ص: 2

3 – 1 – 2. قبیح عقلی وشرعی 32

3 – 1 – 3. عدم پذیرش از سوی دین 33

3 – 1 – 4. ناسازگار فطری 33

3 – 1 – 5. حرام شرعی 33

2. تعریف امر به معروف و نهی از منکر 35

2 – 1. وادار کردن و مانع شدن 35

2 – 2. ارشاد به مراشد منجیه و.. 37

2 – 3. ارشاد به منفعت و تحذیر از مفسده 37

2 – 4. امربه موافق شریعت ونهی ازمیل نفسانی 38

2 – 5. نظر نگارنده 40

فصل دوم تفاوت های امر به معروف و نهی از منکر با نظارت اجتماعی 45

درس سوم

درآمد 47

1. تعاریف نظارت اجتماعی 48

1 – 1. فرآیند آموزشی مطابقت با ارزشها 48

1 – 2. شیوه زندگی جمعی 49

1 – 3. نوعی واکنش سازمان یافته 50

1 – 4. یادگیری الگوهای شایسته 53

درس چهارم

1 – 5. مجموعه ای ازمنابع مادی 55

6. هراقدامی برای تغییر 55

2. تفاوت های دو اصطلاح 57

2 – 1. ازحیث توسعه مخاطب 57

2- 2. ازحیث تاثیرگذاری 58

ص: 4

2 – 3. ازجهت انگیزه 59

2 – 4. تفاوت درمتعلق 60

2 – 5. توجه به ارزشها 60

2 – 6. آرمان جهانی 60

2 – 7. مراتب و مراحل 61

فصل سوم وجوب امر به معروف و نهی از منکر 63

درس پنجم

1. دلیل وجوب 66

الف- وجوب شرعی 66

ب- وجوب عقلی 67

1 – ب. حفظ نظم و نظام جامعه 68

2 – ب. لزوم برقراری عدل 68

3. واجب توصّلی یا تعبّدی 70

4. شرایط وجوب 71

درس ششم

5. مراتب امر به معروف و نهی از منکر 80

6. نهی از «مقدمه حرام» 85

فصل چهارم راه های شناخت معروف و منکر 89

درس هفتم

درآمد 91

1. فطرت 92

2. عقل 95

3. دین 99

ص: 5

فصل پنجم پیش نیازها در امر به معروف و نهی از منکر 102

درس هشتم

1. شناساندن «معروف ها و منکرها» 104

2. تبیین حدّ و مرز هر یک از «معروف ها و منکرها» 106

3. تبیین «اهمیت» هر یک از «معروف ها و منکرها» 109

4. تبیین «آثار و نتایج» عملِ به «معروف ها و منکرها» 111

5. شناخت موقعیت ها و «شرایط» 114

د .موقعیت اجتماعی 117

6. چگونگی امر و نهی 117

7. زمینه های « پذیرش» 117

فصل ششم معیار شناسی 120

درس نهم

فوائد شناخت معیارها 123

الف- تسهیل درفهم مصادیق 123

ب- ایجادوحدت نظروعمل 124

معیارها و اصول 126

1- اموربازدارنده ازحرکت درمسیر الهی 126

واژه شناسی 127

درس دهم

شاخص های شناخت حق از باطل 134

الف – عقل 134

ب- قرآن 135

ج - پیشوایان دینی (ع) 137

2 . صلاح و فساد 139

مصادیق فساد و افساد 142

ص: 6

درس یازدهم

3. اصل « تعاون » 145

4. « تقویت» یا « تضعیف » دین 148

5 . « تقویت»یا « تضعیف» نظام اسلامی 157

عوامل حفظ وتقویت انقلاب و نظام 160

6 . « سلطه» یا « نفی سلطه » 162

درس دوازدهم

سلطه دشمنان و لایه های مختلف آن 170

7 . « عزت » یا « ذلت » 176

حفظ عزت دیگران 179

درس سیزدهم

عوامل« عزت» 181

یک- تقوا 181

دو- بی نیازی ازمردم 182

سه- اخلاق خوب 184

8 . «شکر» یا «کُفر » نعمت 185

برخی از نعمت های الهی 185

درس چهاردهم

9- منافع ملی 191

10- امنیت عمومی وملی 199

درس پانزدهم

سلامت اجتماعی 209

انواع فساد 211

حفظ ارزش ها 214

ص: 7

زمینه های تغییرارزش ها 215

11-« رشد» یا « عقب ماندگی» کشور 222

12- «عدالت اجتماعی» 229

فصل هفتم امر به معروف و نهی از منکر و تساهل و تسامح 234

درس شانزدهم

واژه شناسی 242

معانی اصطلاحی 243

ویژگی های دین اسلام 245

1- دین حنیف 245

2-دین قیم 252

درس هفدهم

3- دین حق 256

4- دین غیر حرجی 258

درس هیجدهم

احادیث مدارا 267

امر به معروف ونهی ازمنکرودین سهله وسمحه 276

فصل هشتم امر به معروف و نهی از منکر و حریم خصوصی 282

درس نوزدهم

تعریف حریم خصوصی 285

حریم خصوصی در اسلام 287

تعریف حریم خصوصی 290

1.داشتن کنترل مطلق در فضای خصوصی 290

ص: 8

2. امنیت درقلمرو زندگی شخصی 292

3. تعریف نویسنده 293

محدوده حریم خصوصی 294

1. دارایی های فرد 295

2. نفس انسان 299

درس بیستم

