رهنما 20 ( خوشبختی یا تیره بختی؟! )

مشخصات کتاب

سرشناسه:کاشفی، محمدرضا، 1346 - 1385.

عنوان و نام پدیدآور:خوشبختی یا تیره بختی؟!/ نویسنده محمدرضا کاشفی؛ تهیه و تدوین معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.

مشخصات نشر:مشهد: انتشارات قدس رضوی، 1391.

مشخصات ظاهری : 30 ص.؛11×17س م.

شابک : 978-600-6543-96-3

وضعیت فهرست نویسی:فیپا

یادداشت:کتابنامه.

موضوع:امتحان الهی

شناسه افزوده:موسسه انتشاراتی قدس رضوی

شناسه افزوده:آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی

رده بندی کنگره:BP225/ک24خ9 1391

رده بندی دیویی :297/464

شماره کتابشناسی ملی:2870544

ص:1

خوشبختی و تیره بختی?!

بعید است به پرسش های زیر تا به حال فکر نکرده باشید. این نوشته را پاسخی کوتاه برای آنها بدانید:

1. چرا خداوند به یک فرد تمام نعمت ها را می دهد و به شخص دیگر، تمام بدبختی ها را؟

2. آیا آزمایش خدا از لحظۀ تولد تا آخر عمر، در نهایت بدبختی و تنگدستی باید باشد؟ آیا این ظلم نیست؟

3. چرا می گویند خوشی ها و نعمت ها نیز آزمایش اند؟ آزمایش برای چه؟

4. آیا خوب است که در معرض هیچ آزمونی نباشیم؟

5. تجهیز انسان به «قدرت بر انتخاب بد و نیک» چه فلسفه ای در خود نهفته دارد؟

ص:5

برخی پرسش ها ذهن سوزند! یعنی به قدری عمیق و رک و جدّی اند که نمی توان در زمان کوتاه و با واژه هایی اندک پاسخشان را داد. این پرسش ها بی خیال بردار هم نیستند و از لحظۀ شنیده شدن، یقۀ ذهن را می گیرند و فقط با گرفتن پاسخی درخور، رهایش می کنند. پرسش از فلسفۀ وجودی سختی ها و دشواری های زندگی یکی از این گردنه های دشوارعبور است. در کنارش، نابرابریِ ظاهری در تقسیم نعمت ها و نقمت ها را هم بگذارید. چه شود!

در این چند صفحه، سعی میکنیم سرنخ هایی برای پاسخ به این دو دغدغۀ دیرین بشر، بهدست شما خوانندۀ کنجکاو و بی قرار بدهیم. مطالعۀ بیشتر در این زمینه را فراموش نکنید.

1. نظام حکیمانۀ جهان

ما معتقدیم چون خداوند، عالِم و قادر و خیرخواه مطلق است، نظام و جهان هستی را

ص:7

به بهترین وجه خلق کرده است.(1) البته جهان طبیعت مملو از قطع و وصل ها و بریدن و پیوندزدن ها و نیز آمیخته با نشاط و غم، شادی و رنج، امید و شکست و... است. تمامی این آثار، لازمۀ نظام این جهان است. عالم ماده، به دلیل احکام مختص به خود، منشأ بلاها، رنج ها، محنت ها، بیماری ها و... است که ما از آن به «شُرور» یاد می کنیم. همچنین، منشأ خوشوقتی ها، موفقیت ها، شادی ها، پیروزی ها و... است که ما از آن به «خیرات» نام می بریم. گاه در این شرور و خیرات، ارادۀ آدمی نیز دخیل است؛ یعنی انسان با انتخاب و علم و آگاهی خویش که لازمۀ وجودی او در این عالم مادی است، یا به راه غلط گام می گذارد و منشأ شرور میشود، یا در صراط مستقیم حرکت می کند و سرچشمۀ خیرهای متعددی برای خود و جامعه می شود. اما گاه، در این شرور و خیرات، ارادۀ آدمی دخیل نیست؛ بلکه عللی طبیعی

ص:8

و خارج از حیطۀ اختیار انسانی که مقتضای سنن و قوانین عالم مادی است، برخی شرور را پدید می آورد یا موجب برخی خیرها می شود.(1)

