بسم الله الرحمن الرحیم

استاد محقق: محمدرضا رجائی

ناشر: کیاراد

مدیر تولید: مرتضی قاسم پور

تنظیم: آصفه قاصدی پور

نوبت چاپ: اول

تاریخ چاپ: زمستان 1394

قطع / تعداد صفحات: رقعی/ 256 صفحه

شمارگان:2000 جلد

شابک: 978-600-6490-87-8

بها: 8000 تومان

مرکزپخش: 09139107030 - 36301360-031

فروش از فروشگاه اینترنتی Buybook

حق چاپ محفوظ و متعلق به مؤلف می باشد.

ما را با انتقادات و پیشنهادات خویش یاری رسانید.

09139107030

ص: 2

تحلیلی بر زندگی امام رضا علیه السلام

چگونه امام رضا علیه السلام را بهتر بشناسیم؟!

محمّدرضا رجائی

ص: 3

دلیل سوّم. 36

دلیل چهارم. 37

دلیل پنجم. 38

مناظرة امام رضا علیه السلام دربارة انتخاب جانشین امام علیه السلام...... 39

دوران امامت آن حضرت به سه دوره تقسیم می شود. 41

پیدایش واقفیه. 42

انگیزه های پنهان. 43

امامت پیشوای هشتم در عصر هارون. 45

امین و مأمون. 49

شکست امین.. 50

آزادی نسبی امام در زمان امین.. 51

امام رضا علیه السلام در روزگار خلافت مأمون. 51

الف) امام علیه السلام مأمون و ولایتعهدی.. 52

ب) انگیزة مأمون در پیشنهاد خلافت به امام رضا علیه السلام...... 53

1. موضع اعراب در برابر مأمون و سیستم حکومتش.... 53

2. کشتن امین و شکست آرزو. 53

3. شورش های علویان. 53

ج) راه حل چند بُعدی.. 55

د) نقد و بررسی.. 56

خودداری امام از پذیرش ولایتعهدی مأمون. 58

سفر تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو. 60

الف) مأموریت به مدینه. 60

ب) وداع با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم...... 61

پ) تعیین جانشین و پیشوای شیعیان. 62

ت) وداع با اهل بیت علیهم السلام....... 62

ص: 5

ث) خط سیر هجرت امام. 63

ج) ورود امام به بصره 64

چ) ورود امام به قُم. 66

ح) ورود امام به نیشابور. 67

خ) عزیمت امام از نیشابور. 67

د) حدیث سلسلهًْ الذهب... 68

ذ) چهار روایت مختلف از حدیث سلسلهًْ الذهب... 69

حدیث اول. 70

حدیث دوم. 71

حدیث سوم. 71

حدیث چهارم. 72

ر) ادامه سفر امام به سوی مرو. 73

شرط امام. 73

دلائل امام رضا علیه السلام برای پذیرفتن ولایتعهد. 75

مجلس پذیرایی و گرامیداشت... 76

برخی رخدادهای مجلس پذیرایی و گرامیداشت... 78

مرو- قصر خلافت عباسی.. 79

حوادث دوران ولایتعهدی امام رضا علیه السلام...... 80

جریان ازدواج امام رضا علیه السلام با ام حبیب دختر مأمون. 81

امام رضا علیه السلام و شاعر دلسوخته. 82

عهدنامة ولایتعهدی.. 84

نوشتة منسوب به امام. 90

تحلیلی بر عهدنامة ولایتعهدی.. 92

حاشیه نویسی امام بر عهدنامه. 95

نقش امام علیه السلام در برکناری فضل بن سهل.. 98

ص: 6

نفوذ فضل در دستگاه حکومت... 98

چاره سازی امام رضا علیه السلام...... 99

مأمون و ایفای نقش ستاره شناس... 101

خودداری امام علیه السلام از ورود به حمام و هشدار او. 102

کشته شدن فضل.. 102

کشته شدن فضل توسط نزدیکان مأمون. 103

علت دخالت امام در کار فضل.. 103

نماز عید. 106

شهادت امام رضا علیه السلام...... 109

الف) چگونگی شهادت امام رضا علیه السلام...... 109

ب) مأمون، عاملِ اصلی.. 112

ج) شهادت امام رضا از دیدگاه روایات... 114

د) خلاصة قول های علمای سنت در شهادت امام رضا علیه السلام...... 116

وفات یا شهادت؟. 117

بالاخره مرگ مأمون هم فرا رسید. 120

بخش سوم: سیرة امام رضا علیه السلام...... 123

(بررسی اجمالی شخصیت امام هشتم علیه السلام) 123

معنای سیره 124

سیرة عبادی امام رضا علیه السلام...... 125

الف) راز و نیاز. 125

ب) امام رضا علیه السلام و نماز. 125

ج) سجده های طولانی.. 126

د) اهتمام به دعا و صلوات... 127

سیرة اخلاقی امام رضا علیه السلام...... 128

الف) ادب همنشینی با دیگران. 129

ص: 7

1. مراعات نمودن آداب سخن گفتن.. 129

2. سخن پر معنا 129

3. پاسخ به پرسش ها 130

4. ارزش و بها دادن به دیگران. 130

5. رعایت آداب همنشینی.. 130

6. رعایت آداب معاشرت... 130

ب) ساده زیستی و زهد. 131

1. توجه به نعمت های دنیا در حدّ نیاز. 131

2. بی توجهی به تجملات دنیا 131

پ) تواضع و فروتنی.. 132

1. در رفتار امام تغییری حاصل نشد. 132

2. عدم تحقیر و توهین دیگران. 132

3. میزان تواضع و فروتنی امام در برابر خدمتکاران و اهل خانه. 133

4. تواضع و فروتنی در حمّام عمومی.. 133

ت) سخاوت امام رضا علیه السلام...... 134

1. امام رضا علیه السلام و مردی در سفر مانده 134

2. بخشیدن تمامی ثروت... 135

ج) عفو و گذشت... 136

د) عدالت... 137

1. عدالت در برخورد با نزدیکان. 137

2. برخورد امام رضا علیه السلام با عمویش.... 140

و) پذیرایی از میهمان. 140

1. میهمان را به کار نمی گیریم. 140

2. احترام، تکریم و پاسخ به سؤالات میهمان. 141

ی) ارزش دادن به اهل تقوی.. 142

ص: 8

1. اشخاص بی تقوا 142

2. مشایعت از تابوت شخص متقی.. 143

سیرة اجتماعی امام رضا علیه السلام...... 144

الف) بی اعتنایی به حکومت مأمون. 144

ب) سخن ابراهیم بن عباس دربارة رفتار اجتماعی حضرت رضا علیه السلام...... 145

پ) لباس... 146

ت) نظافت و بهداشت... 146

ج) آراستگی و زیبایی.. 146

و) عطر، بوی خوش... 147

ه) تذکر برای دور شدن از اسراف و تبذیر. 147

ی) اول قرارداد، سپس کار. 147

سیرة علمی امام رضا علیه السلام...... 149

الف) کاش او را درک می کردم. 149

ب) حرکت علمی امام رضا علیه السلام شبیه حرکت و جهاد عملی ... 150

تشکیل مدرسه علمی در مدینه. 151

1. مدرسة علمی امام رضا علیه السلام در مدینه. 151

الف) تربیت شاگردان. 151

ب) مبارزه با غُلات... 151

ج) مبارزه با انحرافات فکری.. 152

د) نشر افکار صحیح اعتقادی.. 152

2. تألیف کتاب های اعتقادی و فقهی.. 152

الف) کتاب«فقه الرضا علیه السلام» 152

ب) الرسالهًْ المذهبهًْ یا الرسالهًْ الذهبیّهًْ 152

ج) صحیفهًْ الرضا 153

د) محض الاسلام. 153

ص: 9

ر) پاسخ مسائل ابن سنان و علل ابن شاذان. 153

3. شرکت در مجالس مناظره با فرقه های گوناگون. 153

الف) مناظرة امام رضا علیه السلام...... 154

ب) عالِم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم...... 156

بخش چهارم: کرامات امام رضا علیه السلام...... 157

از ژرفای کرامات امام رضا علیه السلام...... 157

کرامات امام هشتم علیه السلام در زمان حیات... 159

1. طلب باران حضرت رضا علیه السلام...... 159

2. نفرین امام هشتم در حق آل برمک و واژگون شدن آنها 162

3. معجزه ای از امام هشتم علیه السلام...... 162

4. پیشگویی امام رضا علیه السلام...... 163

5. اثبات حجّیت آن حضرت در پیشگویی.. 164

6. آهوی مطیع. 164

7. معجزه و پیشگویی امام نزد مأمون. 165

8. پیشگویی و سفارش به تقیه. 167

9. با معجزه عربی آموختم. 168

10. عنایت حضرت رضا علیه السلام به محتضر. 169

کرامات پس از شهادت... 170

1. آهوی پناهنده! 170

2. قفل معجزه وار باز شد. 172

3. خداوند متعال به من پسری عنایت فرمود. 173

4. در حرم امام رضا علیه السلام حافظ قرآن شدم. 174

5. برات آزادی و عنایت رضوی علیه السلام...... 174

6. شفای چشم از حضرت رضا علیه السلام...... 177

7. اجابت فوری و عنایت رضوی.. 178

ص: 10

8. بهبود بیماری های صعب العلاج.. 179

9. این کرامت هم خواندنی است... 180

10. سیل منحرف شده و هیچ آسیبی به حرم نرسید. 181

بخش پنجم: از ژرفای سخنان امام رضا علیه السلام...... 183

1. حقیقت ایمان. 184

2. ایمان. 185

3. نیّت پاک... 185

4. حقیقت توکل.. 185

5. اگر نماز قبول شود ... 186

6. قرآن تلاوت کنید. 186

7. نیکویی ها از خداوند متعال است... 187

8. برنامة زندگی.. 187

9. دعای مستجاب... 188

10. انتظار. 188

11. خاموشی گزین.. 189

12. استهزاء و سخریّه نفس.... 189

13. دعا، سلاح انبیاء 190

14. صلوات باعث آمرزش است... 190

15. مردم را از رحمت خدا نومید مکن!! 190

16. صله رحم باعث افزایش عمر. 191

17. کار نیکو را زیاد مشمار!! 191

18. پاداش به اعمال است... 191

19. نزدیک ترین حالت انسان به خدا 192

20. اگر دوست داری زندگی ات رونق یابد ... 192

ص: 11

بخش ششم: زیارت امام رضا علیه السلام...... 193

چگونگی زیارت امام رضا علیه السلام...... 193

معنای زیارت... 194

الف) معنای لغوی.. 194

ب) معنای عرفی.. 194

تعریف زیارت... 195

انواع زیارت... 195

1. زیارت جاهلانه. 195

2. زیارت عامیانه. 195

3. زیارت عاطفی.. 196

4. زیارت عاقلانه(زیارت بر مبنای عقل و علم) 196

5. زیارت عارفانه(زیارتی بر مبنای عشق و عرفان) 196

چرا به زیارت می رویم؟. 197

سیاحتی شگفت انگیز و پر رمز و راز؟!! 197

الف) آثار و فواید دنیوی زیارت امام هشتم علیه السلام...... 201

1. احساس سبکی روح در زیارتگاه 201

2. برخوردهای جذاب انبوه زائران. 201

3. دریافت های خوب مادی و معنوی.. 202

4. خاطراتی جاودانه. 202

5. سیر در زمین.. 202

6. شادابی عقل و دل. 203

7. تسکین روان و اعصاب و مغز آدمی.. 203

8. نشاط روح.. 203

9. الگوپذیری از راهبر در زیارت... 203

10. تحول در اندیشه، اخلاق و رفتار. 204

ص: 12

ب) آثار و فواید اخروی زیارت امام هشتم علیه السلام...... 204

درجات زائرین.. 207

1. حالت زائرین.. 207

2. به حسب شرایط زیارت... 207

3. به حسب زمان زیارت... 207

4. به حسب رعایت آداب... 208

اصل حضور قلب در زیارت امام هشتم علیه السلام...... 208

زیارت با معرفت... 208

1. اصل باور به حیات، دانایی و توانایی امام رضا علیه السلام...... 208

2. اصل صداقت شرط پذیرش... 209

3. اصل توجه به وراثت معنوی امام رضا علیه السلام از سلسلة انبیاء و اولیاء 209

4. اصل عرفان حق امام علیه السلام...... 211

5. اصل مقام رضامندی.. 212

عزاداری و گریه برای امام هشتم علیه السلام...... 212

بخش هفتم: معمّاهای زندگی امام هشتم علیه السلام...... 215

(گوناگون، جالب، متنوع و خواندنی) از امام هشتم علیه السلام...... 215

نسیم سبز. 216

نگاهی به القاب امام علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 217

1. ثامن الائمّه(امام هشتم): 217

2. رضا 217

3. رئوف... 218

4. ضامن آهو. 219

5. عالِم آل محمّد علیه السلام...... 220

6. غریب... 221

برخی از القاب غیر مشهور امام رضا علیه السلام...... 222

ص: 13

امام رضا علیه السلام و مبارزه با عقیدة فاسد. 224

شفاعت امام هشتم علیه السلام...... 225

عذاب برزخی مأمون. 231

اصل توجه به ارواح هدایت گر حرم. 233

الف) گزیدة مشاهیر مدفون در حرم رضوی.. 233

ب) بیوگرافی سرشناس ترین چهره ها 237

1. شیخ بهایی.. 237

2. شیخ حر عاملی.. 237

3. شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی.. 237

4. شیخ طبرسی.. 238

5. علامه محمدتقی جعفری.. 238

6. حجهًْ الاسلام سیدعلی اکبر ابوترابی.. 238

7. آیهًْ الله سیدجواد خامنه ای.. 239

معمّاهای زندگانی امام هشتم علیه السلام...... 239

پاسخ ها 240

بخش هشتم: امام رضا علیه السلام در ادب فارسی.. 243

در جوار تربت مولا علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 246

زیبا گل تُکتم. 247

کاروان شوق.. 248

تویی آن مظهر امید رضا 249

غریبانه. 249

دوبیتی ها 250

فهرست منابع. 252

ص: 14

بسمه تعالی

و برای جلوگیری از ملالت مطالعه کننده حکایات، سخنان و روایت هایی جالب و آموزنده از کتاب های بحارالانوار، عیون اخبار الرضا و کتاب های معتبر دیگر بیان شده است.

بخش سوم آن نیز دربارة سیرة امام رضا علیه السلام و بررسی اجمالی شخصیت امام رضا علیه السلام- در ابعادی که بیان کرده ایم- می باشد که برای شناخت آن حضرت بسیار ثمربخش و مفید است.

در بخش چهارم نیز گامی دیگر برای شناخت آن امام همام برداشته شده است و ده کرامت از دوران حیات امام هشتم علیه السلام و ده کرامت بعد از شهادت آن جناب به رشته تحریر درآمده است.

بخش پنجم از ژرفای سخنان آن حضرت بیان گردیده و در بخش ششم چگونگی زیارت امام رضا علیه السلام و این که چرا به زیارت می رویم، فوائد و آثار دنیوی و اخروی زیارت ثامن الائمه علیه السلام، اصل حضور قلب در زیارت و این که چگونه امام هشتم را با معرفت زیارت کنیم بیان شده و در بخش هفتم دانستنی هایی دربارة آن حضرت و مطالب گوناگون و خواندنی همچون القاب مشهور و غیر مشهور آن حضرت و کسانی که در جوار آن حضرت آرمیده اند و بیوگرافی مختصر آن شخصیت های بزرگ نیز به نظر شما خوانندگان عزیز رسیده است.

بخش هشتم نیز امام رضا در شعر و ادب فارسی نام گرفته و شعرهایی در مدح و منقبت ثامن الائمه بیان شده است.

ص: 16

امیدواریم خوانندگان عزیز از مطالعه کتاب حاضر لذت معنوی برده و از آن بهره مند گردند.

هر فصل به طور مستقل و مشروح بیان شده است، بنابراین شما می توانید هر فصلی را که خواستید پس از انتخاب مطالعه نمایید.

1. نام کتاب

بنابر محتوای کتاب و مطالب آن سعی شده است، نامی در خور آن انتخاب شود.

2. ویژگی های دیگر

کتاب حاضر مزیت ها و ویژگی های دیگری نیز دربر دارد که خواننده عزیز ما در اینجا برای روشن شدن مطلب به یک نمونة آن اشاره مختصر نمائیم:

روایات جالب، جملات نغز، داستان های خواندنی و حکایات در لابه لای مطالب به چشم می خورد تا از خستگی مطالعه کننده کاسته و او را در هر چه بهتر خواندن یاری رساند.

محمّدرضا رجائی

5/4/1393

ص: 18

آری!

نام اصلی او تکتم بود؛ چنان که شاعر، در مدح امام هشتم می گوید: «بهترین مردم از لحاظِ طینت و پدر و اجداد و قبیلة علیِّ بزرگوار؛ او را که مظهر علم و حلم و هشتمین امام و حجّت خداست؛ تکتم به دنیا آورد.»

حمیده

مادر موسی بن جعفر علیه السلام، می گفت: «وقتی این کنیز را خریدم، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خوابم آمد و فرمود: این کنیز برای فرزندت موسی است.»

من نیز کنیز را به فرزندم بخشیدم. برای مادر امام هشتم، نام های دیگری از قبیل: نجمه، اُروی، سکن، سمان نیز نوشته اند.

هنگامی که امام هشتم را به دنیا آورد، امام موسی کاظم علیه السلام به او فرمود: «بر تو باد کرامت پروردگارت!»

وی می گوید: «نوزاد را در جامة سپیدی پیچیدم و به حضرت دادم؛ کامش را با آب فرات برداشت و به من داد.»

امید است زنان عالم از مکتب این زن خردمند درس بگیرند. آری! او را «طاهره» نامیدند؛ زیرا راه حقیقت را پیموده و هوس های دنیا را زیر پا نهاد و برای خدا تصفیه شد. سلام ما بر تو، ای بانوی عابده و پرهیزکار!

جواب دادم: از فرزندان فاطمه علیها السلام.

آن تاجر گفت: چون این کنیز را خریدم مردی از اهل کتاب(اسقف یا پاپ اعظم) به من گفت: این کنیز را برای که خریده ای؟

گفتم: برای خودم.

گفت:

این طور نیست او نصیب بهترین شخصیتی از اهل شرق خواهد شد و از او مرد بزرگی که در شرق و غرب عالم نظیر ندارد، به وجود خواهد آمد.

این خبر را به امام هفتم گزارش دادم. نام این کنیز نجمه و کنیزکِ حمیده بوده و حمیده شبی پیغمبر را در خواب دید.

پیامبر در خواب به حمیده فرمود: نجمه را به پسر خود موسی ببخش که به زودی از او فرزندی متولد خواهد شد که بهترین اهل زمین است.

به فاصلة کوتاهی نجمه علی بن موسی الرضا را حامله شد. او می گوید: در اوقات حمل موقع خواب از درون شکم خود آواز تسبیح، تهلیل، تقدیس و تحمید می شنیدم و هول و هیبت بر من مستولی می شد و چون بیدار می شدم هیچ صدایی به گوشم نمی رسید و چون رضا علیه السلام متولد شد، دیدم دست ها را بر زمین نهاد و سر به جانب آسمان برداشت و لب های او می جنبید چنان که چیزی می گوید و مناجات می کند.(1)

(2)

ص: 23

این دومین زنی عفیفه و نجیبه است که دست قدرت از مغرب به دربار اسلام فرستاد تا مهد تربیت و صدف گوهر ولایت گردد و به امام الهام کرد تا او را خریداری کند تا ولی هشتم و سرّ آفرینش به وجود آید.

روزه زیاد می گرفت. در هر ماه سه روز(اول، وسط و آخر) را روزه می گرفت و می فرمود: این سه روز تمام عمر و همة دهر است.

حضرت بسیار کار خیر و صدقات پنهانی داشت و بیشتر در شب های تاریک انجام می داد(1)

گاهی

در هر سه روز، یک قرآن ختم می کرد و می فرمود: اگر بخواهم می توانم در مدت کمتر ختم کنم، ولی به آیه ای که می رسم، در آن می اندیشم و فکر می کنم در کجا و چه زمانی دربارة چه مطلبی نازل شده است.

شب هنگام در بستر خویش بسیار قرآن تلاوت می کرد. هر گاه به آیه ای می رسید که یادی از دوزخ یا بهشت است، می گریست از خدا بهشت می طلبید و از دوزخ به او پناه می برد.

بساط نشستن حضرت در تابستان، حصیر بود و در زمستان گلیم پشمی، لباس امام لباس خشن بود، اما هنگامی که برای دیدار با مردم بیرون می آمد، خود را برای آنان می آراست.

هرگاه می خواست به خوردن طعام مشغول شود، می فرمود: ظرفی بیاورند و کنار سفره بگذارند. سپس از بهترین غذاهای سفره برمی داشت و در آن ظرف می نهاد و دستور می داد که آن را به فقرا برسانند.

حضرت رضا علیه السلام نماز شب، نماز شفع و وتر و نافلة صبح را هیچ وقت چه در سفر یا در حضر ترک نمی کرد(2).

ص: 27

به همسری امام در آمد. مأمون با انگیزة خاص سیاسی، دخترش، امّ حبیبه را به ازدواج امام درآورد، در حالی که دختر دیگرش ام الفضل را نیز بعدها به همسری امام جواد علیه السلام داد(1) (2).

آن

حضرت پردة نازکی احاطه کرده بود مانند جامه و نوری از آن حضرت ساطع بود که تمامِ آن حجره، منوَّر شد و ما از چراغ، بی نیاز شدیم.

پس از آن نور مبین را برگرفتیم و من در دامن خود گذاشتم و آن پرده را از خورشید جمالش دور کردم؛ ناگاه حضرت امام رضا علیه السلام به حجره درآمد، بعد از آن که او را در جامه های مطهّر پیچیده بودیم، آن گوشوارة عرش امامت را از ما گرفت و در گهوارة عزّت و کرامت گذاشت و آن مَهدِ شرف و عزّت را به من سپرد و فرمود که: از این گهواره جدا مشو!

چون روز سوم ولادت آن حضرت شد، دیدة حقیقت بین خود را به سوی آسمان گشود و به جانب راست و چپِ خود نظر کرد و به زبان فصیح ندا کرد: اَشهَد اَن لا إلهَ إلاّ الله و اَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ الله

چون این حالت غریبه را، از آن نور دیده مشاهده کردم به خدمت حضرت رضا علیه السلام شتافتم و آنچه دیده و شنیده بودم، به خدمت آن حضرت، عرض کردم.

حضرت رضا علیه السلام فرمود:

«آنچه بعد از این، از عجایب احوال او مشاهده خواهی کرد، زیادت است از آنچه اکنون مشاهده کردی!»

در کتاب «عیون المعجزات» به سند معتبر، از کلیم بن عمران روایت کرده است که گفت: «به خدمت حضرت امام رضا علیه السلام عرض کردم: دعا کن که حق تعالی تو را فرزندی کرامت فرماید!»

حضرت فرمود:

ص: 30

حق تعالی به من یک پسر کرامت خواهد کرد و او وارثِ امامت من خواهد بود.

