست] بیاراید، همچون کسی است که جامه ی نیرنگ پوشیده است.

11 - انس می گوید مهاجرین به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کردند:

ای رسول خدا! ما میزبانی همچون گروه انصار ندیده ایم که در مالِ زیاد این گونه بخشنده و در مالِ اندک این گونه مواساتگر (شریک کننده درمال خود) باشند.

آنان هزینه های ما را عهده دار شده اند و در خوشی های ما شریک گشته اند، و ما بیم داریم که همه ی ثواب ها را آنان ببرند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگز چنین نخواهد بود تا زمانی که شما آنان را بر این امر ثنا وسپاس گویید وبرایشان در پیشگاه خدا دعا کنید.

12 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چون برادرت کار نیکی برایت انجام داد، در ستایش و ثنای او کافی است که به او بگویی.

«خدا تو را پاداش خیر دهد» و اگر از او یاد شد و او در آن جا حاضر نبود بگویی «خدا او را پاداش خیر دهد»؛ اگر چنین کنی کار نیک او را جبران کرده ای.

ص:192

3 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

شکر النعمة اجتناب المحارم، و تمام الشکر قول الرجل: الحمد اللّٰه ربّ العالمین (1).

4 - من مواعظ النبیّ صلی الله علیه و آله :

...أمّا علامة الشاکر فأربعة:

الشکر فی النعماء، والصبر فی البلاء، والقنوع بقسْم اللّٰه، ولا یحمِد ولا یعظِّم إلّااللّٰه (2).

5 - قال علی علیه السلام : حقُّ علی مَن انعم علیه أن یُحسن مکافأة المنعم، فإن قصر عن ذلک وسعه فعلیه أن یُحسن الثناء، فإن کلَّ عن ذلک لسانه فعلیه بمعرفة النعمة و محبّة المنعم بها، فإن قصر عن ذلک فلیس للنعمة بأهل. (3)6 - من وصیّة الإمام الصادق علیه السلام لبعض أصحابه:

...لا یفقدک اللّٰه من حیث أمرک، ولا یراک من حیث نهاک.

ما أنعم اللّٰه علی عبدٍ بنعمةٍ 3 - امام صادق علیه السلام فرمود: سپاس گزاری نعمت، دوری از محرمات است، و کامل کردن سپاس، گفتن «الحمدللّٰه ربّ العالمین» است.

4 - از اندرزهای پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرمود:

... نشانه ی شخص سپاس گزار چهار چیز است:

سپاس گزاری در نعمت ها،

شکیبایی در گرفتاری ها،

قناعت به سهم تعیین شده از جانب خدا،

و این که جز خدا را نستاید و بزرگ ندارد.

5 - امام علی علیه السلام فرمود: سزاوار است هر کس به او نعمت داده شده است، نعمت دهنده را به خوبی جزا دهد و اگر توانایی آن را ندارد، بر او لازم است به خوبی مدح و ثنایش گوید و اگر زبانش از آن ناتوان است بر او است که نعمت را بشناسد و به عطاکننده ی آن محبّت کند، اگر از آن هم ناتوان است پس شایسته ی نعمت نیست.

6 - از سفارش امام صادق علیه السلام به برخی اصحاب خود:

... خداوند تو را از جایی که دستور داده است، غایب نبیند، و در جایی که تو را از آن بازداشته است حاضر نبیند.

خداوند نعمتی را به بنده ای عطا نکرد

ص:194

فشکرها بقلبه إلّااستوجب المزید بها قبل أن یظهر شکرها علی لسانه.

مَن قصُرت یده عن المکافأة فلیطل لسانه بالشکر، ومن حقّ شکر نعمة اللّٰه أن یشکر - بعد شکره - مَن جرت تلک النعمة علی یده (1).

7 - عن محمّد بن عجلان قال: سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول:

أحسنوا جوار النِعم، قلت: وما حُسن جوار النِعم؟

قال: الشکر لمن أنعم بها وأداء حقوقها (2).

8 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: ما أنعم اللّٰه علی عبدٍ من نعمةٍ فعرفها بقلبه وحمد اللّٰه ظاهراً بلسانه فتمّ کلامه حتّی یؤمر له بالمزید (3).

9 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

مَن أنعم اللّٰه علیه بنعمةٍ فعرفها بقلبه فقد أدّیٰ شکرها (4).

که او شکرش را در دل خود به جا آورد مگر آن که پیش از به زبان آوردن شکر، مستحق افزایش آن نعمت شد.

هرکه دستش از جبران کوتاه است باید زبانش به سپاس باز باشد.

از حقوق شکر نعمت خداوند این است که پس از سپاس گزاری از خداوند، از کسی که آن نعمت بر دست او جاری شده است نیز سپاسگزاری کند.

