ص: 2

ص: 3

ص: 4

شکار با ابزار غصبی.. .........................................37

تملّک پرندگان.. .................................................37

تملّک تخم پرندگان.. ...........................................38

شکار پرندگان مهاجر.. .........................................38

شکار جوجه پرنده.. ............................................39

شکار در شب.. ..................................................39

برداشتن جوجه از لانه.. ......................................40

شکار پرندگان کمیاب.. .........................................41

شکار بی رویه و بحران محیط زیست.. ......................42

استفاده از بیت المال برای شکار.. ...........................43

استفتاء..............................................................43

شکار با تفنگ و سگ.. .........................................44

حکم شکار بر خلاف قانون.. .................................45

خصلت های پرندگان.. ..........................................46

نکات ایمنی در نگهداری اسلحه.. ............................47

قوانین و مقررات شکار.. ........................................48

قوانین شکار(قانون مجازات اسلامی).......................49

مادۀ 679............................................................49

مادۀ 680...........................................................49

مقررات شکار.....................................................50

ممنوعیتهاومحدودیتها(زمانی، طریقی، نوعی، کمی و کیفی):.. ...........................................................55

روش و وسایل ممنوعه (طریقی).. ..........................55

ممنوعیت ومحدودیتهای نوعی، کیفی وکمی.. ...........57

ص: 6

چه کسانی و درچه زمانی میتوانند به شکار درطبیعت بپردازند؟ ...........................................................58

فصل دوم:احکام ذبح

شرایط سر بریدن.. ................................................61

کیفیت ذبح پرندگان.. .............................................62

تفاوت ذبح پرندگان وحشی و اهلی...........................63

ابزار ذبح.. ..........................................................64

ذبح با چاقوی استیل.. .........................................66

مستحبات ذبح.. .................................................67

مکروهات ذبح.. ..................................................68

مسلمان بودن(یکی از شرایط ذبح).. .......................70

استفتاء.............................................................72

ذبح افرادی که معروف به غلوند.. ...........................72

استفتاء.............................................................72

کندن سر پرنده با دست.. .....................................73

احکام رو به قبله بودن.. ........................................73

نام خدا (بسم الله گفتن)در هنگام ذبح.. ...................77

استفتاء:............................................................79

ذبح با دستگاه.. .................................................79

استفتاء:............................................................81

تکان خوردن بعد از ذبح.. ........................................82

شوک قبل از ذبح.. ...............................................83

خون بعد از ذبح.. ..................................................83

ذبح پرنده در برابر پرنده دیگر.. .................................84

ص: 7

ذبح پرندگان حرام گوشت.. ..................................85

خرافات (مالیدن خون به ماشین، منزل و غیره...).. ......87

فصل سوم: احکام فروش پرنده

بایسته های فروش.. .............................................91

1. نظافت شخصی.. .............................................92

3.نظافت محیط کار..... .........................................92

3. نظافت پرنده.. ..................................................93

اعتماد به فروشنده.. ............................................93

فروش پرندۀ یخ زده به نام پرنده تازه.. .......................94

خرید و فروش پرندگان شکاری.. .............................95

تزئین پرندگان در منزل.. .......................................95

به جنگ انداختن پرندگان.. .....................................95

رسیدگی به پرنده.. .............................................97

آزار نرساندن به پرنده.. ........................................100

کبوتر بازی.. ......................................................100

خرید و فروش پرنده های سرقت شده.. ..................102

وظایف مردم در برابر پرنده فروشان.. ......................103

شایسته های اخلاقی فروشنده.. ..........................104

فصل چهارم: احکام متفرقه پرندگان

آسیب رساندن به پرنده دیگران.. ...........................109

کشتن پرندگان در منزل.. .....................................110

ص: 8

آسیب زدن مرغ یا عقاب به کودکان.. .......................110

استفتاء:...........................................................111

حکم ربا در خرید و فروش پرندگان.. ........................111

مرغ و کبوتر پیدا شده.. .....................................112

فرار دادن پرندۀ دیگران.. .....................................112

تخم مرغ بازی.. .................................................113

اجزای حرام ِ پرندگان حلال گوشت.. .....................113

نیم خوردۀ پرندگان................................................114

تخم پرندگان.. ....................................................115

وجود خون در تخم مرغ.. ......................................116

پرندگان نجاست خوار.. ..................................118

استبراءپرندگان نجاست خوار.................................118

تخم پرندگان نجاست خوار.....................................120

فضلۀ پرندگان حرام گوشت.. .................................120

مرگ پرنده در چاه.. ............................................121

خواص گوشت شترمرغ.. .....................................121

خواص گوشت بوقلمون.. ......................................123

هشدارهای استفاده ازگوشت بوقلمون ..................124

خواص گوشت بلدرچین.. ......................................125

خواص تخم بلدرچین.. ..........................................127

خواص گوشت مرغ.. .........................................128

خواص تخم مرغ.. .............................................129

ص: 9

فصل پنجم :معرفی پرندگان حلال گوشت وحرام گوشت ایران

پرندگان حلال گوشت.. ...................................134

راسته گنجشک سانان.. .................................134

خانواده چکاوک ها.............................................134

خانواده دم جنبانکها..........................................134

خانواده بلبل خرما.............................................135

خانواده بال لاکی.............................................135

خانواده میوه خور.............................................135

خانواده زیر آبروک.............................................135

خانواده الیکایی...............................................135

خانواده صعوه ها..............................................135

خانواده توکاها..................................................136

خانواده لیکوها..................................................136

خانواده سسک تاج طلایی..................................136

خانواده سسک ها.............................................136

خانواده سسک چشم سفید هندی........................137

خانواده مگس گیرها.............................................137

خانواده چرخ ریسک نیزار.......................................138

خانواده چرخ ریسک دم راز....................................138

خانواده چرخ ریسک پشت بلوطی...........................138

خانواده چرخ ریسک ها.........................................138

خانواده کمرکلی ها............................................138

خانواده دیوار خزک..............................................138

خانواده دارخزک..................................................138

ص: 10

خانواده شهد خوار.............................................139

خانواده زرد پره ها..............................................139

خانواده سهره ها...............................................139

خانواده سهر های استریلیده................................139

خانواده گنجشک ها............................................139

خانواده سارها...................................................140

خانواده پری شاهرخ..........................................140

خانواده بوچانگا..................................................140

راسته غواص سانان.. ..........................................140

خانواده غواص ها................................................140

راسته کشیم سانان.. ........................................140

خانواده کشیم ها..............................................140

راسته غاز سانان.. ...........................................141

خانواده مرغابیها.. ..............................................141

قوها................................................................141

خانواده غازها...................................................141

اردک های غاز نما..............................................141

اردک های روی آب چر.........................................141

اردک های غواص..............................................141

اردک های ماهی خوار........................................142

راسته ماکیان سانان.. .......................................142

خانواده سیاه خروس.........................................142

خانواده قرقاول.................................................142

خانواده بلدرچین بوته ای ...................................142

خانواده یلوه ها................................................142

ص: 11

خانواده میش مرغ ها.......................................142

راسته سلیم سانان.. .......................................143

خانواده سلیم خرچنگ ها....................................143

خانواده صدف خوار............................................143

خانواده نوک خنجری ها.....................................143

خانواده چاخ لق ها............................................143

خانواده گلاریول ها.............................................143

خانواده سلیم ها................................................143

راسته کوکرسانان.. ..........................................144

خانواده کوکرها................................................144

راسته کبوترسانان.. ............................................144

خانواده کبوترها..................................................144

راسته کوکوسانان.. ............................................145

خانواده کوکوها.................................................145

راسته سبز قباسانان.. ......................................145

خانواده ماهی خورک..........................................145

پرندگان حرام گوشت .... ..................................146

راسته کبوتر دریایی سانان.. ................................146

خانوده کبوتر دریاییها ..........................................146

خانواده مرغ طوفان.............................................146

راسته پلیکان سانان...........................................146

خانواده نوک سرخ..............................................146

خانواده پلیکان ها..............................................147

خانواده بوبی...................................................147

خانواده باکلان ها.............................................147

ص: 12

خانواده مارگردن..............................................147

راسته لک لک سانان.. ......................................147

خانواده حواصیل ها..........................................147

خانواده لک لک ها...........................................147

خانواده اکراس ها...........................................148

راسته فلامینگوسانان.. ..................................148

خانواده فلامینگوها.........................................148

راسته عقاب سانان.. ......................................148

خانواده عقاب ماهیگیر.....................................148

خانواده قوش ها.............................................148

راسته شاهین سانان.. ..................................149

خانواده شاهین ها..........................................149

خانواده کاکایی های اقیانوسی..........................149

خانواده کاکایی ها..........................................149

خانواده پرستوهای دریایی...............................150

خانواده آب شکاف.............................................150

راسته طوطی سانان.. .......................................150

خانواده طوطی ها.............................................150

راسته جغد سانان..............................................150

خانواده جغدها....................................................150

راسته شب گرد سانان.. ......................................151

خانواده شب گردها............................................151

راسته پرستو سانان.. ........................................151

خانواده پرستوها................................................151

راسته دارکوب سانان.. ......................................151

ص: 13

خانواده دارکوب ها...........................................151

خانواده کلاغ......................................................152

مشترک بین حلال و حرام.....................................153

راسته درنا سانان.. .............................................153

خانواده درناها....................................................153

پرندگان مکروه........ ......................................153

خانواده چلچله ها..............................................153

خانواده سنگ چشم ها......................................154

خانواده زنبور خوارها..........................................154

خانواده سبز قباها............................................154

خانواده هدهد.................................................154

منابع:.. ..........................................................155

ص: 14

اصلاح و تقویت روابط عبادی، عقیدتی و معرفتی انسان با خداوند متعال را مورد توجه قرار داده است.