در شب ولادت آن حضرت، پدر بزرگوارش امام رضا علیه السلام تا صبح در کنار گهواره با او سخن می گفت و اسرار الهی را به گوش او می رسانید و مشهور آن است که رنگ مبارک آن حضرت، گندمگون بوده و بعضی سفید گفته اند، و میانه بالا بود(1)

(2).

اکنون ما در صدد نیستیم که دقیقاً شماره و نام فرزندان امام رضا علیه السلام را بررسی و تعیین کنیم، ولی نظر شیخ مفید را که ذکر شد ترجیح می دهیم و آنچه از نظر ما محقق است این است که امام هشتم علیه السلام فرزندی جز امام محمّد جواد علیه السلام نداشته و آنچه غیر از این گفته شده، به نبوت نرسیده است و خداوند به حقیقت حال داناتر است(3).

این

دوره در مهبط وحی و منزل قرآن مدینة طیبه با پدر و خاندان خود زیسته و از روح بزرگوار جدّش استفاده می کرده است و 35 سال با پدرش بوده است.

این مدت مظاهر ولایت کاملاً تجلی داشت و افق خلافت مأمون به نور مبارک ولایت روشن گردید و 55 سال زندگانی حضرت رضا علیه السلام گوشة متجلی از فرهنگ اسلام است که در نیم قرن دوم پرتوافکن گردیده است(1).

ص: 33

علی بن موسی الرضا علیه السلام در سال 183 ق پس از شهادت مظلومانة پدر بزرگوارش در زندان هارون الرشید، به امامت رسید. د ر آن زمان 35 بهار از عمر حضرت گذشته بود و مدّت امامت ایشان تا سال 203 ق که در مرو به شهادت رسید، بیست سال به طول انجامید.

بر طبق احادیث و روایت های شیعه، انتخاب امام به فرمان خداوند و ابلاغ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صورت گرفته است.

عمروبن اشعث می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: شما گمان می کنید هر کس از ما امامان به هر کسی که بخواهد می تواند وصیت کند؟ به خدا قسم چنین نیست! بلکه امر امامت عهد و فرمانی است

ص: 35

از جانب خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم برای مردی پس از مردی از ما خاندان تا این که به صاحبش برسد(1) (2).

امام موسی بن جعفر نیز به امر خداوند تبارک و تعالی در احادیث گوناگون امام رضا علیه السلام را بعد از خودشان امام و جانشین معرفی نموده اند که ما به ذکر پنج حدیث در این باب اکتفا می نمائیم.

برای آگاهی بیشتر از نصوص(اعلام امامت امام رضا علیه السلام توسط امام کاظم علیه السلام) به کتاب های اصول کافی جلد دوم و عیون اخبار الرضا جلد اول مراجعه نمائید.

به

غیر از احادیث متواتری که از امام موسی بن جعفر علیه السلام دربارة امامت امام رضا علیه السلام بیان گردیده است، در گفتار معصومین دیگر نیز به امامت امام هشتم علی بن موسی الرضا تأکید شده است مانند آن دسته از روایاتی است که جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را معرفی نموده و نام هر کدام از آنها را بیان می نماید.

برای نمونه به روایت زیر توجّه نمائید:

«علی» فرزندم، پس از او فرزندش «محمّد» پس از او فرزندش«جعفر» پس از او فرزندش «موسی» پس از او فرزندش«علی» پس از او فرزندش «محمّد» پس از او فرزندش «علی» پس از او فرزندش «حسن» پس از او فرزندش «مهدی (عج)» که او نهمین فرزند من است و در آخر زمان برای احیاء دین قیام خواهد کرد(1).

اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دوازده نفر بوده اند و نام آنها در ساق عرش و لوح محفوظ ثبت شده و جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر داد و او هم به نام و نشانی خاصی هر یک را معرفی کرد و صریحاً وصی خود و وصی پس از او را برای مسلمین بیان فرموده است.

در این که امیرالمؤمنین علیه السلام و دوازده نفر از اولاد او و امام و حجت خدا بر خلق معین شده اند. از طرف عامه 42 حدیث و از خاصه 38 حدیث در دست است و در اثبات صحت بودن دوازده نفر اولیاء خدا از سنی 9 حدیث و از شیعه 19 حدیث آمده است و در این که علی علیه السلام و اولاد او تا قائم آل محمد اوصیاء پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند. از عامه 65 حدیث و از شیعه 19 حدیث و در این که خلفاء پس از علی علیه السلام یازده نفر به نام و نشانی هستند از عامه 29 حدیث و از شیعه 34 حدیث وارد شده است(1) (2).

ابن

رامین: حضرت چون نگران بود اختلاف و درگیری در میان مردم بیفتد.

امام: چه عیبی داشت، اگر هم اختلافی رخ می داد، هنگامی که از مسافرت به مدینه برمی گشت آن را اصلاح می نمود.

ابن رامین: البته عمل آن حضرت که خود جانشین تعیین فرمود با محکم کاری مناسب تر و منطقی تر بود.

امام: بنابراین برای پس از مرگ خود نیز حتماً کسی را جای خود قرار داده است؟

ابن رامین: نه!

امام: آیا مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مسافرتش مهم تر نبود؟ سفر دنیا کوتاه است و سفر مرگ طولانی و ابدی. پس چگونه شد که هنگام مرگ از اختلاف امت خاطر جمع بود- جانشین تعیین نکرد- اما در مسافرت چند روزة دنیا خاطر جمع نبود- جانشین تعیین کرد- با این که خود آن حضرت زنده بود و می توانست اختلافات را اصلاح نماید.

ابن رامین در مقابل سخنان منطقی امام علیه السلام نتوانست حرفی بزند و ساکت شد(1) (2).

***

ص: 41

پس از شهادت امام هفتم در زندان هارون بنا بر وصیت آن حضرت که برگرفته از تعالیم رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام مقام امامت و رهبری جهان اسلام را بر عهده گرفت.

وی در این زمان 35 ساله بود. سپس طی بیست سال در ابلاغ کلمة حق بسیار کوشش کرد. امام در این مدت در نگهبانی از وحی الهی و نشر معارف و حقایق اسلام از هیچ کوششی دریغ نکرد. از جان، مال و عیال خویش برای حفظ سنن الهی مایه گذاشت و در هر موقعیتی به رواج دین مبین اسلام و تعلیم قرآن پرداخت.

اگرچه

امامان بزرگوار و جانشینان حقیقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با قیام های خونین همراهی مستقیم نمی کردند، اما دستگاه فاسد خلافت که بساط اشرافی را گسترده و در خوش گذرانی و مفاسد اخلاقی ظلم و ستم فرو رفته بود، با این قیام ها دچار تزلزل و وحشت می گردید. پیروان ائمه اطهار علیهم السلام که عده شان در آن زمان رو به فزونی بود از دستگاه اشرافی عباسیان روی گردان و بیزار بودند و اطاعت از ائمه اطهار علیهم السلامرا واجب و لازم می دانستند.

بیدادگری های هارون از جمله به شهادت رسانیدن شیعیان موجب شده بود که ایرانیان از صمیم قلب نسبت به آل علی علیه السلام متمایل شوند(1).

رهبران واقفیه همانند دیگر مردم، حتماً از زبان امام هفتم، سخنانی را دربارة امام پس از خود شنیده بودند(1)و روایت های فراوانی که در معرفی مهدی موعود (عج) از امامان و نیز از شخص موسی بن جعفر علیه السلام وارد شده بود، مجالی برای انحراف نمی گذاشت ولی انگیزه های خاص به این انحراف منتهی گردید و به آن دامن زد.

احمدبن حمّاد می گوید: عثمان بن عیسی رواسی، از جملة کارگزاران موسی بن جعفر علیه السلام بود که در مصر انجام وظیفه می کرد، اموال فراوان و کنیزانی چند، نزد او وجود داشت. حضرت رضا علیه السلام پس از رحلت پدرشان به عثمان بن عیسی نوشتند که آن اموال را بازگرداند. او در پاسخ امام علیه السلام نوشت: «إنَّ اَباکَ لَم یَمُتْ» پدرت از دنیا نرفته است.

امام علیه السلام دیگر بار به او نامه نوشت و رحلت پدر بزرگوارشان را یادآور شدند و بر رحلت ایشان دلیل آوردند. ولی همچنان بر نظر خود پافشاری کرده، از بازگرداندن اموال سرپیچی کرد(1).

نکته جالب توجه، این است که ارتحال هفتمین امام علیه السلام در شمار روشن ترین رخدادهای تاریخ امامان علیه السلام است. به ویژه آن که دستگاه خلافت، چند روز، جسد امام علیه السلام را کنار پُل بغداد، نگاه داشت تا از بزرگان قوم گواه گیرد که آن حضرت علیه السلام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است!

به هر حال، چنین جریانی پیش آمد و کسانی به نام واقفیّه رخ نمودند. چه این که موسی بن جعفر علیه السلام، پیدایش چنین حرکتی را پیش بینی کرده و در سخنانی به محمّد بن سنان فرموده بود: در این سال حرکتی پدید خواهد آمد، از آن اندوهگین مباش که جای نگرانی نیست... (آن گاه حضرت فرمود) هرکس در حق فرزندم ستم روا دارد و پس از من امامت او را انکار

ص: 45

کند، مانند کسی است که در حق علی بن ابی طالب علیه السلام ستم روا داشته و جانشینی و امامت او پس از پیامبر را انکار کرده است(1) (2).

جنایت تبرئه سازد. گواه این معنا این است که هارون به عموی خود«سلیمان بن ابی جعفر» که جنازة آن حضرت را از دست عملة ظلم وی گرفته با احترام به خاک سپرد، پیغام فرستاد که: «خدا سندی بن شاهک را لعنت کند، او این کار را بدون اجازة من انجام داده است(1) (2).»

مؤید دیگر این معنا اظهارات هارون در پاسخ «یحیی بن خالد برمکی» در مورد علی بن موسی علیه السلام است: یحیی(که قبلاً نیز دربارة امام کاظم علیه السلام بدگویی و سعایت کرده بود) به هارون گفت: پس از موسی بن جعفر اینک پسرش جای او نشسته و ادعای امامت می کند(گویا نظر وی این بود که بگوید بهتر است از هم اکنون علی بن موسی علیه السلام تحت نظر مأموران خلیفه قرار گیرد!) هارون(که هنوز قتل موسی بن جعفر را فراموش نکرده بود و از عواقب آن نگران بود)، پاسخ داد: آنچه با پدرش کردیم، کافی نیست؟ می خواهی یکباره شمشیر بردارم و همة علویین را بکشم(3) (4)؟!

خشم هارون، درباریانش را خاموش ساخت و دیگر کسی جرأت نکرد دربارة آن حضرت به سعایت بپردازد.

ص: 47

علی بن موسی علیه السلام با استفاده از این فرصت در زمان هارون، علناً اظهار امامت می کرد و در این مورد برخلاف پدران بزرگوارش تقیه نداشت، تا آنجا که بعضی از مخلصان و دوستان آن بزرگوار، او را برحذر می داشتند ولی امام علیه السلام به آنان اطمینان می داد که از سوی هارون آسیبی به وی نخواهد رسید!

صفوان بن یحیی می گوید: چون امام ابوابراهیم موسی بن جعفر علیه السلام درگذشت و علی بن موسی الرضا علیه السلام امر امامت و خلافت خود را آشکار ساخت، به حضرت عرض شد: شما امر بزرگ و خطیری را اظهار می دارید و ما از این ستمگر(هارون) بر شما می ترسیم.

فرمود: او هر چه می خواهد کوشش کند، او را بر من راهی نیست(1).

نیز از محمد بن سنان نقل شد که:

به ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام در ایام خلافت هارون عرض کردم: شما امر خلافت و امامت خود را آشکار ساخته به جای پدر نشسته اید، در حالی که هنوز از شمشیر هارون خون می چکد!!

فرمود: مرا گفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیرو و جرأت می بخشد که فرمود: اگر ابوجهل توانست مویی از سر من کم کند بدانید من پیامبر نیستم، و من به شما می گویم:

اگر هارون مویی از سر من گرفت، بدانید من امام نیستم(2)

(3)!!

ص: 48

از همین رو، حضرت رضا علیه السلام از حاکمیت وقت تهدیدی جدّی را احساس نمی کردند هر چند از اصل تقیّه نیز غافل نبودند. ایشان با بیان آشکار امر امامت، علاوه بر خنثی کردن توطئه هارون در راستای کم رنگ ساختن خط امامت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، هدفی دیگر نیز داشتند. گروهی از شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به واسطة تبلیغات انحرافی و واقفیان و دیگر فرقه های گمراه که پس از رحلت موسی بن جعفر علیه السلام ظهور یافتند، انحراف اعتقادی پیدا کرده بودند.

امام

رضا علیه السلام به عنوان حافظ ارزش های الهی و به منظور جلوگیری از انحراف های فکری و عملی امت اسلامی، مقابله با این جریان منحرف را از امور ضروری می دانست. بنابراین، برخلاف تبلیغ سران واقفیّه، امر امامت را آشکار ساخت تا شک و شبهه ای در استمرار خط امامت و ولایت باقی نماند. بدین ترتیب، بار دیگر عاشقان معرفت اندیش اهل بیت علیهم السلام پیرامون وجود نورانی امام حلقه زدند و حاکمیت عباسی را به وحشت انداختند. هارون با وجود خویشتن داری و تحمّل در سال های نخست امامتِ حضرت رضا علیه السلام به تدریج و در پی کاهش فشار افکار عمومی بر دستگاه خلافت، رفتار خشونت آمیز خود را از سر گرفت. فعالیت های گستردة سیاسی و فرهنگی امام و گزارش ها و سخن چینی درباریان و مزدوران حاکمیت عباسی، خشم و کینة هارون را شعله ور ساخت؛ بنابراین تصمیم به قتل امام گرفت.

ابوصلت هروی نقل می کند: امام رضا علیه السلام در منزل نشسته بود که پیک هارون رسید و گفت: امیرمؤمنان شما را خواسته است.

ص: 49

حضرت فرمود: هارون در این وقت مرا جز برای امر مهمی احضار نکرده است، ولی سوگند به خدا او قادر نیست به من آسیبی برساند. همراه امام بر هارون وارد شدیم.

چون چشم امام به هارون افتاد دعایی را که از جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او رسیده بود، خواند. هارون رو به حضرت کرد و گفت:

صد هزار درهم برایت در نظر گرفته ایم. نیازمندی های خانواده ات را به ما گزارش کن.

زمانی که علی بن موسی علیه السلام از نظر هارون بیرون رفت، از پشت سر به آن حضرت نگریست و گفت: «من اراده ای کردم و خدا اراده ای دیگر، ولی آنچه خدا خواست بهتر بود(1) (2).»

هارون پس از مشاوره با وزیران و مشاوران خویش، صلاح دید که شخصاً به آن سامان سفر کند و قدرت خلافت را یکجا برای سرکوبی انقلاب ها و نهضت های خراسانیان به کار گیرد. وی پسرش محمدامین را در بغداد گذاشت و مأمون را که ضمناً از طرف پدر والی خراسان بود، همراه خود به خراسان برد. هارون توانست اوضاع آشفتة خراسان را آرام کند و- به اصطلاح- فتنه ها را خاموش سازد، اما دیگر نتوانست به بغداد(مرکز خلافت) برگردد. او در سوم جمادی الاخری سال 193 ق در طوس درگذشت و دو برادر را در صحنة رقابت بر جای گذاشت(1).

درگیری های نظامی سرانجام امین در سال 198 ق کشته شد(1)بدین ترتیب پس از قتل امین، اختیارات کامل کشور اسلامی در دست مأمون قرار گرفت.

ابوالسرایا که روزی در میان حزب مأمون جای داشت، در کوفه سر به شورش برداشت. لشگریانش با هر سپاهی که روبه رو می شدند، آن را تار و مار می کردند و به هر شهری که می رسیدند، آنجا را تسخیر می کردند. می گویند: در نبرد ابوالسرایا دویست هزار تن از یاران خلیفه کشته شدند، در حالی که از روز قیام تا روز گردن زدن وی بیش از ده ماه طول نکشید. حتی در بصره که پایگاه عثمانیان بود، علویان مورد حمایت قرار گرفتند، به طوری که زیدالنار قیام کرد.

در مکه و نواحی حجاز محمد بن جعفر، ملقب به «دیباج» قیام کرد که «امیرالمؤمنین» خوانده می شد.

در یمن، ابراهیم بن موسی بن جعفر بر ضد خلیفه شورید. در مدینه، محمدبن سلیمان بن داود بن حسن قیام کرد.

در واسط که بخش عمدة مردم آن مایل به عثمانیان بودند، قیام جعفربن زید بن علی و نیز حسین بن ابراهیم بن حسن بن علی، رخ داد.

در مدائن، محمد بن اسماعیل بن محمد قیام کرد.

خلاصه

سرزمینی نبود که در آن یکی از علویان، به ابتکار خود یا به تقاضای مردم، اقدامی به شورش بر ضد عباسیان نکرده باشد؛ حتی کار به جایی رسیده بود که بین النهرین و شام که به تفاهم با امویان و آل مروان شهرت داشتند، به محمد بن محمد علوی، همدم ابوالسرایا گروید، ضمن نامه ای به وی نوشتند که در انتظار پیکش نشسته اند تا فرمان او را ابلاغ کند(1)!

ص: 55

داشت-

علویان خلع سلاح می شدند و شعارهایشان از دست شان گرفته می شد و محبوبیتی که در اثر قیام در بین مردم داشتند، از بین می رفت.

از سوی دیگر، مأمون از طرف خراسانیان و عموم ایرانیان که طرفدار اهل بیت علیهم السلام بودند، مورد تأیید واقع می شدند و نیز چنین وانمود می کرد که اگر برادر خویش را کشته، هدفش تفویض حکومت به اهل آن بوده است.

از همة این ها گذشته، با آوردن امام رضا علیه السلام به مرو و کنترل فعالیت های او، از خطر او ایمن می شد. تنها اعراب و عباسیان می ماندند که مأمون می توانست به کمک ایرانیان و علویان در برابر آنان مقاومت کند(1).

1. چرا دستور داد امام علیه السلام را از طریق بصره، اهواز و فارس که اتفاقاً راهی سخت و گرم و ناراحت کننده دارد و احتمالاً از میان کویر لوت به خراسان و مرو می رسد، عبور دهند و از کوفه و قم عبور نکنند؟ در حالی که در کوفه و قم از امام استقبال بیشتری می شد و موقعیت برای هدف ظاهری مأمون آماده تر می گشت؟

2. چرا در نخستین دور مذاکرات که به امام پیشنهاد خلافت کرد، خود را ولیعهد قرار داد، در صورتی که می بایست ولایتعهد بعد از حضرت رضا علیه السلام را به امام جواد علیه السلام واگذارد و یا لااقل به اختیار امام بگذارد؟

3. ولیعهد بودن امام علیه السلام- آن هم با آن شرط که امام در هیچ کار حکومتی مداخله نکند- چه مقدار امت اسلامی را به واقعیت و حقیقت نزدیک می کرد؟ با توجه به این که عمر امام در حدود بیست سال بیشتر از مأمون بود و طبعاً روی حساب های عادی پیش بینی می شد که امام زودتر از مأمون از دنیا رحلت کند و در نتیجه هرگز خلافت به آل علی نمی رسید.

4. مأمون اگر از روی اعتقاد و ایمان اقدام می کرد، چرا وقتی مواجه با امتناع امام شد، دست به تهدید زد و حضرت را با جبر و اکراه به قبول ولایتعهدی وادار کرد؟

5. چرا وقتی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام- به هر سبب- به شهادت رسید، مأمون که همان ارادت را به امام جواد علیه السلام اظهار می کرد، مقام ولایتعهد را به آن حضرت تفویض نکرد؟

ص: 58

1. چرا مأمون در جریان مشهور نماز عید فطر حضرت را از راه بازگردانید و نخواست توجه تودة مردم به آن حضرت جلب شود؟

2. چرا مأمون که پس از قتل محمدامین از مرو به طرف بغداد حرکت کرد، نگذاشت که حضرت در مرو بماند؟ اگر حقیقتاً حضرت ولیعهد بود چه مانعی داشت که در مرو باشد و این قسمت از کشور را تحت نظر داشته باشد؟

این ها

سؤالاتی است که شاید در ابتدا سهل و ساده به نظر برسد، ولی دقت در آنها می تواند به خوبی روشن سازد که مأمون در این اقدام، مخلص و راستگو نبود، بلکه موجبات دیگری در میان بود که او را بدین کار وا می داشت(1).

***

مأمون در برابر امتناع امام علیه السلام از قبول درخواست او، ضمن سخنانی تهدیدآمیز گفت: عمربن خطاب شورا را از شش نفر تشکیل داده که یکی از آنان جدّ تو امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بود و مقرر داشت. هر کدام از آنان مخالفت ورزد، گردنش زده شود و اینک آنچه را از تو خواسته ام باید بپذیری، زیرا من چاره ای جز این نمی یابم(1).

پس از آن امام علیه السلام درخواست او را پذیرفت(2).

و نیز روایت شده است که میان امام علیه السلام و مأمون، گفتگوهای زیادی شد و ضمن آن مأمون، قبول خلافت را به امام علیه السلام پیشنهاد کرد و آن حضرت نپذیرفت، سپس ولایتعهدی را عرضه کرد، امام علیه السلام از آن نیز امتناع فرمود، پس از آن مأمون گفت:

«تو

پیوسته با آنچه خوشایندم نیست، با من برخورد می کنی، گویا از خشم من خود را در امان می بینی، به خدا سوگند، اگر ولایتعهدی را نپذیری، تو را بدان مجبور می کنم و چنان چه باز هم اصرار ورزی گردنت را می زنم(3)!!»

مأمون

حل همه مشکلات و رفع موانع موجود را در اقدامی دیگر می دانست که برای انجام این مهم، لازم بود اما رضا علیه السلام را از مدینه به مرو فراخواند و آن گاه تصمیم های از پیش تعیین شده را به مرحلة اجرا گذارد.

ص: 60

بنابراین، سفر امام علیه السلام که بخش مهمی از زندگانی امام رضا علیه السلام را تشکیل می دهد، سفری به میل امام نبود، چه این که پس از انجام این هجرت و با گذشت زمان، پرده از روی بسیاری حقایق برداشته شد و هدف های مأمون از این فراخوانی روشن گردید.

قصد آن دارد که به اهل بیت خود بگوید من دیگر از این سفر باز نخواهم گشت. این موضوع را مسعودی در اثبات الوصیهًْ و ابن شهر آشوب در المناقب به تصریح بیان کرده اند. آن دو به نقل از محمد بن عیسی روایت کرده اند که حضرت رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که خواستند مرا از مدینه بیرون برند من اهل و عیال خود را گرد آوردم و به آنها امر کردم بر من گریه کنند تا من گریه و زاری آنها را بشنوم، سپس از آنها جدا شدم و دوازده هزار دینار برای آنها گذاشتم. پس فرمود: من به سفری می روم که دیگر به جانب اهل و عیال خود باز نخواهم گشت(1).

کاروان امام به دستور مأمون، بدون این که وارد کوفه شود؛ با فاصله از کنار آن عبور کرد(1)

(2).

1. بصره- اهواز- فارس- اصفهان- عبور از کوهستان ها- کوه آهوان- نیشابور(1).