7 - محمد بن عجلان می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: قدر نعمت ها را بدانید.

عرض کردم: قدردانی از نعمت ها چیست؟

فرمود: سپاس گزاری از کسی که آن ها را به شما بخشید، و ادا کردن حقوق آن ها.

8 - امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند نعمتی به بنده ای نداد که آن را با دل بشناسد و در ظاهر با زبان خود ستایش خدا را گوید، مگر این که وقتی سخنش تمام شد دستور داده شد که بر نعمت او بیفزایند.

9 - امام صادق علیه السلام فرمود:

هرکه را خداوند نعمتی داد و او آن نعمت را از دل شناخت، شکر آن را ادا کرده است.

ص:195

10 - عن النعمان بن بشیر قال: قال النبیّ صلی الله علیه و سلم علی المنبر:

مَن لم یشکر القلیل لم یشکر الکثیر، ومَن لم یشکر الناس لم یشکر اللّٰه، التحدَّث بنعمة اللّٰه شکر وترکها کفر، والجماعة رحمةٌ والفرقة عذاب (1).

11 - قال الباقر علیه السلام فی وصیّته لجابر الجعفی: تخلّص إلی عظیم الشکر باستکثار قلیل الرزق واستقلال کثیر الطاعة.

واستجلب زیادة النِعم بعظیم الشکر، والتوسّل إلی عظیم الشکر بخوف زوال النِعم (2).

12 - قال علیّ علیه السلام : لن یستطیع أحدٌ أن یشکر النِعم بمثل الإنعام بها (3).

13 - عن عمر بن یزید قال:

سمعت أباعبداللّٰه علیه السلام یقول: شکر کلّ نعمة وإن عظُمت أن تحمد اللّٰه عزّ وجلّ علیها (4).

10 - نعمان بن بشیر می گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و آله بالای منبر فرمود:

هرکس نعمت اندک را سپاس نگوید از نعمت بسیار نیز سپاس گزاری نمی کند

و هرکس، از مردم سپاس گزاری نکند از خدا نیز سپاس گزاری نمی کند.

یادآوری نعمت سپاس گزاری است و ترک آن کفران است.

با هم بودن رحمت است و پراکندگی عذاب.

11 - امام باقر علیه السلام در سفارش خود به جابر جعفی فرمود:

با زیاد شمردن روزی اندک و کم شمردن طاعت بسیار به شکر فراوان دست یاب،

و با شکر و سپاس بسیار افزایش نعمت را به دست آور،

و با بیم از زوال نعمت ها به شکر بسیار برس.

12 - امام علی علیه السلام فرمود: هیچ کسی نمی تواند شکر نعمت ها را با چیزی همچون بخشیدن آن ها ادا کند.

13 - عمر بن یزید می گوید شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود:

سپاس هر نعمتی گرچه بزرگ باشد این است که خدای عزّ وجلّ را بر آن ستایش کنی.

ص:196

14 - عن معمّر بن خلّاد قال:

سمعت أبا الحسن [الرضا] - صلوات اللّٰه علیه - یقول:

مَن حمد اللّٰه علی النعمة فقد شکره، وکان الحمد أفضل من تلک النعمة (1).

15 - عن حمّاد بن عثمان قال: خرج أبوعبداللّٰه علیه السلام من المسجد وقد ضاعت دابّته، فقال:

لئن ردّها اللّٰه علیَّ لأشکرنّ اللّٰه حقّ شکره. قال: فما لبث أن اتی بها، فقال: الحمد للّٰه، فقال له قائل:

جعلت فداک ألیس قلت لأشکرنّ اللّٰه حقّ شکره؟ فقال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

ألم تسمعنی قلتُ الحمد اللّٰه؟ (2)16 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم إذا أتاه ما یحبّ قال

«الحمد للّٰه المحسن المجمل» وإذا أتاه ما یکرهه قال «الحمد للّٰه علیٰ کلّ حال، والحمد للّٰه علی هذه الحال» (3).

14 - معمّربن خلاد می گوید: از امام رضا - که صلوات خدا بر او باد - شنیدم می فرمود:

هرکه خدا را بر نعمتی بستاید او را سپاس گفته است، و حمد و ستایش، برتر از آن نعمت است.

15 - حمادبن عثمان می گوید: امام صادق علیه السلام از مسجد بیرون آمد و مرکبش گم شده بود.

فرمود: اگر خداوند آن را به من برگرداند حق سپاس گزاری او را به جای می آورم.

اندکی نگذشت که آن را آوردند.

فرمود: «الحمدللّٰه».