3. امور حیثییتی 305

درس بیست و یکم

رابطه امربه معروف ونهی ازمنکر با حریم خصوصی 326

1-هدف از امر به معروف 326

2- معروف ها 326

3- حافظ حریم خصوصی 327

4- نشر اسرار 329

6-دفاع ازحریم خصوصی 334

فصل نهم زمینه های گرایش به معروف یا منکر 341

درس بیست ودوم

زمینه های گرایش به معروف یامنکر 343

1. ایمان 344

2. سنّت گرایی 344

3. الگوها 347

4. فرهنگ دینی 353

5. تربیت و نظارت خانوادگی 356

ص: 9

درس بیست وسوم

6. تبلیغات 359

7. ازدواج 364

8. برخوردها 365

9. نگاه به دنیا 366

10. سبک زندگی 369

فصل دهم علل بی تفاوتی در برابر معروف ها و منکرات 375

درس بیست و چهارم

1- جهل 379

2- ترس 381

3- اثرناپذیری افراد 391

4- شرم و حیاء 392

5- حبّ و بغض (دوستی و دشمنی) 394

فهرست منابع و مآخذ 398

ص: 10

ص: 12

شرکت کنند و یا با یکی از عالمان و کارشناسان دینی ارتباط داشته و پرسش ها و ابهامات خود را از آنان بپرسند.

2- در پایان هر درس چند سوال مطرح شده است. اکثر این سوالات از متن انتخاب نگردیده اما مرتبط با متن است. پس از آن با عنوان "برای مطالعه بیشتر" مطالبی برای مطالعه و بررسی و گفتگو طراحی شده است تا دوستان با نشاط علمی بیشتری به فعالیت ادامه دهند. هدف از این کار فایده بخشی بیشتر به مباحث می باشد.

این چرا گفتن سوال از فایده است جز برای این، چراگفتن بد است

3- وظیفه خود می دانم از همه دوستان عزیزی که در این راه به تشویق نویسنده پرداخته اند به ویژه حجه الاسلام و المسلمین زرگرو نیز همکاران محترم ایشان در معاونت فرهنگی ستاد احیاء و پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر تشکر و قدردانی کنم.

4- از خوانندگان محترم و نیز اساتید گرامی درخواست می کنم نقطه نظرات و پیشنهادهای اصلاحی خود را به عنوان هدیه ای ارزشمند به نویسنده اهداء نمایند تا در رفع کاستی ها وارتقاء محتواها یاریمان کند.

امیدوارم خداوند متعال توفیق دهد تا برخی از طرح های دیگری را که در نظردارم بتوانم تدوین نموده و به پیشگاه والای شما تقدیم کنم.

ان شاء الله. هو المعین.

شهریور 1394 ه ش. محمد اسحاق مسعودی

ص: 14

ص: 16

«الی الله تُرجع الامور».(1)

«همه کارها به خدا باز می گردد».

در این بیت نیز به همین معناست :

با اعتقاد و توکل در امور ممکن آید حل مشکل به مرور

دو. به معنای دستور و فرمان، و برانگیختن به چیزی، اگر به این معنا باشد، جمع آن «اوامر» است و فعل (مانند أمَرَ یَأمُرُ ...) و صفت (مانند آمر و مأمور و ...) از آن مشتق می گردد.

در آیاتی از قرآن در این معنی به کار رفته است. مانند:

«قُلْ اَمَرَ ربّی بِالقِسط».(2)

«بگو پروردگارم به قسط و عدل فرمان داده است».

«اَمَرَ اَلاّ تَعبدوا الاّ ایّاه».(3)

«خداوند فرمان داده است که جز او را نپرستید».

«انّ الله یأمرکم اَن تُؤدّوا الامانات الی أهلها».(4)

«همانا خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به اهل آن بازگردانید».

مولوی نیز در برخی موارد کلمه «امر» را به معنای فرمان آورده است:

ص: 18

چون که غم بینی تو استغفار کن

غم به امر خالق آمد کار کن

مقصود از واژه أمر در امر به معروف، معنای دوم آن است.

ب- «نَهی » به معنی «بازداشتن و منع کردن از چیزی» می باشد(1).

«و اَمّا مَن خاف مقام ربّه و نَهی النَّفس عن الهَوی، فانّ الجنه هی المأوی».(2)

«آن کس که از مقام پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوا و هوس باز دارد، بهشت جایگاه اوست».

«اِنّ الصّلاه تَنهی عن الفحشاء و المُنکر».(3)

«همانا نماز (انسان نمازگزار را) از زشتی ها و منکرات باز می دارد».

تَناهی از باب تفاعل، به معنای نهی کردن یکدیگر است:

«کانوُا لا یَتناهَون عَن مُنکرٍ فَعَلوُه».(4)

«آنها از اعمال زشتی که انجام می دادند، یکدیگر را نهی نمی کردند».