با توجه به حقیقت یادشده، باید این مطلب را یادآور شویم که خداوند متعال تمامی نعمت ها را به یک فرد ارزانی نکرده است؛ همانگونه که تمام بدبختی ها را برای یک شخص روا نمی دارد. آیا در این جهان مادی، انسانی پیدا میکنید که از همۀ جهات، از نعمت ها و خیرات برخوردار بوده و هیچگونه سختی و محرومیتی نداشته باشد؟ ازسوی دیگر، آیا در این عالم طبیعی، شخصی یافته میشود که از همهنظر، در بدبختی ها و شرور به سر بَرد؟ آنچه می بینیم، این حقیقت است که به اقتضای سنن و قوانین خاص این عالم، نعمت ها و بدبختی ها درهم آمیخته است و نمی توان شخصی را یافت که در نعمت مطلق یا بدبختی مطلق به سر بَرد.

ص:9

بسیاری هستند که ازنظر معیشتی در رفاه اند؛ ولی از مشکلات روحی و روانی یا جسمی و خانوادگی در امان نیستند. فراوان اند افرادی که از زیبایی و استعداد سرشار برخوردارند؛ اما از گرفتاری های اخلاقی، مالی، خانوادگی، جسمی و... عذاب می کشند. گروه زیادی در فقر مالی به سر می برند؛ ولی سلامت جسمانی و روانی دارند. گروهی نیز در نعمت مادی غرق اند؛ ولی از زیبایی و استعداد تحصیل و تحقیق محروم اند و... .

آنجا که خوشبختی یا بدبختی انسان ها، در عملکرد و انتخاب خود ایشان ریشه دارد، خودِ آدمی است که با گزینش صحیح یا غیرصحیح، خود را با خوشبختی یا تیره بختی مواجه می سازد.(1) اما خیرات و شروری که از اراده و اختیار انسان نشأت نمی گیرد، براساس آموزه های دینی، برای امتحان و آزمایش اوست. این آزمون، نه تنها با عدالت خداوند منافات ندارد، بلکه

ص:11

مقتضای حکمت اوست تا در پرتو این امتحان، انسان های شایسته، از ناشایستگان جدا شوند. خداوند متعال نظام مادی را چنان قرار داده و برای آن قوانین خاص نهاده است که آدمی با قرارگرفتن در آن، مدام درحال آزمایش باشد و براساس آن، بتواند خود را محک بزند: آیا فقط وفقط خداخواه و خداجوست، یا قصدهای او آلوده و آمیخته به اغراض غیرالهی است؟

ازآنجاکه توجه به موضوع ابتلا و آزمون و ابعاد گوناگون آن، انسان را در یافتن پاسخی عمیق تر یاری می رساند، شمّه ای از شعاع های این نعمت بزرگ الهی را براساس آیات و روایات تحلیل خواهیم کرد:

ص:12

2. آزمون الهی

خداوند متعال از آزمون خود با واژه هایی همچون «بلا» و «فتنه» و... یاد کرده است.(1)

واژۀ بلا در لغت عرب، هم برای نعمت به کار می رود، هم برای محنت و سختی و هر دو نیزآزمون الهی است. محنت برای آزمایش «صبر» و نعمت برای آزمودن «شُکر» انسان است.(2) قرآن نیز «شر» و «خیر» را امتحان تلقی کرده است.(3) بنابراین، نباید پنداشت که فقط سختی ها و مشکلات در قلمرو آزمایش الهی است؛ بلکه نعمت ها و خوشی ها نیز آزمون الهی به شمار می رود.(4)

ص:13

3. فلسفۀ آزمون الهی

آیات و روایاتی با لحن های گوناگون، فلسفۀ آزمون الهی را شمارش کرده که مهم ترین آنها عبارت است از:

1. بلا و امتحان موجب بیداری انسان می شود و کسی که درمعرض آزمون قرار می گیرد، بر غفلت ها و آلودگی ها و انحراف ها آگاهی می یابد:(1)

رنج گنج آمد که رحمت ها در اوست *** مغز تازه شد چو بخراشید پوست(2)

2. آزمون الهی، آدمی را بهیاد خداوند می اندازد.(3)