کسی به حضرت عرض کرد: فدایت شوم! مگر نفرمودی «حق سپاس گزاری و شکر خدا را به جای می آورم»؟

امام صادق علیه السلام فرمود: مگر نشنیدی که گفتم «الحمدللّٰه»؟

16 - امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین بود که هرگاه امری خوشایند برایش پیش می آمد می گفت «ستایش از آنِ خدای نیکوکار زیباگر است»

و چون امری ناخوشایند برایش پیش می آمد می گفت

«ستایش از آنِ خدا است در هر حال، و ستایش مخصوص خدا است در این حال».

ص:197

17 - عن الصادق علیه السلام قال:

إنّی لاُحبّ أن لاتجدَّد لی نعمةٌ إلّا حمدت اللّٰه علیها مائة مرّة (1).

18 - قال السجّاد علیه السلام : سبحان مَن جعل الاعتراف بالنعمة له حمداً، سبحان مَن جعل الاعتراف بالعجز عن الشکر شکراً (2).

19 - أوحی اللّٰه إلی داود:

یا داود! اشکرنی،

قال: وکیف أشکرک یا ربّ والشکر من نعمک تستحقّ علیه شکراً، قال: یا داود! رضیت بهذا الاعتراف منک شکراً (3).

20 - عن إسماعیل بن الفضل قال: قال أبوعبداللّٰه علیه السلام :

إذا أصبحت وأمسیت فقل عشر مرّات «الّلهمّ ما أصبحت بی من نعمةٍ أو عافیةٍ من دینٍ أو دنیا فمنک وحدک لا شریک لک، لک الحمد ولک الشکر بها علیَّ یا ربّ حتّی ترضی وبعد الرضا» 17 - امام صادق علیه السلام فرمود:

من دوست دارم نعمت تازه ای به من نرسد مگر این که خدا را برآن صدبار بستایم.

18 - امام سجاد علیه السلام فرمود:

منزّه است خدایی که اعتراف به نعمت را ستایش قرار داد.

منزّه است خدایی که اقرار به ناتوانی از سپاس گزاری را شکر قرار داد.

19 - خداوند به داود علیه السلام وحی کرد:

ای داود! مرا سپاس گزار.

او گفت: پروردگارا چگونه تو را سپاس گزارم در حالی که سپاس و شکر، خود از نعمت های تو است و برای آن باز مستحق سپاس می شوی.

خداوند فرمود: ای داود! این اعتراف تو را به عنوان سپاس پسندیدم.

20 - اسماعیل بن فضل نقل کرده است که امام صادق علیه السلام فرمود: چون صبح و شام کردی ده بار بگو:

«بارالها! در این صبح هر نعمتی یا عافیت و سلامتی که در دین یا دنیا دارم از جانب تو است، تو یکتایی هستی که هیچ شریکی نداری، پروردگارا! ستایش تو و سپاس گزاری از تو در برابر آن نعمت ها بر من بایسته است تا آن گاه که خشنود شوی و پس از خشنودی [نیز]».

ص:198

فإنّک إذا قلت ذلک کنت قد أدّیت شکر ما أنعم اللّٰه به علیک فی ذلک الیوم وفی تلک اللّیلة (1).

[پس حضرت فرمود:] اگر تو این را بگویی، سپاس آنچه را که خداوند در آن شب و روز به تو بخشیده است، ادا کرده ای.

ص:199

2 - قال أبوعبداللّٰه علیه السلام : إنّی لأکره للرجل أن یکون علیه نعمةٌ من اللّٰه فلا یظهرها (1).

3 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و سلم : قال کلوا واشربوا وتصدّقوا فی غیر سرَف و لا مخیلة، إنّ اللّٰه تعالی یحبّ أن یری أثر نعمته علی عبده (2).

4 - عن الصادق علیه السلام أنّ سفیان الثوری دخل علیه فرأی علیه ثیاباً رفیعة فقال:

یا ابن رسول اللّٰه! أنت تحدّثنا عن علیّ أنّه کان یلبس الخشن من الثیاب و الکرابیس و أنت تلبس القوهی و المروی، فقال: ویحک یا سفیان! إنّ علیّاً علیه السلام کان فی زمن ضیق، وإنّ اللّٰه قد وسّع علینا، ویستحبّ لمن وسّع اللّٰه علیه أن یُری أثر ذلک علیه (3).

5 - عن جعفر بن محمّد عن أبیه عن آبائه علیهم السلام أنّ علیّاً کان یقول:

ینبغی للرجل إذا أنعم اللّٰه علیه بنعمة 2 - امام صادق علیه السلام فرمود:

من دوست ندارم کسی نعمتی از جانب خدا داشته باشد و آن را اظهار نکند.

3 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بخورید و بیاشامید و بدون اسراف و خود برتربینی صدقه دهید؛ زیرا خداوند متعال دوست دارد که اثر نعمت او در بنده اش دیده شود.