2. اهواز- اصفهان- یزد- طبس- نیشابور(2).

3. اهواز- فارس- کرمان- طبس- نیشابور(3).

نقل های دیگری نیز وجود دارد و به طور طبیعی حضرت در میان راه با منازل و شهرهای کوچک تری نیز برخورد داشته و از آنها عبور کرده است که در گمانه زنی های یاد شده شهرهای مهم نام برده شده است و کمتر نامی از قُری و محله های کوچک است.

این نقل را از راهنما و ساربان کاروان امام، یاد کرده اند: هنگامی که در همراهی امام به قریه خود(کَرَند یا کرمند اصفهان) رسیدیم، از حضرت خواستم تا حدیثی به خط خویش(به عنوان یادبود) به من مرحمت کند. امام این حدیث را به ارمغان داد: «کُن مُحِباًّ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم وَ إنْ کُنْتَ فاسِقاً وَ مُحِبّاً لِمُحبیِهّمْ وَ إنْ کانُوا فاسقینَ(4)» یعنی دوستدارِ آل محمّد و خاندان پیامبر باش، اگرچه فاسق باشی و دوست بدار دوستداران آنان را هر چند فاسق باشند.

آری، حضرت در گذر از شهرها و یا روستاها گاه آثاری نیز از خود بر جای گذارده اند؛ چه آثار گفتاری مثل حدیث بالا و چه آثاری از بناهایی که کلنگ آن به وسیله امام زده شده است.

ص: 66

درخواست بیان حدیث می کردند تا بنویسند، امام علی بن موسی الضا علیه السلام فرمود: حدیث کرده برایم پدرم امام موسی کاظم و او از پدرش جعفر صادق و او از پدرش محمّد باقر از پدرش علی زین العابدین از پدرش حسین شهید در کربلا و از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام که او فرموده است. حبیب من و روشنی چشمان من، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم برایم نقل کرده و برای او جبرئیل حدیث کرده که گفته است از پروردگار عزیز سبحانه و تعالی شنیده که فرموده است:

«کلمهًُْ لا إلهَ إلاَّ الله، حِصنی فمن قالَها دَخَلَ حِصنی، وَ مَن دَخَلَ حِصنِی أمِنَ مِنْ عَذابی ...(1)»

یعنی کلمه لا إله إلاَّ الله، دِژِ من است. هر کس آن را بگوید به این دژ درمی آید، و هر کس در این دِژ درآید از عذاب من ایمنی می یابد.

سپس پرده انداخته شده، و مرکب حضرت حرکت کرد، پس از این کسانی را که قلم و دوات داشته و این حدیث را نوشته بودند، شماره کردند که بیست هزار نفر بود(2).

مختلفی از آن در متون به چشم می خورد، امّا تعدّد آن ها به گونه ای است که از تواتر آن نمی کاهد.

شیخ صدوق6 در کتاب عیون اخبار الرضا بابی را به این حدیث اختصاص داده است(1).

آنگاه چهار حدیث را که از نظر مضمون یکی هستند و تنها طریق سندی آنها مختلف است و تفاوت های اندکی در متن شان دیده می شود، نقل شده است:

«إنِّی أنَا اللهُ لا إلهَ إلاَّ أنَا فَاعْبُدونی. مَنْ جاءَ مِنْکُمْ بِشَهادَهًِْ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللهِ بِالْاِخلاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ فِی حِصنِی أمِنَ مِنْ عَذابِی(1)»

یعنی: من آن خدای یکتایی هستم که جز من خدایی نیست؛ پس تنها مرا پرستش کنید. هر کس از شما به اخلاص، یکتایی مرا گواهی دهد در دژ من جای خواهد گرفت و آن کس که در دژ من داخل شود، از کیفرم ایمن خواهد بود.

ابومحّمد احمد بن محمد بن ابراهیم بن هاشم، حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر، بن علی بن محمد بن تقی، محمد بن علی الرضا قال ابی عن آبائه ... «قال الله إنِّی أنَ اللهُ و لا إلهَ إلاَّ أنَا فَمَنْ اَقَرَّ لِی بِالتَّوحیدِ دَخَلَ حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أمِنَ مِنْ عَذابی(1).»

یعنی خداوند فرمود: به راستی و یقین، من آن خدایی هستم که جز من خدایی نیست. هر کس به یکتایی من اقرار کند، در دژ من داخل خواهد شد و هر کس در حصن من وارد شود، از عذاب من در امان خواهد بود.

شایان به یادآوری است که در این نقل، نام امام جواد علیه السلام آمده است با جمله «حدثنی ابی» و امام جواد علیه السلام آن هنگام در خراسان نبوده است. از این رو، احتمال می رود حضرت رضا علیه السلام این حدیث را علاوه بر نیشابور نوبت دیگری نیز بیان فرموده باشد.

قالَ فَلَّما مَرَّتِ الرَّاحِلهًْ نادانا بِشُرُوطِها وَ أنَا مِن شُرُوطها(1)

یعنی کلمه توحید«لا إلهَ إلاَّ الله»

دژ من است. هر کس در آن داخل شود، از عذاب من ایمن خواهد بود. پس آنگاه که مرکب حرکت کرد، حضرت ندا در دادند و به ما فرمودند: با شرایط آن و من از شرط های آن هستم(2).

را در حلّ و فصل پاره ای از کارهای دولت، مداخله دهد، ولی امام علیه السلام از دخالت خودداری و مأمون را به لزوم وفای به شرط، یادآوری می فرمود.

هنگامی که مأمون امام علیه السلام را به پذیرش ولایتعهدی ناگزیر کرد آن حضرت به او فرمود: من ولایتعهدی را به این شرط می پذیرم که کسی را به کاری نگمارم و از کاری بر کنار نکنم و رسمی را از میان نبرم و سنتی را دگرگون نکنم و از دخالت در امور حکومت بر کنار و تنها مورد مشورت باشم، مأمون آنها را پذیرفت(1).

در وقتی دیگر مأمون کوشید امام علیه السلام را به هر نحو ممکن در مسئولیت های دولت دخالت دهد، معمّر بن خلاد می گوید: امام ابوالحسن الرضا علیه السلام به من فرمود:

مأمون

به من گفت: ای اباالحسن، بنگر کسانی را که مورد وثوق شمایند، انتخاب و به حکومت مناطقی که دستخوش فساد شده اند، بگماری.

به او گفتم: وفا کن تا وفا کنم، من به این شرط پذیرا شدم که امر، نهی، عزل و نصب نکنم و کسی را مأموریت ندهم تا آن گاه که خداوند مرا پیش از تو بمیراند، به خدا سوگند من در اندیشه خلافت نبودم، بلکه در مدینه بر چهارپای خود سوار و در کوچه های آن رفت و آمد می کردم و هر کس از مردم این شهر و جز آن درخواستی از من می کرد، برمی آوردم و

ص: 75

همه برای من همچون عمویان شده بودند، همچنین نامه های من به همه شهرها روان بوده و تو بر نعمت هایی که خدا به من داده چیزی نیفزوده ای.

پس از آن مأمون گفت: وفا می کنم(1)

(2).

1. از دلائل قبول ولیعهدی از سوی امام آن بود که مردم خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در صحنة سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشی نسپارند و نیز گمان نکنند که آنان- همان گونه که شایع شده بود- فقط علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی آیند. شاید امام نیز در پاسخی که به سوال «ابن عرفه» داد، نظر به همین مطلب داشت. ابن عرفه از حضرت پرسید: ای فرزند رسول خدا! به چه انگیزه ای وارد ماجرای ولیعهد شدی؟

امام پاسخ داد: به همان انگیزه ای که جدم علی علیه السلام را وادار به ورود در شورا نمود(1) (2).

2. امام در ایام ولیعهدی خویش چهرة واقعی مأمون را به همه شناساند و با افشا ساختن نیت و هدف های وی در کارهایی که انجام می داد، هرگونه شبهه و تردیدی را از ذهن مردم زدود(3).

پس از آن که بیعت پایان پذیرفت و مأمون از پیروزی نقشة خویش مطمئن گردید، باید فرماندهان بنی عباس و نیز علویان را برای عدم عصیان آنها پاداشی می داد. او وزیر خود، فضل بن سهل را بر آن داشت تا برای گرامیداشت فرماندهان بنی عباس و علویان مجلسی برپا دارد و شاعران و سخنرانان را برای حضور در آن فرا خواند:

«سپس مأمون پس از چهار روز در جایگاه خویش نشست و مردمان را اجازه داد تا وارد شوند، امام رضا علیه السلام در همان جایی که با او بیعت شد، نشسته بود و فضل نیز میان مأمون و امام رضا علیه السلام بر صندلی خویش تکیه زده بود. عباس بن مأمون در سمت چپ پدرش بر بالشی تکیه زده بود و محمد بن جعفر در ابتدای صف سمت چپ و عبدالله بن حسن بن عبدالله بن عباس ابن علی بن ابی طالب علیه السلام در سمت راست و پایین تر از اسحاق بن موسی ابن عیسی بن محمد بن علی بن اسماعیل بن عبدالله بن عباسی در کنار عبدالله بن حسن بن فضل نشسته بود و عبدالصمد نیز پس از او جای گرفته بود.

سپس باقی طالبیان و عباسیان وارد شدند و پایین تر از ایشان در ایوان، چسبیده به آنان نشستند.

برای مردمان، آن گونه که رسم بود، دو سفره گستردند و پول ها آوردند و آنها را در همیان ها ریخته میان قصر نهادند. سپس سخنرانان، سخن راندند و شاعران شعر سرودند و بزرگی خلیفه را در اشعاری که دربارة او بود، یاد کردند و بزرگی علی بن ابی طالب علیه السلام را نیز، بر زبان آوردند.

ص: 78

سپس ابوالعباد در انتهای ایوان از جای برخاست و از عباس بن مأمون شروع کرد. عباس برخاست و به پدر خویش نزدیک شده، دست او را بوسید، مأمون نیز به او فرمان داد تا بنشیند سپس ابوالعباد، محمد بن جعفر بن محمد را آواز داد، او برنمی خاست، فضل به او اشاره کرد که برخیز، محمد برخاست و پیش رفت تا این که به مأمون نزدیک شد و ایستاد ولی دست او را نبوسید و آن گاه به سوی نگهبان او رفت. رسم آنان چنین بود، سپس او را گفتند برگرد و پاداش خویش را بستان و هنگامی که به میانة ایوان رسید مأمون ندا در داد: ای ابوجعفر! به جای خویش برگرد، او نیز بازگشت.

سپس ابوالعباد، علویان و عباسیان را یکی پس از دیگری، فرا می خواند و آنان پاداش خویش را گرفتند، تا آن که مجلس به پایان رسید(1)محمد بن جعفر، شصت هزار دینار گرفت و عبدالله بن حسن، عیسی بن یعقوب، عبدالصمد بن علی، اسحاق بن موسی و عیسی نیز شصت هزار دنیار، علی بن حسن وزیر علوی چهل هزار دینار و اسماعیل بن موسی و دیگر طالبیان هر کدام سی هزار دینار گرفتند(2).»

ص: 79

درایتی بی سابقه قدم در میدانی نهاد که اگر پیروز می شد و می توانست آن چنان که برنامه ریزی کرده بود کار را به انجام برساند، به طور یقین برهد که به هدفی دست می یافت که از سال چهل قمری- یعنی از شهادت علی بن ابی طالب علیه السلام- هیچ یک از خلفای اموی و عباسی، با وجود تلاش خود نتوانسته بودند به آن دست یابند، یعنی می توانست درخت تشیع را ریشه کن کند و جریان معارضی را که همواره همچون خاری در چشم سردمداران خلافت های طاغوتی فرو رفته بود، به کلی نابود سازد.

امّا امام هشتم با تدبیری الهی بر مأمون فائق آمد و او را در میدان نبرد سیاسی ای که خود به وجود آورده بود به طور کامل شکست داد و نه فقط تشیع، ضعیف یا ریشه کن نشد بلکه حتی سال 201 قمری، یعنی سال ولایتعهدی آن حضرت، یکی از پربرکت ترین سال های تاریخ تشیع شد و نفس تازه ای در مبارزات علویان دمیده شد و این همه به برکت تدبیر الهی امام هشتم و شیوة حکیمانه ای بود که آن امام معصوم در این آزمایش بزرگ از خویشتن نشان داد(1).

درآورد،

البته زمینه این طور اقتضاء می کرد. به دنبال آن مجلس با شکوهی تشکیل داد، این وصلت سرگرفت و حضرت با ام حبیب ازدواج نمود.

حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به حسب ظاهر فقط یک زن عقدی داشت و آن هم ام حبیب بود(1).

می بینم اموال آنها را دیگران بین خود تقسیم می کنند. دست صاحبان مال از آن کوتاه است(1).

حضرت گریه کرد و فرمود: راست می گویی خزاعی.

تا رسید به این بیت؛

وَ قَبْرٌ بِبَغدادٍ لِنَفْسٍ زَکِیَّهًٍْ تَضَمَّنَها الرَّحمانُ فِی الغُرفاتِ

قبری در بغداد متعلق به روح پاکیزه ای است که خداوند در غرفه های بهشتی آن را جای داده است(و آن قبر امام کاظم علیه السلام است).

امام رضا علیه السلام فرمود:

آیا به اشعارت دو بیت هم من اضافه کنم تا قصیده ات تکمیل گردد؟

عرض کرد: بفرمایید یابن رسول الله!

حضرت فرمود:

وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یالَها مِنْ مُصیبَهًٍْ تَوَقَّدَ بِالاحشاءِ فِی الحَرَقاتِ

اِلَی الحَشْرِ حَتَّی یَبْعَثُ اللهُ قائِماً یُفَرِّجُ عَنا الهَمَّ وَ الکُروباتٍ

قبری هم در طوس است که آه چه مصیبت جانسوزی که اعماق وجود انسان را با شعله های خود می سوزاند.

این مصیبت همچنان با ما خواهد بود تا قیام حضرت مهدی (عج) آن کسی که غم و اندوه را از ما می زداید.

دعبل عرض کرد: یابن رسول الله! این قبر کیست؟

ص: 84

حضرت فرمود: این قبر خود من است، طولی نمی کشد که قبر من در طوس محل رفت و آمد شیعیان خواهد شد. هر کس مرا در غربت زیارت کند در قیامت با من و درجه من بوده و گناهانش آمرزیده خواهد شد ...

پس از پایان قصیده امام برخاست و وارد منزل شد. چندی گذشت، خادم آن حضرت یک صد دینار طلا که به نام خود حضرت سکّه زده شده بود برای دعبل آورد.

دعبل گفت: به خدا سوگند! این قصیده را برای خاطر پول نگفته ام، کیسة طلا را رد کرد و تقاضا نمود حضرت یکی از لباس هایش را به عنوان تبرک به وی بدهد. امام یک جبّه(لباس مخصوص) که از جنس خز بود به همراه صد دینار طلا به او داد و فرمود:

کیسة طلا را بگیر که به آن نیاز خواهی داشت.

دعبل به وطن بازگشت، دید دزدها هرچه در منزل داشته همه را برده اند، دعبل صد دینار را که حضرت به او عطا کرده بود، هر دینارش را به صد درهم فروخت و مبلغ ده هزار درهم به دست آورد و در نتیجه زندگی اش را دوباره سامان داد و به یاد آورد که امام علیه السلام هنگام دادن آن پول فرمود: این پول را بگیر به آن نیاز خواهی داشت(1) (2).

ص: 85

خاتم،

محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث گشت، در شرایطی که از دیرباز پیامبری را برای مردم نیامده بود و دانش رو به تباهی داشت ... خداوند با بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، خط رسالت را پایان بخشید و او را گواه بر انبیای پیشین قرار داد.

قرآن را که از هیچ سو باطل بدان راه ندارد، بر پیامبر فرو فرستاد؛ کتابی که در آن حلال و حرام، وعده و وعید و امر و نهی وجود دارد تا حجّت کامل الهی بر خلق باشد و در پرتو آن، مردمان با آگاهی راه هلاک یا حیات راستین در پیش گیرند.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسالت الهی خویش را ایفا کرد و مردم را به راه خداوند فراخواند تا این که به جانب پروردگار فرا خوانده شد و به جایگاه ارزشمندی که خداوند برایش تدارک دیده بود، منتقل گردید.

هنگامی که نبوّت پایان یافت و وحی و رسالت به محمد صلی الله علیه و آله و سلم ختم گردید، خداوند پایداری دین و سامان امر مسلمانان را به خلافت وانهاد و پیروی از خلفا را لازم ساخت تا در پرتو آن، جامعة اسلامی عزّت یابد و به حقوق الهی قیام کند و واجبات و حدود شریعت و سنّت ها به اجرا درآید و دشمنان دین و امّت با جهاد، عقب رانده شوند.

اکنون بر خلفا و جانشینان رسول است که در ایفای مسئولیت و نگاهبانی از دین الهی و بندگان خدا، مطیع فرامین الهی باشند.

از سوی دیگر، بر مسلمانان است که از خلفا اطاعت کنند و آنان را در به پا داشتن حق الهی و عدل و امنیّت راه ها و جان ها و ایجاد الفت میان مردم، یاری

ص: 87

دهند،

چه این که اگر از فرمانروایان اطاعت نکنند، رشتة وحدت مسلمانان درهم ریزد و به اختلاف گرایند و دین مغلوب گردد و دشمنان غالب آیند! و این مایه زیان دنیوی و اخروی آنان است. پس حق این است که حاکمان که امانت داران خدا بر خلق هستند، در جهت رضای الهی و اطاعت او تلاش و ایثار کرده، به عدالت حکم کنند، زیرا خداوند به داوود فرموده است: «ای داوود! ما تو را در زمین، خلیفه قرار دادیم، پس میان مردمان به حق حکم کن و از هوای خویش پیروی مکن، زیرا پیروی از هوای نفس باعث انحراف از مسیر خداست. آنان که از راه خدا گمراه شوند، کیفری دردناک و سخت خواهند داشت؛ چه این که روز حساب را از یاد برده اند(1).»

خداوند در آیه ای دیگر نیز فرموده است: «سوگند به پروردگارت! همة انسان ها از آنچه انجام داده اند، مورد بازخواست و پرسش قرار خواهند گرفت(2).»

از عمربن خطاب برای ما چنین نقل شده است که وی می گفت: «اگر گوساله ای در کنار فرات بمیرد و ضایع شود، مورد بازخواست الهی خواهم بود.»

به خدا سوگند! اگر آدمی در مسائل شخصی خود و در آنچه تنها به او و خداوند باز می گردد، بازخواست می شود و در برابر پاداش یا جزای عظیم قرار می گیرد! پس چگونه خواهد بود وضع کسی که مسئولیت امّت را بر عهده دارد و باید حقوق یک جامعه را رعایت کند؟

هان! تنها به خدا باید تکیه داشت و پناه از او خواست ...

ص: 88

بیناترین مردم دربارة خویش و خیرخواه ترین مردم در امر دین و بندگان خدا، کسی است که به کتاب الهی و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همواره عمل کند و دربارة خدایی که خلافت را به او وانهاده و امامت مسلمانان را به او تفویض کرده است، بیندیشد، الفت مردم را فراهم آورد و حافظ خون و امنیّت آنان باشد ...

خداوند، باقی ماندن بر پیمان و بیعت با خلیفه را از تمامیّت امر اسلام قرار داده و مایة کمال و عزّت دین و صلاح مسلمانان شمرده است. خداوند به خلفای خویش الهام کرده است که برای بعد از خود، در پرتو این گزینش صحیح، مکر و حیلة تفرقه افکنان و دشمنان نافرجام می ماند.

آری! امیرالمؤمنین- مأمون- از آن زمان که بار خلافت بر دوش او نهاده شده، همواره تلخی و سنگینی آن را آزموده و خدا را در نظر گرفته است و زحمت ها را بر خود هموار کرده، بی خوابی ها کشیده و همیشه به عزّت دین و نابودی مشرکان و صلاح مردم و گسترش عدل و برپا داشتن قرآن و سنّت اندیشیده است.

این مسئولیت پذیری سبب شد تا شانه از زیر بار مسئولیت ها خالی نکند، چه این که می داند باید در برابر خدا پاسخگو باشد و دوست دارد به هنگام ملاقات پروردگار، خیرخواه دین و بندگان خدا شناخته شود و ولیعهدی برگزیده باشد که شایسته ترین مردم در تقوا و دین و علم و سرآمد مردم در اجرای احکام الهی باشد.

ص: 89

آری- مأمون- در این مسئلة مهم با خدا مناجات ها داشته و از او طلب خیر کرده و شب و روز از پروردگار خواسته است تا آنچه مورد رضای اوست، به وی الهام شود.

خلیفه در پی این راز و نیازها به تحقیقش در میان عباسیان و علویان پرداخت و به این جست و جو ادامه داد تا همگان را شناخت و تمامی دودمان را آزمود و از آن میان تنها«علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب» را شایسته ترین یافت و او را برای تصدّی این مسئولیت برگزید؛ چه این که فضل و شرافت، علم، ورع، زهد، دوری از دنیا و مردم داری او را دید و همگان را بر عظمت و بزرگی او متفّق یافت. اینجا بود که پیمان ولایتعهدی و خلافت بعد از خود را برای او منعقد ساخت، در حالی که به خیرخواهی خداوند تکیه داشت، زیرا خدا می داند که خلیفه از روی ایثار و خدمت به دین و ملاحظة اسلام و مسلمانان و به آرزوی سلامت و پایداری حق و نجات در قیامت این گام را برداشته است.

این گونه که امیرالمؤمنین- یعنی من که مأمون هستم- فرزندان، خاندان، نزدیکان، سرداران لشکر و کارگزارانش را فرا خواند و آنان شتابان و خرسند بیعت کردند و می دانستند که این اقدام امیرالمؤمنین- مأمون- اقدامی است. ایثارگرانه، چه این که طاعت خدا را بر علاقه خود به فرزندان،

ص: 90

نزدیکان و خویشانش ترجیح داده است و او را رضا نامید، چه این که مورد پسند امیرمؤمنان بود.

هان! ای خاندان امیرالمؤمنین- مأمون- و ای همة فرماندهان، سپاهیان و مسلمانان که در مدینه هستید، با امیرالمؤمنین- مأمون- و با علی بن موسی بیعت کنید. دست هاتان را برای بیعت پیش دارید و با آغوش گشاده از آن استقبال کنید و بدانید که امیرالمؤمنین در این امر، طاعت خدا را برگزیده و به مصلحت شما گام برداشته است.

خدا را شاکر باشید که این اندیشه و فکر را به امیرالمؤمنین الهام کرده است ... به سوی فرمانبری از خدا و امیرالمؤمنین شتاب کنید که اگر چنین کنید، امنیت خواهید یافت و از برکات آن بهره مند خواهید شد.

این عهدنامه را – مأمون به دست خود در تاریخ دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 ق به رشته تحریر درآورد.

در منابع تاریخی یاد شده است که مأمون از امام رضا علیه السلام خواست تا حضرت نیز در تأیید عهدنامه و پذیرش ولایتعهدی چند سطری بنویسد و امام پذیرفت و در پشت صفحه چنین مرقوم داشت.

