عنوان و نام پدیدآور:شطرنج و قمار؟!/گردآورنده معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.
مشخصات نشر:مشهد: انتشارات قدس رضوی،1391.
نویسنده : محمد حسین پور امینی
مشخصات ظاهری:16 ص.؛ 11×17س م.
شابک :978-600-6543-94-9
وضعیت فهرست نویسی:فیپا
موضوع:شطرنج (فقه)
موضوع:قمار -- جنبه های مذهبی -- اسلام
شناسه افزوده:آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده:موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره:BP194/9/ش6 1391
رده بندی دیویی : 297/374
شماره کتابشناسی ملی:2869627
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
اگر درگیر پرسش های زیر هستید، پاسخ خود را در کتابچۀ حاضر مییابید:
1. آیا بازی با شطرنج طبقِ نظر برخی فقها جایز است؟
2. چگونه ممکن است حکمی که حرام بوده، اینک حلال شده است؟! مگر احکام دین ثابت نیست؟
3. آفتهایی که قمار به ریشه و ساقۀ زندگی آدمی میزند، چیست؟
4. فلسفۀ حرمت بازی با شطرنج یا پاسور چیست؟
ص:5
تصویر
ص:6
دین مبین اسلام برای تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی انسان برنامه های تعالی بخش دارد، اما پیش از بیان این احکام، لازم است به این پرسش پاسخ گوییم: چرا با اینکه آیات قرآن و روایات اهلبیت با یکدیگر در انطباق کامل است، بین علما اختلاف فتوا وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت اختلاف فتوا، علل متعددی دارد که در این مختصر، به دو نمونۀ مهم اشاره میکنیم:
1. آیات قرآن و روایات، در مباحث احکام، به منزلۀ قانون است و ممکن است فهم فقها از عبارت های آن متفاوت باشد. با اینکه قوانین حقوقی، زادۀ فکر بشر و بسیار ساده تر از قوانین الهی است، حقوق دانان نیز گاه در فهم قانون دچار اختلاف نظر می شوند؛ لذا هیچ بعید نیست فقها نیز در فهم قوانین الهی از قرآن و روایات، اختلاف نظر پیدا کنند. در اصطلاح علم اصول، به این برداشت ها، «ظواهر ادله» و «فهم عرفی» می گویند.
ص:7
2. روایاتی که سند احکام الهی قرار میگیرد، باید بسیار معتبر باشند تا بتوان به آنها استناد کرد. علم رجال و شخصیت شناسی، وضعیت کسانی را بررسی می کند که روایات را از زمان امامان معصوم تاکنون بیان کرده اند. در موثق بودن و مطمئن بودن برخی اشخاص، بین علما اختلاف نظر وجود دارد. این موضوع سبب میشود بعضی روایات در نظر فقیهی معتبر باشد و مطابق آن، فتوا دهد و در نظر شخص دیگر، معتبر نباشد و مطابق آن، فتوا ندهد.
نکته: هرگاه میان کارشناسان فن، اختلاف نظر باشد، افراد به خبرهترین کارشناس مراجعه میکنند؛ لذا در عمل به احکام نیز واجب است به مجتهد اعلم مراجعه کنیم.
1-1. احکام الهی مبتنی بر مصلحت ها و مفسده هاست. گسترۀ مصالح و مفاسد نیز شامل ابعاد جسمی و روحی و فردی و اجتماعی و نیز امور دنیوی و اخروی است.
ص:8
2-1. احکام الهی برای پاسخگویی به نیازهای ثابت و متغیر بشر است. برای نیازهای ثابت، احکام ثابت و برای نیازهای متغیر، احکام متغیر وضع می شود.
3-1. احکام الهی، تابع موضوعات است و هر موضوعی، حکم خاص خود را دارد. ازاینرو، ثبات و تغییر احکام، پیوند وسیعی با ثبات و تغییر موضوع دارد. بنابراین، ثبات احکام دینی بهلحاظ استواری موضوعشان است و اگر موضوع عوض شود، دیگر ثبات حکم معنا ندارد؛ برای مثال، خوردن انگور حلال است؛ اما اگر همان انگور به شراب تبدیل شود، خوردن آن نیز حرام خواهد شد.