گام دوم یعنی شناخت معروف و منکر در روابط اجتماعی و معاملات اقتصادی، کاری است که با وجود برخی از آثار علمی و پژوهشهای ارزشمند با نگاه تخصصی به هر صنف مورد توجه قرار نگرفته است. سلسله کتابهای «فقه و زندگی» به پژوهش و نگارش در حوزه اصناف خاص توجه دارد و بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی و آداب اسلامی هر اتحادیه صنفی و دست اندرکاران مشاغل مختلف تولیدی، توزیعی، و خدماتی را محور پژوهش و نگارش و اطلاع رسانی خویش می داند.

گام سوم در شناخت معروف و منکر به روابط مردم و حکومت ها اختصاص دارد، اسلامی شدن روابط دولت و ملّت بالاترین گام به سوی رضای خداوند متعال محسوب می شود و در سایه ی پیروی از رهبری الهی و تسلیم دولت و ملت در برابر قوانین قرآن و عترت امکان پذیر است.

در حدود سال های 1372 ش با آغاز فعالیت های ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر طرح پژوهشی «فقه و زندگی» توسط جناب حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمد حسین فلاح زاده، در پژوهشکده باقر

ص: 16

العلوم(علیه السّلام)قم، پی ریزی شد. هدف طرح، تألیف و تدوین مجموعه کتابهایی در زمینه آداب و احکام اسلامی برای اصناف و مشاغل گوناگون اقتصادی و بازاریان کشور بود. با هماهنگی این دو نهاد فرهنگی تألیف حدود بیست جلد از این مجموعه در سال های آغاز کمک خوبی به بازاریان متدین در زمینه شناخت احکام شرعی و حلال و حرام مشاغل بشمار می رفت. اما مثل بسیاری دیگر از طرح ها این کار هم به دلایل مختلف ناتمام ماند و در زمینه ی احکام فقهی بسیاری اصناف اثری فراهم نیامد.

ضرورت اسلامی شدن بازار، علاقه ی بسیاری از کسبه ی محترم در بخش های تولید و توزیع و خدمات و پیگیری ریاست محترم ستاد احیاء حجۀ الاسلام و المسلمین زرگر دام عزه العالی سبب احیای مجدّد این طرح پژوهشی کاربردی در سال 1393 ش شد و تالیف و تدوین کتبی دیگر در زمینه فقه اصناف در دستور کار پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر قرار گرفت.

در سالهای آغازین، این پژوهش ها با هدایت و حمایت ستاد و نظارت علمی و فقهی برادران گرامی حجج اسلام محمد حسین فلاح زاده و محمود مهدی پور شکل گرفت و بیست و چند دفتر از آن فراهم آمد. اینک بار دیگر پس از حدود

ص: 17

چهارده سال، این کار ناتمام و بر زمین مانده به توفیق الهی و یاری همان دو برادر و همکاری گروهی از فضلای حوزه علمیه قم در پژوهشکده امر به معروف پیگیری می شود.

همیشه اصناف محترم و صاحبان مشاغل در انجام وظیفه خود نیاز به احکام و قوانین الهی دارند و لازم است معروف و منکرات صنفی را بشناسند. تحوّلات صنفی و دگرگونی ها در حوزه کسب و کار سبب می شود که احکام بر اساس نیازهای روز مورد بازنگری فقهی و علمی قرار گیرد و تفقه و اجتهاد جدید ضرورت یابد. از این رو بار دیگر با استفاده از فتاوی مراجع بزرگوار تقلید و قوانین مصوب شورای نگهبان موضوعات کار نشده در برنامه پژوهشی قرار گرفت و بیست اثر جدید تحقیق و تولید شد. عناوین پژوهش های سال 1393 ش بدین شرح است:

1. احکام صنف طلا و جواهر

2. احکام تلفن همراه

3. احکام بازی های رایانه ای

4. احکام صنف اتوبوس رانی

5. احکام صنف فرش و تابلو فرش

6. احکام صنف کیف و کفش سراجان

ص: 18

7. احکام صنف ماهی فروشان 8

. احکام صنف ناشران

9. احکام صنف پوشاک 10

. احکام صنف نانوایان

11. احکام صنف اینترنت و رایانه

12. احکام صنف پرندگان و پرنده فروشان

13. احکام صنف اغذیه فروشان 14. احکام صنف پارک ها

15. احکام صنف پزشکان 16. احکام صنف قهوه خانه ها

17. احکام صنف الکتریکی 18. احکام صنف داروخانه ها

19. احکام صنف صوتی و تصویری 20. احکام بیمه ها

این دفتر از فقه و زندگی که با تلاش برادران گرامی حجج الاسلام عابدینی پدید آمده به احکام صنف پرندگان اختصاص یافته است و امیدواریم محققان و بازاریان محترم با ارائه تجارب و مسائل شرعی خویش ما را در تکمیل این اثر یاری کنند.

با درخواست توفیق از خداوند دانا و توانا و یاری محققان

ص: 19

حوزوی و همراهی اصناف کشور، بسیج اصناف و مسؤلان ستادهای امر به معروف، می توان به سوی اسلامی شدن بازار، آرامش روانی جامعه، کاهش جرم و تخلفات اقتصادی و کسب رضای حضرت حق گامهایی بلندتر برداشت.

امیدواریم با شناخت احکام الهی در تمام بخش ها و اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی و در سایه فقه ناب اسلامی و با هدایت حضرت بقیه الله عجل الله تعالی فرجه الشریف، توحید و عدالت در سراسر حاکم گردد. ان شاءالله.

قم پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر

خیابان سمیه کوچه 12 پلاک 355

Al-adl.ir

info@al-adl.ir

ص: 20

پی برد، پرندگانی که در زمان حضرت آدم(علیه السّلام)، دفن مردگان را به انسان آموختند(1) و در زمان حضرت ابراهیم(علیه السّلام) زنده شدن مردگان را یادآور شدند(2) و در زمان حضرت موسی(علیه السّلام) رزق الهی(3)

و در زمان حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله ) یاد کنندۀ خدا شمرده شدند.(4)

امروزه با توجه به شناخت خواص پرندگان، افزایش جمعیت و نیاز بیشتر جامعه به پرندگان، سبب شده تا افراد زیادی به شکار، پرورش و نگهداری پرندگان و فروش آن روی بیاورند. که پراکنده بودن احکام پرندگان در کتب مختلف و نبودن یک کتاب جامع سبب شده تا بسیاری افراد از احکام مربوط به خود بی اطلاع باشند. لذا همین امر سب شده تا به نگارش همه ابعاد پرندگان پرداخته و به جمع آوری آن در یک کتاب مستقل، اقدام کنیم.

این کتاب در چهار فصل درباره انگیزه ها و اقسام شکار، نشانه های حلال و حرام گوشت بودن پرندگان، قوانین و مقررات شکار، شرایط ذبح، کیفیت ذبح، فروش پرندگان حرام گوشت، آزار رساندن به پرندگان، خوردن پرندگان نجاست خوار،

ص: 22

وجود خون در تخم پرندگان، مصادیق پرندگان حلال و حرام گوشت و ... است.

بسیاری از احکام پرندگان با حیوانات مشترک است. از این رو، گاه به جای واژۀ «احکام پرندگان»، از واژۀ «احکام حیوانات» در این کتاب بهره برده شده است.(1)

در پایان از همه عزیزان که نویسنده را در نگارش این کتاب یاری کردند، تشکر می کنم..

وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی.

ص: 23

ص: 24

ص: 26

ب: نشانه های پرندگان حلال گوشت عبارت است از:

1. پرندگانی که چنگال ندارند،(1)حلال گوشت اند؛

1. پرندگانی که بال زدن آنان بیشتر از صاف نگه داشتن آنهاست، حلال گوشت اند؛(2)

پرنده ای که معلوم نیست بال زدنش بیشتر از صاف نگه داشتن بالش است یا کمتر، اگر چینه دان یا سنگ دان یا خارپشت پا (انگشت جدایی مانند شَست انسان، مثل خروس) داشته باشد، حلال اند.(3)

یکی از اصحاب امام باقر (علیه السّلام) از حضرت سؤال کرد که پرندگان حلال گوشت را چگونه بشناسیم؟ امام (علیه السّلام)فرمود: هر مرغی که در آسمان بالها را به پهلو می زند و حرکت می کند، از گوشت آن تناول کن و هر مرغی که در آسمان بالها را صاف و راست نگه می دارد و حرکت می کند، از گوشت آن تناول مکن ...

ص: 29

من گفتم: پرندگان دریائی چه حکمی دارند؟ حضرت (علیه السّلام)فرمود: هر مرغی که سنگدان دارد تناول کن و هر مرغی که سنگدان ندارد تناول مکن. (1)

امام صادق (علیه السّلام)فرمود:پرندگانی را تناول کن که دارای چینه دان یا سیخک پا(مثل سیخک پای خروس) و یا سنگدان باشند.(2)

در نتیجه پرندگانی مثل مرغ خانگی، کبوتر، اقسام گنجشک، بلبل، کبک، قطا، تیهو، سار، چکاوک حلال و پرندگانی مثل عقاب ، شاهین، باز، کرکس، خفاش حرام گوشت اند.(3)

برای تسهیل در تعین پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت، در آخر همین کتاب، نام همه پرندگان به تفکیک حلال گوشت و حرام گوشت، بیان شده است.