4 - درباره ی امام صادق علیه السلام نقل شده است که روزی سفیان ثوری خدمت حضرت رسید و او را در جامه ی شکوهمندی دید و گفت:

ای فرزند رسول خدا! شما برای ما نقل کردید که علی علیه السلام لباس خشن و کرباس می پوشید در حالی که شما لباس قوهی [جامه ای سفید رنگ] و مروی می پوشید.

حضرت فرمود: وای بر تو ای سفیان، علی علیه السلام در وضعیت و زمانی سخت بود و خداوند امروز بر ما توسعه داده است، و برای کسی که خدا بر او توسعه داده است خوب است اثر آن در او دیده شود.

5 - امام صادق علیه السلام به نقل از پدر خود، از نیاکانش نقل کرده است که حضرت علی علیه السلام می فرمود:

برای انسان شایسته است که چون خداوند نعمتی به او ارزانی داشت،

ص:201

أن یُری أثرها علیه فی ملبسه ما لم یکن شهرة (1).

6 - عن أبی الأحوص عن أبیه أنه أتی النبیّ صلی الله علیه و سلم فی ثوب دون، فقال له النبیّ صلی الله علیه و سلم : ألک مالک؟ قال:

نعم، قد آتانی اللّٰه من کلّ المال، قال: من أیّ المال؟ قال: آتانی اللّٰه من الخیل والرقیق، فقال له النبیّ صلی الله علیه و سلم : إذا آتاک اللّٰه مالاً فلیُر علیک أثر نعمته وکرامته (2).

7 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

إذا أنعم اللّٰه علی عبده بنعمةٍ فظهرت علیه سمّی حبیب اللّٰه محدّثاً بنعمة اللّٰه، وإذا أنعم اللّٰه علی عبدٍ بنعمة فلم تظهر علیه سمّی بغیض اللّٰه مکذّباً بنعمة اللّٰه (3).

8 - عن أبی بصیر قال: بلغ أمیرالمؤمنین علیه السلام أنّ طلحة والزبیر یقولان: لیس لعلیّ مال.

قال: فشقّ ذلک علیه، فأمر وکلاءه أن یجمعوا غلّته اثر آن در لباس پوشیدنش نمایان باشد، به اندازه ای که لباس شهرت نباشد.

6 - ابوالاحوص از پدر خود نقل می کند که روزی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید در حالی که جامه ای حقیر و پست بر تن داشت.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: آیا مال داری؟

عرض کرد: آری، خداوند هر نوع مالی به من بخشیده است.

حضرت فرمود: چه نوع مالی؟

عرض کرد: خداوند اسب و غلام به من بخشیده است.

حضرت فرمود: هرگاه خداوند مالی را به تو داد باید اثر نعمت و کرامت او در تو دیده شود.

7 - امام صادق علیه السلام فرمود: هرگاه خداوند نعمتی به بنده ی خود عنایت کند و آن نعمت بر او نمایان باشد، آن بنده چنین نامیده می شود:

دوستدار خدا و آشکارکننده ی نعمت خدا؛ و هرگاه خداوند نعمتی به بنده ای عطا کند و آن بر او آشکار نباشد، بنده چنین نام می گیرد:

منفور خدا و تکذیب کننده ی نعمت خدا.

8 - ابوبصیر می گوید: امیرمؤمنان علیه السلام اطلاع یافت که طلحه و زبیر می گویند: «علی مالی ندارد».

این بر حضرت گران آمد و به وکلای خود دستور داد که عایدات و درآمدهای او را جمع آوری کنند.

ص:202

حتّی إذا حال الحول أتوه وقد جمعوا من ثمن الغلّة مائة ألف درهم فنشرت(فنثرت - خ ل) بین یدیه، فأرسل إلی طلحة و الزبیر فأتیاه فقال لهما: هذا المال واللّٰه لی لیس لأحدٍ فیه شیء - وکان عندهما مصدّقاً - . قال: فخرجا من عنده وهما یقولان: إنّ له لمالاً (1).

9 - عن علیّ علیه السلام قال: الدهن یظهر الغنی، والثیاب تظهر الجمال، وحُسن الملکة یکبت الأعداء (2).

چون یک سال گذشت خدمت حضرت رسیدند در حالی که از قیمت عایدات صدهزار درهم گرد آورده بودند و آن ها مقابل حضرت ریخته بود.

حضرت دنبال طلحه و زبیر فرستاد و آنان آمدند.

حضرت به آن دو فرمود: «سوگند به خدا این اموال از آنِ من است و هیچ کس حقّی در آن ندارد» - و حضرت نزد آن دو مورد تصدیق بود - آن دو از نزد حضرت بیرون رفتند در حالی که می گفتند «او چه اموال زیادی دارد!»