«المَعرفه وَ العِرفان، اِدراک الشیء بتفکُّرٍ وَ تَدَبُّرٍ لاَثره».(1)

«معرفت و عرفان، شناختن چیزی است از روی تفکر و تدبر به واسطة اثر آن»

به معنای مشهور نیز آمده از این جهت که برای مردم شناخته شده است:

تا که شد در شهر معروف و شهیر کاو ز انبان تهی جوید پنیر اما در تعریف معروف دیدگاههای گوناگونی وجود دارد که به اختصار به بیان آنها می پردازیم:

مولف کتاب بیان المعانی نیز همین تعریف را با این بیان پذیرفته است:

و المعروف کل شی ء یعرف بالعقل حسنا و یحسنه الشرع،(1)

نتیجه: براساس این تعریف، هر چیزی که حسن عقلی و شرعی داشته باشد، معروف نامیده می شود و شامل واجبات و مستحبات، هر دو می گردد.

منظور از «فعل حسن» «جائز به معنای اعم» است که شامل واجب و مستحب ومباح و مکروه می شود.

اما با قید «اختص بوصف زائد» فعل مباح خارج می شود زیرا دارای وصف مازاد نیست. فعل مکروه هم باید خارج

شود زیرا عنوان «معروف» برآن صدق نمی کند(1).

(بنابراین واجب و مستحب در تحت معروف باقی می ماند زیرا هر دو علاوه بر این که حسن – یعنی جواز - را دارند وصفی مازاد بر آن را هم دارند که همان مصلحت ملزمه در واجب و مصلحت غیر ملزمه در مستحب است.)

دارای حسن را به سه گروه قسمت کرده است: مستحسن از جهت عقل، از جهت هوای انسانی و از جهت حسی.»(1)

در کتاب «العین» نیز حسن را به معنای زیبای در جسم و یا صفات خوب گرفته است.(2)

ثانیاً. در استعمالات قرآن و حدیث نیز چنین کاربردی مشاهده نگردیده است.(3)

بنابراین نمی توان پذیرفت که واژه «حسن» شامل «مباح» و «مکروه» باشد. شهید ثانی به همین مطلب نیز اشاره کرده است:

«و قد یطلق الحسن علی ما له مدخل فی استحقاق المدح، فیتناول الواجب و المندوب خاصة.»(4)

ص: 24

گفته شود، آن اموری که حسن عقلی دارند و شرع هم با بیان خود آنها را تایید کرده است در پوشش همان معروف شرعی جای دارند.

بر اساس این تعریف، معروف شامل واجب و مستحب می شود.

ثانیاً. برخی از احکام شرعی در نگاه نخست با طبیعت انسان ممکن است ملائمتی نداشته باشد و طبق این تعریف برخی از واجبات و مستحبات، از شمول معروف خارج خواهند بود. مثلا پرداخت زکات اموال یا خمس و یا جهاد و یا انجام برخی واجبات چون روزه و...

ثانیاً. قسمت اول جمله با ذیل آن ناهمخوان است زیرا تعبیر به «لابد من الاتیان به» تعبیری است که در مورد واجب بکار میرود. اما ادامه آن که گفته «و ان وجوده خیر من عدمه» اگر کلمه «خیر» افعل تفضیل باشد، فقط مستحب را در برمی گیرد، چون انجام مستحب بهتر از عدم انجام است (و الزامی در انجام آن نیست.) نهایتا ممکن است برای این عبارت، معنایی عام در نظر گرفت که شامل واجب و مستحب، هر دو شود. هر یک که باشد با بخش نخست جمله اش (که در واجب ظهور دارد) انطباق ندارد.

نتیجه ای که از مجموع مباحث پیشین گرفته می شود با نگاه نگارنده، این است که «معروف» یعنی آن چه که به عنوان «خوبی» شناخته می شود، شناساننده آن ممکن است عقل باشد و یا شرع. و درجایی که تعارضی پیش آید، در صورت وجود شرایط حجت و اعتبار در گزاره نقلی، نقل شرعی مقدم خواهد بود.

ص: 28

در تعریف «منکر» نیز شاهد تعاریف متعددی هستیم :

فرهنگ ها و سنت ها و...، داوری های مختلف و احیانا متضادی را ارائه خواهند داد.

معروف (که باید معروف دارای حسن باشد) در این جا نیز می گوئیم اگر چیزی حسن نداشت، تحت عنوان منکر قرار می گیرد. زیرا نقطه مقابل معروف، منکر است و طبق این دیدگاه مکروه نیز مشمول عنوان منکر واقع می شود.(1) همان گونه که معروف، واجب و مستحب را دربرمی گرفت. لازم به ذکر است که «مباح» به دلیل این که حکمی از احکام به آن تعلق نمی گیرد (غیر از این که فقط در عنوان جواز بالمعنی الاعم قراردارد) از مبحث ما خارج است.

« اَلامرُ بالمعروف هُو الْحَملُ علی الطاعة قولاً او فعلاً وَ النهیُ عن المُنکر هو المنع من فعل المعاصی قولاً او فعلاً».

«امر به معروف، وادار کردن دیگران به پیروی از او امر پروردگار است، به زبان باشد یا به عمل، و نهی از منکر، مانع شدن از انجام گناهان است، آن هم به زبان باشد یا به عمل»(1)

مقصود از امر به معروف و نهی از منکر، ارشاد به منفعت و برحذر داشتن از مفسده است.(1)

درشریعت هم عطا، هم زجرهست

هم درآن پوسته، هم مغز هست.(1)

مصادیق معروف است و امر به آن مستحب می باشد و نیز نهی از مکروه، مستحب است. اما در کتب مربوطه (فقهی و تفسیری) با این روش منطقی بحث نشده است.