1. مصرف؛

2. فروش؛

3. تفریح؛

4. دفع آزار پرنده.

شکار پرنده باید دارای یک انگیزه معقول و الهی، مثل تأمین معاش زندگی باشد که در جهت تهیه غذا و یا فروش آن باشد.پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله ) نهی کرده از اینکه حیوانی برای غیر خوردن، ذبح شود.(1)و در صورتی که برای تفریح و خوشگذرانی(غیر نیاز شخصی ) باشد، و به سفر برود، باید نماز را در سفر، تمام بخواند.

مسأله: کسی که برای امرار معاش به شکار می رود سفرش حلال و نمازش شکسته است، همچنین اگر برای فراهم کردن درآمد بیشتر باشد، امّا کسی که برای لهو و تفریح و خوشگذرانی به شکار می رود، سفرش حرام و نمازش را باید تمام بخواند.(2)

حیوان را پاره کند و اگر به وسیله دام یا چوب و سنگ و مانند اینها حیوانی را شکار کنند پاک نمی شود و خوردن آن هم حرام است (مگر این که موقعی به حیوان برسند که هنوز زنده باشد و آن را مطابق آداب شرع سر ببرند)(1) و اگر حیوانی را با تفنگ شکار کنند، چنانچه گلوله آن تیز باشد که در بدن حیوان فرو رود و آن را پاره کند پاک و حلال است و به فتوای بیشتر مراجع تقلید، اگر گلوله تیز نباشد بلکه با فشار در بدن حیوان فرو رود و حیوان را بکشد، یا به واسطه حرارتش بدن حیوان را بسوزاند و در اثر سوزاندن، حیوان بمیرد پاک و حلال بودنش اشکال دارد. به فتوای آیت الله مکارم و آیت الله سیستانی اگر گلوله تیز هم نباشد ولی بدن حیوان را پاره کند و خون از آن جاری گردد، پاک و حلال است.(2)

2. کسی که شکار می کند باید مسلمان باشد یا بچه مسلمان باشد که خوب و بد را بفهمد و اگر کافر یا کسی که اظهار دشمنی با اهل بیت پیغمبر(صلّی الله علیه و آله ) می کند (مثل ناصبی )حیوانی را شکار کند، آن شکار حلال نیست.

3. اسلحه را برای شکار کردن حیوان به کار برد و اگر مثلًا جایی را نشان کند و اتفاقاً حیوانی را بُکشد، آن حیوان

ص: 32

پاک نیست و خوردن آن هم حرام است.

4. در وقت به کار بردن اسلحه، نام خدا را ببرد (و چنانچه عمداً نام خدا را نبرد، شکار حلال نمی شود) ولی اگر فراموش کند اشکال ندارد.

5. وقتی به حیوان برسد که مرده باشد یا اگر زنده است به اندازه سر بریدن آن وقت نباشد و چنانچه به اندازه سر بریدن وقت باشد و سر حیوان را نبرد تا بمیرد، حرام است.(1)

یکی از آنها فوراً مُرد؛ امّا هیچ گونه آثار جراحتی، که حاکی از اصابت تیر باشد، ملاحظه نشد. سپس مشخّص شد که بر اثر ترس مرده است. در فرض فوق، حکم آن چیست؟

جواب: گوشت آن حلال نیست.(1)

آیت الله سیستانی و آیت الله مکارم:«اگر حیوانی را با تفنگ شکار کنند، خواه گلوله آن، تیز باشد یا نباشد، شکار پاک و حلال است.»(1)

اگر به وسیله دام یا چوب و سنگ و مانند آن حیوانی را شکار کنند، حرام است، مگر این که موقعی به حیوان برسند که هنوز زنده باشد و آن را مطابق آداب شرع سر ببرند.(1)

سر ببرند.(1)

دارد، با شکار کردن، ملک کسی نمی شود و اگر به دام افتد، حکم لُقَطِه(1)(مال پیدا شده) را دارد.(2)

جواب: شکار آنها دور از انصاف اسلامی است. (1)

در آشیانه اش در امان است»(1) چه حکمی دارد؟

جواب: چنین شکاری حلال نیست.(2) البته اگر حیوان را به دام بیاندازند و بعداً ذبح کنند گوشتش حلال است.(3)

پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله ) فرمود: هنگام خواب پرنده سراغش نروید؛ تا صبح شود. مردی پرسید پرنده چه هنگامی می خوابد؟ آن حضرت فرمود: شب، هنگام خواب اوست.(4)

به پرنده الهام کرد که اگر آن مرد باز گردد، او را نابود خواهم کرد.(1)

مسأله: برداشتن جوجه پرنده از لانه اش، مکروه است.(2)

می شود.(1)

ساعات رسمی کار، به مقدار متعارفی که مورد ضرورت و نیاز است و شرایط کاری بیانگر اذن به کارمندان در این مقدار از استفاده است، اشکال ندارد و همچنین استفاده از امکانات بیت المال با اذن کسی که از نظر شرعی و قانونی حق اذن دارد، بدون اشکال است. در نتیجه، اگر تصرفات شخصی شما در بیت المال به یکی از دو صورت مذکور باشد، چیزی در این رابطه به عهده شما نیست، ولی اگر از اموال بیت المال استفاده غیر متعارف کرده باشید و یا بدون اذن کسی که حقّ اذن دارد، بیشتر از مقدار متعارف استفاده نمایید، ضامن آن هستید و باید عین آن را اگر موجود باشد به بیت المال برگردانید و اگر تلف شده باشد، باید عوض آن را بدهید و همچنین باید اجرت المثل استفاده از آن را هم در صورتی که اجرت داشته باشد به بیت المال بپردازید.(1)

اگرچه حلال است اما تنها باید آن قسمت از بدن پرنده را که سگ شکاری به دهان گرفته، با آب پاک شسته و طهارت دهند.(1) و در صورتی که پرنده صید شده، زنده باشد و قبل از ذبح شرعی به خاطر ترس از سگ و یا گاز گرفتن آن بمیرد، خوردنش حرام است.(2)

پنج صفت را از خروس بیاموزید: مراقبت بر اوقات نمازها (آواز هنگام فرا رسیدن وقت نماز)، غیرت، سخاوت، دلیری و آمیزش بسیار.(1)

امام صادق(علیه السّلام) فرمود: سه خصلت را از کلاغ فرا گیرید:

آمیزش پنهانی؛ صبح زود در طلب روزی رفتن؛

احتیاط فراوان.(2)

داود بن کثیر می گوید: در محضر امام صادق(علیه السّلام) نشسته بودیم که مردی با پرستویی سر بریده که در دست داشت، از کنار ما گذشت. امام صادق(علیه السّلام) بلند شد و آن پرستو را از دست او گرفت و گوشه ای پرتاب کرد. امام صادق(علیه السّلام) فرمود:

دانشمند اجتماعی شما این چنین دستور به شما داده یا دانشمند دینی شما؟ پدرم از جدم به من خبر داد که پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله ) دستور داد شش حیوان را نکشید: زنبور عسل ، مورچه ، قورباغه ، ورکاک (مرغی که گنجشک را شکار می کند)، هدهد و پرستو ... هدهد راهنمای حضرت سلیمان سلیمان(علیه السّلام)در کشور بلقیس بود. ورکاک یک ماه راهنمای آدم(علیه السّلام) بود. پرستو از شدت ناراحتی از ستم هایی که علیه ما اهل البیت (علیهم السّلام) شد،

ص: 46

همیشه در آسمان سرگردان است و تسبیحش، سورۀ «الحمد للَّه رب العالمین» است.(1)

امام صادق(علیه السّلام) فرمود: به گنجشک و امثال آن بنگر که چگونه هر روز به طلب روزی خود پرواز می کند و روزی خود را می یابد.(2)

گلوله است؛

6. به هیچ وجه- حتی اگر صد در صد بدانید اسلحه خالی از گلوله است- اسلحه را به طرف خود یا دیگران نگیرید؛

7. با نام خدا، اسلحه را بردارید و با دعا و صدقه به شکار روند؛

8. هرگز در مناطق مسکونی شکار نکنید؛

9. مقداری از شکار را به نیازمندان صدقه بدهند؛

10. به مقدار نیاز شکار کنند.

مربوطه، مواردی که بیشتر مورد ابتلاء آنان بوده را در اینجا بیان کرده ایم.

2. حقوق و تکالیف دارندگان پروانه قرق های اختصاصی از طرف شورای عالی حفاظت محیط زیست تعیین می شود.

3. شروع به شکار جانوران وحشی، بر خلاف مقررات این قانون، قابل تعقیب و مجازات می باشد و مرتکب به حداقل مجازاتِ مقرر، محکوم خواهد شد.

4. پروانه های شکار و صید مذکور در قانون به صورت پروانه های عادی و ویژه و انتفاعی صادر می گردد.