9 - امام علی علیه السلام فرمود: روغن (عطر) مالیدن بی نیازی را آشکار می نماید، و پوشیدن لباس، آراستگی را نمایان می کند، و نیکویی حکومت، دشمنان را خوار می سازد.

ص:203

ص:204

ص:206

فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ (1).

وقال: لَل-ِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَل-ِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ (2) وقال: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوالِی وَ لَاتَکْفُرُونِ (3)(4)3 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

ویلٌ لمن یبدّل نعمة اللّٰه کفراً... (5).

4 - قال النبیّ صلی الله علیه و آله و سلم : أسرع الذنوب عقوبةً کفران النعمة (6).

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : ثلاثة من الذنوب تعجَّل عقوبتها ولا تؤخَّر إلی الآخرة: عقوق الوالدین و البغی علی الناس وکفر الإحسان (7).

6 - قال علیّ علیه السلام : کافر النعمة مذمومٌ عند الخالق و الخلائق (8).

به راستی پروردگارم بی نیاز و کریم است»

و نیز می فرماید:

«اگر واقعاً سپاس گزاری کنید، همانا [نعمت] شما را افزون خواهم کرد و اگر ناسپاسی نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود»

و می فرماید: «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکرم را به جای آرید و مرا ناسپاسی نکنید».

3 - امام صادق علیه السلام فرمود:

وای به حال کسی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خدا کند.

4 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

گناهی که کیفرش زودتر از همه ی گناهان دامن انسان را می گیرد ناسپاسی نعمت است.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

سه گناه است که کیفر آن ها در دنیا داده می شود و به روز قیامت نمی افتد:

عاق والدین، ستم بر مردم و ناسپاسی احسان.

6 - امام علی علیه السلام فرمود:

کفران کننده ی نعمت، نزد آفریدگار و آفریدگان نکوهیده است.

ص:208

7 - قال علیّ علیه السلام : کافر النعمة کافر فضل اللّٰه (1).

8 - قال علیّ علیه السلام : إنّ کفر النِعم لؤم، ومصاحبة الجاهل شؤم (2).

9 - قال علیّ علیه السلام لابنه محمّد بن الحنفیّة: کفر النِعم مُوق، ومجالسة الأحمق شؤم (3)10 - قال علیّ علیه السلام : لیس من التوفیق کفران النِعم (4).

11 - قال علیّ علیه السلام : کفران النِعم یزلّ القدم ویسلب النِعم (5).

12 - قال علیّ علیه السلام : النِعم یسلبها الکفران (6).

13 - قال علیّ علیه السلام : آفة النِعم الکفران (7).

14 - قال علیّ علیه السلام : مَن أنعم علی الکفور طال غیظه (8).

15 - عن محمّدبن عرفة قال:

7 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

کفران کننده ی نعمت، کفران کننده ی احسان خدا است.

8 - امام علی علیه السلام فرمود:

به راستی ناسپاسی نعمت ها، پستی است

و همراهی نادان، نحس است.

9 - امیرمؤمنان علی علیه السلام به پسرش محمد بن حنفیّه فرمود:

ناسپاسی نعمت ها حماقت است

و همنشینی با کودن نحس است.

10 - امام علی علیه السلام فرمود:

کفران نعمت ها راه کامیابی نیست.

11 - امام علی علیه السلام فرمود:

کفران نعمت ها قدم را می لغزاند و نعمت ها را [از انسان] می گیرد.

12 - امام علی علیه السلام فرمود:

کفران و ناسپاسی، نعمت ها را می رباید.

13 - امام علی علیه السلام فرمود:

ناسپاسی، بلای نعمت ها است.

14 - امام علی علیه السلام فرمود:

هرکس بر ناسپاس نعمت بخشد، خشمش به درازا کشد.

15 - محمد بن عرفه نقل می کندکه

ص:209

قال أبو الحسن الرضا علیه السلام : یا ابن عرفة! إنّ النِعم کالإبل المعتقلة فی عَطَنها علی القوم ما أحسنوا جوارها، فإذا أساؤوا معاملتها وإنالتها نفرت عنهم (1).

16 - قال أمیرالمؤمنین علیه السلام :

أحسنوا صحبة النِعم قبل فراقها، فإنّها تزول وتشهد علی صاحبها بما عمل فیها (2).

17 - قال علیّ علیه السلام : اضرب بطرْفک حیث شئت من الناس، فهل تبصر إلّافقیراً یکابد فقراً، أو غنیّاً بدّل نعمة اللّٰه کفراً... (3).

