تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

مکتوبش کدام هایند؟

• تقسیم آب زاینده رود و طرح ریزی کاریز نجف آباد و تعیین جهت دقیق قبلۀ مسجد امام و... چه قصه ای دارند؟

• نمونه هایی از بارقه های اندیشه و نبوغ وی را می خواهم بدانم.

ص:6

تصویر

ص:8

ملاصدرای شیرازی و فیض کاشانی و محمدتقی مجلسی و... از شاگردان ایشان بوده اند. او و پدرش در کانون توجه چهار نفر از سلاطین صفوی بودند. تنوع موضوعات تألیفی ایشان و کارهای کم نظیر او حکایت از نبوغ علمی و اخلاقی اش داشت.

کردند. خاندان بهایی نیز یکی از خاندان های معروف شیعه در جبل عامل بودند. نسب این خاندان به حارث همدانی میرسد که صحابی معروف حضرت علی بود. او در چنان محیطی و میان چنین خاندانی بزرگ، تربیت یافت.

پدرش، استادش بود

او علاوه بر اینکه پسر عزالدین حسین بود، شاگرد او هم به حساب می آمد و تحصیلاتش را با نشستن در مکتب او آغاز کرد. پدرش از پیشوایان شیعه و مشایخ معروف بود. وی شاگردانی بسیار تربیت کرد که بعدها از بزرگان شیعه در عرصۀ علم و دانش شدند. افزون بر استفاده از محضر پدرش، ایشان منطق و فلسفه و کلام را از ملاعبدالله بن شهاب الدین مدرّس یزدی فراگرفت، حساب و هندسه و جبر و هیئت را نزد ملاعلی، مذهب و ریاضیات را نزد مولانا افضل قاضی و نیز کتاب قانون ابن سینا را نزد حکیم الدین (اعتمادالدین) محمود

ص:10

آموخت.(1)

علمای جبل عامل میسّر نبود؛ ازاین رو، بهاءالدین محمد در سیزده سالگی، در سال 966ق، به اتفاق پدر و مادرش به ایران مهاجرت کرد. آنان در آن زمان در سایۀ اقتدار حکومت صفویه از ثبات نسبی خوبی برخوردار بودند. پدرش به درخواست شاه طهماسب صفوی به عنوان «شیخ الاسلام» که بزرگترین مقام دینی و معنوی آن زمان بود، انتخاب شد. شیخ بهایی بعد از رحلت پدر بزرگوارش، در عهد سلطنت شاه عباس صفوی به این مقام منیع لقب گرفت.

ولایت عهدی اش، جز به خاطر درنظرگرفتن صلاح شیعیان و مسلمانان نبود. واردشدن بزرگانی همچون شیخ بهایی و پدرش، میرداماد، ملاصدرا، فیض کاشانی و.. به دربار شاهان صفوی نیز باعث استفاده از این موقعیت طلایی و تشویق پادشاهان صفوی به رسمیت بخشیدن مذهب تشیّع، بازسازی و احداث مساجد، مدارس علمیه، کاروانسراها و... بود.

امام خمینی درای نباره می فرمایند: «یک طایفه از علما گذشت کرده اند از یک مقاماتی و متصل شده اند به سلاطین. با اینکه می دیدند مردم مخالف اند؛ لیکن برای ترویج دیانت و ترویج تشیّع اسلامی، ترویج مذهب حق، اینها متصل شده اند به یک سلاطینی و این سلاطین را برای ترویج مذهب شیعه خواه وناخواه وادار کرده اند. اینها آخوند درباری نبودند. این اشتباهی است که بعضی نویسندگان ما می کنند... اینها اغراض سیاسی و دینی داشتند. نباید تا یک کسی به گوشش خورد که مثلاً علامه مجلسی رضوان الله علیه، محقق ثانی رضوان الله علیه،... شیخ بهایی رضوان الله علیه با اینها روابط داشتند و میرفتند سراغ

ص:13

اینها و همراهیشان می کردند، خیال کنند که اینها مانده بودند برای جاه و مقام... . آنها گذشت کردند، گذشت. یک مجاهدۀ نفسانی کرده اند، برای اینکه مذهب را به وسیلۀ آنها و به دست آنها ترویج کنند.»(1)

در آن دوران فراوان بود؛ اما خطر حملۀ گرگ ها، گم کردن راه، تشنگی، در بیابان ماندن و دهها خطر دیگر دربرابر ارادۀ پولادین او ناچیز مینمود. او به حجره و مدرسه و دربار و مقام شیخ الاسلامی و ریاست علمای شیعه و مرجعیت مردم دل نبست؛ بلکه میان تودۀ مردم شتافت، با دردها آشنا شد و پیوسته به مداوای جامعۀ مریض اسلام پرداخت.