5. پروانه عادی شکار و صید، برای مواردی است که مشمول محدودیت ها و ممنوعیت های چهارگانه زیر نباشد:

الف: محدودیت و ممنوعیت زمانی (فصول و ساعات)؛

ب: محدودیت و ممنوعیت مکانی (پارک ملی- منطقه حفاظت شده و قرق اختصاصی)؛

ج: محدودیت و ممنوعیت نوعی (حیوانات حمایت شده)؛

د: محدودیت و ممنوعیت طریقی (انواع اسلحه و مهمات و طرق و وسایل).

6. پروانه های عادی بر حسب درخواست، به متقاضیان شکار پستانداران و پرندگان و خزندگان وحشی و

ص: 50

آبزیان قابل صید برای یک یا چند دسته یا مجموع آنها صادر می گردد. شکار در مناطق حفاظت شده و قرق اختصاصی و همچنین شکار حیوانات حمایت شده با پروانه عادی ممنوع است.

7. برای شکار در پارک های ملی و مناطق حفاظت شده و قرق اختصاصی و همچنین شکار حیوانات حمایت شده، پروانه ویژه صادر می گردد.

8. پروانه های انتفاعی بر حسب مورد برای شکار و صید که جنبۀ حرفه ای یا کسب یا تجارت داشته باشد و همچنین برای پرورش و تکثیر و خرید و فروش و صدور حیوانات قابل شکار و صید و اجزای آن صادر می شود.

9. منظور از حیوانات حمایت شده، جانوران وحشی هستند که در شُرف تکثیر یا در مَعرض خطر و یا نادر و نافع باشند.

10. هر کس مرتکب اعمال زیر شود به جزای نقدی از یکصد هزار ریال ( 000/100 ) تا یک میلیون ریال (000/000/1) یا حبس از یک تا 6 ماه محکوم می شود .

* شکار و صید جانوران وحشی عادی بدون پروانه؛

* شکار و صید بیش از میزان مندرج در پروانه و یا خلاف مقررات و خارج از محل های مندرج در پروانه؛

*. حمل، عرضه، فروش و صدور جانوران وحشی بدون

ص: 51

کسب پروانه یا مجوز از سازمان؛

11. هر کس مرتکب اعمال زیر شود به جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار (000/500/1) ریال تا سه میلیون (000/000/3) ریال یاحبس از 91 روز تا 6 ماه محکوم می شود:

* شکار و صید در فصول و ساعات ممنوع مقرر؛

* مبادرت به شکار و صید در مناطق ممنوع و یا خلاف محدودیت ها و ممنوعیت هایی که سازمان در حدود اختیارات قانونی خود تعیین و آگهی کرده است و شکار غیر مجاز در قرق های اختصاصی؛

*. شکار و صید با وسایل و از طرق غیر مجاز.

12. هرکس مرتکب اعمال زیر شود به مجازات حبس از سه ماه تا سه سال و یا به جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال (000/500/1) تا هجده میلیون ریال (000/000/18) محکوم می شود:

13· شکار و صید جانوران وحشی حمایت شده بدون داشتن پروانه ویژه؛

14· شکار و صید در مناطق حفاظت شده و پناهگاه های حیات وحش بدون تحصیل پروانه ویژه و صید غیر مجاز در رودخانه های حفاظت شده.

15. هر کس مرتکب اعمال زیر شود به مجازات حبس

ص: 52

از 91 روز تا سه سال یا جزای نقدی از یک میلیون و هشتصد هزار (000/000/18) ریال تا بیست میلیون ریال(000/000/20) و در صورت تکرار به هر دو مجازات محکوم می شود:

* شکار جانوران وحشی کمیاب و در معرض خطر انقراض؛ از قبیل: جبیر، گورخر، گوزن زرد ایرانی، یوز پلنگ، تمساح(کروکودیل)، هوبره و میش مرغ.

* شکار در پارکهای ملی؛

* شکار، صید و یا کشتار جانوران وحشی با استفاده از سموم و مواد و امثال آن و شکار به صورت تعقیب با استفاده از وسیله نقلیه موتوری و همچنین کشتار آنان به طریق جرگه و محاصرۀ دسته جمعی؛

* ایجاد یا فراهم کردن مقدمات سوزی در پارک های ملی و آثار طبیعی ملی و مناطق حفاظت شده یا پناهگاه های حیات وحش بر اثر بی مبالاتی یا عدم رعایت مقررات محیط زیست و یا تخلف از نظامات دولتی.

16. وسائل شکار و صید از قبیل نورافکن، دوربین چشمی، تور و قلاب ماهی گیری و سایر ادوات که مرتکبان اعمال یاد شده بالا به همراه دارند و همچنین موتور سیکلت هایی که مرتکبان اعمال بالا به طور مستقیم برای شکار مورد استفاده قرار می دهند، توسط سازمان

ص: 53

توقیف و این وسائل تا خاتمه رسیدگی و صدور حکم قطعی زیر نظر سازمان به صورت امانی نگهداری شده و دادگاه پس از صدور حکم نسبت به اموال یاد شده تعیین تکلیف می کند.

17. در صورت تکرار جرایم پیش بینی شده در مواد 11 (شماره 11) و مواد12 (شماره 12) این قانون مرتکب به أشَدّ مجازات محکوم خواهد شد.

18. مقامات مسوول در صورتی مبادرت به صدور یا تمدید اعتبار پروانه های حمل اسلحه شکاری می نمایند که متقاضی طبق مقررات شکار دارای پروانه معتبر شکار باشد.

وزارت دفاع و سایر مقامات صلاحیتدار به تقاضای سازمان حفاظت محیط زیست، پروانه های حمل اسلحه کسانی

19. را که برخلاف مقررات شکار عمل نمایند، لغو خواهد نمود.(1)

ص: 54

2. استفاده از تفنگ های سَرپُر و هرگونه اسلحه ای که کالیبر آن از شش میلیمتر یا 240 انگلیسی کمتر باشد (از جمله انواع تفنگ های خفیف کالیبر 22) و همچنین استفاده از کالیبر 12- 410- 16- و20 استعمال فشنگ ساچمه و چهار پاره برای شکار کل و بز، قوچ و میش، خرس و پلنگ؛

3. استفاده از تفنگ ساچمه زنی و فشنگ گلوله(تک گلوله)برای شکار پستانداران وحشی، به استثناء خوک وحشی ،خرگوش و تشی؛

4. استفاده از انواع تفنگ های خفیف برای شکار پستانداران وپرندگان وحشی؛

5. شکار پستانداران وحشی از طریق کومه و امثال آن به طور کلی وهمچنین ایجاد و استفاده از کومه برای شکار پرندگان وحشی در کنار چشمه ها وآبشخورها تا شعاع200 متر؛

6. شکار از طریق استعمال هر گونه سموم و مواد مخدر و منفجره؛

7. بستن سد و کلهام در مسیر رودخانه برای صید و صید به این طریق؛

8. شکار از طریق استعمال هر گونه تله و دام و تور جز برای مرغابی؛

ص: 56

9. استعمال هر گونه تله و دام و تور برای صید ماهی و شکار بلدرچین با پروانه عادی؛

10. شکار مرغابی و سایر پرندگان آبی با تور هوایی؛

11. تعقیب و شکار پرندگان آبی با قایق موتوری و دام؛

12. تعقیب و شکار جانوران وحشی با وسایل نقلیه موتوری؛

13. شکار پستانداران قابل شکار (وحشی)از طریق جرگه؛

14. شکار و صید از طریق تخریب آبشخور و چشمه؛

15. صید از طریق ایجاد میدان مغناطیسی و جریان برق به هر یک از وسایل مولد برق.

ص: 60

* در موقع سر بریدن، جلوی بدن حیوان رو به قبله باشد؛

* وقتی می خواهد سر حیوان را ببرد یا کارد به گلویش بگذارد، به نیّت سر بریدن، نام خدا را ببرد و همین قدر که بگوید، «بسم اللّه» کافی است؛

* حیوان بعد از سر بریدن حرکتی بکند. اگر چه مثلًا چشم یا دم خود را حرکت دهد، یا پای خود را به زمین زند که معلوم شود زنده بوده است.(1)

*مسأله: دستور سربریدن حیوان آن است که چهار رگ بزرگ گردن آن را از پایین برآمدگی زیر گلو به طور کامل ببرند و اگر آنها را بشکافند کافی نیست. و آن چهار رگ عبارتند از: «حلقوم» که مجرای تنفّس حیوان است و «مری» که زیر حلقوم است و مجرای غذای حیوان است و دو رگ خونی کُلفتی که دو طرف حلقوم است و به آنها «ودج» گفته می شود.(1)

سؤال: محل دقیق سر بریدن پرندگان (مرغ) در کجای گردن می باشد؟ آیا صرف بریدن رگ های اصلی در هر منطقه گردن، مجاز می باشد؟

جواب: باید چهار رگ موجود در گردن بریده شود و آن مهره ای که که در گردن است بعد از بریدن رگ ها در طرف سر واقع شود.(2)

2. اهلی، مثل مرغ و کبوتر.

اگر شرایط شکار با اسلحه رعایت شود و پرنده وحشی را با اسلحه شکار کنند و پرنده بر اصابتِ تیر بمیرد، حلال است؛ امّا پرنده اهلی مثل مرغ خانگی را حتماً باید با چاقو سر بریده و ذبح کنند، تا حلال شود و با شکار کردن حلال نمی شود.