بِسم اللهِ الَّرحمنِ الرَّحیم

سپاس خدای را که آنچه بخواهد، انجام دهد و کسی را یارای چون و چرا در کار او نیست. نگاه خیانت را- هر چند گذرا و سریع باشد- می داند و بر اسرار نهفتة سینه ها آگاه است.

درود بر پیامبر خدا- محمد صلی الله علیه و آله و سلم- خاتم انبیاء و بر خاندان پاکش باد.

آنچه در ذیل می آید، سخنان من- علی بن موسی- است.

فرمانروای مؤمنان- که خداوند به صداقت و پایداری بر حق یاری اش دهد و برای حرکت در راه رشد و رستگاری موفقش بدارد- حقّ ما را که دیگران نشناختند، به رسمّیت شناخت، رشته های خویشاوندی را(که میان علویان و عباسیان) گسسته شده بود، به هم پیوست و جان های بیمناک(از ستم خلفای پیشین) را آسودگی بخشید، بلکه به آنها حیات بخشید و نیازمندان را بی نیاز ساخت.

و در این کارها جویندة رضای پروردگار جهانیان بود و جز از او پاداش نمی خواست. به زودی خداوند جزای شاکران را خواهد داد و اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.

ص: 92

فرمانروای مؤمنان- مأمون- ولایتعهدی خویش و فرمانروایی بزرگ را برای من قرار داده است- البته اگر پس از او زنده باشم. از این پس، هر کس گره ای را که خداوند به محکم بستن، آن فرمان داده، بگشاید و رشته ای را که خداوند استحکام آن را می پسندد، بگسلد، حریم الهی را حرمت ننهاد و حرام خدا را حلال شمرده است؛ اگر با این کار بخواهد بر امام عیب گیرد و حریم اسلام پاره کند. پیشینیان نیز همین شیوه را پیشه ساخته، بر لغزش ها صبر کردند و بر ناگواری ها خرده نگرفتند تا دین به پراکندگی نینجامد و رشتة وحدت مسلمانان، گسسته نشود، چه این که دوران جاهلیت نزدیک بود و فرصت طلبان در صدد یافتن فرصت برای آشوبگری بودند.

من، خدا را بر خویش گواه گرفته ام که اگر زمامداری مسلمانان و خلافت را بر عهدة من نهاد، با همة مردم به طور کلی و با بنی عباس به ویژه، براساس فرمان خدا و رسول رفتار کنم. خونی بی گناه نریزم، ناموس و مال کسی را مباح نشمارم، جز به اجازت قانون الهی.

خدا را گواه گرفته ام که نهایت توانم را در انتخاب افراد لایق به کار گیرم. این، پیمانی است که با خدا بسته ام؛ پیمانی مؤکّد که مورد سؤال الهی خواهد بود، چنان که خدا فرموده است: «به عهد وفا کنید، زیرا عهد مورد سؤال واقع می شود.»

ص: 93

اگر روش دیگری در پیش گیرم- یا برخلاف عهد خویش- تغییری پدید آورم، سزاوار سرزنش و کیفر خواهم بود.

به خدا پناه می برم از خشم الهی و مشتاقانه به سوی او نظر دارم و عافیت را به من و همة مسلمانان ارزانی دارد.

امّا «جامعه» و «جفر» برخلاف این دلالت دارند و نمی دانم که سرانجام من و شما چیست!

«حکم تنها از آنِ خداست، حق را داستان می کند و حق و باطل را به بهترین گونه متمایز می سازد.» با این وصف- که می دانم فرصت زمامداری و خلافت نخواهم یافت- دستور فرمانروای مؤمنان- مأمون- را امتثال کرده و خشنودی او را برگزیدم، خداوند من و او را نگه دارد. خدای را بر این مطلب گواه می گیرم، چه این که گواهی او کافی است.

1. دریافت بیعت از مردم برای فرمانروایی خویش، به بهانة دریافت بیعت برای ولایتعهدی علی بن موسی علیه السلام

2. او خلافت را در ادامة رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مایة کمال دین معرفی می کند و به خلافت خویش، رنگ الهی و معنوی می بخشد.

3. در عهدنامه، خلیفه، انسانی مؤمن و مطیع پروردگار و دل سوزتر از همگان برای اسلام و مسلمانان معرفی شده است که خلافت به عنوان موهبتی الهی بر عهدة اوست.

4. طرح اطاعت خلیفه از خدا مقدمه ای است، برای اطاعت مردم از خلیفه و گردن نهادن به فرمان های او.

5. مأمون سعی دارد تا تمام حرکات و تصمیم گیری های خود را مبتنی بر شریعت، مصالح مسلمانان و مسئولیت دینی و الهی بشناساند و از این رو به آیات قرآن استناد می کند.

6. استناد مأمون به سخن خلیفة دوم و سعی وی در کاستن تعارض های مذهبی و همراه ساختن مجموعة اهل سنت، با حکومت خویش را می نمایاند.

7. مأمون حتّی ولایتعهدی و انتخاب ولیعهد را کاری الهی و مایه کمال و عزّت دین می شمارد.

ص: 95

1. مأمون، بر دوش کشیدن بار خلافت را مایه رنج و محنت خود می داند و چنین می نمایاند که اگر نبود مسئولیت در برابر خدا، این بار را به دوش نمی کشید!

2. او امام رضا علیه السلام را به عنوان شایسته ترین، عالم ترین، زاهدترین، باتقواترین و ... شخص برای ولایتعهدی برمی گزیند و به این صفات تصریح دارد تا غیرمستقیم خود را نیز دارای این صفات معرفی کند.

3. مأمون در تفویض ولایتعهدی به امام واژة «ایثار» را به کار برده و آن را تکرار نیز کرده است. در کاربرد این واژه، نوعی امتنان و منّت گذاری بر امام و علویان مشهود است و چنان که بعداً در تحلیل نوشتة امام شاهد خواهیم بود، این حرکت مأمون، انحراف عمیق عقیدتی و متضاد با بینش امامیّه است که حکومت را در اساس، حقّ امام می داند و دیگران را غاصب می شناسد.

علاوه بر این ها، نکته های دیگری نیز در عهدنامة مأمون قابل تأمل و دارای پیام منفی است که نیاز به دقت فزون تر دارد، از جمله تکیه وی به الهام و تکرار آن در موارد مختلف نامه، که خود می تواند واژه ای وهم آلود باشد؛ از جهتی بشری و عادی تلقی شود و از جهتی فوق بشری و دریافتی خاص تفسیر گردد(1)!

ص: 96

1. بیان یک ارزش، زیرا مأمون به هر حال، چه به حق و چه به ناحق بر جامعة اسلامی فرمان می راند.

عنوان «امیرالمؤمنین» هرگاه نظر به جنبة ارزشی داشته باشد، در نگاه شیعه، تنها زیبندة علی بن ابی طالب علیه السلام است که امامت و حکومتی به حق و الهی را بر عهده داشت، اما امام در این نوشته، آن را فقط به این دلیل به کار برده که در فرهنگ عمومی آن عصر به کار می رفته است و چنان که امروزه در فرهنگ جهانی، به ریاست جمهوری یک کشور، رئیس جمهور می گویند، هر چند با کودتای نظامی و با دیکتاتوری و به رغم مخالفت با مردم روی کار آمده باشد.

2. امام دو جمله دربارة مأمون دارد که در ظاهر دعاست، ولی از بی اعتمادی امام به صداقت ارزش خواهی مأمون حکایت دارد.

3. امام در جمله ای کوتاه سخن از حق اهل بیت دارد.

4. شکوه و دادخواهی امام از ستمی که به اهل بیت پیامبر در دورة خلافت خلفا شده است، خلفایی که به نام رسول الله بر کرسی فرمانروایی تکیه زدند و به فرزندان رسول خدا، سخت ترین شرایط زندگی را تحمیل کردند.

5. امام پیمان شکنان ولایتعهدی را حرمت شکنان حریم الهی معرفی می کند، در حالی که می داند نخستین کسی که این عهد را بشکند، شخص مأمون است.

ص: 98

1. تصریح امام به عمر کوتاه خود و تبیین به فرصت نیافتن برای استفاده از ولایتعهدی، می فهماند که آن حضرت با انگیزة شخصی، ولایتعهدی را نپذیرفته و تنها عامل پذیرش، اصرار مأمون بوده است.

در این پیشگویی، جلوه هایی از علم برتر امام نیز پیداست و با این حال، حکایت از رخدادی دارد که در آن، مورد ستم واقع می شود و خداوند باید در آن واقعه، داوری کند و حق و باطل را جدا سازد.

2. امام می داند که پذیرش ولایتعهدی و تسلیم در برابر پافشاری مأمون، برای برخی از شیعیان و آشنایان با مکتب اهل بیت سؤال انگیز خواهد بود، از این رو با جمله ای به ایشان یادآوری کرده است که پذیرش ولایتعهدی، بازگشت از اصول اعتقادی مکتب امامان نیست، بلکه مسالمت با خلفا در حدّ امکان، شیوه امامان پیشین نیز بوده است. چه این که این مسالمت از سر ناگزیری و به منظور حفظ مصالح برتر اسلام و مسلمانان، در دورة امامت علی بن ابی طالب و حسن بن علی و حسین بن علی علیه السلام- در مدت حکومت معاویه- و ... همواره بوده است.

3. نفی تلویحی ولایت مأمون و ردّ منت گذاری او، از جمله پیام های نهفته در نوشتة امام است؛ زیرا مأمون تفویض ولایتعهدی را ایثار خود می داند، ولی امام می فرماید:

«اگر خداوند ادارة امور مسلمانان را به من وانهاد ... » و یا در جای دیگر می فرماید: «من در برابر خداوند مسئول خواهم بود.» این گونه

ص: 99

اشارات امام و انتساب موضوع به خداوند، در جهت بی رنگ ساختن نقش مأمون و به هیچ گرفتن ادعاهای اوست(1).

بتوانند، از حدّی که فضل برایش تعیین کرده بود، تجاوز کند و در صورت گذشتن از حد می یابد بهای آن را که برکناری از کار و یا نابودی بود، بپردازد.

تنها کسی که فضل نتوانست بر او چیرگی یابد و بر افکار او فرمانروایی کند، امام رضا علیه السلام بود، آن حضرت از نزدیک شاهد اعمال مشکوک فضل بود و می کوشید مأمون را به خطری که بر اثر کارهای فضل و یارانش متوجه اوست، آگاه سازد. لیکن مأمون نمی خواست به کسی که حکومت او را از خطر نجات داده و خلافت از دست رفته را به او باز گردانیده، اظهار بدگمانی کند؟، به ویژه این که گردباد فتنه هایی که از بغداد وزیدن گرفته و موجب شده بود او را از خلافت خلع کنند و دیگری را بدین منصب برگزینند، به او رسیده بود.

خلافت از خاندان عباسی، از مأمون نفرت و انزجار پیدا کردند، فضل بن سهل بروز این فتنه ها را از مأمون پنهان می داشت و در اخفای آنها سخت می کوشید تا مبدا نظر مأمون درباره او و برادرش دگرگون شود.»

زمانی که هرثمه از مأموریت خود به خراسان بازمی گشت فضل می دانست وی بر آن است که مأمون را از حقایق اوضاع آگاه گرداند و مأمون هم به گفتار او اعتماد دارد، لذا نزد مأمون از او به سختی بدگویی و سعایت کرد تا آن حد که نظر مأمون درباره هرثمه دگرگون شد؛ بدون این که به سخن او گوش دهد وی را کشت، در نتیجه نفرت و انزجار شیعیان و مردم بغداد بالا گرفت، و فتنه ها فزونی یافت، فرماندهان نظامی این جریان ها را میان خود مطرح کردند، و درباره آنها به گفتگو پرداختند و چون قادر نبودند پیام خود را به آگاهی مأمون برسانند، نزد امام رضا علیه السلام حاضر شدند و درخواست کردند که آن حضرت مأمون را از چگونگی اوضاع آگاه فرماید، امام علیه السلام مأمون را از فتنه ها و جنگ هایی که در عراق جریان داشت، مطلع کرد و به او فرمود که مردم از مقام و موقعیتی که به فضل و حسن داده و همچنین از واگذاری منصب ولایتعهدی به او ناخشنودند و به دشمنی با او برخاسته اند، مأمون عرض کرد: چه کسی جز شما از این جریان ها آگاه است؟ امام علیه السلام فرمود: یحیی بن معاذ، عبدالعزیز بن عمران و جز این دو بسیاری از فرماندهان برجسته نظامی اینها را می دانند.

ص: 102

مأمون آنان را احضار کرد و قضایا را پرسید، آنها نخست از او امان خواستند و سپس آنچه را به امام رضا علیه السلام معروض داشته بودند، به آگاهی مأمون رسانیدند(1).

درآمدن به حمّام به اتفاق فضل، با احتیاط و نرمش رد فرمود و شاید قسمت اخیر این خبر آشکارا دلالت داشته باشد بر این که این نامه توطئه ای از جانب مأمون بوده تا فضل و امام علیه السلام را ترور کند و هر دو را از میان بردارد، وگرنه چرا با این که امام علیه السلام از مأمون خواست که فضل را از درآمدن به حمام بازدارد، او در این باره خودداری کرده و به او چیزی نگفت؟!

غیر مخلصانه فضل به طور قطع به چنین وضعی خواهد انجامید، اضافه بر این که فضل مرتکب ستم ها و اعمال جنایت کارانه ای می شد که جامعه اسلامی از آثار شوم آن کارها در رنج بود و امام علیه السلام در قبال اعمال غیرمسئولانه او، احساس مسئولیت می کرد و وسیله ای در اختیار آن حضرت نبود که بتواند از سوء رفتار و کردار ناشایسته او جلوگیری کند، جز این که مأمون را بر چگونگی اوضاع آگاه سازد و پرده از کارهای او بردارد.

امام علیه السلام ضمن گفتگوی خود با مأمون، این نکته را توضیح داده و فرموده است: «ای امیرالمؤمنین دربارة امّت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آنچه خداوند سرپرستی آن را به تو داده و تو را بدان مخصوص داشته است، از خدا بترس، زیرا تو امور مسلمانان را تباه ساخته ای و کارها را به دیگری واگذار کرده ای، که در میان آنان غیر از آنچه خدا حکم کرده است، فرمان می دهد(1).»

بی شک برای امام علیه السلام موقعیت و مقام، مهم نیست و آنچه از همه چیز بیشتر اهمیت دارد، حفظ وحدت مسلمانان و قدرت و انسجام آنهاست در برابر دشمنانی که در داخل و خارج در کمین آنها نشسته اند و همچنین بسط عدالت اجتماعی در میان طبقات مختلف مردم و دفع کابوس ستم از آنهاست. از این رو امام علیه السلام به مأمون اندرز می دهد که آشوب ها را سرکوب و فتنه ها را خاموش کند.

ص: 106

آشکار است که انجام این امر جز از طریق برطرف کردن انگیزه ها و از میان بردن علت ها میسر نیست و از جمله این انگیزه ها ولایتعهدی آن حضرت است که مقرون به مصالح حکومت نبوده و اگر هم مصالحی در این باره وجود داشته منتفی شده است، بنابراین از همین جا می توانیم دریابیم که موقعیت و مقام، مادامی که با مصالح عالی اسلامی سازگار نباشد، از نظر امام علیه السلام هیچ گونه ارزشی ندارد.

به همین سبب است که امام علیه السلام در هنگام پذیرش ولایتعهدی، اصل مشارکت در مسئولیت های حکومت را رد می کند، ولی می پذیرد که از دور و بدون هرگونه دخالت در امور و قبول مسئولیت، طرف مشورت باشد و این خودداری و پرهیز امام علیه السلام برای این است که نمی خواهد قسمتی از مسئولیت مظالم و جنایاتی را که حکومت مرتکب می شود، به عهده بگیرد و به عنوان این که آن حضرت، یکی از اعضای دستگاه حاکم است، این مظالم و جنایات به نام او واقع شود. لیکن امام علیه السلام به خود اجازه نداد که از قبول مسئولیت ارشاد و مشورت آنها سرباز زند، زیرا از این طریق می توان ستم را دفع و خطر را تضعیف و تجزیه را از مسلمانان برطرف کرد.

بدیهی است همکاری در حد شور و ارشاد، با اصل اعتقادی امام علیه السلام مبنی بر عدم مشروعیت حکومت، هیچ گونه منافات ندارد، زیرا اصل اعتقادی این است که این حکومت ها براساس غصب قدرت و سلب حاکمیت از کسانی که شرعاً شایستگی و استحقاق آن را دارند، تشکیل شده است و در اینجا موضوع حکومت، مورد نظر امام علیه السلام نیست، بلکه آنچه منظور نظر

ص: 107

است،

رعایت مصالح اسلام و حفظ و وحدت مسلمانان و دفع شرارت فتنه انگیزان و دشمنان است و این هم یکی از ویژگی های امام است که هرگز مصالح اسلام را برای حفظ عوامل و مراکز قدرت فدا نمی کند.

و ما مشاهده می کنیم امامان علیهم السلام در دوران های مختلف، با این که معتقد به عدم مشروعیت حکومت های زمان خود بودند، با آنها به طریق مسالمت می زیستند و از درگیری با آنها دوری می جستند و این تنها به ملاحظه رعایت مصالح مسلمانان بوده است و بس(1).

مأمون گفت: «اختیار با شماست، هر طور می خواهی عمل کن.»

بامداد روز عید، سران سپاه و طبقات اعیان و اشراف و سایر مردم، طبق معمول و عادتی که در زمان خلفا پیدا کرده بودند، لباس های فاخر پوشیدند و خود را آراسته بر اسب های خود زین و یراق کرده، پشت در خانة امام، برای شرکت در نماز عید حاضر شدند، سایر مردم نیز در کوچه ها و معابر خود را آماده کردند و منتظر موکب با جلالت مقام ولایت عهد بودند که در رکابش حرکت کرده به مصلی بروند. حتی عدّة زیادی مرد و زن در پشت بام ها آمده بودند تا عظمت و شوکت موکب امام را از نزدیک مشاهده کنند و همه منتظر بودند که در خانة امام باز و موکب همایونی ظاهر می شود.

از طرف دیگر حضرت رضا همان طور که قبلاً از مأمون پیمان گرفته بود، با این شرط حاضر شده بود. در نماز عید شرکت کند که آن طور مراسم را اجرا کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام اجرا می کردند، نه آن طور که بعدها خلفا عمل کردند. لهذا اول صبح غسل کرد و دستار سپیدی بر سر ببست، یک سر دستار را جلو سینه انداخت و یک سر دیگر را میان دو شانه، پاها را برهنه کرد، دامن جامه را بالا زد و به کسان خود گفت شما هم این طور بکنید. عصایی در دست گرفت که سر آهنین داشت. به اتفاق کسانش از خانه بیرون آمد و طبق سنت اسلامی در این روز، با صدای بلند گفت:

«الله اکبر»، «الله اکبر»

ص: 109

جمعیت با او به گفتن این ذکر هم آواز شدند و چنان جمعیت با شور و هیجان هماهنگ تکبیر گفتند که گویی از زمین و آسمان و در و دیوار این جمله به گوش می رسید. لحظه ای جلو در خانه توقف کرد و این ذکر را با صدای بلند گفت: «الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر علی ماهدانا، الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمهًْ الانعام، الحمد الله علی ما ابلانا»

تمام

مردم با صدای بلند هماهنگ یکدیگر این جمله را تکرار می کردند، در حالی که همه به شدت می گریستند و اشک می ریختند و احساسات شان به شدّت تهییج شده بود، سران سپاه و افسران که به لباس رسمی آمده بر اسب ها سوار بودند و چکمه به پا داشتند، خیال می کردند مقام ولایتعهد با تشریفات سلطنتی و لباس های فاخر و سوار بر اسب بیرون خواهد آمد. همین که امام را در آن وضع ساده و پیاده و توجه به خدا دیدند، آنچنان تحت تأثیر احساسات خود قرار گرفتند که اشک ریزان صدا را به تکبیر بلند کردند و با شتاب خود را از مرکب ها به زیر افکندند و بی درنگ چکمه ها را از پا در آوردند. هر کس چاقویی می یافت تا بند چکمه ها را پاره کند و برای باز کردن آن معطل نشود، خود را از دیگران خوشبخت تر می دانست طولی نکشید که شهر مرو پر از ضجّه و گریه شد، یکپارچه احساسات و هیجان و شور و نوا شد. امام رضا علیه السلام بعد از هر ده گام که برمی داشت، می ایستاد و چهار بار تکبیر می گفت و جمعیت با صدای بلند و با گریه و هیجان او را مشایعت می کردند.

جلوه

و شکوه معنا و حقیقت چنان احساسات مردم را برانگیخته بود که جلوه ها و شکوه های مظاهر مادی- که مردم انتظار آن را می کشیدند- از خاطره ها محو شد. صفوف جمعیت با حرارت و شور به طرف مصلی حرکت می کرد.

ص: 110

خبر به مأمون رسید. نزدیکانش به او گفتند: اگر چند دقیقة دیگر این وضع ادامه پیدا کند و علی بن موسی به مصلی برسد، خطر انقلاب هست. مأمون بر خود لرزید. فوراً فرستاده نزد حضرت فرستاد و تقاضا کرد که برگردید، زیرا ممکن است ناراحت بشوید و صدمه بخورید. امام کفش و جامة خود را خواست و پوشیده و مراجعت کرد و فرمود:

«من که اول گفتم از این معذورم بدارید(1)

(2).»

بد نیست بدانید که به علت خشکسالی و نباریدن باران و درخواست مأمون برای نماز طلب باران(استسقاء) از حضرت رضا علیه السلام، روز دوشنبه به صحرا رفتند و با درخواست باران از ایزد متعال و استجابت او، نزولات آسمانی باریدن گرفت(3).

«مأمون به من دستور داد ناخن ها یم را از حد معمول درازتر نگه دارم و این را به کسی اظهار نکنم، من چنان کردم، سپس مرا احضار کرد و چیزی شبیه تمر هندی به من داد و گفت: این را با هر دو دست خود نرم کن، من همین کار را کردم، پس از آن از جا برخاست و رفت و بر امام علیه السلام وارد و به او عرض کرد حالت چگونه است؟

امام فرمود: امیدوارم خوب باشم.

مأمون عرض کرد: من هم به حمد خدا امروز خوبم، آیا امروز کسی از پرستاران نزد شما آمده است؟»

امام علیه السلام فرمود: نه!

مأمون خشمناک شد و به غلامان فریاد زد که آب انار حاضر کنید که از آن نمی توان بی نیاز بود. سپس مرا صدا کرد و گفت: یک دانه انار بیار و چون آوردم، گفت: به دست خود آب آن را بگیر و چون آب آن را گرفتم، مأمون آن را به امام رضا علیه السلام خورانید و همین سبب شهادت آن حضرت شد و دو روز پس از آن وفات فرمود(1).

از ابوصلت هروی نقل شده که گفته است: «هنگامی که مأمون از نزد امام رضا علیه السلام بیرون رفت من بر او وارد شدم، به من فرمود ای اباصلت کار خود را کردند و شروع به حمد و ثنای الهی فرمود(2).»

محمد بن جهم روایت کرده است که امام رضا علیه السلام انگور را دوست می داشت، مقداری از آن را تهیّه و در تَه دانه های انگور سوزن فرو کردند و

ص: 112

چند روزی به همان حال نگه داشتند سپس سوزن ها را جدا کردند و انگور را نزد امام علیه السلام آوردند.