برخی کتاب هایش را در سفرها نوشت: قم، کرمانشاه، گنجه، تبریز، هرات و مشهد شهرهایی هستند که میزبان قلم او بودند. در سفرها با علمای اهل تسنن به گفت وگو می نشست و فقیهان بلندپایۀ اهل سنت را گرامی میداشت و از دانش آنان بهره میگرفت. در قدس، با ابن ابی اللطیف مقدسی، در دمشق با حافظ حسین کربلایی وحسن بورینی و در حلب با شیخ عمر عرضی دیدار کرد.(1)

ص:15

تصویر

ص:16

شیخ بهایی در سال 1012ق از مقام شیخ الاسلامی کناره گرفت و تا سال 1019ق به سفر رفت. سپس به اصفهان برگشت و تا آخر عمر در آن شهر ماند و به عنوان شیخ الاسلام، ریاست علمای شیعه را برعهده گرفت.

از ایشان 84کتاب و رسالۀ علمی به زبان های عربی و فارسی برجای مانده است. (1) برخی از آثار برجستۀ او از این قرار است: جامع عباسی در علم فقه، حاشیةالفقیه، جواب المسائل المدنیات، سوانح الحجاز، خلاصةالحساب، حبل المتین در احکام دین، عروةالوثقی در تفسیر قرآن، تشریح الافلاک، بحرالحساب در ریاضیات، صمدیه در ادبیات عرب، حدائق الصالحین در شرح صحیفۀ سجادیه، اثنی عشر در عبادات، توضیح المقاصد، تحفۀ حاتمی در اسطرلاب، اربعین، مفتاح الفلاح در ادعیه. از مثنویات معروف شیخ میتوان از نان و حلوا، نان و پنیر، طوطی نامه، نان و خرما و رموز اسم اعظم نام برد. همچنین شیر و شکر منظومۀ شعر فارسی اوست که سراسر جذبه و اشتیاق است و کشکول شیخ بهایی از او هستند.(2)

مؤلف کتاب قصص العلماء در این کتاب آورده است که معماری مسجد شاه و همچنین

ص:18

مهندسی حصار نجف آباد که هر دو از بناهای معروف اصفهان اند، به شیخ بهایی منصوب است.

اوایل آذرماه و سپس مدت 168روز برای جریان عادی و منظم، بررسی و محاسبه کرده است. شگفت آنکه این مدتزمانِ تغییرات و نوسانات، تا به امروزه با آمار متوسط عوامل جوّی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است. شیخ بهایی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات بسیار دقیق، به 33سهم تقسیم کرد که هر سهم معادل 5شبانه روزِ قسمتی از آب رودخانه است و باید آب موجود در رودخانه به همان محله سرازیر شود. امروزه با نصب دستگاه های مختلف آب سنج در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در 420سال قبل رسیده بود!(1)

آبخور آن، 9فرسنگ است و به 11جوی بسیار بزرگ تقسیم میشود. طرح ریزی این کاریز نیز از مرحوم بهایی است.

تصویر

ص:22

جامع و هارونیه، در بازار کهنه، نزدیک بقعۀ معروف به «درب امام» واقع است. مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهایی چنان ساخته بود که با شمعی گرم میشد. زیر پاتیل گلخن، فضایی تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت های مدید همچنان می سوخت و آب حمام با آن گرم میشد. خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد. چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر ازآن پس نتوانستند بسازند.

صفحه ای از کتاب زندگی شاه عباس اول چنین آمده است: شاه در این سفر، شب هایش را به خدمت در آستان حضرت رضا می گذرانده و با جاروکشی و گرفتن سرشمع ها، خود را مشغول می کرده است. شبی بهایی درحالی که نگاهش به شاه بود که سر شمعها را میگرفت، در توصیف این حال او برایش چنین سرود:

هر شام و سحر ملائ---ک علیّی---ن

آیند به طَرْف حرم خُلد بَرین

مقراض(1) به احتیاط زن ای خادم دین

ترسم ببری شه پر جبریل امین

در همین سفر بود که ضلع های شمالی (ایوان عباسی)، شرقی (ایوان نقاره) و غربی(ایوان ساعت) با کمک شیخ بهایی ساخته شد و گنبد نیز برای بار دوم طلاکاری گردید. در کتیبۀ دور گنبد، به خط علیرضا عباسی، خطاط معروف دورۀ صفوی، به این مسئله اشاره شده است.

ص:24

خیلی تلاش کردم و بارها در منابع به دنبال یافتن اطلاعات دربارۀ طلسمی می گشتم که سخن آن در بین مردم چنین مشهور شده بود: قرار بوده شیخ دری یا مکانی بسازد که غیر از شیعیان خالص کسی نتواند از آن عبور کند و... . ولی جست وجویم بی فایده بود و نتوانستم مطالب مستندی چه دربارۀ صحت یا سقم این مطلب یا چگونگیِ کار بیابم.