*مسأله: حیوان حلال گوشت وحشی، مانند آهو، اگر با دستوری شرع، آن را شکار کنند، پاک و حلال است؛ ولی حیوان حلال گوشت اهلی، مانند مرغ خانگی، با شکار کردن پاک و حلال نمی شود.(1)

*مسأله: حیوان «و یا پرنده» حلال گوشتی که اهلی بوده اما بعداً وحشی شده، با شکار کردن، پاک و حلال می شود؛ اما حیوان حلال گوشتی وحشی، که به واسطه تربیت کردن، اهلی شده، با شکار پاک و حلال نمی شود؛ مگر آن که آن را با چاقو سر بریده و ذبحش کنند.(2)

است که باید از جنس آهن باشد؛ اما اگر آهن پیدا نشود - و ناچار در ذبح باشیم- می توان با هر چیز تیزی (مثل شیشه و سنگ) ذبح را انجام داد. امام باقر(علیه السّلام) درباره ذبح دام با وسائل غیر آهنی فرمود: هرگاه برای ذبح حیوان مُضطرّ شدی و چاقوی آهنی پیدا نکردی، حیوان را با سنگ ذبح کن. (1)

*مسأله: سر حیوان را با چیزی ببرند که از آهن باشد؛(2) ولی چنان چه آهن پیدا نشود و طوری باشد که اگر سر حیوان را نبرند، می میرد، با چیز تیزی که چهار رگ آن را جدا کند مانند شیشه و سنگ تیز، می شود سر آن را برید.(3)

سؤال: در ذبح، یکی از شرایطش آهن است و اگر روکش آن آهن باشد و یا مخلوط و از نقره و مس و دیگر فلزات باشد، صحیح است یا نه؟

جواب: باید فقط آهن باشد. بلی، اگر مخلوط آن که غیر آهن است به قدری کم باشد که چیزی به حساب نیاید و

ص: 65

عرفاً آهن محسوب شود اشکال ندارد.(1)

مقلّدی که می خواهد با چاقوی استیل، گوسفند یا مرغی را ذبح کند، چگونه بفهمد که «آهن» بر آن صدق می کند یا نه؟ این به عهده کارشناسان است نه عرف عام.(1)

نکنید و پس از مرگش این کار را انجام دهید.(1)

از امام صادق(علیه السّلام) سؤال شد: شخصی در حال ذبح پرنده ای، سر آن را جدا کرد؛ آیا از گوشت آن بخورد؟ امام صادق(علیه السّلام) فرمود: بله، بخورد؛ اما در حال ذبح، عمداً سر آن را جدا نکن (بلکه پس از سرد شدن بدن، یا خروج روح، سر آن را جدا کن)(2)

پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله ) فرمود: ذبح کردن و ریختن خون در روز جمعه، قبل از نماز (نمازجمعه) مکروه است؛ مگر آن که از باب ضرورت باشد.(3)

ابان بن تغلب گفت: از امام سجاد(علیه السّلام) شنیدم که به غلامانش فرمود:

شب ها، ذبح (حیوان یا پرنده) نکنید تا این که طلوع فجر شود؛ چون خدا شب را آرامش برای هر چیزی قرار داد.

ص: 69

ابان گفت سؤال کردم: اگر بترسیم حیوان در شب بمیرد، چه کنیم؟ حضرت(علیه السّلام) فرمود اگر می ترسی حیوان «در شب» بمیرد، ذبح کن.(1)

هیچ وجه منطبق با دستورات اسلام نیست، یعنی حتّی شهادتین را بلد نیست، آیا ذبح او صحیح است؟

جواب: اگر به یگانگی خدا و نبوّت پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله ) اعتقاد دارد، ذبیحه او با رعایت شرایط شرعیه دیگر حلال است؛ هرچند در انجام عبادات و وظایف اسلامی، مُقصّر باشد.(1)

*مسأله: افرادی که در ظاهر مسلماند ولی نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السّلام) ،کینه و دشمنی دارند، ذبحشان همانند غیر مسلمانان مثل یهود، مسیحیت، مجوس، زردتشت، کمونیسم و ... نجس و خوردن آن ذبیحه، حرام است. (2)

امام صادق (علیه السّلام) فرمود: ذبیحه ناصبی(دشمن اهل بیت (علیهم السّلام) ) حلال نیست.(3)

ص: 71

و در روایتی دیگر فرمود: از ذبیحه یهودیان و مسیحیان نخور.(1)

ج: اگر شهادتین را می گویند و متوجه به لوازم مذهب خود نیستند- که عوام آنها این طور می باشند- در این صورت، ذبح آنها حلال است؛(1) اما اگر معتقد به الوهیت آن حضرت باشند یا منکر ضروری دین باشند به نحوی که مستلزم تکذیب رسالت باشد، کافر و نجس اند و ذبح آنها حرام است.(2)

اشتباهات در وقت شکار( بخاطر تعجیل در ذبح و عدم حرام شدن ذبیحه) امری طبیعی است. یکی از اصحاب امام باقر (علیه السّلام) گفت: از حضرت (علیه السّلام) سؤال کردم: شخصی به خاطر جهل به مسأله حیوان(یا پرنده ای) را، پشت به قبله ذبح کرد؟ چه صورت دارد؟ حضرت (علیه السّلام) فرمود: از گوشت آن بخور، سؤال کردم اگر یادش باشد و بسوی قبله ذبح نکرد، چه صورت دارد؟ حضرت (علیه السّلام) فرمود از گوشت آن نخور. (1)

امام باقر (علیه السّلام) به یکی از اصحابش فرمود: اگر خواستی دام را ذبح کنی، روی دام را به سمت قبله کن. (2)

ممکن است افرادی که در وقت شکار، به جنگل یا صحرا می روند به خاطر نداشتن قبله نما، قبله را گم کرده و نتوانند تشخیص دهند که پرنده شکار شده را در کدام جهت، ذبح

ص: 74

کنند که این دسته از افراد سزاوار است، یا قبله نما به همراه خود داشته باشند و یا از طریق آفتاب و غیره ... بتوانند قبله را تشخیص دهند تا در وقت ذبح، برای تشخیص قبله با مشکل مواجه نشوند.

* مسأله: منظور از رو به قبله بودنِ جلوی بدنِ حیوان، این است که در موقع سر بریدن، صورت(گلو)، دست، پا و شکم پرنده، رو به قبله باشد.(1)

* مسأله: انحراف ذبیحه از قبله تا به مقداری که عرفاً آن را رو به قبله بگویند، کافی است.(2)

* مسأله: در هنگام ذبح، رو به قبله بودنِ ذبح کننده (فردی که سر پرنده را می بُرد) شرط نیست،(3)ولی مستحب است.(4)

* مسأله: اگر عمداً حیوان را رو به قبله نکند و سر بِبُرد،

ص: 75

حیوان حرام می شود.(1)

*مسأله: اگر قبله را فراموش کند یا مسأله را نداند یا قبله را اشتباه کند یا نداند قبله کدام طرف است یا · نتواند حیوان را رو به قبله کند و سر بِبُرد اشکال ندارد.(2)

*مسأله: کسی که یقین به سمت قبله ندارد اگر بخواهد غیر از نماز، کاری کند که باید رو به قبله انجام گیرد مثلًا بخواهد سر حیوانی را ببرد باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممکن نیست به هر طرف که انجام دهد صحیح است.(3)

* مسأله: در موقع سربریدن، حیوان رو به قبله باشد پس اگر نشسته یا ایستاده باشد رو به قبله بودن آن همانند رو به قبله بودن انسان در نماز است؛ و اگر حیوان بر طرف راست یا چپ خوابیده باشد باید محلّ بریدن و شکم حیوان رو به قبله باشد.(4)

ص: 76

*مسأله:اگر کسی می توانست احکام ذبح پرنده را یاد بگیرد امّا کوتاهی کرده و یاد نگرفته «جاهل به مسأله شد» و نام خداوند را در وقت ذبح بر زبان جاری نکند، آن پرنده حرام می شود.