4-1. تغییرِ موضوع انواع مختلفی دارد: یکی از انواع آن استحالۀ شی ء (تغییر ماهوی) است؛ مانند آنچه در مثال گفته شده آمد. گونۀ دیگر آن، تغییر عنوان منطبق بر موضوع است؛ برای نمونه، هر شی ء نجسی که منفعت حلال نداشته نباشد، ازنظر شرعی، نمی توان با آن مبادلۀ اقتصادی انجام داد. ازاینرو، در گذشته، فروش خون حرام بود؛ زیرا فاقد منفعت
ص:9
تصویر
ص:10
حلال بود. اما امروزه که با تزریق خون، می توان جان بیمارانی را از خطر مرگ رهانید، منفعت حلال دارد. بنابراین، با آنکه تغییری در ماهیت خون پدید نیامده، عنوان منطبق بر آن تغییر کرده؛ یعنی خون مصداق کارهایی واقع شده است که منفعت حلال دارد و لاجرم میتوان با آن مبادلۀ اقتصادی انجام داد.
5-1. بازی با آلات قمار در اسلام حرام است. حکم به حرمت بازی با پاسور، ازآنجهت است که به عنوان یکی از ابزارهای قمار شناخته می شود؛ هرچند با آن شرط بندی نکنند. بنابراین، تا زمانیکه به این عنوان شناخته می شود، حکم آن حرمت خواهد بود. البته، اگر مرجع تقلید در صدق عنوان آلت قمار بودن برای پاسور تردید کند، به حرمت فتوا نمی دهد.
درمقابل، گفته شده است که امروزه در سطح جهان، شطرنج آلت قمار به حساب نمی آید؛ بلکه آنرا نوعی وسیلۀ بازی فکری می شناسند. برایناساس، شطرنج ازنظر موضوع حکم شرعی، تغییر یافته است؛ یعنی از آلت قمار بودن خارج شده و به تبع آن، حکمش نیز
ص:11
دگرگون شده است.
6-1. برخی مراجع تقلید بازی با شطرنج را مطلقاً حرام می دانند؛ زیرا ازنظر ایشان ملاک حرمت شطرنج، آلت قمار بودن نیست؛ بلکه مستقلاً موضوع حرمت است. ازاینرو، آلت قمار بودن و نبودن در حکم آن دخالت ندارد. ولی برخی دیگر از مراجع، مانند امام خمینی و مقام معظم رهبری و آیات عظام فاضل و مکارم و بهجت، آنرا به عنوان آلت قمار بودن حرام می دانند. براساس این مبنا، اگر شطرنج از آلت قمار بودن خارج شود، دیگر حرام نخواهد بود. بنابراین، در این مسئله هرکس باید به فتوای مرجع تقلید خود رجوع کند.
خداوند متعال قمار را در ردیف می گُساری و بت پرستی و از کارهای پلید شیطانی دانسته و به اجتناب از آن دستور داده است: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ
ص:12
رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ. (= ای کسانی که ایمان آورده اید، بدانید که شراب، قمار، بت ها و چوب های مخصوص برد و باخت، به تمامی، پلید و ناپاک و از کارهای شیطانی است. پس، از این کارها بپرهیزید تا رستگار شوید.)(1)
«میسر» یعنی قمار و ازاین رو، قمارباز را «یاسر» گویند. ریشۀ آن «یسر» به معنای آسانی است و علت نامیدن قمار به میسر، این است که قمارباز با آن، مال دیگران را به آسانی و بدون زحمت به چنگ می آورد.(2) از امام رضا نقل شده است: المیسر هوالقمار. (= میسر همان قمار است.)(3) براساس روایات متعددی از رسول خدا و ائمۀ معصوم، بازی با آلات قمار نیز در ردیف میسر شمرده شده است. جابر از امامباقر نقل کرده است: از پیامبر اکرم پرسیدند: «میسر
ص:13
تصویر
ص:14
چیست؟» فرمودند: «هر آنچه با آن قماربازی کنند؛ حتی مانند قاب یا گردو.»(1)
خدا در قرآن می فرماید: اِنَّما یرِیدُ الشَّیطانُ أَنْ یوقِعَ بَینَکمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ وَ یصُدَّکمْ عَنْ ذِکرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ. (= شیطان همواره درصدد ایجاد دشمنی و کینه توزی میان شما و بازداشتن شما از یاد خدا و برپایی نماز است. قماربازی و می گساری ابزار شیطان در نیل به این هدف است. آیا باز هم از این کار دست برنمی دارید؟)(2) آیۀ دیگری می گساری و قماربازی را هم ردیف و از گناهان کبیره دانسته است. گرچه ممکن است احیاناً منافعی هم داشته باشد، قطعاً آثار زیان بار آن، به مراتب، بیشتر از سود آن است: یسْئَلُونَک عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ قُلْ فِیهِما اِثْمٌ کبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ اِثْمُهُما أَکبَرُ مِنْ نَفْعِهِما(3).