ثالثا. برخی از عناوین که در باب امر به معروف و نهی از منکر، وارد شده فقط شامل واجب و حرام است و بس. به عنوان نمونه:

1. در روایات نام «فریضه» بر امر به معروف و نهی از منکر نهاده شده است که سایر فرائض با آن احیاء می شوند:

کَمَا رَفَضُوا أَسْمَی الْفَرَائِضِ وَ أَشْرَفَهَا إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ

النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ(1)

ونیز فرمود: فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ(2)

و با تتبع در کتب لغت(3)

و کاربردهای آن درفقه(4)، معلوم میشود منظور از« فریضه» واجب است.

ص: 41

رحمت مادر اگر چه از خداست

خدمت او هم فریضه ست و سزاست

حتی برخی تعبیر به فریضه را بالاتر از تعبیربه واجب دانسته اند.(1)

بنابراین تعابیر یاد شده شامل مستحب یا نهی از مکروه نمی شود.

2. در برخی روایات ((تارک امر به معروف)) را تهدید به عذاب الهی کرده است: هُنَالِکَ یَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَیَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ(2) و تعابیر دیگری که مفید این معناست آمده است. مثلا ((شکر منعم)) که در قالب اطاعت از فرامین حق است به حکم عقل واجب می باشد واگر کسی آن را ترک کند گرفتار خشم خداوند می شود.

شکر منعم واجب آید در خرد ور نه بگشاید در خشم ابد

ص: 42

بدیهی است «عذاب» بر ترک یک عمل، «کاشف» از وجوب آن می باشد، زیرا خداوند متعال بر «ترک مستحب» یا «فعل مکروه» عذاب وکیفر مترتب نمی کند. بنابراین چون امر به معروف و نهی از منکر واجب است، اگر ترک شود عقاب دارد نه ترک امر به مستحب و نهی از مکروه.

آری همان گونه که گذشت، اگر با دلیل دیگری اثبات شد که امر به مستحب و نهی از منکر، مستحب است، مانعی برای پذیرش آن نیست اما نباید چنین تصور یا القاء گردد که اگر امر به مستحب یا نهی از مکروه ترک شد، فریضه ای ترک گشته و عذاب الهی نازل خواهد شد.(1)

ص: 43

ص: 46

بلکه تعاریف ارائه شده از ابهامات و کاستی های فراوانی رنج می برد و به اعتراف رابرت اف. مایر (1)

در مقاله خود با عنوان دیدگاه هایی پیرامون مفهوم کنترل اجتماعی در صفحه 35 نشریه «نقد سالانه جامعه شناسی» (Annual Review of Sociology) که می نویسد:

حتی یک بررسی سطحی از مفهوم کنترل اجتماعی با یک مشکل ظاهراً لاینحل مواجه خواهد شد. جامعه شناسان بر روی هیچ تعریفی از این اصطلاح اتفاق نظر ندارند. این امرگیج کننده است زیرا نه تنها این اصطلاح در ادبیات جامعه شناسی بسیار پرکاربرد است، بلکه شواهدی از احیای توجه به این موضوع وجود دارد.

پیش از این، دیدگاه های صاحب نظران اسلامی در تعریف "امربه معروف و نهی ازمنکر" بیان گردید، اکنون برای روشن شدن تفاوت ها بین نظارت و کنترل اجتماعی با امر به معروف ونهی ازمنکر، ضروری است، نخست به مهم ترین تعاریف نظارت و کنترل اجتماعی از نگاه اندیشمندان غربی، اشاره ای داشته باشیم .

«... یک واژه عام برای فرآیندهایی - برنامه ریزی شده یا غیر برنامه ریزی شده - که به واسطه آن افراد برای مطابقت با کاربردها و ارزش های زندگی گروهی آموزش می بینند یا مجبور به آن می شوند.»(1)

مضافاً که این بیان، موارد پیشگیری را در برنمی گیرد زیرا از واژه «رفتار انحرافی» وقوع آن در خارج تبادر می شود و به کاربردن کلمه «واکنش» مؤید آن است، به دلیل آن که واکنش پاسخی است به یک رفتار و کنش ولی در موارد پیشگیرانه تعبیر به واکنش، درست نیست و اصطلاح «برنامه ریزی»صحیح است.

نکته مثبت این تعریف آن است که تکلیف خود را با نوع واکنش معلوم داشته و آن را از قبیل بازدارنده دانسته است.

تعریف اول شد، در این جا نیز وارد می باشد، لذا از تکرار خودداری می کنیم.