آن حضرت از آن تناول فرموده و به همین علت به شهادت رسید و گفته شده که سم مزبور بسیار لطیف و ناپیدا بوده است(1) (2).

«وفات آن حضرت در طوس در ده سناباد از دهات نوغان اتفاق افتاده و در خانه حمید بن قحطبه در قبّه ای که گور هارون در یک سمت آن قرار دارد، نزدیک قبله دفن شده است(3).»

«هنگامی که امام رضا علیه السلام وفات یافت، مأمون مرگ آن حضرت را بلافاصله اعلام نکرد، و جنازه آن حضرت را یک روز و یک شب نگه داشت، سپس محمد بن جعفر بن محمد و گروهی از آل ابی طالب را احضار کرد و جسد مبارک امام علیه السلام را صحیحاً بدون این که اثری بر آن باشد، به آنان نشان داد و پس از آن گریست.»

و گفت ای برادر! بر من دشوار است که تو را به این حالت ببینم، در حالی که آرزو می کردم که من پیش از تو بمیرم اما خداوند آنچه می خواهد می کند، مأمون بی تابی و اندوه بسیاری از خود نشان داد و جنازه آن حضرت را بر دوش گرفت و تا محل دفن و جایی که امروز زیارتگاه، آن حضرت است، تشییع کرد(4).

ص: 113

«... پیش از آن که قبر کنده شود، مأمون حاضر شد و دستور داد که در کنار پدرش قبر آن حضرت حفر شود. سپس رو به جانب ما کرد و گفت: صاحب این جنازه برای من حدیث کرد که قبری که برای او کنده می شود، در آن آب و ماهی نمایان خواهد شد. قبر را حفر کنید، چون حفر کردند و لحد آماده شد، آب در آن جوشید و ماهی در آن ظاهر شد، سپس آب فرو نشست و امام رضا علیه السلام در آن دفن شد(1)

(2).»

مشهورترین و قوی ترین نظر در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 ق می باشد و آن گرامی در هنگام شهادت، پنجاه و پنج سال از عمر پر برکتش می گذشته است(3) (4).

عقیده بودند که خلیفه حضرت را مسموم ساخته است(1)اهمیت این امر از آن روست که مردم حاضر در محیط زندگی امام، بیش از دیگران موقعیت و شرایط سیاسی امام و مأمون را درک می کرده اند.

عبدالله بن موسی در نامه ای که آن روز به مأمون نگاشت، به این اقدام خلیفه تصریح کرده، او را عامل قتل معرفی می کند(2).

از ابوالصلت هروی نیز سؤال شد: چگونه مأمون به قتل امام رضا علیه السلام تن داد، با این که وی را احترام می کرد و او را به عنوان ولیعهد پس از خود برگزید؟!

ابوالصلت ضمن تأیید قتل امام رضا علیه السلام به دست شخص خلیفه اظهار داشت:

اگر خلیفه، امام را احترام و اکرام می کرد، از آن جهت بود که به برتری شیخ صدوق امام آگاه و معترف بود و اگر ولایتعهدی را به او تفویض کرد، برای آن بود تا با این عمل وانمود سازد که حضرت، دنیاطلب است، در نتیجه، از توجه مردم به حضرت کاسته شود؛ هر چند چنین نشد، بلکه با تشکیل محافل علمی، چهرة امام و شخصیت علمی او بر همگان روشن گردید و روز به روز از موقعیت خلیفه کاسته شد تا جایی که دوست و دشمن، امام را شایستة خلافت می دانستند. این امر به خلیفه گران آمد و بر کینه و حسادت او نسبت به حضرت افزود. به ناچار حیله ای اندیشید و امام را مسموم کرد و به شهادت رساند(3).

ص: 115

شهادت امام به وسیلة مأمون، مظلومیتی بود که به تاریخ شیعه و اهل بیت افزوده شد و بیت دیگری بود که بر قصیدة شاعران آزاده و حقیقت طلب افزوده گردید و در ادبیات حماسی بازتاب یافت(1).

علاوه بر این، در مصادر تاریخی، سخن از قیام هایی به میان آمده که در پی شهادت حضرت و به عنوان خون خواهی او بر پا شده است.

احمد بن موسی، برادر امام علیه السلام با همراهی حدود سه هزار تن، و به نقل دیگر دوازده هزار تن، برای خون خواهی حضرت، بغداد را ترک گفت و در شیراز با فرماندار منتخب حکومت عباسی درگیر شد(2) و به همراه برادرش محمد عابد در آن دیار به شهادت رسید(3) (4).

1. گزارش هایی که شاهدان و گواهان موثّق از جزئیات و چگونگی شهادت امام ثبت کرده اند.

برای هر کدام از طبقات بالا روایتی نقل می کنیم:

در سخنانی که میان امام و مأمون پیش از ولایت عهدی گذشت از جمله دلایل امام برای نپذیرفتن ولایتعهدی این بود که: پدرم از پدر و اجداد گرامی اش نقل کرده است که جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دربارة من فرمود:

من قبل از تو(ای مأمون) به وسیلة سم و مظلومانه به شهادت خواهم رسید و اگر اجازه داشتم، می گفتم که کشندة من کیست(1).

در حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است: «تُقتَلُ حَفَدَتی بِأرضِ خُراسان»

یعنی: فرزندی از فرزندانم در زمین خراسان کشته خواهد شد.

در روایتی از امام رضا علیه السلام چنین آمده است: به خدا سوگند، هیچ یک از ما نیست، جز این که به شهادت رسیده است.

به ایشان گفته شد: شما را چه کسی خواهد کشت؟ امام فرمود: بدترین مردم زمانم، مرا با سمّ می کشد(2).

آخرین موردی که امام از ویژگی های شهادت خود سخن گفته، اندک زمانی پیش از وفات بوده است که حقایقی را به دو تن از محرمان راز «اباصلت هروی» و «هرثمه بن اعین» بیان داشته و از جمله فرموده است: اینک هنگام بازگشت من به سوی خدا فرا رسیده و زمان آن است که به جدم رسول

ص: 117

خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پدرانم بپیوندم. طومار زندگی ام به انجام رسیده است. این طاغی(مأمون) تصمیم گرفته است تا با انگور و انار مسموم مرا به قتل رساند(1)

(2).

ایشان هنگام شهادت اختلاف است، برخی 47(1)،

49(2)، 50(3) و 53(4)

سالگی را سنّ امام به هنگام شهادت، ثبت کرده اند.

آن حضرت در دوران خلافت مأمون عباسی در طوس، در روستایی به نام سناباد که از توابع شهر نوقان می باشد، به شهادت رسیده و به دستور مأمون کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد(5).

و برخی نیز مانند ابن اثیر شافعی(1)،

ابوالغداء دمشقی شافعی(2)،

ابن کثیر دمشقی شافعی(3)،

شمس الدین ابن خلکان شافعی(4)،

این سخن را قبول می کنند. در مقابل کسانی همچون یافعی شافعی، مسکویه و محمد خواجه پارسای حنفی، با نگاه تردید به کلام ابن جریر طبری شافعی، نگریسته و بین وفات و شهادت امام توقف کرده اند.

یافعی شافعی: سبب رحلت امام، بنا بر آنچه که گفته شده، این است که بر اثر خوردن انگور زیاد این اتفاق افتاده و همچنین گفته شده است که ایشان مسموم شده اند(5).

محمدخواجه پارسا حنفی نیز با نقل سخنان مخالف و موافق در مورد شهادت یا وفات امام، توافق کرده و از اظهار نظر کردن خودداری می کند(6).

برخی دیگر نیز مرگ ناگهانی امام را ناشی از مسموم شدن امام به وسیله انار یا انگور دانسته، اما سخنی از قاتل امام به میان نمی آورند. همانند ابن حجر هیثمی مالکی و فضل بن روزبهان خنجی اصفهانی حنفی(7).

ص: 120

در ادامه کسانی همچون مسعودی شافعی، مقریزی و از معاصران دکتر ترمانینی با قبول داشتن مسموم شدن امام، مأمون را با شک و تردید، قاتل امام معرفی می کنند.

مسعودی شافعی می گوید: در دوران خلافت مأمون، امام رضا علیه السلام در طوس مسموم شدند(1).

مقریزی می نویسد: مأمون متهّم است که با انگور، امام رضا را مسموم نمود(2).

تومانینی می گوید: گفته اند که مأمون به وسیله سم، امام رضا را مسموم کرد(3) (4).

اما در مقابل، بسیاری از مورخین و محدثین به نام، همچون محمدبن علی حلبی، ابن حبّان بُستی شافعی، سمعانی شافعی(5)،

صَفَدی شافعی، ابوالفرج اصفهانی، حاکم نیشابوری شافعی، ابن صباغ مالکی، ثسبلنجی شافعی(6)،

میرمحمد بن سید برهان الدین میرخواند شافعی(7)، غیاث الدین شافعی خواند میر و عباس بن علی مکی(8)

با صراحت مأمون را قاتل امام رضا علیه السلام معرفی می کنند.

ص: 121

محمد بن علی حلبی می گوید: مأمون به وسیله سمّ، امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانید(1).

ابن حبّان بُستی شافعی می نویسد: مأمون به وسیله شربتی که به امام نوشانید، آن حضرت را به شهادت رساند(2).

و در جای دیگر می گوید: امام به وسیله آب انار مسموم و به شهادت رسید(3).

صفدی شافعی می نویسد: روزگار امام با مأمون چنان گذشت که بالاخره آن حضرت را به وسیلة انار، مسموم کرد تا نظر بنی عباس را جلب نماید(4).

ابوالفرج اصفهانی می گوید: مأمون، علی بن موسی الرضا را ولیعهد خود قرار داد و بعد از آن با دسیسه ایشان را مسموم کرد(5) (6).

هوای آن سرزمین استفاده کنند. برای مأمون در روی چشمه جایگاه زیبایی از چوب آماده کردند. در آنجا می ایستاد و صفای آب را تماشا می کرد. روزی سکّه ای در آب انداخت که نوشتة آن از بالا آشکارا خوانده می شد و آب آن به قدری سرد بود که کسی نمی توانست دست خود را در میان آن نگه دارد، وقتی که مأمون در تماشای آب غرق بود، یک ماهی بسیار زیبا به اندازة نصف طول دست، مانند شمشی نقره ای آشکار شد.

مأمون گفت: هر کس این را بگیرد یک شمشیر جایزه دارد. یکی از سربازان، خود را در آب انداخت و ماهی را گرفت و بیرون آورد. همین که بالای تخت به جایگاه مأمون رسید، ماهی به شدّت خود را تکان داد و از دست او خارج شد و در آب افتاد، بر اثر افتادن ماهی، مقداری آب بر سر و صورت و زیر گلوی مأمون ریخته شد.

ناگهان، لرزشی بی سابقه او را فرا گرفت.

سرباز برای مرحله دوم در آب رفته، ماهی را گرفت؛ دستور داد: آن را بریان کنند، ولی لرزش به اندازه ای شدّت یافت که هر چه لباس زمستانی بر او می پوشاندند و لحاف بر او می انداختند آرام نمی شد و فریاد می کشید سرما، سرما!

پس از آن، در اطرافش آتش زیادی افروختند؛ باز گرم نشد؛ ماهی بریان را برایش آوردند. آن قدر ناراحتی به او فشار آورده بود که نتوانست ذرّه ای از آن بخورد.

معتصم، برادر مأمون، پزشکان سلطنتی(ابن ماسویه و بختیشوع) را حاضر کرد و از آنان درخواست کرد تا مأمون را معالجه نمایند آنها نبض او را گرفته،

ص: 123

گفتند:

ما از معالجه او عاجزیم. این بحران حال و حرکات نبض، مرگ او را مسلّم می کند و تاکنون در طبّ، چنین مرضی پیش بینی نشده است.

حال مأمون بسیار آشفته شد و از بدنش عرقی مانند روغن زیتون خارج شد. در این هنگام گفت: مرا بر بلندی ببرید تا مرتبه ای دیگر سپاه و سربازانم را ببینم.

شب بود، مأمون را به جای بلندی بردند. چون چشمش به سپاه بی کران در خلال شعاع آتش هایی که در کنار خیمه ها افروخته بودند و به رفت و آمد سربازان افتاد، دست بلند کرد و گفت: «یا مَن لایزول مُلکِه اِرحَم مَن قَد زالَ مُلکُه» ای کسی که پادشاهی او را زوالی نیست، بر کسی که پادشاهی اش به پایان رسیده رحم کن!

او را به جایگاهش برگرداندند.

معتصم، مردی را گماشت تا شهادت تلقینش کند.

آن مرد در حالی که با صدایی بلند کلمه شهادت می گفت، ابن ماسویه گفت: فریاد مکش! مأمون، الآن(با این حالی که دارد) بین پروردگار خود و مانی(نقاش معروف) فرق نمی گذارد.

در این موقع چشمانش که بسیار درشت و قرمز شده بود- و انسان از نگاه کردنش وحشت داشت- باز شد و می خواست ابن ماسویه را با دست های خود در هم فشارد؛ ولی قدرت نداشت.

در این حال، ماهی را نخورده، از دنیا رفت و در محلی به نام طرطوس(1) دفن شد(2) (3).

ص: 124

نظامی و نمودها و اصل های دیگر می خوانیم تا آشنایی بیشتری نسبت به آن امام همام پیدا نماییم:

غروب می کرد، باز تجدید وضو می کرد و سه رکعت نماز مغرب به جای می آورد(باز هم ساعتی نماز می خواند) ... و سپس به افطار می پرداخت و سپس استراحت می نمودند تا ثلثی از شب بگذرد، بعد برمی خاست و نماز عشا را شروع می کرد و ...(1)

«پروردگارا! اگر از تو فرمان برم، حمد و سپاس مخصوص توست و اگر نافرمانی کنم، حجت و عذر برای من نخواهد بود، من و دیگران در احسان تو کاره ای نیستیم. نیکی که به من رسد، از جانب تو است. پروردگارا! مردان و زنان مؤمن در مشرق و مغرب را بیامرز(1).»

1. در دعا از مضامین بلند توحیدی استفاده می کرد.

در یکی از ادعیه می فرماید: «یا من دلنی علی نفسه و ذلّل قلبی بتصدیقه، اسئلک الأمن و الایمان فی الدنیا و الآخرهًْ(2)

(3)»

همچنان به دلاکی او ادامه داد(1).

این یک نمونه از برخورد متواضعانه آن حضرت با افرادی است که آنها را نمی شناخت(2).

این دویست دینار را بگیر و در مخارج راهت استفاده کن و از آن تبرک بجوی و لازم نیست به اندازة آن از طرف من صدقه بدهی، برو که مرا نبینی و من نیز تو را نبینم.

آن مرد دینارها را گرفت و رفت، حضرت به اتاق اول آمد؛ به حضرت عرض کردند: شما خیلی به او لطف کرده و مورد عنایت خویش قرار دادید، چرا خود را پشت در نهان کردید که هنگام گرفتن دینارها شما را نبیند؟

امام

فرمود: به خاطر این که شرمندگی نیاز و سؤال را در چهرة او نبینم...(1) (2)

علیه السلام بدی او را می گوید و تقاضای اعدام او را می کند. لذا به مأمون گفت: «تو را به خدا و به حق خدمتی که به پدرت، هارون الرشید کردم، آنچه این مرد (امام علیه السلام) بر تو گفت در حق من انجام نده!»

مأمون گفت: همین طور خواهم کرد؛ او از من خواسته بود تو را ببخشم، ولی چون تو خودت مرا سوگند دادی آنچه را او گفته انجام ندهم، سرنوشت شومی در انتظار تو خواهد بود و او را اعدام کرد(1)!

«ما خانواده چنین ما خانواده چنان». امام متوجه گفتار زید شد. ناگهان نگاه تند و فریاد «یا زید!» امام، زید و همة اهل مجلس را متوجه کرد، فرمود: «ای زید! حرف های بقال های کوفه باورت آمده و مرتب تحویل مردم می دهی؛ این ها چه چیز است که به مردم می گویی؟! آن که شنیده ای خداوند ذرّیة فاطمه را از آتش جهنم مصون داشته است، مقصود فرزندان بلافصل فاطمه یعنی حسن و حسین و دو خواهر ایشان است. اگر مطلب این طور است که تو می گویی و اولاد فاطمه وضع استثنایی دارند و به هر حال آنها اهل نجات و سعادتند، پس تو نزد خدا از پدرت موسی بن جعفر گرامی تری، زیرا او در دنیا امر خدا را اطاعت کرد، قائم الیل و صائم النهار بود و تو امر خدا را عصیان می کنی و به قول تو هر دو، مثل هم اهل نجات و سعادت هستید. پس بُرد با تو است، زیرا موسی بن جعفر عمل کرد و سعادتمند شد و تو عمل نکرده و رنج نبرده گنج بردی. علی بن الحسین زین العابدین می گفت: نیکوکار ما اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دو برابر اجر دارد و بدکار ما دو برابر عذاب- همان طور که قرآن دربارة زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم تصریح کرده است- زیرا آن کسی از خاندان ما که نیکوکاری می کند در حقیقت دو کار کرده:

یکی این که مانند دیگران کار نیکی کرده، دیگر این که حیثیت و احترام پیغمبر را حفظ کرده است. آن کس هم که گناه می کند، او دو گناه مرتکب شده است؛ یکی این که مانند دیگران کار بدی کرده، دیگر این که آبرو و حیثیت پیغمبر را از بین برده است.»

ص: 140

آن گاه امام رو کرد به حسن بن موسای و شّاء بغدادی- که از اهل عراق بود و در آن وقت در جلسه حضور داشت- و فرمود «مردم عراق این آیة قرآن را: «اِنَّهُ لَیسَ مِنْ اَهلِکَ إنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صالح» چگونه قرائت می کنند؟

یابن رسول الله! بعضی طبق معمول «إنَّهُ عملٌ غیرُ صالح(1)» قرائت می کنند، اما بعضی دیگر که باور نمی کنند، خداوند پسر پیغمبری را مشمول قهر و غضب خود قرار می دهد، آیه را «انه عملُ غیر صالح(2)»

قرائت می کنند و می گویند او در واقع از نسل نوح نبود؛ خداوند به او گفت: ای نوح! او از نسل تو نیست، اگر از نسل تو می بود من به خاطر تو او را نجات می دادم. امام فرمود: «ابداً این طور نیست! او فرزند حقیقی نوح و از نسل نوح بود. چون بدکار شد و امر خدا را عصیان کرد، پیوند معنوی اش با نوح بریده شد.»

به نوح گفته شد این فرزند تو ناصالح است، از این رو نمی تواند در ردیف صالحان قرار گیرد. موضوع ما خانواده نیز چنین است. اساس کار، پیوند معنوی و صلاح عمل و اطاعت امر خداست هر کس خدا را اطاعت کند از ما اهل بیت است، گو این که هیچ گونه نسبت و رابطة نسلی و جسمانی با ما نداشته باشد و هر کس گنهکار باشد از ما نیست، گو این که از اولاد حقیقی که نسب و نسبت آنان با بانوی دو عالم حقیقی و صحیح باشد، همین خود تو که با ما هیچ گونه نسبی نداری، اگر نیکوکار و مطیع امر حق باشی از ما هستی(3) (4).

ص: 141

دستش را دراز کرد تا چراغ را درست کند، امام رضا علیه السلام دست او را کنار زد و خود مشغول درست کردن چراغ شد و به میهمان فرمود: «ما قومی هستیم که میهمان را به کار نمی گیریم(1).»

صعصعهًْ بن صوحان رفت، وقتی خواست از نزد او برگردد به صعصعه فرمود: «از این که به عیادت تو آمدم به برادران خود افتخار مکن! از خدا بترس و پرهیزکار باش و برای خداوند تواضع و فروتنی کن! خدا تو را رفعت می بخشد(1) (2).»

«شما را معطل کردم چون ادعا می کنید شیعة امیرالمؤمنین علی علیه السلام هستید، ولی در بیشتر اعمالی که انجام می دهید با امیرالمؤمنین علی علیه السلام مخالفت می کنید؛ شما در انجام واجبات کوتاهی کرده و نسبت به رعایت حقوق برادران دینی خویش بی توجهی می کنید؛ آنجا که نباید تقیه کرد، تقیّه می کنید و آنجا که باید تقیه کنید، تقیه را ترک می کنید.» این جمع توبه کردند و قول دادند شیعة امیرالمؤمنین علیه السلام باشند.

عرض کردم: فدایت شوم این مرد را می شناسی؟ شما که تاکنون به این منطقه قدم نگذاشته ای.

فرمود: مگر نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام بر ما پیشوایان عرضه می شود. هر گاه کوتاهی داشته باشند، از پروردگار تقاضا می کنیم از آن چشم پوشی نماید و هر کار خیری را انجام داده است، از خداوند درخواست می کنیم اجر آنها را بدهد(1) (2).

مأمون را از این کار برشمرد و بدون واهمه، نیّت های شوم و پلیدش را متذکر شد. کارگزاران مأمون هم مانند خلیفه، هیچ گاه نتوانستند با تملق و چاپلوسی و با تهدید و قدرت نمایی، نظر مساعد امام را جلب نمایند.

روزی فضل بن سهل(وزیر مأمون) نامه ای را که شامل بخشش ها و منصب های اهدایی خلیفه بود، نزد امام رضا علیه السلام قرائت نمود و چنین گفت:

«شما که ولیعهد مسلمانان هستید، سزاوارتر است که همسان با عطایای مأمون، مرا مشمول بخشش های خود نمایید.»

امام علیه السلام فرمودند:

«ای فضل! اگر تقوای الهی پیشه کنی و از مخالفت اوامر او برای همیشه بپرهیزی، همانند آنچه در این نامه آمده ما نیز به تو می دهیم(1).»

هرگز ندیدم که آب دهان بیندازد و یا در خندیدن قهقهه کند، بلکه خندیدن او به تبسم بود(1).»

قرارداد چیزی به او بدهی هر چه کم و ناچیز باشد، متوجه می شود اضافه داده ای، سپاسگذار خواهد بود(1) (2).

در خصوص شخصیت علمی امام هشتم علیه السلام کافی است از حجت خدا و امام معصوم، امام کاظم علیه السلام بشنویم که می فرماید: «از پدرم امام صادق علیه السلام شنیدم که به من فرمود: عالم و دانشمند آل محمد در صلب تو است و کاش من او را درک می کردم(1).»

و

مناسب با زمان و مکان استفاده می نمود، لذا حرکت فکری و سیرة علمی امام رضا علیه السلام را در طول حیات شان می توان به سه بخش تقسیم کرد:

1. تشکیل مدرسه علمی در مدینه؛

2. تألیف کتب علمی و اعتقادی؛

3. تشکیل مجالس مناظره با فرقه های گوناگون.

و گفت: پسر عمویم، علی بن موسی الرضا علیه السلام از حجاز آمده و علاقه ای به مناظره دارد، چنانچه مایل باشی در روز تَرویهَ(روز هشتم ذی الحجه) بیا و با او مناظره کن.

سلیمان گفت: یا امیرالمؤمنین! می ترسم بیایم و در حضور شما و بنی هاشم از او سؤالی کنم و نتواند بدان پاسخ دهد.