18 - عن الصادق علیه السلام فی کیفیة زیارة الحسین علیه السلام : اللّهمّ اجعلنی ممّن له مع الحسین بن علیّ قدمٌ ثابت، وأثبتنی فیمن استشهد معه، اللّهمّ العن الّذین بدّلوا نعمتک کفراً، سبحانک یا حلیم عمّا یعمل الظالمون فی الأرض (4).

امام رضا علیه السلام فرمود:

ای فرزند عرفه! به راستی که نعمت ها نسبت به مردم همچون شتران بسته شده در استراحتگاه هستند تا زمانی که همسایگی آن ها را نیکو دارند؛ پس هرگاه در رفتار با آن ها و رسیدگی به آن ها بد کنند از آنان کوچ خواهند کرد.

16 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

با نعمت ها خوب رفاقت کنید پیش از آن که جدا شوند؛ چرا که آن ها از دست می روند و بر ضدّ صاحب خود به دلیل رفتارش با آن ها، گواهی می دهند.

17 - امام علی علیه السلام فرمود:

در هر سو می خواهی به مردم نگاه کن، آیا جز فقیری که با فقر دست و پنجه نرم می کند یا ثروتمندی که نعمت خدا را کفران کرده است می بینی؟...

18 - امام صادق علیه السلام در سخنی درباره ی چگونگی زیارت امام حسین علیه السلام فرمود:

بارالها! مرا از کسانی قرار ده که همراه حسین بن علی علیه السلام قدم استوار دارد، و مرا در زمره ی کسانی که همراه او به شهادت رسیدند ثبت فرما. بارالها! آنانی که نعمتت را به کفران تبدیل کردند از رحمت خود دور بدار. تو منزّهی ای خدای بردبار از آنچه ستمگران در روی زمین انجام می دهند.

ص:210

إنّی فضّلت قریشاً علی العرب وأتممت علیهم نعمتی وبعثت إلیهم رسولی، فبدّلوا نعمتی کفراً وأحلّوا قومهم دار البوار (1).

3 - عن سدیر قال: سأل رجلٌ أبا جعفر[الباقر] علیه السلام عن قول اللّٰه عزّ و جلّ فَقَالُوا رَبَّنَا بَٰعِدْ بَیْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ (2)فقال: هؤلاء قومٌ کان لهم قری متّصلة ینظر بعضهم إلی بعض، وأنهار جاریة، وأموال ظاهرة، فکفروا بأنعم اللّٰه وغیّروا ما بأنفسهم، فأرسل اللّٰه عزّ و جلّ علیهم سیل العرم فغرّق قراهم وأخرب دیارهم وأذهب بأموالهم وأبدلهم مکان جنّاتهم جنّتین ذواتی اکلٍ خمطٍ وأثلٍ وشیءٍ من سدرٍ قلیل،

ثمّ قال اللّٰه عزّ و جلّ: ذَ ٰلِکَ جَزَیْنَٰهُم بِمَا کَفَرُواْ وَ هَلْ نُجَٰزِی إِلَّا الْکَفُورَ (3). (4)«من قریش را بر همه ی عرب برتری دادم، و نعمت خودم را برآنان کامل کردم و رسولم را به سویشان برانگیختم پس نعمتم را به ناسپاسی تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت درآوردند».

3 - سدیر گوید: مردی از امام باقر علیه السلام در باره ی این سخن خدای عزّ و جلّ پرسید که می فرماید

«پس گفتند "پروردگارا میان سفرهای ما دوری بیفکن" و بر خویشتن ستم کردند».

امام فرمود: اینان مردمی بودند که آبادی های متصل به هم - که در چشم انداز یکدیگر بودند - و رودخانه های روان و دارایی های فراوان داشتند؛ پس نعمت های الهی را ناسپاسی کردند و آنچه را در [دل های] خود داشتند دگرگون ساختند.

در پی آن، خدای عزّ وجلّ سیل بنیان کن را به سوی آن ها روان ساخت که آبادی هاشان را غرق و خانه هاشان را ویران و دارایی هاشان را نابود کرد و باغ های [پر برکت] آنان را به دو باغ [بی ارزش] با میوه های تلخ و درختان شوره گز و اندکی درخت سدر تبدیل نمود.