شیوه های کنترل اجتماعی رادر برنمی گیرد. به طور خلاصه آنها معتقدند که کنترل اجتماعی دیگر منحصر به شیوه های کنترل رفتارهای انحرافی نیست بلکه تقریباً همه ما در زندگی روزمره به نوعی تحت کنترل اجتماعی قرار داریم، چه رفتارمان انحرافی باشد و چه نباشد. لذا آنان معتقدند که این وضعیت نیازمند مفهوم سازی کنترل اجتماعی به شیوه ای بسیار متفاوت از تعریف کوهن است. این امر سبب شده که درک ما از کنترل اجتماعی این گونه تغییر یابد: «هر گونه اقدامی برای تغییر رفتار مردم».(1)

اشکال دیگر این است که هر تغییر رفتاری مطلوب نیست بلکه تغیییر رفتار از بد به خوب، هدف کنترل اجتماعی است. به عبارت دیگر هدف، اصلاح رفتار است نه هر تغییری که حتی شامل تغییر از خوب به بد شود. (هر چند مقصود گوینده این نیست اما عبارت، شامل این گونه موارد هم می شود.)

نمایند. دلیل این سخن اطلاق ادلّه امر به معروف و نهی از منکر (آیات و روایات) است.(1)

دردرون ودر برون درهر ماجرا تو مخاطب بوده ای ای صنم مرا امّا در نظارت اجتماعی مصطلح، خانه و حریم خصوصی از این نظارت مستثنی شده است.

قوی دهد که مخاطب به سخن او ترتیب اثری نمی دهد، امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نخواهد بود.(1)

گرسخن درجان تاثیری کند آن گه در کار خویش تدبیری کند

امّا در نظارت اجتماعی مصطلح چنین شرطی وجود ندارد و سازمان های مسؤول دولتی و یا نهادهای مردمی و نیز رسانه ها، خود را موظف به پیگیری موضوع می دانند.

در حالی که در نظارت اجتماعی این گونه مسایل مورد توجه نیست.

«وَ إنِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّه جَدِّی(ص) أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أَسِیرَ بِسِیرَهِ جَدِّی وَ أَبِی».(1)

امام حسین «ع»: از روی سرمستی و گردنکشی، و برای فساد و ستمگری دست به این قیام نزدم، بلکه برای اصلاح اوضاع امّت جدّم قیام کردم، می خواهم «امر به معروف» و «نهی از منکر» کنم، و به روش و سیره جدّم و پدرم علی بن ابی طالب رفتار کنم.

همه در امر به معروف و نهی از منکر با دقت و ظرافت خاصی دیده می شود در حالی که در نظارت اجتماعی چنین توجهی وجود ندارد. البته در شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز تفاوت های جدّی ملاحظه می شود که به همین اندازه اکتفا نموده و این بحث را به پایان می بریم.

ص: 64

«بدان که از جمله واجبات اسلام، امر به معروف و نهی از منکر است».

مرحوم ابن ادریس حلّی (متوفی 598 ﻫ.ق) آورده است:

«الامرُ بالمعروف وَ النَّهی عن المنکر واجبان بلا خلاف بین الاُمّة».(1)

و مرحوم سید احمد خوانساری وجوب آن را از ضروریات شمرده است:

«و امّا وجوبهما فی الجملة فهو من الضروریات».(2)

«عن النّبی(ص) اذا امتی تواکلت الامرُ بالمعروف وَ النَّهی عن المنکر فلیأذنوا بِوِقاع من الله تبارک و تعالی».(1)

«هرگاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذارند (و از آن شانه خالی کنند) باید منتظر عذاب و حادثه سختی از سوی خداوند باشند».

و نیز فرمایش حضرت علی(ع): «... فَأمُروا بالمعروف وَ انهَوا عن المنکر ...».(2)

توضیح: در آیات و روایات ((ماده امر))، بر ((وجوب)) دلالت دارد و در روایاتی که ((وعده عذاب)) بر ترک امر به معروف داده شده است، این وعده عذاب کاشف از وجوب امر به معروف و نهی از منکر است. زیرا خداوند بر ترک مستحب یا انجام مکروه، مؤاخذه و عقاب نمی کند.

1- برخی از فقیهان بزرگ مانند سیدمرتضی و حلبی و قاضی و حلّی و فاضل و شهید اوّل و دوّم و خواجه نصیر طوسی در تجرید و محقق اردبیلی و محقق خراسانی و ...، آن را واجب کفایی دانسته اند، به این معنی که با قیام تعداد کافی نسبت به این امر، از بقیه ساقط می شود.(1)

2- برخی دیگر مانند شیخ طوسی و ابن حمزه و فخر الاسلام و شهید در غایة المراد و ... آن را واجب عینی دانسته اند.(2)

3- بعضی مانند قاضی ابن برّاج، مسأله را منوط به «اثرپذیری مخاطب» نموده اند و گفته اند در صورتی که کسی امر به معروف و نهی از منکر بکند و امر و نهی او اثر بگذارد (یعنی معروف انجام گردد و منکر ترک شود) در این فرض «واجب کفایی» است و وجوب آن ازدیگران ساقط می شود. امّا در جایی که فردی یا عدّه ای امر به معروف و نهی از منکر بنمایند و مؤثر واقع نگردد، در این مورد واجب عینی است یعنی بر هر یک از مکلفین واجب است که امر به معروف و نهی از منکر بکنند تا وقتی که معروف اقامه گردد و منکر ترک شود، که در این هنگام، وجوب از همه ساقط می شود.(3)

به گمان نگارنده، باید دید «هدف از امر به معروف و نهی ازمنکر چیست» اگر هدف از انجام این فریضه الهی اقامه معروف و ترک منکر