*مسأله: اگر از روی جهل به مسأله نام خدا را نبرد، حیوان، حلال نمی شود. (1)

آنچه که مهم است این که، نام خدا، باید بر زبان جاری شود و اگر بسم الله را در قلب بگوید کافی نیست(2)و فرقی ندارد که نام خدا به زبان فارسی بگوید یا عربی، لذا اگر به هر زبانی بگوید کافی است(3) و اینکه در وقت ذبح، به پخش آیات قرآن و یاد آوری ذکر خدا، اکتفا می کنند کافی نبوده و ذابح حتماً باید خودش نام خدا را بگوید(4) حتی نوشتن نام خدا بر روی دیوار کشتارگاه، کفایت نمی کند.(5) و زمان گفتن نام خدا (خواه با چاقو یا با دستگاه) در وقت قطع رگهاست

ص: 78

و همین که مقارنت عرفی باشد کافی است(1)

را ذبح می کند اما در کشتارگاه های دیگر به خاطر پیشرفت تکنولوژی، دستگاه هایی وجود دارد که عمل ذبح را خودش انجام داده بدون آنکه نیاز به فرد ذابح باشد. سؤالی که مطرح می شود این است که آیا ذبح با این نوع از دستگاه ها صحیح است یا خیر؟

*مسأله: ذبح با دستگاه های امروزی (کاملاً ماشنی )در صورت محقق شدن همه شرایط ذبح مثل رو به قبله بودن، مسلمان بودن، بسم الله گفتن و غیره ... اشکالی ندارد.(1)

ص: 80

شهرها دایر شده است، روزانه قریب به هزار مرغ را آویزان می کنند و یک نفر مأمور بریدن سر آنها است. آیا برای بریدن سر هزار مرغ یک بار بسم اللّه بگویند، کافی است یا خیر؟

جواب: در صورتی که تدریجاً سر بریده شود، لازم است برای هر یک بسم اللّه گفته شود و اگر دفعتاً انجام گیرد، یک مرتبه کافی است.(1)

سؤال:در ذبح با دستگاه های جدید که یک نفر کلید دستگاه را می زند و می رود، اگر به سبب قطع برق، دستگاه به کار نیفتد و پس از مدّتی (با جریان پیدا کردن برق) دستگاه روشن شود و بطور اتوماتیک حیوانات آماده را ذبح کند، آیا این گونه ذبح، صحیح است؟

جواب: در صورتی که جهات شرعیّه دیگر رعایت شود، مانعی ندارد.(2)

امام صادق(علیه السّلام) فرمود: زمانی که دُم حیوان یا پِلک چشم یا گوش حیوان تکان بخورد، این حیوان تذکیه شده است.(1)

*مسأله: بنابر فتوای مشهور مراجع تقلید، اگر حیوان بعد از ذبح حرکتی بکند، مثلاً دُم خود را حرکت دهد یا پا به زمین بزند یا به مقدار متعارف، خون از بدن حیوان خارج شود(2)؛

نشانه آن است که قبل از ذبح، زنده بوده است.

شرع معیّن شده، سر ببرند و خون آن به مقدار معمول بیرون آید، خونی که در بدنش می ماند، پاک است؛ ولی اگر به علت نفس کشیدن یا به واسطه این که سر حیوان در جای بلندی بوده، خون به بدن حیوان برگردد، آن خون نجس است.(1)

* مسأله: اگر بدن یا لباس به مقدار کمتر از درهم (که تقریباً به اندازه یک اشرفی می شود)(2) به خون آلوده باشد نماز خواندن با آن اشکالی ندارد.(3)

ما ذکر شده که ذبح حیوان در مقابل حیوان دیگری که این صحنه را می بیند مکروه است.(1)امیر المؤمنین (علیه السّلام) فرمود: گوسفند را در مقابل گوسفند، و شتر را در مقابل شتری که ناظر است نباید کشت.(2)

می شود سر ببرند یا با تیر و مانند آن شکار کنند پاک است، ولی گوشت آن حلال نمی شود.(1)

* مسأله: چیزی که خوردن آن حرام است، خرید و فروش آن برای خوردن جایز نیست؛ هر چند خریدار، خوردن آن را حلال بداند؛ ولی اگر غیر از خوردن، منافع عقلائی حلال، مثل استفاده های پزشکی یا صنعتی ... و مانند آن داشته باشد، خرید و فروش آن به قصد مزبور اشکال ندارد.(2)

* مسأله: خرید و فروش پرنده شکاری به جهت آن که منفعت حلال دارد، صحیح است. (3)

* مسأله: لباس نمازگزار باید از حیوانِ حرام گوشت نباشد(حتی بعد از ذبح)(4) و اگر مویی از آن هم، همراه

ص: 86

نمازگزار باشد، نماز او باطل است.(1)

متاسفانه هنوز این رسم جاهلی در بعضی از مناطق وجود دارد که هر گاه قربانی به خاطر ساختن خانه ای (یا خرید ماشین) می کنند، خون آن را بر سقف و دیوار آن خانه (یا اطراف ماشین) می پاشند، و حتی در ساختمان بعضی از مساجد نیز این عمل زشت و خرافی را که مایه آلودگی مسجد است انجام می دهند که باید مسلمانان بیدار، شدیداً با آن مبارزه کنند.(1)

ص: 88

ص: 89

ص: 90

1. نظافت شخصی، 2. نظافت محیط کار 3. نظافت پرنده، اهمیت بسیار بدهند.

آب تمیز شستشو دهند.

حضرت علی(علیه السّلام) فرمود: هر بوی بد زننده ای را که موجب اذیّت می شود با آب پاکیزه کنید و خود را عهده دار این کار سازید؛ زیرا خدای عزّوجلّ از بندگان خود، آن را که به سبب آلودگی و پلیدی موجب اذیّت هم نشین خویش گردد، دشمن می دارد.(1)

فروشنده نباید از حُسن ظن و اعتماد خریدار سوء استفاده کرده و پرنده ای دیگری را به مشتری دهد.پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و آله ) فرمود: امانتداری، روزی آور است و خیانت، فقرآور. (1)

انسان ها برای تفریح خود مبادرت به این کار می کنند، به جنگ انداختن حیوانات مختلف از سگ گرفته تا خروس و قوچ و غیر آن است. امروزه در مناطق مختلف جهان از کشورهای توسعه یافته، گرفته تا غیر آن، به جنگ انداختن حیوانات رایج است و شبکه های مختلف تلویزیونی به ضبط و پخش این مسابقات می پردازد. و در ترویج آن نقش دارند. و در بعضی مواقع به شرط بندی مُنجَر می شود همواره انسان های فرهیخته و انجمن های حمایت از حیوانات با به راه انداختن جنگ حیوانات و پرنده ها مخالفت کرده اند. اسلام نیز به جنگ هم انداختن حیوانات و پرنده ها را امری ناپسند شمرده و از این عمل نهی کرده است.(1) شخصی از امام صادق(علیه السّلام) درباره ی به جنگ هم

انداختن حیوانات سؤال کرد، امام صادق(علیه السّلام) فرمود: این کار ناپسند است».(2)

سؤال: اگر کسی خروس خود را با خروس دیگری بدون اجازه صاحبش به جنگ هم انداخته، آیا ضامن بهای خروس زخمی شده و یا هلاک شده می باشد؟

ص: 96

جواب: بله ضامن است.(1)

سؤال: آیا شرط بندی با پول یا غیر آن در بازی با غیر آلات قمار (مثل پرندگان) جایز است؟

جواب: شرط بندی در بازی جایز نیست؛ هر چند بازی با غیر آلات قمار (مثل پرندگان) باشد.(2) به طور کلی، بازی با هر چیزی که مکلّف تشخیص دهد از آلات قمار است یا در آن شرط بندی شود، به هیچ وجه، جائز نیست. بازی با هر وسیله ای که جزء آلات قمار به حساب نیاید، بدون شرط بندی، اشکال ندارد.(3)

· مسأله: نگهداشتن کبوتر جهت جوجه کشی و پراندن به هوا و بازی، حرام نیست. ... و امّا بازی با شرط بندی و مسابقه، قمار و حرام است.(4)

طوطی و کبوتر، را از این حقّ محروم کرده و در قفس های کوچک زندانی می کنند.

و چه بسا در بعضی از موارد، رسیدگی های خوبی از جهت غذا، نظافت، نکرده و عمر طولانی این دسته از پرندگان، پس از چند صباحی، کوتاه شده و می میرند.

علاوه بر وجوب رسیدگی به اصل غذا ومکان زندگی حیوان، رعایت اصول بهداشتی پیرامون غذا و محل زندگی پرندگان نیز در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) مورد تأکید واقع شده است. در کتب فقهی، تهیه دارویی که سلامت حیوان بر آن متوقف است را از موارد وجوب نفقه شمرده اند. در حقوق اسلامی، رسیدگی به حیوان بر مالک آن واجب بوده و مالک باید به قدر نیاز حیوان (و پرنده) آب و غذا در اختیار او قراردهد. وجوب رسیدگی به حیوان(و پرنده) تنها محدود به وجود غذا نیست. بلکه بر مالک آن واجب است آنها را تهیه نماید و در صورتی که نزد او موجود نباشد، اقدام به خریداری آن کند.(1)

امام باقر(علیه السّلام) فرمود:

خداوند- تبارک و تعالی- سیراب کردن جگر هر

ص: 98

تشنه ای را دوست دارد و هر که جگر تشنه ای را سیراب کند، اعم از انسان و حیوان، خداوند او را در روز قیامت در زیر سایه (رحمت) خود قرار می دهد.(1)

شیخ طوسی در این باره می گوید:

زمانی که انسان مالک حیوانی باشد، نفقۀ حیوان بر او واجب است؛ خواه حیوان حلال گوشت باشد یا غیر آن و خواه پرنده باشد یا غیر آن؛ زیرا حیوان برای خود دارای حرمت و احترام است(2)

امیرالمؤمنین(علیه السّلام) فرمود: ای دخترم (ام کلثوم) به حقی که من بر تو دارم، این پرنده را آزاد کن. تو حیوانی را زندانی کرده ای که نه زبان دارد و توان بر سخن گفتن. حیوان هر زمان که گرسنه شود یا تشنه شود، به او غذا و آب بده؛ وگرنه او را آزاد کن تا از علف های روییده از زمین بخورد. (3)

ص: 99

*مسأله: نگهداشتن کبوتر جهت اُنس گرفتن و فرستادن نامه ها و جوجه کشی و پراندن به هوا حرام نیست اما بازی با آنها مکروه است.(1)

به گذشت زمان، این سنت حسنه، به یک امری مشکل، تبدیل شده است. متأسفانه در بعضی مواقع صاحبان این دسته از پرندگان به پشت بام منزل رفته و همین امر، سبب إشراف پیدا کردن به منازل دیگران شده که از این جهت ، مزاحمتی، برای حریم خصوص افراد ایجاد کرده است.