و خداوند فرمود: «برای ناسپاسی شان آنان را این گونه کیفر دادیم و آیا جز ناسپاس را کیفر می دهیم؟»

ص:212

4 - عن جعفر بن محمّد علیهما السلام أنّه سئل عن الصلاة علی کدس الحنطة، فنهی عن ذلک، فقیل له:

فإذا افترش فکان کالسطح؟ فقال: لاٰ یصلّی علی شیءٍ من الطعام، فإنّما هو رزق اللّٰه لخلقه ونعمته علیهم، فعظّموه ولاتطأوه ولاتستهینوا به، فإنّ قوماً فیمن کان قبلکم وسّع اللّٰه علیهم فی أرزاقهم، فاتّخذوا من الخبز النقیّ مثل الأفهار (1)( فجعلوا یستنجون به، فابتلاهم اللّٰه عزّ و جلّ بالسنین (2) والجوع، فجعلوا یتتبّعون ما کانوا یستنجون به فیأکلونه، ففیهم نزلت هذه الآیة:

وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کَانَتْ ءَامِنَةً مُّطْمَل-ِنَّةً یَأتیها رِزقُها رَغَداً مِن کُلِّ مکانٍ فَکَفَرتْ بِاَنعُمِ اللّٰهِ فأذاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُوایَصْنَعُونَ (3). (4)4 - از امام صادق علیه السلام از حکم نماز خواندن بر خرمن گندم سؤال شد.

آن حضرت از این کار نهی فرمود.

گفته شد: هر گاه پهن شود و همچون سطحی هموار گردد چطور؟

فرمود: بر چیز خوراکی نماز نمی خوانند؛ زیرا آن چیز، روزی خدا برای مردم و نعمت او بر آنان است، پس آن را بزرگ شمارید و پا روی آن نگذارید و آن را خوار نشمارید که از پیشینیان مردمانی بودند که خداوند روزی فراوان به آن ها داده بود و آنان به جای تکه های سنگ با نان پاکیزه مدفوع خود را پاک می کردند؛ از این رو خدای عزّ و جلّ آنان را به قحطی و گرسنگی گرفتار ساخت و چنان شد که نان هایی را که با آن خود را پاک کرده بودند، می جستند و می خوردند، و درباره ی آنان این آیه نازل شد:

«و خدا شهری را مثل زده است که امن و آرام بود و روزی آن به خوبی و فراوانی از هر جا می آمد تا آن که [مردمان آن] نعمت های خدا را ناسپاسی کردند، پس خداوند هم به سزای کارهایی که می کردند گرسنگی گسترده و ترس فراگیر را به آنان چشانید».

ص:213

5 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : مَن ازلفت إلیه ید کان علیه من الحقّ أن یجزی بها، فإن لم یفعل فلیُظهر الثناء، فإن لم یفعل فقد کفر النعمة (1).

6 - قال علیّ علیه السلام : مَن استعان بالنعمة علی المعصیة فهو الکفور (2).

7 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال:

لعن اللّٰه قاطعی سُبل المعروف، قیل: وما قاطعو سُبل المعروف؟ قال: الرجل یُصنع إلیه المعروف فیکفره فیمتنع صاحبه من أن یصنع ذلک إلی غیره (3).

8 - حدّثنی شهر[بن حوشب] قال: سمعت أسماء بنت یزید الأنصاریة تحدّث: زعمت أنّ رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم مرّ فی المسجد یوماً و عصبةٌ من النساء قعود، فألوی بیده إلیهنّ بالسّلام قال: إیّاکنّ وکفران المنعمین، إیّاکنّ وکفران المنعمین.

5 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

کسی که خیری از کسی ببیند باید آن را جبران کند.

اگر نتوانست باید آشکارا ثنایش گوید و اگر این را انجام ندهد نعمت را ناسپاسی کرده است.

6 - امام علی علیه السلام فرمود:

هر کس از نعمت[خدا] بر نافرمانی [او] کمک گیرد بسیار ناسپاس است.

7 - امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند قطع کنندگان راه های خیر را از رحمت خود دور بدارد.

عرض شد: قطع کنندگان راه های خیر چه کسانی اند؟

فرمود:

شخصی که کار نیکی در حقّش انجام می گیرد و آن را ناسپاسی می کند، از این رو شخص نیکی کننده از این که آن را در حق دیگری انجام دهد، خودداری می کند.

8 - از شهر بن حوشب نقل شده است که أسماء بنت یزید انصاری گفت:

روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسجد گذر کرد در حالی که گروهی از زنان نشسته بودند.

آن حضرت با اشاره ی دست به آنان سلام کرد و فرمود:

مبادا ولی نعمتان را ناسپاسی کنید! مبادا ولی نعمتان را ناسپاسی کنید!

ص:214

قالت إحداهنّ: یا رسول اللّٰه! أعوذ باللّٰه یا نبیّ اللّٰه من کفران اللّٰه. قال:

بلی، إنّ إحداکنّ تطول أیمتها (1)و یطول تعنیسها (2) ثمّ یزوّجها اللّٰه البعل و یفیدها الولد و قرّة العین، ثمّ تغضب الغضبة فتقسم باللّٰه ما رأت منه ساعة خیر قطّ، فذلک من کفران نِعم اللّٰه عزّ و جلّ، و ذلک من کفران المنعمین (3).