ص: 69

باشد (و مفاد برخی از روایات نیز همین است) در موردی که معروفی ترک شده یا منکری انجام می شود (یا بناست انجام شود) باید تا جایی امر به معروف و نهی از منکر شود که به آن هدف برسیم. این مطلب گاهی با تذکر یک فرد حاصل می شود و گاه با تذکر چند نفر و گاه با اقدام وحرکت گروه و جمعیتی. در واقع مصداق های متعدد برای مفهوم «مَن بِهِ الکفایة» است، یعنی هر گاه به تعداد کافی برسند که به هدف مذکور نائل شوند (و تعداد کافی در هر مورد از معروف ها و منکرات و اشخاص و ... فرق می کند یعنی به حدّی برسند که معروف انجام و منکر ترک گردد، از بقیه ساقط می شود) در نهایت این همان معنای کفایی بودن وجوب امر به معروف و نهی از منکر است.(1)

فقیهان امر به معروف و نهی از منکر را واجب توصّلی شمرده اند و قصد قربت و اخلاص را در آن شرط ندانسته اند.(1)زیرا غرض از آن ترک منکر و اقامه واجب است، اگر این غرض حاصل شد هر چند قصد قربتی در کار نباشد، امتثال امر خدا محقق گشته است.

تذکر: شایسته و سزاوار است که مسلمان به همه کارهای خود رنگ عبادت بدهد و امور توصّلی را نیز به قصد قربت و اخلاص به جا آورد تا از آثار این اخلاص در دنیا و آخرت بهره مند گردد.

«فَلا یجب علی الجاهل بالمعروف و المنکر».(1) و العلم شرط «الوجوب» کالاستطاعة فی الحج.

یعنی هر کسی که به معروف و منکر جاهل است، امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نیست و علم به معروف و منکر، شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر است مانند استطاعت که شرط وجوب حج است. (و همان گونه که با نبود استطاعت، حج واجب نیست، با نبودعلم به معروف و منکر، امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست).

بیان چند مسأله:(2)

1- در شناختن معروف و منکر، بین قطع یا طرقی که برحسب اجتهاد معتبر است و یا تقلید فرقی نیست، بنابراین اگر دو نفر از یک مجتهد تقلید نمایند که قائل به وجوب عینی نماز جمعه است و یکی از آنها نماز جمعه را ترک نماید، بر دیگری واجب است که او را به اقامه نماز جمعه امر کند و هم چنین اگر مجتهد آنها آب انگوری را که با آتش

ص: 73

جوش آمده حرام بداند و یکی از آنان مرتکب آن شود، بر دیگری واجب است او را نهی نماید.

2- اگر مسأله مورد اختلاف باشد و احتمال داده شود که نظر فاعل آن کار یا تارک آن و یا تقلیدش مخالف او باشد و آن چه را که او انجام می دهد، نزد خودش جایز باشد، امر و نهی او واجب نیست بلکه جایز هم نیست تا چه رسد به این که علم به این مطلب داشته باشد.

3- اگر فاعل، جاهل به موضوع باشد، نه انکار (نهی کردنش) و نه برطرف کردن جهل او، واجب نیست. مثل این که نماز را از روی غفلت یا فراموشی ترک نماید، یا مایع مست کننده ای را از باب این که موضوع را نمی داند (که مست کننده است) بنوشد. ولی اگر مطلب از چیزهای با اهمیت باشد و مَولا (شارع مقدس) مطلقاً به فعل یا ترک آن رضایت نداشته باشد، واجب است آن را برپا دارد و او را نهی نماید مانند قتل نفس محترمه.

4- اگر آن چه را که ترک نموده، طبق رأی خودش یا رأی کسی که از او تقلید می نماید، واجب باشد یا آن چه را که انجام داده نیز (طبق رأی او یا رأی کسی که از او تقلید می نماید) حرام باشد و رأی غیر او مخالف رأی او باشد، ظاهر آن است که انکار او واجب نیست مگر این که قائل باشیم تجرّی یا کاری که با آن تجرّی می شود، حرام است.

ص: 74

4- اگر بداند که فلان شخص قصد ارتکاب حرامی را دارد و احتمال بدهد که نهی از آن حرام، تأثیر می گذارد واجب است او را نهی کند.

5- اگر بداند یا احتمال دهد که امر و نهی او در تقلیل معصیت (و کم شدن آن) مؤثر است ولی در قَلع (و از بین بردن آن) مؤثر نیست، امر و نهی واجب است.

6- اگر هم احتمال بدهد که امر و نهی او تأثیر خواهد کرد و هم احتمال عدم تأثیر را بدهد، ظاهر آن است که در این صورت، امر و نهی واجب نیست.(1)

و در روایت دیگری چنین نقل شده است که:

«... و لم یخف علی نفسه و لا علی اصحابه».(1)

چند مسأله :(2)

1- در مورد ضرر، تفاوتی نمی کند بین ضرری که الآن به دنبال امر و نهی پدید آید یا ضرری که در زمان آینده به وقوع بپیوندد.