علاوه بر آنکه گاهی اوقات، با استفاده از کبوترهای خود، به جذب و سرقت دیگر کبوترها اقدام کرده و به فروش یا نگهداری و تولید جوجه آن اقدام می کنند که از نظر شرع مقدس این عمل غصب بوده که در صورت داشتن مالک، حق تصرف نداشته و لذا اگر جوجه ای هم از آن، بوجود بیاید مال صاحب کبوتراست اگرچه فردی غاصب، زحمات زیادی را برای پرورش و تولید جوجه آن کشیده باشد.

* مسأله: اگر انسان چیزی را غصب کند، باید به صاحبش برگرداند و اگر آن چیز از بین برود باید عوض آن را به او بدهد.(2)

ص: 101

* مسأله: اگر از چیزی که غصب کرده منفعتی به دست آید مثلًا از گوسفندی که غصب کرده، برّه ای پیدا شود مال صاحب مال است.(1)

امام علی(علیه السّلام) فرمود: چهار چیز است که یکی از آنها وارد خانه ای نمی شود مگر این که آن خانه خراب می گردد: خیانت، دزدی، خوردن شراب و زنا. (1)

امام صادق(علیه السّلام) فرمود: هر که مالی را که می داند سرقتی است خریداری کند، در ننگ و گناه آن شریک است.(2)

نماید.(1)

از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله ) نقل شده که فرمود: امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و همدیگر را بر کار نیک و تقوا یاری می کنند دائماً در خیر هستند پس زمانی که چنین نکنند برکات از آنها گرفته شده و بعضی از آنان بر بعضی دیگر مسلط شده و برای آنها هیچ یاری کننده ای در زمین و آسمان نخواهد بود. (2)

صادق(علیه السّلام)گفتم: اندازه خوش خلقی چیست؟ فرمود: نرمش کنی و سخن شیرین بگوئی و با برادرت با خوشروئی برخورد کنی.(1)

* مستحبّ است فروشنده در قیمت بین مشتریها فرق نگذارد و در قیمت جنس سخت گیری نکند و سود عادلانه ای برای خود در نظر بگیرد و درخواست بهم زدن معامله را از کسی که پشیمان است بپذیرد.(2)

* سعی کند از قسم خوردن در معامله دوری کند. چرا که «اگر قسم وی، راست باشد مکروه، و اگر دروغ باشد حرام است.» (3)

ص: 105

ص: 106

ص: 107

ص: 108

است ضمان دارد.(1)

آن در خانه بگیرد. پس اگر در این مورد اهمال کند و حیوان به دیگران ضرر مالی یا جانی برساند، صاحب آن سبب این اتلاف است و ضامن خواهد بود. (1)

آن را دُشوِل می گویند- تخم- که آن را دنبلان می گویند- چیزی که در مغز کلّه است و به شکل نخود می باشد، مغز حرام که در میان تیره پُشت است، پی که در دو طرف تیره پشت است، زهره دان، سپرز (طحال)، بول دان (مثانه)، حدقۀ چشم (سیاهی چشم)، چیزی که در میان سُم است و به آن ذات الاشاجع می گویند.(1)

برخی از این اجزاء در حیوانات کوچکی مانند گنجشک، قابل تشخیص یا جدا کردن نیست خوردن آن ها اشکالی ندارد. (2)

حلال گوشت جایز است. .(1)

نیم خورده باز و شاهین و عقاب در صورتی که خون در منقارشان دیده نشود نیز پاک است؛ و اگر خون مشاهده شود، نمی توان از آن آب وضو ساخت یا آن را آشامید.(2)

* مسأله: بنابر فتوای مشهور مراجع تقلید، نیم خورده حیوانات حرام گوشت، پاک و خوردن آن مکروه است.(3)

حرام، حرام.(1)

مشاهده شده که در شکم بعضی از مرغ های مرده، تخم وجود داشته که بعض از آنان پوست نازک و بعضی دیگر دارای پوست ضخیم هستند در این فرض اگر پوست روی آن ضخیم باشد پاک و قابل استفاده است.

*مسأله: تخم مرغی که از شکم مرغ مرده بیرون می آید اگر پوست روی آن سفت شده باشد(1)پاک است، ولی ظاهر

ص: 117

آن را باید آب کشید.(1)

دستوری که در شرع، معین نموده اند، آن را استبراء نکرده باشند، بعد از سربریدن، گوشت آن حلال نیست.(1)

*مسأله: مدت استبراء در مرغابی، پنج یا هفت روز و در مرغ خانگی، سه روز است که باید آنها را از خوردن

نجاست منع کنند و غذای پاک به آنها بدهند.(2) اگر بعد از این مدت (مرغابی پنج یا هفت روز و در مرغ خانگی سه روز) باز هم نجاست خوار به آنها گفته شود، باید تا مدتی، که بعد از آن مدت، دیگر نجاست خوار به آنها نگویند آنها را از خوردن نجاست جلوگیری نمایند.(3)

* مسأله: در حیوانات دیگر (غیر از مرغابی و مرغ خانگی) همین اندازه که نام نجاست خوار از آن برداشته شود، کافی است.(4)

*مسأله: هرگاه حیوان، سایر نجاست ها را، غیر از مدفوع انسان بخورد، باعث نجاست بول و مدفوع او نمی شود، گوشت او هم حرام نیست.(5)

گاهی در مرغداری ها پودر خون با غذای آنها مخلوط

ص: 119

می کنند به طوری که گوشت مرغ به واسطه آن می روید، گوشت و تخم آن مرغ حرام نیست و رطوبت های مرغ نیز نجس نمی شود، ولی بهتر آن است که از چنین مرغ و تخم آن پرهیز شود.(1)

نجس است.(1)

کالری، کلسترول و چربی گوشت شترمرغ از گوشت مرغ و بوقلمون هم پایین تر است .

گوشت شترمرغ برای بیماران قلبی- عروقی، افراد دچار چربی خون بالا و افرادی که دچار چاقی هستند، غذای بسیار مناسبی است.

که اسیدهای چرب غیراشباع موجود در گوشت شترمرغ 30 درصد مجموع اسیدهای چرب را تشکیل می دهد.

این مزایا و میزان بالای اسید چرب امگا-3 در گوشت شترمرغ باعث شده که این گوشت انتخاب بسیار خوبی برای بیماران قلبی– عروقی و سالمندان باشد تا با اطمینان بیشتری بتوانند نیازهای پروتئینی خود را برطرف سازند.

استفاده از اسید چرب امگا-3 تأثیرات مفیدی در کاهش بیماری های قلبی عروقی دارد و برای رشد و نمو مؤثر است. این اسید چرب در مقایسه با اسید چرب غیراشباع امگا-6 تأثیرات مفیدی در جلوگیری از لخته شدن دارد.

میزان کم سُدیم در گوشت شترمرغ، استفاده از آن را برای افرادی که دچار فشار خون بالا هستند، ممکن می سازد.

گوشت شترمرغ از نظر پروتئین و آهن از جایگاه بسیار خوبی برخوردار است. افراد دچار بیماری کم خونی و زنان باردار بهتر است از گوشت شتر مرغ به جای گوشت مرغ

ص: 122

استفاده کنند.

گوشت شترمرغ از نظر روی و منیزیم، غنی است و به میزان بسیار چشمگیری ترد است و از قابلیت هضم استثنایی برخوردار است به طوری که 90 درصد آن قابل هضم است و از این حیث پس از گوشت ماهی، در رتبه دوم قرار دارد. گوشت مرغ و گاو 87 درصد قابلیت هضم دارند. (1)

گوشت سفید و بدون پوست بوقلمون، دارای پروتئین بالا و چربی کم است. افرادی که باید غذاهای کم چرب بخورند، می توانند از قسمت سفید گوشت بوقلمون استفاده کنند.

فایده های گوشت بوقلمون عبارت است از:

* کاهش کلسترول بد خون:

قسمت روشن تر گوشت بوقلمون که بدون پوست باشد، دارای چربی، چربی اشباع و کلسترول کمتری از گوشت مرغ و گاو است.

* ایجاد آرامش و سرحالی:

ناقل های عصبی از اسیدهای آمینه تشکیل می شوند. ناقل عصبی «سروتونین» از اسید آمینه تریپتوفان تشکیل شده است. سروتونین باعث سرحالی و آرامش در بدن می شود. مصرف گوشت بوقلمون باعث سرحالی می شود.

* تقویت سیستم ایمنی بدن:

اسید آمینه تریپتوفان، نقش اساسی در سیستم ایمنی بدن به عهده دارد.

*بهبود کم خوابی:

اسید آمینه تریپتوفان باعث بهبود خواب در مبتلایان به بی خوابی مزمن می شود.

گوشت بوقلمون دارای مقدار کمی اگزالات است و بیماران مبتلا به سنگ کلیه اگزالاتی، خیلی کم باید آن را بخورند.

بوقلمون هایی که به طور طبیعی و ارگانیک پرورش داده می شوند، هیچ نوع هورمون و آنتی بیوتیکی در بدن خود ندارند.