در این صورت دنبال نمودن، بحث صلاحیت ندارد. مأمون گفت: من چون می دانستم قدرت مناظره داری، به دنبال تو فرستادم و اتفاقاً نظر من هم همین است که در مناظره او را- اگر به مسأله ای هم باشد- مغلوب کنی.

سلیمان گفت: در این صورت هیچ اشکالی ندارد.

مجلسی تشکیل بده، به شرط این که پس از مغلوب شدن ایشان از من ایراد نگیری و سرزنشم نکنی. مأمون به دنبال حضرت رضا علیه السلام فرستاد و پیغام داد؛ با مردی از اهل مرو- که در خراسان منحصر به فرد است- آمده چنانچه ناراحت نمی شوید، بدینجا تشریف بیاورید.

حضرت رضا علیه السلام وضو گرفت و به من و عمران صابی فرمود: شما جلو بروید. من می آیم. ما رفتیم. یاسر و خالد دست مرا گرفته، پیش مأمون بردند.

پرسید: برادرم، ابوالحسن کو؟ خدا او را حفظ کند ...

گفتیم: لباس می پوشد و به ما دستور داد: شما بروید، من هم می آیم.

اکنون عمران صابی هم- که به دست شما ایمان آورد- اینجاست؛ اگر اجازه فرمایی، وارد شود؛ مأمون اجازة ورود بدو داد و مقدمش را گرامی

ص: 157

داشت و گفت: بالاخره جزء بنی هاشم شدی؛ عمران جواب داد: خدا را شکر که مرا به وسیلة شما بدین شرف مشرّف گردانید.

مأمون

گفت: این شخص سلیمان، متکلّم خراسان است.

عمران

در جواب گفت: سلیمان، خیال می کند که در خراسان نظیر ندارد با اینکه مخالف بداء است.

مأمون گفت: چرا با او مناظره نمی کنی؟

عمران پاسخ داد: بسته به میل اوست.

در این هنگام حضرت رضا علیه السلام وارد شد. فرمود: دربارة چه صحبت می کردید، عمران جریان را به عرض رسانید، سپس مأمون از حضرت رضا علیه السلام پرسید: شما دربارة «بداء(1)»

چه می فرمایید؟

حضرت رضا علیه السلام در مورد بداء و اراده و سایر مسائل توحیدی به گونه ای دلیل آورد که سلیمان نتوانست سخن بگوید.

وقتی از جواب عاجز شد، گفت: این شخص دانشمندترین بنی هاشم است و مجلس خاتمه یافت و همه متفرق شدند(2).

ص: 158

این بخش به دو قسمت تقسیم می شود:

الف) معجزات و کرامات امام هشتم علیه السلام در حیاتِ خویش

ب) کرامات و معجزات بعد از شهادت اوست که به دوستداران اهل بیت علیهم السلام، هواداران و زائران آستان قدس رضوی نیز عنایت شده است.

قبل از بیان کرامات قبلة هشتم بد نیست بدانید که پیروان آن راهبران والا در طول تاریخ به وسیلة رعایت آداب و شرایط طلب و درخواست از ایزد منان توانسته اند به حاجت های خویش دست یابند که آن درخواست وقتی به استجابت مقرون بوده که در زمان و مکان اجابت دعا انجام گرفته است. همة ما می دانیم که حرم ائمّه هدی به ویژه حائر حسینی و حرم قبلة هشتم غریب

ص: 161

خراسان نیز یکی از آن مکان هایی است که پیروان راستین مکتب عزیز شیعه با ختومات، نذورات و توسلات به این مهم دست یافته و با امدادهای غیبی و کرامات آن مظاهر مکارم اخلاقی و فضائل انسانی حاجت روا می باشند لذا بر آن شدیم که با الگوپذیری از بزرگانی که مورد عطوفت و لطف قبلة حاجات و امام رئوف بوده اند. ما هم بتوانیم با توفیق خواهی و کسب قابلیت به حوائج دنیوی و اخروی خویش نائل شویم. بهتر است بدانیم که؛ کرامات رضوی هیچ گونه بررسی لازم نداشته و به خوبی شاهد اثبات امامت آن راهبر و مظهر مظلومیت، غربت و شهادت می باشد، ولی بد نیست بدانید که تحلیل کرامات امام رضا علیه السلام به عهدة مخاطب عزیزی گذاشته شده که پس از غور در مطلب و گراییدن به اندیشه، بر ایمان خویش افزوده و با ثبات قدم در این راه گام بردارد. لذا اکنون با هم قسمت اول را می خوانیم:

کرده و گفتند: این از شومی علی بن موسی علیه السلام است، از زمانی که وی به این سرزمین قدم نهاده، باران از آسمان نباریده و خداوند از فرستادن باران دریغ نموده، این خبر به مأمون رسید و بر او گران آمد، نزد حضرت آمده و تقاضا کرد که ایشان نماز استسقاء(طلب باران) بخواند و گفت: ای کاش(حضرت) دعا می کرد و خداوند باران می فرستاد، امام علیه السلام فرمود: بسیار خوب.

مأمون سؤال کرد: در چه روز- و آن روز روز جمعه بود- این کار را انجام می دهی؟

امام فرمود: روز دوشنبه، چون من جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که جدّم امیرمؤمنان علی علیه السلام با او بود، به من فرمود: پسر جانم تا روز دوشنبه صبر کن، آن گاه به صحرا برو و از خداوند طلب باران کن، خداوند متعال برای مردم باران خواهد فرستاد.

و به آنان خبر ده آنچه را خداوند عزیز به تو بنمایاند که مردم بدان آگاه نیستند از موقعیّت وجود تو در میان آنان؛ تا تو را بشناسند و علم شان دربارة تو زیاد شود و به فضل، مقام و اعتبار تو در نزد خداوند عزّوجلّ آگاه گردند.

چون روز دوشنبه رسید حضرت روی به صحرا نهاد و مردمان جمله بیرون آمدند و همه می نگریستند. آن جناب به منبر رفت و حمد و ثنا الهی را به جا آورد و آن گاه گفت: «ای پروردگار من تویی که حق ما اهل بیت را عظیم و مقرر داشتی تا مردم به امر تو دست به دامن ما شوند و از ما یاری طلبند، و امیدوار کرم تو باشند و رحمتت را بجویند و به احسان تو چشم دوزند، و بخششت را طلبند، پس سیراب کن ایشان را به بارانی پر سود،

ص: 163

بی وقفه، بی درنگ و بی ضرر و زیان. ابتدای(این باران) پس از بازگشتن ایشان از این صحرا به منازل شان و قرارگاه هایشان باشد!»

راوی گفت: قسم به آن کس که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به حق به نبوت مبعوث کرد؛ ناگاه بادها وزیدن گرفت و(بدین سبب) ابرها به وجود آورد و آسمان به رعد و برق افتاد، مردم به جنبش افتادند، گویا قصد گریز از باران را داشتند. حضرت رضا علیه السلام فرمو.د: ای مردم آرام باشید، صفوف را به هم نزنید این ابرها از آنِ شما نیست.(این ابرها) به سوی فلان شهر می روند، ابرها همه رفتند و نباریدند، سپس ابری دیگر آمد که شامل رعد و برق بود، باز مردم از جا حرکت کردند. امام علیه السلام فرمود: بر جای خود آرام باشید، این ابر نیز برای شما نیست، به فلان شهر می رود و برای آنجا می بارد و پیوسته ابرها آمدند و رفتند تا ده قطعه ابر، و حضرت علیه السلام هر کدام را می گفت: این مربوط به شما نیست. این از فلان شهر است. شما حرکت نکنید و بر جای خود آرام بمانید و آشوب نکنید تا این که برای بار یازدهم ابری پدید آمد. در این باره امام فرمود: این ابر را خداوند عزّوجلّ به سوی شما برانگیخته. پس او را به جهت تفضّلی که بر شما کرده است، سپاس گویید، ...

(پس از لحظاتی) باران به شدت شروع به باریدن نمود، رودها، استخرها، گودال ها و صحراها را همگی آب فرا گرفت و مردم شروع کردند به تبریک و تهنیت گفتن به فرزند رسول خدا علیه السلام به سبب کرامتی که خداوند عزّوجلّ بدو مرحمت فرموده است و می گفتند: گوارا باد او را این کرامت! ...(1)

ص: 164

عرض کردم: برای این حالی است که شما در مریض مشاهده می کنید (یعنی مریض در شُرَف مرگ است)، آن جناب به من نگاه کردند و گفتند: تو این قدر ناراحت نباش، زیرا اسحاق قبل از محمد درمی گذرد(می میرد).

یحیی می گوید: پس از چندی پدرم سلامتی یافت اما اسحاق پیش از او از دار دنیا رفت(1).

آهو به اضطراب افتاد که به چراگاه بازگردد، آن حضرت سخنی گفت که ما نفهمیدیم. آهو آرام گرفت.

سپس رو به من کرده و فرمود: باز ایمان نمی آوری؟

عرض کردم: چرا، آقای من! تو حجّت خدایی بر مردم. من از آنچه قبلاً گفته بودم توبه کردم؛ آن گاه رو به آهو کرده فرمود: برو! آهو اشک ریزان خود را به آن حضرت مالید و به چرا رفت.

بعداً رو به من کرده فرمود: می دانی چه گفت؟

گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند، فرمود: آهو گفت وقتی مرا نزد خود خواندی، به خدمت رسیدم و امیدوار شدم که از گوشتم خواهی خورد، امّا حال که دستور رفتن مرا دادی، افسرده شدم(1) (2).

سقیاً

بطوسُ من اضحی بها قطعاً

من عترهًْ المصطفی القی لنا حزناً

اعنی

اباالحسن المأمول ان له

حقّاً علی کل من اضحی بها شِحنا

مأمون گریست، سپس گفت: عبدالله! فامیل تو و من، مرا سرزنش می کردند که چرا علی بن موسی الرضا علیه السلام را برای ولایتعهدی انتخاب کرده ام؟ اینک جریانی برایت نقل کنم که تعجب کنی، روزی به خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و عرض کردم که زاهّریه کنیزکی است که من بسیار او را دوست می دارم و هیچ یک از کنیزان را بر او برتری نمی دهم؛ چندین بار وضع حملش فرا رسیده و بچه اش را سقط کرده است؛ آیا چاره ای در نظر دارید که این بار بچه اش را سقط نکند؟

فرمود: این بار از سقط فرزندت بیمناک مباش. زیرا به زودی فرزند پسری سالم و نمکین- که از همه به مادرش شبیه تر است- می زاید و از نشانه های ظاهری او انگشت زیادی کوچکی است که بر دست راست و پای چپ او آفریده شده است.

با خود گفتم، خدای بر هر چیز تواناست.

چون زمان وضع حملش فرا رسید به قابله گفتم: به محض این که بچه پسر یا دختر، متولد شد او را نزد من بیاور.

چون بچه به دنیا آمد قابله فرزند پسری را- که مانند ستارة درخشانی بود و انگشتی اضافی بر پای چپ و دست راستش داشت نزد من آورد.

ص: 169

مأمون گفت: حال خودتان داوری کنید؛ امامی بدین قدر و منزلت را که به ولایتعهدی برگزیدم؛ آنان چرا باید ملامتم کنند(1)؟

و

نیز باید ما توجه کنیم امامی که وقتی قاتلش دست نیاز به سویش دراز کند، حاجتش را برمی آورد؛ چگونه دوستان و زائرانش را که دست نیاز به سویش دراز کنند، پیش خدای تعالی از آنان شفاعت نکند و نیازشان را برنیاورد؟

دوستان را کجا کنی محروم تو که با دشمنان نظر داری(2)

همسایگان گفتند: از این به بعد هر چه دربارة تو بگویند، باور نخواهیم کرد. پس از آن متوجه شدم که آن حضرت به من از خودم دلسوزتر بود، و از نظر تقیّه، این نام را برای فرزندم برگزیده است(1).

خدای تعالی به آنان چنین دستوری داده است؛ در این هنگام آن مرد چشم بر هم گذاشت و در آخرین لحظات حیات عرض کرد:

السّلام علیک یابن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؛ اینک تمثال شما و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمّة علیهم السلام در برابر چشمم مجسم شده است.

این سخن را گفت و از دنیا رفت(1).

گذشت. او با اسب آهو را به سرعت دنبال می کرد. حیوان به بارگاه حضرت امام رضا علیه السلام پناه برد.

شاهزاده نیز خود را به آن پناهگاه با عظمت امام علیه السلام رسانید؛ دستور داد آهو را شکار کنند. ولی سپاهیانش جرأت نکردند به این کار اقدام نمایند و از این پیشامد سخت در تعجب بودند. سپس به نوکران و خدمتکاران دستور داد از اسب پیاده شوند، خودش نیز پیاده شد. با پای برهنه و با کمال ادب به سوی مرقد شریف امام قدم برداشت و خود را روی قبر حضرت انداخت و با ناله و گریه رو به درگاه خداوند نموده و شفای مریضی خویش را از امام علیه السلام خواست و همان لحظه دعایش مستجاب شد و شفا یافت.

همه اطرافیان خوشحال شدند و این مژده را به سلطان رساندند که فرزندش به برکت قبر امام رضا علیه السلام شفا یافته و گفتند:

شاهزاده

در کنار قبر امام رضا علیه السلام بماند و برنگردد تا بنّاها و کارگران بیایند. بر روی قبر امام بارگاهی بسازند و در آنجا شهری زیبا شود و یادگاری از او بماند.

پادشاه از شنیدن این مژده شاد گشت و سجده شکر به جای آورد. فوراً معماران و بناها را فرستاد و روی قبر مبارک آن حضرت گنبد و بارگاهی ساختند و اطراف شهر را دیوار کشی کردند(1) (2).

ص: 174

کردم، پس در را بستم، آنچنان که بدون کلید باز شدنش امکان نداشت، آنگاه گفتم: خداوندا! چنانچه امر امامت رضا حقّ است، این در را برای من بگشا، سپس دست بر در گذاردم و فشار دادم، در بازگردید و من داخل شدم و زیارت کردم و نماز زیارت خواندم و در امر آن بزرگوار دلم بیدار شد و آگاهی یافتم و از آن پس در هر شب جمعه از نوقان به زیارت آن حضرت رفته ام و در آنجا نماز خوانده ام(1).

او گزارش دادم و گفتم: خداوند دعایم را در این بُقعه مستجاب کرد و به من پسری داد و مرا اکرام فرمود(1).

حرکت کند، دیدم از حرکت کردن عاجز است. او را در بلند شدن یاری کردم. پرسیدم منزلت کجاست تا تو را به منزل برسانم، گفت: در حجره ای از مدرسه خیرات خان. او را تا منزلش رساندم و سخت به او علاقه پیدا نمودم. به طوری که هر روز می رفتم و به او کمک می کردم. اسم، محل و حالاتش را پرسیدم، گفت: اسمم ابراهیم است و اهل عراق هستم. او زبان فارسی را تکلُّم می کرد.

ضمن بیان حالاتش گفت: من از سن جوانی تا به حال هر ساله برای زیارت قبر مطهر حضرت رضا علیه السلام مشرف می شوم و مدتی توقف کرده و به عراق مراجعت می کنم و در سن جوانی که هنوز اتومبیل نبود، دو مرتبه پیاده مشرف شدم. در مرتبة اول سه نفر جوان که با من هم سن بوده و با هم رفاقت داشته. به همدیگر علاقه مند بودیم. مرا تا یک فرسخی مشایعت کردند و نگران بودند. هنگام وداع با من گریستند و گفتند تو جوانی و در سفر اول و پیاده به زحمت می روی، البته نظر کرده خواهی شد، حاجت ما به تو آن است که از طرف ما سه نفر هم سلامی تقدیم امام رضا علیه السلام نموده و در آن محل شریف، یادی از ما بنما پس آنها را وداع نموده و به سمت مشهد حرکت کردم. پس از ورود به مشهد مقدس با همان حالت خستگی و ناراحتی به حرم مطهّر مشرف شده پس از زیارت در گوشه ای از حرم افتادم و حالت بی خودی و بی خبری به من عارض شد در آن حالت دیدم حضرت رضا علیه السلام به دست مبارکش رقعه های بی شماری است و به تمام زوار از مرد و زن حتی بچه ها رقعه ای می دهد. چون به من رسیدند

ص: 178

چهار رقعه به من مرحمت فرمود، پرسیدم چه شده؟ به من چهار رقعه دادید، فرمود: یکی برای خودت و سه تا برای سه رفیقت.

عرض کردم این کار مناسب حضرتت نیست، خوب است به دیگری امر فرمایید این رقعه ها را تقسیم کند.

حضرت فرمود: این جمعیت همه به امید من آمده اند و خودم به آنها برسم. پس یکی از آن رقعه ها را گشودم. چهار جمله نوشته شده بود:

«برائَهًٌْ مِنَ النَّارِ وَ اَمانٌ مِنَ الحِسابِ وَ دُخُولٌ فِی الجَنَّهًِْ وَ اَنَابنُ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم»

از این داستان دو نتیجه می گیریم: یکی کثرت رأفت، عنایت و مرحمت حضرت رضا علیه السلام است دربارة زوار قبرش به طوری که هر کس به امید نجات به آن حضرت پناهنده شود درباره اش شفاعت خواهد فرمود و هیچ کس از در خانة آن بزرگوار محروم نخواهد گشت.

دیگر آنکه: هر کس به راستی آرزوی زیارت آن حضرت را داشته باشد و او را میسر نشود و از دیگری التماس کند که به نیابت او زیارت کند مانند همان کسی است که زیارت می کند. و این مطلب اختصاصی به زیارت آن حضرت ندارد بلکه در جمیع امور خیریه است و هر کس کار خیری را دوست دارد به راستی آرزوی رسیدن به آن در دلش باشد و انجام دادن آن برایش میسر نباشد و دوست دارد کسی که آن را انجام می دهد، یقیناً مانند همان

ص: 179

کس

خواهد بود و به مثل ثواب او خواهد رسید و شاهد این مطلب از روایات بسیار است(1).

از جمله حضرت رضا علیه السلام به ریان بن شبیب فرمود:

«ای پسر شبیب! اگر تو را ثواب مسرور می کند مانند ثواب آن کسانی که با حسین علیه السلام شهید شدند پس هرگاه یاد آن حضرت کنی بگو:

«یا لَیْتَنی کُنتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوزاً عظیماً»

یعنی: ای کاش! با اصحاب حسین علیه السلام بودم پس به شهادت بزرگی می رسیدم(2).»

یا

علی بن موسی الرضا علیه السلام داخل حرم نمی شوم تا چشم پسرم را شفا ندهی!!

فردا صبح گویا چشم حقیر اصلاً درد نداشت و به طوری که تاکنون درد چشم نگرفته ام. وقتی از مشهد مقدس مراجعت کردیم خواهرم مرا نشناخت و از روی تعجب گفت تو چشمت مبتلا بود چطور خوب شدی؟ من تو را نشناختم.

و همچنین حاجی مزبور می گوید که: در سال چهل شمسی خودم با خانواده به مشهد مقدس مشرف شدم و عجایبی چند دیدم، از جمله در مسافرخانه دو مرتبه بچه ام از بام افتاد و از نظر حضرت رضا علیه السلام هیچ ملالی ندید.

هنگام برگشتن در ماشین این موضوع را تعریف کردم، زنی گفت تعجب می کنم من اول خیابان طبرسی در مسافرخانه سه طبقه بودم، بچه ام از طبقة سوم کف خیابان افتاد و از لطف حضرت رضا علیه السلام هیچ ناراحتی ندید(1).

سمت بالا خیابان و پایین خیابان هر چه پاسبان دیدم سفارش می کردم تا اینکه مغرب شد. دوباره متوجه حضرت رضا علیه السلام شدم، عرض کردم آقا! شب شد چه کنم؟ در فلکة بالا خیابان، بر اثر خستگی و ناتوانی دو دستم را روی نردة آهنی گذاشتم. ناگاه دستم لغزید و پایین آمد روی سر بچه ای که آنجا نشسته بود و من او را ندیده بودم بچه ناله کرد و سربلند کرد. دیدم فرزندم هست، معلوم شد که بچه در اثر خستگی و ترس، لای نرده نشسته و به جاده تماشا می نموده است(1) (2).

ناگاه در همان حال بیداری دیدم در بستان و باغی در خدمت حضرت رضا علیه السلام هستم ایشان از باغ گلی چیده، به من دادند من آن گل را بوییدم و حالم خوب شد.

آن دستی که حضرت رضا علیه السلام به آن گل داده بودند، چنان با برکت بود که بر سر هر بیماری، می کشیدم، همان وقت شفا می یافت.

آقای وحید از قول آیهًْ الله گلپایگانی چنین می گوید: ابتدا با یک مرتبه دست کشیدن، بیماری های سخت بهبود می یافت؛ ولی بعدها که با این دست با مردم مصافحه کردم، آن برکت اول از دست رفت، اکنون باید دعاهای دیگری را نیز به آن بیفزایم تا مریضی شفا یابد.

سپس او ادامه داد: بیماران زیادی به دست ایشان شفا یافتند(1)چون سرطان و ...

گفتم: چرا پیش من گریه می کنید، بروید حرم، از حضرت رضا علیه السلام بخواهید سپس خارج شدند.

اتفاقاً پس از چند ساعت دبیر مربوطه آمد، ابتدا پروندة یک نفر از آنها را جلویش گذاشتم و گفتم دو نمره احتیاج دارد نگاه کرد و نمره داد.

دوّمی را که گذاشتم نگاه کرده گفت: نمی دهم؛ اصرار کردم؛ گفت می خواهی آن یکی را هم مثل اول بکنم.»

من بیش از آن صلاح ندانستم اصرار کنم.

فردا یکی از آن دو مراجعه کرد و گفت: دیروز فرزندم تا شب در حرم به زاری و تضرع پرداخته بود که شب به اصرار او را آوردیم نتیجه چیست؟ وقتی جویای اسم او شدم معلوم شد همان کسی است که به او نمره داده است.

لذا باید توجه داشت فقط نباید مریض مراجعه کند بلکه هر کس هر نوع گرفتاری دارد. متوسل شود مأیوس برنمی گردد(1).

شده و بالا گرفت و در قناتی که از محل مشهد بلندتر بود ریخت و آسیبی به مشهد امام علیه السلام وارد نیامد(1).

ص: 185

ص: 186

برای شناخت و آشنایی هر چه بیشتر با قبلة هشتم حضرت رضا با نگرش عمیق از ژرفای سخنان حضرت را نگریسته و نزد خویش مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم. به امید به کارگیری هرچه بیشتر آن احادیث در صحنة زندگی با هم می خوانیم:

در فزونی هستند و اگر در خانه ای قرآن تلاوت نگردد، بر اهلش تنگ شده، خیرش کم می گردد و ساکنین آن در نقصان قرار دارند.

هستی به زشتی های خودت از من، زیرا که من پرسش نشوم از آنچه می کنم و آنها پرسش شوند.

ستم با زهر کشته می شوم و در دیار غربت دفن می شوم، پس هر کس برای زیارت من بار سفر بندد، دعای او مستجاب و گناه او آمرزیده می شود.

1. و کسی که پناه می برد به خدا از آتش دوزخ ولکن ترک شهوات دنیوی نمی کند.