3. ابتلا به نعمت و محنت، موجب شناختن خبیث از پاک و مجاهد و صابر از ظالم و

ص:15

کافر می شود.(1)

4. امتحان روشن میکند که آدمی، چه مقدار نیّت خالص دارد.(2)

5. مواجه شدن با ابتلا، کیفیت عمل را مشخص می سازد.(3)

6. قرارگرفتن در محنت و سختی، گناهان انسان را پاک می کند.(4)

7. امتحان الهی تکبّر را از قلب ها میزداید، در جان ها تذلّل و خشوع حاکم می کند و ابواب فضل الهی را به سوی بشر می گشاید.(5)

ص:16

8. با آزمون الهی، فرد مؤمن تجربه می اندوزد.(1)

چون جفا آری فرستد گوشمال*** تا ز نقصان وارَوی سوی کمال(2)

در برآیندی کلّی می توان گفت که «ابتلا»، برای استحکام ایمان و عقیده، التجا به خداوند، فرارکردن از اوهام و رسیدن به توحیدِ افعالی است.

4. ایمان و ابتلا

بخشی از آیات و روایات، بیانگر این حقیقت است که مؤمنان، به دلیل ایمانشان، بیشتر درمعرض آزمون اند. حتی اموال و فرزندان آنان نیز ابزاری برای آزمایش ایشان تلقی می شود.(3)

ص:17

امتحان مؤمنان، همچون زینتی دانسته شده است که فرد مؤمن بدان آراسته می شود.(1)

همچنین، همانند شیر مادر است که فرزند خردسال، با آن رفع گرسنگی می کند.(2) گویا:

هرکه در این بزم مقرب تر است***جام بلا بیشترش می دهند

فرد مؤمن به قدر ایمانش، از راه های گوناگون و با شدت و ضعف، با ابتلای الهی محک می خورد و این، موجب افزایش ایمانش می شود؛ زیرا در پرتو این آزمون، ارکان اصلی ایمانش عمق بیشتری می یابد: هم معرفتش افزایش می یابد، هم انقیاد و تسلیم و خضوع قلبی اش. درواقع، انسان مؤمن با این آزمایش ها قیمت و ارزش پیدا می کند. به همین دلیل است که

ص:19

پیامبران الهی، همچون حضرت آدم(1)، ابراهیم(2)، یونس(3)، ایوب(4)، و حضرت رسول صلی الله علیه و آله(5)، آنهمه محنت کشیدند و با انواع سختی ها، تنگدستی ها، فقرها، فشارها و آزارها آزمایش شدند.(6)

خداوند آزمون الهی را بهعنوان سنّتی حکیمانه بر جهان جاری ساخته و دنیا را با آرامش و اضطراب و سختی و راحتی و نیز خوشی و ناراحتی درآمیخته است تا انسان های وارسته را محک زند و مؤمنان را در طی کردن راه مستقیم و تداوم آن، یاری بخشد.(7) این موضوع به قدری اهمیت دارد که اگر فردی، خود را درمعرض آزمون نبیند، باید بداند مبغوض درگاه

ص:20

الهی است(1). بی جهت نیست که عاشقان، کمال خود را در درد و بلا می بینند:

بر چنین گلزار دامن می کشی---د***جزء جزئش نع-رهزن هل من مزید

گلشنی کز بقل رویَد، یک دَم است***گلشنی کز عقل رویَد، خرّم است(2)

به هرروی، باید توجه کرد که تجهیز انسان به اصل «قدرت بر انتخاب بد و نیک»، صبغۀ آزمون دارد و ازاین جهت، در تقویم اَحسن او سهیم است؛ چنان که تجهیز انسان به «انتخاب درجات یا دَرَکات» و تعبیۀ قدرتِ مراتبِ صعود و سقوط نیز جنبۀ آزمون داشته و از این نظر،

ص:21

در حُسن قوام انسان سهم بسزایی دارد. وجود نفس ملهمه(1)، مسوّله(2)، امّاره(3)، لوّامه(4)، مطمئنه(5) و تحولات گوناگون، آزمون الهی را گوشزد می کند و اهمیت عنایت به مراتب امتحان را یادآور می شود.(6)

ص:22