2- چنان چه اقامه واجبی یا از بین بردن منکری بر بذل مقدار قابل توجهی از مال و ثروت موقوف باشد، این بذل واجب نیست لیکن امر نیکویی است در صورتی که به اندازه ای نباشد که از نظر زندگی در حرج و مشقّت واقع گردد. ولی اگر در حرج واقع شود، بعید نیست که این بذل جایز نباشد. البته اگر موضوع از اموری باشد که شارع مقدس به آن اهتمام می دهد (مثل حفظ جان مؤمن) در این جا بذل مال، واجب است.

3- اگر کسی که مرتکب معصیتی می گردد یا واجبی را ترک می کند، شرعاً یا عقلاً در این کار معذور باشد، امر و نهی واجب نیست بلکه حتی جایز هم نیست (مثل شخصی که به خاطر عذر، روزه نمی گیرد یا فردی مایع نجسی را برای حفظ جان از تلف و تشنگی می نوشد، در جایی که آب و مایع پاکی وجود ندارد).

ص: 79

منتها از دروغ بایداجتناب کند. (مثلاً از این که به دروغ بگوید من فلان پست و سمت را دارم و می دهم پدرت را دربیاورند! باید پرهیز کند.)

3- اگر بعضی از مراتب گفتار از جهت «اذیّت و اهانت» کمتر از برخی از درجات مرتبه اول باشد، واجب است که به همان اکتفاء شود و بر مرتبه اول مقدم گردد. بنابراین اگر فرض شد که پند و اندرز و راهنمایی با گفتاری نرم و چهره ای باز و منبسط مؤثر واقع می شود یا احتمال تأثیر آن هست و آزار آن از کناره گیری و روی گردانی کمتر است، تعدّی از گفتار نرم به مرتبه اول (ترک رفت و آمد و اعراض) جایز نیست.

به هر حال اشخاص چه آمر و ناهی و چه مخاطب او فرق می کنند، برخی اشخاص، برخورد با چهره گرفته و عبوس را برای خود بدتر از تذکر زبانی می دانند. بنابراین باید آمرین به معروف و ناهین از منکر، ملاحظه مراتب و اشخاص و این که چه مرتبه ای ممکن است اثر مثبت و اثر منفی کمتری داشته باشد را بنمایند و از آن مراتبی که آسان تر است به مراتب بعد، مرحله به مرحله، حرکت کنند.

معنای «امر و نهی بِالیَد» چیست؟

دو معنی برای آن گفته شده است:

1- عمل کردن: شیخ الطائفه، محقق طوسی چنین فرموده است:

«امر به معروف و نهی از منکر با "یَد و لِسان" است، امّا با "یَد" به این است که انسان، خودش معروف را انجام دهد و از منکر اجتناب ورزد به گونه ای که مردم به او تأسّی کنند».(1) (و او را الگوی خود قرار دهند). انسان با گفتار و رفتار شایسته (مانند جوانمردی- بخشش-جود وسخا –عمل به آن چه باور دارد و...) می تواند نام نیکی به جا گذارد تا دیگران به او افتخار کنند.

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز مرده آن است که نامش به نکویی نبرند

2- اعمال قدرت: معنای معروف و مشهور «انکار بِالیَد» این است که اگر با زبان به امر و نهی پرداخت و مؤثر واقع نشد، با اِعمال قدرت، جلوی منکر و ترک معروف را بگیرد.

امام خمینی(ره) در توضیح «انکار بالید» فرموده اند:

«وَ هی اِعمال القدرة مراعیاً للایسر فالاَیسر».(2)

«مرتبه سوم (انکار با یَد) عبارت است از به کاربردن قدرت، در حالی که باید مراعات آسان تر و ساده تر آن را بنماید».

ص: 83

مرحوم شیخ طوسی، چند سطر بعد به همین معنی نیز توجه داده اند:

«و قد یکونُ الامر بالمعروف بالید باَن یَحمِلَ النّاس علی ذلک».(1)

«گاهی امر به معروف با یَد به این است که مردم را وادار بر انجام معروف (و ترک منکر) نماید».

خود این مرتبه نیز دارای درجاتی است که باید از آن که محظور کمتری دارد، شروع کند و به درجات شدیدتری پیش رود. مثلاً :

1- بین مُنکَر و فاعل آن حائل شود تا شخص نتواند آن را انجام دهد.

2- دست او را بگیرد و از انجام منکر مانع گردد.

3- آلت و ابزار فعل منکر را از او بگیرد (مثلاً نوار موسیقی مطرب یا شیشه شراب یا آلت قتّاله و ...).

4- وسیله و ابزار منکر را پرتاب کند، یا خراب نماید یا از بین ببرد.

5- مخاطب را مورد ضَرب قرار دهد که خود ضَرب درجاتی دارد و از کمترین آن باید شروع شود تا آسیب کمتری باشد و هدف امر و نهی تأمین گردد.