در این سفر، شیخ خانۀ کوچکی در مجاورت حرم مطهر خرید و وصیت کرد هرکجا وفات یافت، جسد او را به این خانه آورند و در جوار رضای خوبان به خاک بسپارند.

بر سر قبرها می نشست و فاتحه ای نثار می کرد، تا اینکه به قبر بابارکن الدین(1) رسید. آوایی شنید که سخت او را تکان داد. از شاگردانش پرسید: «شنیدید چه گفت؟» گفتند: «نه.» شیخ به قبر خیره شد و با لحنی که گویا خود را سرزنش می کرد، گفت:

از نالۀ عش----اق، نوایی ب---ردار

وز درد و غم دوست دوایی بردار

از منزل یار تا تو، ای سست قدم

یک گام زیاده نیست، پایی بردار

پس از آن، شیخ حال دیگری داشت: همواره درحال دعا و عبادت بود. گرچه هیچگاه از عبادت غافل نبود، اکنون بیش ازپیش به مناجات و دعا اهمیت می داد. مدتی بعد، شاگرانش از او پرسیدند: «آن روز چه شنیدی؟» پاسخ داد: «گفتند آمادۀ مرگ باشم.»

شش ماه گذشت. 12شوال1030ق یا 1031ق فرا رسید. مرگ به پیشواز شیخ بهایی آمد.

ص:26

او نیز سبک بال به سوی معبود پر کشید. بیش از پنجاه هزار نفر مردم اصفهان در تشییع جنازۀ او شرکت کردند. اصفهان، پایتخت صفویه، غرق ماتم بود. مرحوم محمدتقی مجلسی بر وی نماز خواند. سپس پیکرش را به مشهد مقدس آوردند و بنا بر وصیتش، او را در خانه اش در نزدیکی حرم امام رضا که روزگاری محل تدریس ایشان بود، دفن کردند. اکنون آرامگاه ایشان در ضلع جنوبی صحن آزادی در یکی از رواق های حرم مطهر به نام خود ایشان، «رواق شیخ بهایی»، قرار دارد.

ص:27

تصویر

ص:28

کرده بود:

ای سرّ ره حقیقت، ای کان سخ-----ا

در مشکل این حرف، جوابی فرم--ا

گویی که خدا بود و دگر هیچ نب---ود

چون هیچ نبود، پس کجا بود خدا؟

مرحوم شیخ پس از اینکه چندین بار سرودۀ میرداماد را مرور کردند، در جواب نوشتند:

به حضرت میرمحمدباقر استرآبادی، دامت توفیقاته...

ای صاحب مسئله، تو بشنو از م-----ا

تحقیق بدان که لامکان است خدا

خواهی که تو را کشف شود، این معنا

جان در تن تو، بگو کجا دارد ج-ا؟

غیرعادی شاگردانش شد؛ اما ترجیح داد منتظر بماند تا آنها خودشان مسئله را مطرح کنند. یکی از شاگردان بلند شد، رو به استاد کرد و گفت: «حضرت استاد، دیروز با جناب میرداماد درس داشتیم. ایشان بعد از درس یک رباعی در مجلس قرائت کردند و از ما خواستند که امروز، بعد از درس، آن را برای شما بخوانیم و جوابش را هم بگیریم و به ایشان بدهیم.» آنگاه از روی کاغذ این رباعی را قرائت کرد:

از شاخ برهن--ه، ب--رگ و ب--ر میطلب-م

از خانۀ عنکب----وت، پَر میطلب----م

ان--در ده----ن مار ش--کر میطلب----م

از پشۀ م-----اده، شی---ر نر میطلبم

جناب شیخ سکوتی کرد و سپس رو به شاگردانش گفت: «کسی از شما میتواند جواب رباعی میرداماد را بگوید؟» پاسخی نشنید. خطاب به شاگردانش گفت: «یک نفرتان جواب را بنویسد و به جناب میرداماد تحویل دهد:

ص:31

علم است برهنهشاخ و تحصیل بر اس--ت

تن، خانۀ عنکبوت و دل بال و پر اس--ت

زهر است دهان علم و دستت شکر اس-ت

هر پشه که او چشید، او شیر نر اس--ت

جه--د کن این بن----د از پا باز ک----ن

بر ف----راز لام----کان پ--رواز ک----ن

تا بهکِی؟ در چ---اهِ طبعی سرن----گون

یوسفی، یوس-ف بیا از چ---ه ب----رون

تا عزیز مص----ر ربّ----انی ش-------وی

وا رهی از جس----م و ربّ-انی ش----وی

ص:33

تصویر

ص:35

تصویر

ص:36