2. و کسی که یاد می کند مرگ را ولکن مهیا نمی شود برای مردن.

3. و کسی که از خدا بهشت طلبد ولکن در شدائد و سختی ها صبر نکند.

4. و کسی که ذکر خدا کند ولکن مشتاق ملاقات خدا نباشد.

5. و کسی که اصرار بر گناه کند ولی از خدای خود طلب عفو کند و توبه نکند(1)

(2).

درمانده شوی تو را تنها گذارده و خوار کنند. چه مشکلی داری از این که با افراد عاقل رفیق و هم صحبت شوی.

چنانچه کرم و بزرگوای او را نپسندی، لااقل از عقل و خرد او بهره مند شوی، از بداخلاقی دوری کن و مصاحبت با افراد کریم و بزرگوار را هیچ وقت از دست مده. اگر عقل و خرد او مورد پسندت نباشد، می توانی در پرتو عقل خود، از بزرگواری او سودمند شوی و تا می توانی از آدم احمق و پست بگریز(1)

(2).

ص: 197

برای ورود به بحث زیارت و مورد تحلیل و بررسی قرار دادن آن ابتدا به معنای زیارت پرداخته و سپس آن را تعریف می کنیم:

واژه هایی که برای جابه جایی انسان به کار گرفته شده عبارتند از: سفر، کوچ، مهاجرت، جهانگردی و سیاحت، عبارت است از رفتن به اقلیم های گوناگون به قصد آگاهی یافتن بر احوال آن سرزمین ها و دست یابی به فرهنگ و چگونگی زندگی مردم آن سامان. به تعبیر دیگر، سیاحت یعنی گردش در روی زمین از شهری به شهری رفتن و خلاصه به سفر رفتن و جهانگردی کردن.

جهانگردی در واقع یکی از راه هایی است که پیوندهای فکری و فرهنگی هر نسل را با گذشتگان خود برقرار و مستحکم می سازد. در چنین ارتباطی- پیوند گذشته با حال- است که درک بسیاری از حقایق، ضرورت ها و دانستنی ها تحقق می پذیرد و وظیفه یا مسئولیت نسل امروز و فردا روشن می شود.

نقش و اهمیت حیاتی تاریخ برای هر ملتی یک ضرورت انکارناپذیر است. چه آن که تاریخ گذشتگان، پیوسته آیینه ی تمام نمایی از زندگانی روحی و معنوی گذشتگان است و در هر حال مایه هشدار و عبرتی برای آیندگان به شمار می رود.

به همین جهت، قرآن مجید به انسان ها سفارش می کند: بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان، ملت های گذشته، زمامداران و گردنکشان دقت کنید و بنگرید پایان کار کافران و تکذیب کنندگان پیامبران و بنیان­گذاران فساد و ستم در سرزمین، چگونه بوده و سرانجام کارشان به کجا انجامیده است.

ص: 203

آثار بر جای مانده از دوران های گذشته در نقاط گوناگون زمین، به مثابه سندهای زنده و گویای تاریخی هستند که قادرند تحولات مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ... و علل ترقی و تعالی یا انحطاط و نابودی تمدن ها را به ما نشان بدهند.

ویرانه های بر جای مانده از کاخ ها، آثار تمدن قوم سبا، اهرام مصر، برج بابل، کاخ کسرا و هزاران نمونه مانند این ها که در گوشه و کنار جهان، پراکنده اند و در عین خاموشی به هزاران زبان با ما سخن می گویند و پیام و هشدار می دهند.

در چنین مواردی است که ادیبان نکته پرداز و هنرمندان ریزبین و نکته سنج، آوایی تکان داده و در باطن و جان خویش می شنوند و بازتاب آن را در قالب نمایش، نوشته، گفته و یا سروده ای برای بهره مند ساختن دیگران متجلی می سازند و ارائه می دهند. همان گونه که شاعران همچون خاقانی، این نداها را در قالب سروده هایی عبرت انگیز، دل نشین و ماندگار فرا روی ما قرار داده اند.

کتاب آسمانی ما، قرآن مجید دستور می دهد که مسلمانان در روی زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روی خاک با چشم خود ببینند و از مشاهده ی آنها عبرت بگیرند، بنابراین، اهمیتی که اسلام برای جهانگردی قائل است، به دلیل لزوم تحقیق و بررسی آثار و سرنوشت پیشینیان و نگرش دقیق و ثمربخش در آثار خلقت و عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان است. براساس چنین منطق و

ص: 204

دریافتی است که می توان گفت اتلاف وقت، بیهوده گردی و هوس بازی در جهانگردی به معنای واقعی کلمه، جایگاه و نقشی ندارد.

در آیات زیادی از قرآن کریم از جمله آیة بیستم سورة عنکبوت، هفتاد و یکم سورة نمل و چهل و ششم سورة حج به سیر در زمین- گردشگری و جهانگردی- و اندیشیدن به آفرینش و پایان کار گناهکاران توجه داده شده است(1)

(2).

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

«اَفَلَمْ یَسیرُوا فِی الأرضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قَلُوبٌ یَعْقِلونَ بِها اَوْ اذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإنَّها لاتَعْمَی الْأبصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی القُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ»

«آیا

آنان در زمین سیر نکردند تا دل هایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند یا گوش های شنوایی که با آن(ندای حق را) بشنوند؟! چرا که چشم های ظاهر نابینا نمی شود، بلکه دل ها که در سینه هاست کور می شود.»

بر این اساس می توان گفت هرگاه زیارت و سیاحت، به معنای راستین آن تحقق یابد، روح را جلا می بخشد، جسم و جان را از فرسودگی می رهاند، زندگی را ثمربخش و مفید می سازد و در نهاد آدمی، شکفتگی و پویایی و بالندگی به وجود می آورد.

زیارت و سیاحت، اوقات فراغت انسان را غنی و روان وی را برای پرواز در عرصة ملکوت آماده می کند. به ویژه هرگاه زیارت با معرفت همراه باشد، اندیشه و عمل آدمی را متحول می سازد و او را به سوی بهره وری مطلوب از زندگی و کمال معنوی پیش می برد.

ص: 205

امید است با مغتنم شمردن فرصت، هر چه بهتر و بیشتر، به برخورداری از زیارت ها و سیاحت ها بیندیشیم و ره آورد گران قدری از شکوه معنا را در این مسیر، از آن خویش سازیم(1).

الگویشان سخنان مکرّر ائمه اطهار علیهم السلام دربارة دوری از رضیلت های اخلاقی و برخورداری از خصلت های اخلاقی است.

عبرت از سرنوشت گذشتگان و درس گرفتن همراه است به آیات قرآن کریم در این باره جامة عمل می پوشاند. «قل سیرو فی الارض ...»

که مظهر فضائل انسانی و مکارم اخلاقی می باشد، سرمشق گرفته و او را سرلوحة زندگی خویش قرار می دهد.

7. بهشت برای اوست.

داوود صرمی از امام جواد علیه السلام حدیثی نقل کرد و گفت: «از آن حضرت شنیدم که می فرمود: هر که قبر پدرم را زیارت کند، بهشت برای اوست(1).»

8. امام روز قیامت در سه موضع نزد او(زائر) می آید و شفاعت او را می کند و او را از ترس های آن(روز) نجات می دهد:

الف) در موقعی که نامه های اعمال به دست راست و چپ داده می شوند.

ب) هنگام عبور از پل صراط.

ج) هنگام نهادن اعمال در ترازو(میزان)(2)

9. مانند شهیدان جنگ بدَرْ

علی بن عبدالله بن قطرب از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام حدیثی نقل نمود و گفت: «پسر آن حضرت که جوان بود، از کنار آن بزرگوار گذشت و در همان هنگام پسران حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز در کنار آن امام جمع بودند، حضرت کاظم علیه السلام فرمود:

این فرزندم در زمین غربت می میرد و هر کس او را زیارت کند و تسلیم امر او و عارف به حق او باشد، نزد خدای تعالی مانند شهیدان بدر می باشد(3).»

10. ثواب هزار هزار(یک میلیون)حج.

11. درجة زائران امام رضا علیه السلام از همه بلندتر و عطایشان از همه بیشتر خواهد بود.

ص: 210

سند معتبر منقول است که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: هر که زیارت کند قبر فرزند من علی را او را نزد خدا ثواب هفتاد حج مقبول بوده باشد.

راوی گفت: هفتاد حج مقبول؟!

حضرت فرمود: بلی، هفتاد هزار حج(1).

سپس فرمود چه بسیار حجّی باشد که مقبول نشود، هر که آن حضرت را زیارت کند، یا یک شب نزد آن حضرت بماند، چنان باشد که خدا را در عرش زیارت کرده باشد.

گفت: چنانچه خدا را در عرش زیارت کرده باشد؟!

فرمود:

بلی، چون روز قیامت می شود بر عرش الهی چهار کس از پیشینیان و چهار کس از پسینیان خواهند بود، امّا پیشینیان: نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلاماند و امّا پسینیان: محمد، علی، حسن و حسین علیهم السلاماند؛ پس قبرهای ائمه و به درستی که زیارت کنندگان قبر فرزندم علی، درجة ایشان از همه بلندتر و عطایشان از همه بیشتر خواهد بود(2).

12. ثواب صد هزار شهید(3).

13. ثواب صدهزار صدّیق(4).

14. ... هر مؤمنی که مرا(امام رضا علیه السلام) زیارت کند، پس به روی او قطره ای از باران برسد، البته حق تعالی جسد او را بر آتش جهنم حرام گرداند(5).

ص: 211

15. ... پس روز قیامت شود، منبری از برای او در برابر منزل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نصب کنند که بر آن منبر باشد تا حق تعالی از حساب بندگان خود فارغ شود(1).

16. ...

باور و یقین داشتن به حیات امام و درک محضر امام، زیارت را به عبادتی مفید، جّدی، آگاهانه و پرثمر تبدیل می کند، زائر در چنین زیارتی به برقراری یک ارتباط سازنده با امام خویش دست می زند.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرکس ما را در زمان وفاتمان زیارت کند مانند آن است که ما را در زمان حیاتمان زیارت کرده است.

سلسلة انبیاء و اولیای الهی و میراث داری امام هشتم علیه السلام از ایشان است. توجه به این اصل، زائر را در برابر انسان کاملی قرار می دهد که جمع همة فضائل علمی، روحی و معنوی پیامبران و اولیاء خداست و زائر با مخاطب قرار دادن حضرت رضا علیه السلام با تعابیر میراث داری امام از انبیاء و اولیاء، به این نکته اعتراف می کند که:

«آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری»

زائر از این رهگذر تصویر روشنی از عظمت امام برایش متصور می شود و در هنگام زیارت گویی خود را در برابر نمادی از سلسلة انبیای الهی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت علی علیه السلام، حضرت زهرا علیها السلام و سایر امامان علیهم السلام می بیند، و با آمادگی بیشتری می تواند به روح مرده یا بی رمق خود در پرتو انوار قدسی حضرت، حیاتی مجدد ببخشد. در زیارت امام رضا علیه السلام می خوانیم:

1. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ آدَمَ صَفْوَهًِْ الله

2. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ نوحٍ نَبِیِّ الله

3. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اِبراهیمَ خَلیلِ الله

4. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ ِاسماعیلَ ذَبیحِ الله

5. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوسی کَلیمِ الله

6. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عِیسَی روحِ الله

7. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ الله

8. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اَمیرَالمؤمِنینَ عَلِیٍّ وَلیٍّ الله

9. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ فاطِمَهًَْ الزَّهرا

ص: 215

10. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبابِ أهْلِ الْجَنَّهًْ

11. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عَلِیِّ بنِ الْحُسَیْن سَیِّدَ العَابِدین

12. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدِ بن عَلِی، باقِرِ العِلْمِ الأوَّلین و الآخَرین

13. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍّ الصّادِقِ الْبارّ

14. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوسَی بنِ جَعْفَرٍ الْحَفِیّ(1)

در این زیارت به وراثت حضرت رضا علیه السلام از چهارده نور الهی و سفیر و برگزیدة بزرگ خدا، گواهی می دهیم و بر روح مقدس او سلام اهداء می نماییم که چنین روحی شایسته سلام و صلوات و زیارت است و از این رو در زیارت دیگری از امام رضا علیه السلام می خوانیم:

السّلام علی القائم مقام الأنبیاء السّلام علی الوارث علوم الاوصیاء

ما را یادآوری کند و بگرید و بگریاند، چشمان او روزی که همة چشم ها می گرید، گریان نخواهد بود و کسی که بنشیند در مجلسی که امر ما زنده می شود دل او نمی میرد در روزی که دل ها می میرد(1).

بنابراین عزاداری و گریه برای قبلة هشتم حضرت رضا علیه السلام از اهمیت ویژه و جایگاه والایی برخوردار بوده تا جایی که در مکتب عزاداری آن راهبر می توانیم یک دوره امام شناسی فرا گرفته و هر چه بیشتر با شهادت مظلومانة آن کعبة آمال آشنا گردیم؛ به همین علت باید با هرگونه عزاداری برای آن امام هُمام آشنایی پیدا کنیم.

ص: 218

ص: 219

و دست های نیازمان را که مشتاقانه ضریح پاک تو را در آغوش می فشارند، از آستان مقدس خویش، ناامید برمگردان.

ای ثامن الحجج! ما را در جمع دوستداران خود پذیرا باش و تا باد و بهار و باران در جهان وجود دارد، برکت و رحمت و نگاهت را از ما دریغ مدار(1)!

احمد بن محمد بِزَنطی به امام جواد علیه السلام می گوید: «گروهی از مخالفانِ» شما می پندارند که چون مأمون پدر شما را برای ولایتعهدی خود پسندید، ایشان را رضا نامیده اند(یعنی عده ای از مخالفان شما اعتقاد دارند که مأمون لقب رضا را به امام علی بن موسی الرضا داده است).

امام جواد علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، دروغ می گویند، خداوند آن حضرت را رضا نامید زیرا، مرضی خدا در آسمان و مرضی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمّة پس از آن حضرت در زمین بود. بزنطی گوید: مگر نیاکان شما مرضی خدا، رسول و ائمّه علیهم السلام نبوده اند؟

فرمود: چرا

عرض کردم: پس چرا فقط پدرتان«رضا» نامیده شده اند؟

فرمودند:

زیرا، تنها ایشان مورد رضایت موافقان و مخالفان قرار گرفتند(1).

سلیمان بن حفص مَروَزی نیز، گوید: حضرت امام کاظم علیه السلام فرزندشان علی را «رضا» می خواندند و می فرمودند: فرزندم «رضا» را صدا کنید، یا به فرزندم «رضا» گفتم، یا فرزندم «رضا» به من گفت(2).

خود

را در پی آهویی فرستادم، آهو پس از فرار به دیوار مرقد حضرت رضا علیه السلام پناه برد و همان جا ایستاد؛ تازی نیز در مقابل او ایستاد و به او نزدیک نمی شد، هر چه کوشش کردیم تازی به او نزدیک شود، نمی شد؛ ولی تا آهو از آن دیوار دور می شد، تازی او را دنبال می کرد. تا این که آهو از راهرویی تنگ به آن سوی دیوار مزار رفت. من وارد رباط شدم و از ابونصر مُقری پرسیدم: آهویی که اکنون وارد این مکان شد، کجاست؟ او گفت: آن را ندیدم. وارد آن راهرو شدم جز پِشگل و اثر بُولِ آهو، چیزی آنجا ندیدم. با خداوند عهد و نذر کردم که از آن پس، نه تنها به زوّار آزار نرسانم بلکه نیازهای آنان را برآورم. از آن زمان، هر گاه امر مشکل و دشواری به من روی می آورد به این مشهد پناه می برم و آن را زیارت می کنم و از خداوند متعال برآورده شدن حاجتم را می خواهم، خدا نیز حاجتم را برمی آورد ... و این از برکت مشهد است(1).»

توست و ای کاش او را می دیدم(1) (2).»

ابراهیم بن عباس می گوید: «تا آن زمان، فردی عالم تر و آگاه تر از امام رضا علیه السلام ندیده بودم؛ مأمون به عنوان آزمایش دربارة هر مسئله ای از ایشان سؤال می کرد و امام پاسخ می دادند.»

سخنان،

پاسخ ها و تمثیل های حضرت رضا علیه السلام همه برگفته از قرآن بود (بارها

اتفاق می افتاد که). آن حضرت هر سه روز قرآن را با تلاوتی مدبّرانه ختم می کردند(3).

اباصلت

هروی نیز گفته است: «من داناتر از علی بن موسی الرضا علیه السلام ندیده ام و هر دانشمندی که با ایشان مجالست داشت، این مطلب را تصدیق می کرد.»

این لقب فقط برای امام حسین علیه السلام به دو صورت «غریب» و «غریب الغربا» آمده است(1)

(2).

8. القائل القاعل: گویندة عامل(1).

9. القائمُ مقامَ الأنبیاء: امام رضا علیه السلام همان جایگاه و وظایف پیامبران را بر عهده دارد.

10. المطیع لله: فرمانبر خدا.

11. النجم الهادی: ستاره هدایت.

12. امام الابرار: پیشوای نیکوکاران(2).

13. امام اهل القرآن: پیشوای قرآنیان(3).

14. دلیل الرَشاد: راهنمای نیک منشی و خردمندی(4).

15. رَبُّ السَریر: صاحب تخت و بارگاه(5).

16. زمام الدین: راهنما و راهبر دین(6).

17. زَینُ المؤمنین: زینت بخش اهل ایمان(7).

18. سِراجُ الله: چراغ فروزان خدا(8).

19. سِراجُ وَهّاج: چراغ درخشان و تابنده(9).

ص: 228

20. شمس الشموس و انیس النُفوس: خورشید فروزان و همدم مردمان(1)

(2).

بنابر شواهد معلوم در بعضی از کتاب ها 43 لقب از القاب غیرمشهور امام علی بن موسی الرضا علیه السلام بیان گردیده و القاب مشترک آن امام بزرگوار با سایر معصومین علیهم السلام نیز 44 لقب مذکور است.

نوشندگان، آب نمی نوشید و مانند ازدواج کنندگان، ازدواج نمی کرد و... با آن همه در محضر خدا نماز می خواند و نهایت تواضع و خشوع را از خود نشان می داد و در پیشگاه او راز و نیاز و گریه می نمود، آیا کسی که دارای چنین اوصافی باشد می توان او را خدا نامید؟

اگر علی خدا باشد، پس همة شما که در این اوصاف با او شریک هستید، خدا می باشید؟

هنگامی که برادر ظالمش به خانه برگشت و از جریان مسافرت برادرش باخبر شد، سوار اسبش گردید و خود را به او رسانید و با او خداحافظی کرد.

وقتی که خواست برگردد، پیش خود فکری کرد و گفت: برادرم به قصد زیارت می رود، من هم نباید خودم را از این سعادت محروم کنم، به دنبال این فکر، او هم مشتاق زیارت امام هشتم علیه السلام گردید و همراه برادرش و سایر زائران، روانه مشهد مقدس شد.

در راه از آنجایی که خود را به اذیت کردن مردم و فحش دادن و ستم کردن، عادت داده بود، نتوانست جلو زبان خود را بگیرد و زائران محترم را با زخم زبان و یا دشنام و غیره اذیت و آزار می نمود. آنها هم پیش برادر مؤمنش می آمدند و از وی شکایت می کردند. او هم هر چه برادرش را نصیحت می کرد و پند و اندرز می داد اثری نمی بخشید و همچنان به کار خود ادامه می داد! و کسی از دست او راحت و آسوده نبود.

برادر مؤمن هم بدین جهت از زائران، سخت شرمگین بود. به خاطر کارهای زشت برادرش، پیش آنان سر به زیر بود؛ این وضع ادامه داشت تا این که برادر ظالم مریض شد و بیماری اش روز به روز سخت تر و شدیدتر می شد تا این که پیش از رسیدن به مشهد از دنیا رفت.

زوار از مردن او سخت خوشحال شدند اما برادرش را رقّت و غیرت برادری وادار کرد که او را غسل داده و کفن نمود و بر او نماز خواند و جنازه اش را روی اسبش نهاد و همراه خود به مشهد مقدس آورد و سپس به دور ضریح مطهر طواف داد و پس از آن او را در جوار مطهرش دفن نمود.

ص: 231

شب هنگام در عالم خواب دید که گویا از زیارت امام علیه السلام فارغ شده و در حال خارج شدن از حرم مطهر می باشد، ناگهان باغی را در کنار صحن مشاهده نمود. وقتی وارد باغ شد، آن را در کمال صفا و زیبایی دید که دارای رودها و درختان و میوه های بسیار عالی و رنگارنگ، همراه ساختمان های بسیار زیبا و مجلل می باشد که در آن، نوکران بی شماری سر پا ایستاده و آماده هرگونه فرمانی بودند و شخص گرانقدر و گرامی و مقتدری را دید که در آنجا نشسته است و خدمتکاران از راست و چپ او به صف ایستاده اند. مرد مؤمن به فکر فرو رفت که این همه تشکیلات از کیست؟!

در همین حال، آن شخص نامبرده برخاست و پیش او آمد و خود را روی پاهای او انداخت. با دیدن این منظره، مرد مؤمن با زیرکی که داشت فهمید که این همان برادر مرده اش می باشد که دیروز دفن کرده است با کمال تعجب گفت: ای برادر! تو از پیروان ستمگران بودی، چگونه به چنین مقامی رسیدی؟! برادرش در پاسخ گفت: همه نمعمت هایی که می بینی، از برکت شماست و من هم اکنون برای تو همه چیز را تعریف می کنم:

هنگامی که به حال احتضار رسیدم، بسیار سخت جان دادم و وقتی که مرا در تابوت قرار دادی و بر اسبم سوار نمودی، ناگهان تابوت و اسب هر دو تبدیل به آتش شدند و دو نفر در نهایت خشونت و زشتی در حالی که دست هر کدام شان سلاحی از آتش بود، پیش من آمدند و مرا پیوسته شکنجه می دادند و هر چه از شما و دیگر زوّار کمک و یاری می طلبیدم،

ص: 232

سودی نمی بخشید. روز و شب به طور دائم در عذاب و شکنجه بودم تا این که به مشهد مقدس رسیدیم.

وقتی که وارد صحن مطهر گشتیم، آن دو نفر شکنجه گر از من دور شدند و تابوت و اسب به حالت طبیعی خود برگشتند و اثری از آتش باقی نماند. شما هم تابوت را گذاشتید و رفتید و آن دو نفر از دور روبه روی من ایستاده و منتظر بودند، در این هنگام حالم متغیر گشت و هر چه گفتم مرا از دست این دو نفر نجات دهید، سودی نمی بخشید. هنگام عصر که جنازه ام را به روضه مقدسه بردید، دیدم امام رضا علیه السلام بر روی صندوق مطهر یا نزدیک بر آن نشسته اند و پیرمرد نورانی نزدیک امام رضا علیه السلام ایستاده اند. پس من به حضرت سلام کردم ولی امام صورت مبارک شان را از من برگرداندند پس از آن، پیرمرد نورانی به من گفت: به آقا التماس کن تا تو را ببخشد. من هم شروع به التماس نمودم ولی فایده ای نکرد و حضرت جوابی ندادند. پس از این که یک دور تابوتم را دور حرم طواف دادید، باز به پیرمرد رسیدم و برای بار دوم گفت: به آقا التماس کن تا تو را ببخشد. باز من هر چه التماس نمودم، جوابی ندادند و روی مبارک شان را برگردانیدند، دور سوم بود که باز آن پیرمرد نورانی به من گفت: به آقا التماس کن و او را به جدش قسم بده تا تو را ببخشد، وگرنه پس از این که خارج شوی، به آنچه که دیدی همچنان عذاب و شکنجه خواهی شد.