9 - قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله : إنّه لیؤتی بعبدٍ یوم القیامة فیقال له:

اوتیت ذلک علی یدیه، فیقول: بل یکون جعلت شکر ذلک کلّه للّٰه، فیقال له: لم تشکر اللّٰه إذ لم تشکر من أجری اللّٰه ذلک علی یدیه، ثمّ قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله و سلم : فمَن اوتی خیراً علی یدَی أخیه أو صنع إلیه صانعٌ معروفاً فلیذکره، فإذا ذکره فقد شکره، وإذا کتمه فقد کفره (4).

یکی از آنان عرضه داشت: پناه می بریم به خدا ای پیامبر خدا از ناسپاسی خدا.

آن حضرت فرمود: آری، یکی از شما مدت ها بی شوهر می ماند و سنی از او می گذرد تا این که خداوند او را به شوهر می رساند و فرزند و روشنایی چشم به او عطا می کند.

روزی او را خشمی می گیرد و به خدا قسم می خورد که هیچ گاه لحظه ای از او خیر و خوشی ندیده است.

این کار ناسپاسی نعمت های خدا است و این رفتار ناسپاسی ولی نعمتان است.

9 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روز قیامت بنده ای را می آورند و به او می گویند:

این [نعمت ها] از طریق فلانی به تو داده شد.

او می گوید: سپاس همه ی آن ها را برای خدا به جا آوردم.

به او گفته می شود: تو از خدا سپاس گزاری نکردی چون از کسی که این [نعمت] را از طریق او به تو رسانید سپاس گزاری نکردی.

آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس هرکه از طریق برادرش خیری به او رسد یا کسی کار نیکی درحقّش انجام دهد، باید آن را یاد کند؛ چون آن را یاد کرد از او سپاس گزاری کرده است و چون کتمان کرد او را ناسپاسی کرده است.

ص:215

6 - عن أبی عبداللّٰه علیه السلام قال: إنّ القصد أمرٌ یحبّه اللّٰه عزّ و جلّ وإنّ السرَف أمرٌ یبغضه اللّٰه، حتّی طرحک النواة فإنّها تصلح للشیء، وحتّی صبّک فضل شرابک (1).

7 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

من المروّة أن تقتصد فلا تسرف، و تَعِد فلا تخلف (2).

8 - عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال:

الإسراف مذمومٌ فی کلّ شیء إلّا فی أفعال البرّ (3).

9 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام : من العقل مجانبة التبذیر وحُسن التّدبیر (4).

10 - قال النبیّ صلی الله علیه و سلم : کلوا واشربوا والبسوا وتصدّقوا فی غیر إسراف ولا مخیلة (5).

11 - قال النبیّ صلی الله علیه و سلم : إیّاکم و السرَف فی المال و النفقة، و علیکم بالاقتصاد، فما افتقر قومٌ قطّ اقتصدوا (6).

6 - امام صادق علیه السلام فرمود:

میانه روی کاری است که خداوند عزّ وجلّ آن را دوست دارد و زیاده روی کاری است که خداوند آن را دشمن می دارد، حتی دور انداختن هسته، چرا که به کار می آید (فایده دارد)؛ و حتی ریختن باقی مانده ی نوشیدنی.

7 - أمیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: از جوانمردی است که میانه رو باشی و اسراف نکنی، و وعده دهی و تخلّف نکنی.

8 - امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

زیاده روی در هر چیزی نکوهیده است جز در کارهای نیک.

9 - امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

از نشانه های خرد پرهیز از تبذیر، و تدبیر نیک است.

10 - پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

بخورید و بیاشامید و بپوشید و صدقه بدهید، ولی بدون اسراف و فخرفروشی.

11 - رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: از اسراف در مال و هزینه ی زندگی بپرهیزید، و بر شما باد به میانه روی.

قومی که میانه روی پیشه کنند هرگز نیازمند نشوند.

ص:218

12 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

ذر السرَف، فإنّ المسرف لایُحمد جوده ولایُرحم فقره (1).

13 - قال علیّ علیه السلام : کن سَمَحاً ولاتکن مبذّراً ،وکن مقدِّر اًولا تکن مقتّراً (2).

14 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام : آفة الجود التبذیر (3).

15 - قال علیّ أمیرالمؤمنین علیه السلام :

شَین السخاء السرَف (4).

16 - عن الصادق علیه السلام قال:

قال لقمان لابنه فی حدیث:

وکن مقتصداً، و لاتمسکه تقتیراً، ولاتعطه تبذیراً (5).

17 - قال السجّاد علیه السلام - فی مکارم الأخلاق ومرضیّ الأفعال - :