ص:15
در آیۀ دیگری آمده است: حُرِّمَتْ عَلَیکمُ الْمَیتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما اُهِلَّ لِغَیرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکلَ السَّبُعُ اِلاَّ ما ذَکیتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکمْ فِسْقٌ(1). از این آیه می توان فهمید که «تقسیم به ازلام(2)» نوعی قمار بوده که در اسلام
ص:16
تحریم شده است. پس، بازی قمار که با بردوباخت مالی همراه است، حرام بوده و داخل در عناوین میسر و ازلام است؛ حال آنکه با آلات قمار باشد یا با هر وسیلۀ دیگری. همچنین، از نمونه های تصرف ناروا در مال دیگران بوده که براساس این آیۀ شریفه حرام است: «لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ.(1)»
نکتۀ مهم دیگر، بازتاب روانی قمار است. قمارباز همیشه بازنده است؛ چون اگر ببرد، حریص تر می شود که باز هم قمار کند و به یقین، او همیشه برنده نخواهد بود و در دفعات بعدی خواهد باخت. ازآنجاکه این ثروت بادآورده است، نه نتیجۀ کار و کوشش، قدر آنرا نمی داند و چه بسا به زودی آنرا ازدست بدهد. ازنظر اخلاقی نیز قساوت قلب می خواهد که کسی اموال و دارایی و گاهی، تمام زندگی و کاشانۀ دوستش را بگیرد، او و خانواده اش را به
ص:17
تصویر
ص:18
روز سیاه بنشاند و خود با دارایی آنان، به عیش و نوش بپردازد.
در برخی روایات وارد شده است:(1) «قریشی ها آنقدر به قماربازی ادامه می دادند که حتی زن و بچۀ خود را بر سر آن گرو می گذاشتند و می فروختند.» ازاین رو، بازی با آلات قمار حتی اگر بدون بردوباخت باشد، حرام شمرده شده است تا کسی به این وادی خطرناک نزدیک نشود. به عبارت دیگر، احتمال دارد حرمت بازی با آلات قمار، جنبۀ حریمی داشته باشد و موجب شود که جامعۀ اسلامی، به طور کامل، با اینگونه مسائل فاصله گیرد و به آن نزدیک نشود.
از دیگرسو، کسی که می بازد، می کوشد برای جبران شکستِ روحی و مادی خود، بازی را ادامه دهد و چون عصبانی شده است، چه بسا تمام زندگی خود را ببازد و حتی برای تسکین شکست و ناراحتی های خود، به انواع مواد مخدر و مشروبات الکلی روی آورد. شاید
ص:19
بدین جهت است که در این آیات، شراب و قمار باهم آمده است.
درخصوص برخی بازی ها، مانند شطرنج، باید دانست که فقه مرز نهایی میان حرام و واجب را مشخص می کند؛ اما باید مواظب سایر آثار جانبی آنها بود. برخی مانند شانتال شوده، قهرمان شطرنج فرانسوی، معتقدند که شطرنج ورزشی خسته کننده است. پرداختن به شطرنج، سایر منابع ذهنی را ازکار می اندازد و دیگر فعالیت های ذهن، بیهوده و پوچ می شود. شطرنج می تواند به مفهوم نظریۀ پاسکالی، با فشاری که بر نقطه ای از بدن (مغز) وارد می سازد، اختلال حواس ایجاد کند.
به نظر برخی، یکی دیگر از مضرّات شطرنج، کینه و عداوتی است که میان بازیکنان پدید می آید. الخین، قهرمان دیگر شطرنج، می گوید: «برای برنده شدن در بازی شطرنج، باید از حریف خود متنفر شد.» مهم تر از همه، آن است که بازی با پاسور، شطرنج و...، عمر انسان را تلف، اعصابش را فرسوده و روانش را آشفته می سازد.
ص:20