من هم رو به امام علیه السلام نمودم و گفتم: شما را به حق جدت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قسم می دهم که از جرائم و گناهانم در گذری چون که من از زوار شما

ص: 233

هستم و طاقت آن همه عذاب و شکنجه را ندارم. با گفتن این سخنان، امام علیه السلام به پیرمرد کرده فرمودند: «رویی برای شماها نگذاشته اند» و سپس با انگشتان مبارکشان کاغذی به من عطا فرمودند، هنگامی که خواستم از حرم مطهر خارج شوم دیدم هر کس جلو من بود، ندا می دهد این شخص آزاد شدة امام رضا علیه السلام است.

سپس مرا به این باغ آوردند و بعد از آن، دیگر آن دو نفری که مرا شکنجه می دادند را ندیده ام و از تمام این تشکیلات و نعمت ها بهره مند هستم و همه این ها از لطف شماست که در برادری با من نمودی و اگر مرا به اینجا(مشهد مقدس) نمی آوردی، من تا روز قیامت در عذاب و شکنجه قرار می گرفتم، پس از آن، مرد مؤمن در حالی که از مهربانی امامان علیهم السلام شاد و خرسند بود، از خواب بیدار شد(1) (2).

خواب به آسایشگاه نمی رفت، بلکه در همان «دارالحفاظ» که در بسته می شد، مشغول تهجد و عبادت می شد و وقت کسالت و خستگی، سر خود را به عتبة در می گذاشت تا کسالتش برطرف شود.

شبی سرش را بر عتبة مقدّسه گذاشته بود، ناگاه صدای باز شدن در ضریح مطهّر به گوشش می رسد(1).

خیال می کند هنگام بسته شدن درب ها، کسی در داخل حرم جا مانده است.

ناگاه می بیند درب حرم مطهّر باز شد و بزرگواری از حرم بیرون آمد و دری که از دارالحفاظ به دار السّیاده است، باز شد و آن جناب به طرف دارالسّیاده رفت و از آنجا به طرف ایوان طلا رفته و لب ایوان ایستاد.

خادم مذکور نقل می کند: من با کمال ادب نزدیک محراب ایستادم، دیدم دو نفر آمدند و با حال خضوع در برابر آن حضرت ایستادند.

پس آن حضرت به آن دو نفر فرمود: «این قبر را بشکافید و این خبیث را از جوار من بیرون ببرید.» و اشاره کرد به قبری که در صحن مقدس پشت پنجره بود. من نگاه می کردم که آن دو نفر با کلنگ قبر را شکافتند و شخصی را در حالی که زنجیر آتشین به گردنش بود، بیرون آوردند و کشان کشان از صحن مقدّس، به طرف خیابان بالا بردند.

ناگهان، آن شخص روی خود را به جانب آن بزرگوار کرد و عرض کرد:

«یابن رسول الله! من خود را مقصر و گناهکار می دانستم که وصیت کردم مرا از راه دور بیاورند و در جوار شما دفن کنند.»

ص: 235

تا این سخن را گفت آن حضرت به آن دو نفر فرمود: او را برگردانند. در این هنگام، ناقل حکایت بی هوش می شود. چون سحر خدّام وارد حرم می شوند و می بینند که آن مرد بی هوش افتاده، او را به هوش می آورند و او قضّیه را نقل می کند.

مرحوم پدرم گفت: من با جمعی از خدّام رفتیم آن محل را به ما نشان داد و ما آثار نبش قبر را به چشم خود دیدیم.

پس از آن معلوم شد که آن، قبر یکی از افراد آلوده بوده که روز قبل او را در آن محل، دفن کرده بودند(1) (2).

در این حال مشاهده کردم، فیلی از دور پیدا و تا کنار چاه آمد و آن میمون را با زجر و عذاب کشت.

و به زیر پاهای خود نرم کرد و تمام آب های حوض را خورد و رفت.

طولی نکشید دیدم آن میمون زنده شد شروع به آب کشیدن کرد و داخل آن حوض می ریخت. روز بعد دیدم همان فیل آمد میمون را کشت و به زیر دست و پای خود نرم کرد و آب های حوض را خورد و رفت.

باز میمون زنده شد و شروع به آب کشیدن کرد.

او می گوید: من از دیدن این امر عجیب بسیار متعجب شدم و در حیرت فرو رفتم.

آن میمون گویا فهمید که من از این قضیه در تعجب هستم. نگاهی به من کرد و گفت: ای فلانی! مگر مرا نمی شناسی؟

گفتم: خیر.

جواب گفت: خدا لعنت کند دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را. آیا تا به حال اسم مأمون عباسی را شنیده ای؟

گفتم: بلی.

گفت: من همان مأمون هستم. از وقتی مرده ام به سبب ظلمی که به حضرت رضا علیه السلام کرده ام، خدای متعال، مرا به این عذاب گرفتار کرده است که روز آب بکشم و داخل این حوض بریزم و این فیل بیاید مرا به این نحو بکشد و آب های حوض را بخورد و باز خدا مرا زنده کند.

ص: 237

بدان که خوراک من در این جزیره از فضله های همین فیل است و کار من هم فقط آب کشیدن برای این فیل می باشد(1) (2).

3. آملی- محمّدتقی(1391-1304 ق)

4. آقابزرگ حکیم- محمدتقی(1315- ... ش)

5. آیت الله زاده خراسانی- میرزا مهدی(1364-1295 ق)

6. ابن ابی جمهور احسایی- محمد(زنده به سال 904 ق)

7. ابوترابی- سیدعلی اکبر(1379-1318ش)

8. ادیب بجنوردی- سیدحسین(1341-1259 ش)

9. ادیب نیشابوری- عبدالجواد(1344-1281 ق)

10. ادیب نیشابوری- محمدتقی(1396-1315ق)

11. ادیب هروی- محمدحسن(1347-1263ش)

12. اردبیلی- سیدیونس(1377-1296 ق)

13. اصفهانی- حسنعلی(1361-1279ق)

14. اصفهانی- مهدی(1365-1303ق)

15. اصفهانی- میرزامهدی(1218-1152 ق)

16. بجنوردی- محمدتقی(م 1314 ق)

17. بهاءالدین عاملی- محمد(953 تا 1030 یا 1031 ق)

18. تبریزی- غلامحسین(1359-1260ش)

19. تربتی- عباس(1322- ... ش)

20. جعفری- محمدتقی(1377-1304ش)

21. حرّعاملی- محمد(1104-1033 ق)

22. حسینی تهرانی- محمدحسین(1416-1345 ق)

ص: 239

23. خادمی اصفهانی- سیدحسین(1363-1319 ش)

24. خالصی- محمدمهدی(1277 یا 1276 تا 1343 ق)

25. خامنه ای- سیدجواد(1406-1313 ق)

26. خراسانی- ملاهاشم(1352-1284 ق)

27. دامغانی- محمدکاظم(1401-1316 ق)

28. سبزواری- حسین(1386-1309 ق)

29. شیرازی- ابوالحسن(1379-1293 ش)

30. شیرازی- سیدعبدالله(1309 ق-1363 ش)

31. رضوی- محمدتقی(1149- ... ق)

32. طبرسی- فضل بن حسن(548- 468 ق)

33. عاملی- عبدالعالی(926 تا 993 یا 994 ق)

34. عصار- سیدمحمد(1264 یا 1265 تا 1356 ق)

35. علم الهدی- سیدابراهیم(1378- ... ق)

36. فلسفی- میرزا علی(1384-1299 ش)

37. قزوینی- مجتبی(1386-1318 ق)

38. قزوینی- هاشم(1339-1270 ش)

39. قوچانی- ذبیح الله(1414-1329 ق)

40. کلباسی- محمدرضا(1383-1295ق)

41. کوهستانی- محمد(1351- ... ش)

42. گلپایگانی- حبیب الله(1384-1297 ق)

ص: 240

43. مازندرانی- محمّدصالح(1391-1297ق)

44. مجتهد خراسانی- میرزا حبیب الله(1327-1266 ق)

45. محامی- غلامحسین(1333- ...ش)

46. محقق سبزواری- محمّدباقر(1090-1017 ق)

47. مدّرس- میرزاعبدالرحمن(1328-1268ق)

48. مدّرس یزدی- میرزا احمد(1391-1306 ق)

49. مروارید- حسینعلی(1425-1329 ق)

50. مصطفوی- سیدجواد(1368-1301 ش)

51. میرزا هدایت الله(1248-1178 ق)

52. میلانی- سیدمحمدهادی(1395-1313 ق)

53. نوقانی- علی اکبر(1370-1300 ق)

54. نوقانی- محمدمهدی(1371-1303 ش)

55. نهاوندی- علی اکبر(1369-1278 ق)

56. نهاوندی- محمّد(1371-1291ق)

57. واعظ خراسانی- مهدی(1370-1286 ق)

58. واعظ طبسی- غلامرضا(1355-1313 ق)

59. هاشمی نژاد- سیدعبدالکریم(1360-1311ش)

ص: 241

عتبات سفر کرد و در نجف به تکمیل مقامات عرفانی خود پرداخت و صاحب کرامات بسیاری شد. سپس به مشهد آمد و در سن 82 سالگی وفات یافت و در صحن عتیق به خاک سپرده شد.

11. از بیان حدیث سلسلهًْ الذهب به وسیلة امام رضا علیه السلام چه نکاتی استفاده می شود؟

12. کدام امام به «عالِم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم» معروف است؟

13. نام خادم امام رضا علیه السلام چه بود؟

14. امام رضا علیه السلام در چند سالگی و به وسیله چه کسی مسموم شدند؟

15. امام رضا علیه السلام در چه زمانی و در کجا به شهادت رسیدند؟

16. تنها فرزند امام رضا علیه السلام چه نام دارد و هنگام شهادت آن حضرت چند ساله بود؟

17. مرقد شریف امام رضا علیه السلام در کجا واقع شده است(1)؟

نماز تو تمام است، چنین توضیح داد: زیرا تو به قصد دیدار سلطان (مأمون ظالم) آمده ای و بنابراین سفر تو سفر گناه است. و سفر گناه موجب قصر(شکسته خواندن) نماز نمی شود، لذا به این ترتیب، امام رضا علیه السلام حتی در بیان مسائل، مردم را از طاغوت برحذر می داشتند(1).

8. مأمون، برای این که به دربار خود حشمت و قدرت و موقعیت علمی بدهد و از سوی دیگر از نارضایتی طرفداران آل علی علیه السلام بکاهد و ستمگری های گذشته را جبران کند، به فکر افتاد که حضرت رضا علیه السلام را از مدینه به مرو، دعوت نماید. مأمون پس از مشورت با اطرافیان خود مخصوصاً فضل بن سهل که مردی باهوش و با استعداد بود و امور کشوری و لشگری را در دست داشت، با اصرار و پافشاری از حضرت علیه السلام خواست که از مدینه به خراسان بیاید(2).

9. وقتی امام رضا علیه السلام در مسافرت به خراسان به شهر نیشابور رسیدند، حدیثی را که مربوط به توحید و به یگانگی ذات حق بود، بیان فرمودند و گفتند: «کلمه طیبه لا اله الاّ الله دژ استوار من است، هر کس به آن قائل شود، در این دژ استوار داخل می شود و اگر وارد آن شود از عذاب روز رستاخیز در امان خواهد بود(3).»

و بعد از چند لحظه، امام به دنبال حدیث فرمودند: «امّا به شرط و شروطش و در حالی که به خود اشاره می کردند: و من شرط آن هستم(4).»

ص: 246

10. «سلسلهًُْ الذَّهب» یعنی: زنجیره زرین و چون عنوان حدیثی است که راویان آن حضرت ختمی مرتبت، همه معصوم و امام می باشند به آن سلسلهًْ الذهب می گویند.

11. از بیان حدیث «سلسلهًْ الذهب» به وسیله امام رضا علیه السلام سه نکته استفاده می شود: اول آن که با نقل نام پدران و اجداد خود، که هر کدام از دیگری حدیث را نقل کرده اند تا به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و این که آن حضرت از طریق جبرئیل امین، از مقام ربوبی این حدیث را شنیده است، پدران بزرگوار خود را که همه خلفای الهی هستند، به مردم بازگفته و آنها را به یاد مردم می آورد: دوّم این که: موضوع یگانه پرستی و خداپرستی را که پایه و اساس همه اعتقادات است به یاد مردم آورد، تا به باطل و طاغوت، گرایشی پیدا نکنند.

سوم آن که، یگانه پرستی و خداپرستی واقعی و خالی از شرک و ریا، مستلزم ولایت اهل بیت علیهم السلام است(1).

12. حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام

13. نام خادم آن حضرت «موّفق» بوده است.

14. در سن 55 سالگی به وسیلة مأمون.

15. در آخر صفر سال 203 ق در سناباد نوقان(که امروز یکی از محله های مشهد است).

16. حضرت جواد علیه السلام که در موقع شهادت آن امام همام علیه السلام حدود هفت سال داشتند.

17. مشهد مقدس.

18. حضرت امام جواد علیه السلام که در موقع شهادت امام رضا علیه السلام حدود هفت سال داشتند.

19. در مشهد مقدّس(2).

ص: 247

در گفتار معصومین علیهم السلام سرودن شعر در مدح و منقبت راهبران مذهبی از فضیلت و ثواب فراوان سرشار است. به دلیل آن که مدح آن مظاهر و اسوه های مظلومیت، مکارم اخلاقی و شهادت به پیروانشان درس چگونه زیستن داده و به ما می آموزد که هرگز به بی راهه نرویم و همیشه در راه راست گام برداریم چنان که امام حسین علیه السلام با آن همه بزرگواری و هیبت به پیروان مکتبش در روز عاشورا چنین می آموزد که... خدایا ما را به راه راست هدایت فرما...

بنابراین طبق بیان فوق و به دلیل اهمیت شعر و شاعری در مکتب امام رضا علیه السلام بر آن شدیم بخشی از این کتاب را به شعرهای سروده شدة فارسی در مدح و منقبت حضرت اختصاص دهیم. امیدواریم مورد قبول حق واقع گردد:

ص: 249

اشعار زیر را که در کتیبه پشت سر حضرت رضا علیه السلام نوشته شده قاآنی سروده و تاریخ آن مطابق با 1250 ق است.

زهی

به منزلت از عرش برده، فرش تو رونق!

تویی که خاک تو با آب رحمت است مخمّر

چو دین احمد مرسل مبانی تو مشیّد

مگر تو روضة سلطان هشتمی؟ که به خاکت

کدام مظهر بی چون بود به خاک تو مدفون؟

علّی عالی اعلی امام ثامن ضامن

سپهر عدل، میهن گوهر محیط خلافت

پس از ورود سرود از برای سال طرازت

زمین

ز یُمن تو محسود هفت کاخ مطّبق

تویی

که فیض تو با فرّ سرمد است ملّفق

چو شرع حیدر صفدر قواعد تو موفّق

کند ز بهر شرف، سجده هفت طارم ازرق

که از زمین تو خیزد همی خروش اَنالحقّ

که از طفیل وجودش وجود گشته منشق

جهان جود، بهین زادة رسول مصدّق

زهی زمین تو مسجود نه رواق معلّق

ص: 250

آن

ماه که مهر از نگاهش ریزد

گلبوسه ملک به خاک راهش ریزد

در جشن ولادت رضا هر که نشست

از بارش مرحمت گناهش ریزد(1)

ما

در کنف لطف تو مأوای من است

خاک در تو عرش مُعلّای من است

ای خسرو طوس، این بود مَسلک من

آن کس که بود عبد تو، مولای من است(2)

از

عرش سلام سرمدی آوردند

آیینة حُسن ایزدی آوردند

با آمدن رضا از باغ بهشت

یک دسته گل محمدی آوردند(3)

با

نام رضادلت مصفّا گردد

درد و غم سینه ات مداوا گردد

گر روی نهم به درگهش با اخلاص

هر عقده ز کار بسته ات وا گردد(4)

در

بُرج ولاشمس هدی می آید

هشتم ولی خدا رضا می آید

جا دارد اگر ما به همه فخر کنیم

زیرا که ولی نعمت ما می آید

امشب

که شب خجسته میلاد است

تسبیح فرشتگان مبارک باد است

شاد است دل آل محمد امّا

بیش از همه دل ها، دل زهرا شاد است(5)

آن

ماه که مهر از نگاهش ریزد

گلبوسه ملک به خاک راهش ریزد

در جشن ولادت رضا هر که نشست

از بارش مرحمت گناهش ریزد(6)

ما

در کنف لطف تو مأوای من است

خاک در تو عرش مُعلّای من است

ای خسرو طوس، این بود مَسلک من

آن کس که بود عبد تو، مولای من است(7)

محبوب

رضاست هر که دل ریش تو است

از کعبه صفای این حرم بیشتر است

اینجاست طبیبی که ندارد نوبت

هر دل که شکسته تر بود پیشتر است

در

کشور دل غیر توأم یادی نیست

جز خدمت درگاه توام کاری نیست

هر چند بَدَمْ گدای با سابقه ام

وین سابقه را جز تو خریداری نیست

ص: 256

6.اکبری، محمدرضا، قصه های قرآن، نشر: پیام عترت، سال 1375.

7.امینی، محمدعلی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1387.

8.پیشوایی، مهدی، سیمای پیشوایان در آینة تاریخ، نشر: دارالعلم، سال 1362.

9.ترابی، احمد؛ معینی، محمدجواد، امام علی بن موسی الرضا منادی توحید و امامت، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1386.

10.حرانی، ابن شعبه، گزیدة متون حدیثی، نشر: دارالحدیث، سال 1387.

11.حرانی، ابومحمد، تحف العقول، ترجمه: صادق حسن زاده، نشر: آل علی، سال 1386.

12.حکیمی، محمد، امام رضا علیه السلام زندگی و اقتصاد، نشر: به نشر، سال 1387.

13.حکیمی، محمدرضا، الحیاهًْ(جلد اول و دوم)، ترجمه احمد آرام، نشر: دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1361.

14.حلی، احمد بن فهد، عدهًْ الداعی، ترجمه: حسین غفاری، نشر: بنیاد معارف، سال 1386.

15.خسروی، موسی، 53 داستان از کرامات حضرت رضا علیه السلام، نشر: هاتف، سال 1388.

16.رجایی، محمدرضا، راه های رسیدن به موفقیت و خوشبختی، سال 1388.

17.رجایی، محمدرضا، ویژگی های دعا، نشر: اقیانوس معرفت، سال 1386.

18.رجبی، محسن، آیینه مهر، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.

19.رحیمی، عباس، انسان موفق، نشر: جمال، سال 1387.

20.رضوی، جواد، داستان های عبرت انگیزی از عاقبت گناهکاران، نشر: پارسایان، سال 1386.

21.زارعی، عباسعلی، سیرة علمی و عملی امام رضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1388.

22.زین العابدین، احمد، دعا نسخة شفابخش، نشر: میثم تمّار، سال 1381.

23.سازمان تبلیغات اسلامی، آشنایی با زندگانی چهارده معصوم، نشر: سازمان تبلیغات اسلامی، سال 1389.

ص: 258

24.سعدالنجفی، علی، مراسم بیعت با امام رضا علیه السلام، ترجمه: محمد تقدمی صابری، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1389.

25.شریف زاده، بهمن، در وصف دریا، نشر: اسوه، سال 1387.

26.شکرانی، علویه، زن موجود ناشناخته، نشر: مؤلف، سال 1381.

27.شهریار، محمدحسین، کلیات دیوان شهریار، جلد اول، نشر: نگاه، سال 1389.

28.شهید مطهری، مرتضی، داستان راستان، جلد 1 و2، نشر: صدرا، سال 1389.

29.شیخ صدوق، بابویه قمی، الخصال، ترجمه یعقوب جعفری، نشر: اندیشه هادی، سال 1389.

30.شیخ صدوق، بابویه قمی، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1و 2، ترجمه علی اکبر غفاری، حمیدرضا مستفید، نشر: دارالکتب اسلامیه، سال 1387.

31.شیخ صدوق، بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمهًْ، جلد دوم، ترجمه منصور پهلوان، نشر: دارالحدیث، سال 1387.

32.شیخ کلینی، اصول کافی، جلد 2 و 4، ترجمه آیهًْ الله کمره ای، نشر: اُسوه، سال 1386.

33.عاقل، ابراهیم، مختصری از زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1386.

34.عالمان دینی، گزیدة مشاهیر مدفون در حرم رضوی، جلد اول، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.

35.عباسی، ابراهیم، کشکول عباسی، نشر: امیرالعلم، سال 1387.

36.عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.

37.عطایی، محمدرضا، امام رضا در آثار دانشمندان اهل سنت، نشر: به نشر، سال 1388.

38.علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، نشر: وفا بیروت لبنان، سال 1403ق.

39.علامه مجلسی، محمدباقر، تحفهًْ الزائر، نشر: امام هادی، سال 1386.

ص: 259

40.علامه مجلسی، محمدباقر، داستان های بحارالانوار(جلد 2، 4، 5، 6 و 7) ترجمه محمود ناصری، نشر: دار الهدی، سال 1386،

41.علوی، حشمت الله، باده مهر و آتش هجر، نشر: اقیانوس معرفت، سال 1389.

42.عمادزاده، حسین، مجموعه زندگانی چهارده معصوم، نشر طلوع، سال 1360.

43.فضل اله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا علیه السلام، ترجمه محمدصادق عارف، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.

44.قمی، عباس، انوارالبهیه، ترجمه کریم فیضی، نشر: تهذیب، سال 1391.

45.قنبری، حیدر، داستان های شگفت انگیزی از عالم برزخ، نشر: فاتح خیبر، سال 1386.

46.قنبری، حیدر، داستان های شگفت انگیزی از قبر و اجساد سالم، نشر: شمیم کوثر، سال 1386.

47.کوشا، محمدعلی، سیره و سخن پیشوایان، نشر: پارسایان، سال 1382.

48.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، جلد 1، نشر: دارالحدیث، سال 1384.

49.معینیان، محمدحسن، معماهای زندگانی چهارده معصوم، نشر: نبوغ، چاپ اول.

50.منتظری یزدی، محمد، کشکول منتظری یزدی، نشر: تهذیب، سال 1388.

51.میراشرفی، هادی، داستان ازدواج چهارده معصوم علیهم السلام، نشر: پیام حجت، سال 1388.

52.نعیمی، جواد، عشق هشتم، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1388.

53.نیلی پور، مهدی، کبوترانه، نشر: مرغ سلیمان، سال 1388.

54.نیلی پور، مهدی، مدیریت زیارت اهل بیت علیهم السلام، نشر: سلسبیل، سال 1387.

55.نیلی پور، مهدی، مدیریت زیارت امام حسین علیه السلام، نشر: سلسبیل، سال 1388.

ص: 260

ص: 261