تقریباً تمامی چربی بوقلمون در پوست آن موجود است. همچنین گوشت تیره رنگ آن، چربی بیشتری از گوشت روشن تر (سفید) آن دارد. قبل از پختن گوشت بوقلمون، بهتر است تمامی پوست آن جدا شود.

افراد مبتلا به چربی خون بالا، بهتر است از گوشت روشن تر آن استفاده کنند. (1)

می شود و باعث می گردد گوشت این پرنده، مانند پرندگان شکاری، بسیار لذیذ شود. به همین دلیل، گوشت حیوانات وحشی، اعم از نشخوارکنندگان(مانند آهو، گوزن و بُزکوهی) و برخی پرندگان مانند قرقاول، کبک، تیهو، دراج و بلدرچین فوق العاده لذیذ است.

بلدرچین بعد از طبخ به دلیل وجود سلول های پیچیده پیوندی، در اثر پخته یا بریان شدن، به هیچ وجه متلاشی نمی شود و ترکیب خود را کاملاً حفظ می کند و در پذیرایی ها، زیبایی فراوانی به سفره می دهد.72 درصد بلدرچین قابل استفاده است؛ اما که 55 درصد مرغ قابل استفاده است و 20 درصد وزن کل بدن بلدرچین را عضله تشکیل می دهد.

ارزش پروتئین موجود در گوشت بلدرچین 913/24 درصد است. انواع اسیدهای آمینه کمیاب که در سایر پروتئین ها یافت نمی شود، در گوشت این پرنده به وفور وجود دارد. نتایج تحقیقات متعدد نشان داده است که میزان پروتئین موجود در گوشت بلدرچین 5- 10 درصد بیشتر از سایر پرندگان و نشخوار کنندگان است. به همین دلیل، در بیشتر کشورها، متخصصان برای افراد مُسن و از کار افتاده که احتیاج مُبرمی به ترمیم سلول های از دست رفتۀ

ص: 126

بافت های خود دارند، مصرف گوشت بلدرچین را سفارش می کنند. گوشت بلدرچین به دلیل وجود عناصر معدنی کمیاب و ویتامین در گوشت آن، برای درمان آسم، تشنج، فشار خون بالا، ضعف اعصاب، ناراحتی های روانی و بی خوابی، مفید است.

گوشت بلدرچین منبع نیاسین، فسفر، مس، تیامین، ریبوفلاوین، ویتامین B6، روی، آهن و سلنیوم است. (1)

بیماری های عصبی مؤثر است. همچنین تخم بلدرچین به علت وجود آمینواسیدهای فراوان، در تغذیه کودکان و بیماران بسیار مؤثر است. چربی تخم بلدرچین از تخم مرغ است. . (1)

را تشدید می کند.

* پیشگیری از آلزایمر:استفاده منظم غذاهای غنی از ویتامین B3 (نیاسین)، مانند گوشت مرغ، از بروز بیماری آلزایمر و دیگر بیماری های شناختی مرتبط با افزایش سن جلوگیری به عمل می آورد.

* سلامت قلب و عروق: B6 علاوه بر شرکت در متابولیسم انرژی، در ساخت مولکول های فعال نیز نقش دارد. اگر سطح B6 سلول ها کافی نباشد، توانایی گروه های متیل نیز کاهش می یابد. یکی از نتایج فقدان گروه متیل این است که مولکول هایی که باید به طور طبیعی به مولکول های دیگری تبدیل شوند، نه تنها تغییر نمی کنند، بلکه روی هم انباشته می شوند. یکی از این مولکول ها، هموسیستئین است که اگر سطح آن در رگ های خونی افزایش یابد، موجب آسیب به دیوارۀ رگ ها می شود. .(1)

منابع غذایی استفاده می شود. آلبومین یا پروتئین تخم مرغ، عمدتاً در سفیده آن قرار دارد. مصرف سفیده تخم مرغ باعث افزایش وزن می شود. مقدار پروتئین موجود در یک تخم مرغ می تواند 14 درصد نیاز یک زن بالغ و 12 درصد نیاز یک مرد بالغ را تدمین کند.

تخم مرغ منبع ویتامین A، D، E و برخی ویتامین های گروه B2، B6، B12 و اسید فولیک است. ویتامین C تنها ویتامینی است که در تخم مرغ وجود ندارد.

ید، فسفر، روی، کلسیم، پتاسیم، سلنیوم و آهن جزء 35 عنصر موجود در زرده تخم مرغ هستند. این عناصر به ترتیب برای ساخت هورمون تیروئید، سلامتی استخوان ها، عملکرد مناسب سیستم ایمنی، بهبود زخم، بلوغ و رشد بهینه، عملکرد بهتر سیستم عصبی و حذف رادیکال های آزاد ضروری است. آب پز کردن تخم مرغ، سالم ترین روش مصرف تخم مرغ است.

تخم مرغ تأثیر چندانی در افزایش کلسترول خون ندارد، مگر این که بی رویه یا همراه با کره، روغن جامد و روغن حیوانی مصرف شود. (1)

ص: 130

ص: 132

یکی از مراکز بسیار خوبی که برای تسهیل موضوعات فقهی تشکیل شده، مرکز موضوع شناسی احکام فقهی است که توانسته تعداد 534 پرنده را در ایران شناسایی کند و عکس و مشخصات آنها و همچنین حلال و حرام گوشت بودن همه آنها را مشخص سازد.

برای تسهیل از آگاهی مصادیق پرندگان، آنها را در تقسیم بندی کلی به چهار دسته حلال گوشت، حرام گوشت، مشترک بین حلال و حرام و مکروهات، به ذکر همه موارد پرندگان پرداخته ایم.

خوانندگان محترم می توانند در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر، به سایت مرکز موضوع شناسی احکام فقهی مراجعه کنند.

ص: 133

پی پت نوک دراز، پی پت درختی، پی پت پشت زیتونی، پی پت صحرایی، پی پت گلو سرخ، پی پت تالابی، پی پت شکم نخودی

رودخانه ای، سسک ساوی، سسک ابرو سفید، سسک تالابی راه راه، سسک شالیزار، سسک تالابی معمولی، سسک تالابی خاوری، سسک تالابی زیتونی، سسک تالابی بزرگ، سسک تالابی پر صدا، سسک خوزی، سسک درختی کوچک، سسک درختی زیتونی، سسک درختی بزرگ، سسک درختی زرد، سسک بیدی، سسک چیفچاف، سسک چیفچاف هیمالیایی، سسک کوچک، سسک شرقی، سسک جنگلی، سسک ابرو زرد، سسک ابرو زرد هیوم، سسک سبز، سسک بیدی سبز، سسک سر سیاه، سسک باغی، سسک گلو سفید، سسک نقابدار، سسک نقابدار کوچک، سسک نقابدار هیوم، سسک بیابانی، سسک سینه راه راه، سسک چشم سفید، سسک رو پلی، سسک سر دودی

بلوچی، گنجشک کویری، گنجشک گلو زرد، گنجشک کوهی، گنجشک خاکی، گنجشک برفی

کوچک،تلیله گردن سرخ، تلیله سفید، تلیله کوچک، تلیله بلوطی، تلیله شکم سیاه، تلیله دم سفید، تلیله خاکستری، تلیله بزرگ، تلیله نوک پهن، آبچلیک شکیل،

سنگ گردان،

آبچلیک آواز خوان، آبچلیک نوک سر بالا، پاشلک بنگالی )پاشلک رنگین(، ابیا، پاشلک تک زی، پاشلک دم مویی، پاشلک بزرگ، پاشلک معمولی، پاشلک کوچک، گیلانشاه دم سیاه )گیلانشاه بال سفید(، گیلانشاه حنایی،

گیلانشاه ابرو سفید، گیلانشاه خالدار، گیلانشاه بزرگ،گیلانشاه شرقی، آبچلیک دودی، آبچلیک پا سرخ،

آبچلیک تالابی، آبچلیک پا سبز، آبچلیک تک زی، آبچلیک خالدار، فالاروپ گردن سرخ، فالاروپ بلوطی

خاوری، قمری معمولی

سارگپه تاجدار)، سارگپه چشم سفید، قرقی، پیغو، طرلان، پیغوی کوچک

جغد برفی، جغد جنگلی، جغد کوچک، جغد کوچک خالدار، جغد گوش دراز، جغد تالابی

9. خمینی، سید روح الله موسوی، تحریر الوسیله - ترجمه، علی اسلامی، 4 جلد، دفتر انتشارات اسلامی

10. خمینی، سید روح الله موسوی، توضیح المسائل

11. زنجانی، سید موسی شبیری، رساله توضیح المسائل،انتشارات سلسبیل، قم - ایران، اول، 1630 ق. 12. شیرازی، ناصر مکارم، رساله احکام برای جوانان، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (علیه السّلام) چ15 قم.

13.شیرازی، ناصر مکارم، رساله توضیح المسائل، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (علیه السّلام). 14. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، شریف رضی، قم،چاپ چهارم، 1370

15. طوسی، ابوجعفر، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه

الإمامیة، 8 جلد، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریه

16. عاملی، شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، کتابفروشی داوری، قم، اول، 1410

17. لنکرانی، محمد فاضل موحدی، رساله توضیح المسائل، قم، چاپ 1429 ،116 ق.

18 مجله فقه اهل بیت (علیهم السّلام) (فارسی)، 56 جلد، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السّلام) ، قم.

19. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مفضل بن عمر، ترجمه مجلسی، اجلد، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد.

ص: 156