نکته مهم

در مواردی که اقامه معروف و از بین بردنِ منکر موقوف به ضَرب و جَرح باشد، حتماً باید آن را به عهده حکومت اسلامی و یا حاکم شرع گذاشت، و وظیفه حکومت اسلامی است که در این قبیل امور دخالت

ص: 84

کند و به نحو صحیح و با قاطعیت و صلابت با اشاعه دهندگان فساد و فحشاء برخورد نماید.(1)

رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای نیز فرموده اند:

«در جامعه اسلامی تکلیف عامّه مردم امر به معروف و نهی از منکر با لسان است امّا اگر کار به برخورد بکشد، آن دیگر به عهده مسؤولین است».(2)

آری در صورتی که منکر، امری است که از نظر شارع اهمیت فوق العاده ای دارد، مثلاً حفظ جان مسلمان (یا آن که حفظ جانش محترم باشد،اگرچه مسلمان نباشد) بسیار مهم است، حال اگر کسی به قصد قتل با او گلاویز شده است و شما هم می توانید با مقداری ضرب و جرح مانع از این کارش بشوید، واجب است اقدام

کنید و منتظر رسیدن و اقدام نیروی پلیس نمانید.

الف- یا موصِل به حرام است(1) (یعنی با انجام آن، نوبت به ارتکاب حرام می رسد).

ب- یا موصِل به حرام نیست.

مثال: شخصی که می خواهد نوشیدنی حرام بنوشد، مقدماتی تا انجام این منکر وجود دارد:

1- آماده شدن برای خرید آن.

2- حرکت کردن و رفتن به سمت محل فروش.

3- رسیدن به محل فروش.

4- خرید آن.

5- آماده سازی برای نوشیدن.

مقدمه اول تا چهارم، موصِل به حرام نیست، زیرا چه بسا محل فروش تعطیل باشد یا نوشیدنی مذکور را نداشته باشد یا نوشیدنی را خریده امّا بنای نوشیدن را ندارد ولی مقدمه پنجم موصِل به حرام است، چون آماده نوشیدن می شود.

برخی از فقهاء، ارتکاب مقدمه حرام را به طور مطلق (چه موصل باشد یانباشد) حرام دانسته اند. بر طبق این مَبنا، نهی از مقدمه حرام به طور کلّی (موصل باشد یا نباشد) واجب خواهد بود.

امّا برخی از فقهاء فقط مقدمه موصِل را حرام دانسته اند، مطابق این نظر فقط نهی از مقدمه موصِل واجب خواهد بود و نهی از مقدمه غیرموصِل، واجب نیست. البته طبق نظر کسانی که تجرّی [اقدام

ص: 86

شخص بر آن چه را گناه می داند ولی بعد معلوم می شود گناه نبوده است یا اقدام او بر مقدمات گناه] را حرام می دانند نیز مقدمات حرام، حرام می باشد و نهی از آن واجب.

حضرت امام خمینی(ره) فرموده اند:

«اگر شخصی مقدمات فعل حرامی را شروع کند به این قصد که حرام را مرتکب شود، چنان چه معلوم شود که این مقدمه، او را به حرام می رساند (و مقدمه موصِله است) نهی او از حرام(1) واجب خواهد بود ولی اگر معلوم شود که مقدمه موصله نیست، نهی از حرام هم واجب نیست، مگر بنا بر قول به حرمت مقدمات یا حرمت تجری».(2)

«من ترک انکار المنکر بقلبه و لسانه و یده فهو میت بین الاحیاء»

چرا کسی که نهی ازمنکر را ترک میکند مانند مردگان شمرده می شود؟

ص: 88

ص: 90

زراره می گوید: از امام صادق(ع) درباره این کلام خداوند سؤال کردم :

«فطرة الله التی فَطَر الناس علیها». امام فرمود: «فَطَرهُم جمیعاً علی التوحید».

امام خمینی(ره) در توضیح این حدیث می فرمایند:

... و باید دانست که گرچه در این حدیث شریف و بعضی از احادیث دیگر، فطرت را به توحید تفسیر فرمودند، ولی این از قبیل بیان مصداق است ... و در صحیحه عبدالله بن سنان [فطرت] تفسیر به اسلام شده و در حسنه زراره تفسیر به معرفت شده و در حدیث معروف: «کُلُّ مولودٍ علی الفِطرة» در مقابل تهوّد و تنصّر و تمجّس ذکر شده...، پس از این جمله معلوم شد که فطرت اختصاص به توحید ندارد بلکه جمیع معارف حقّه از اموری است که حق - تعالی شأنه - مفطور فرموده بندگان را بر آن.(1)

به عبارت دیگر، خمیرمایه معارف حقیقی الهی در سرشت انسان ها وجود دارد که اگر موانعی برای آنان پیش نیاید، ظهور و بروز یافته و شکوفا می شوند. مولوی نیز امور فطری را به آب تشبیه کرده و گفته است اگر این آب از درون انسان ها بجوشد، مفید و سودمند خواهد بود امّا اگر منتظر

باشیم که آب از ناودان فرو ریزد، نه ماندگار است و نه چندان سودمند:

ص: 93

آب اندر ناودان عاریتی است

آب اندر ابر و دریا فطرتی است

حال که چنین است سعی کن این درون و فطرت خود را شکوفا نموده تا بتوانی سرزمین کویری خود را با آب حیات فطرت سرسبز و آباد سازی:

آسمان شو، ابر شو، باران ببار ناودان بارش کند، نبود بکار

البته روشن است که آن چه بیان گردید درباره افرادی است که سلامت فطری خود را پاس داشته و آن را حفظ کرده اند و گرنه کسانی که یک عمر در جنایت و رذالت و جهالت غوطه ور بوده اند، این مسائل را نه تنها نمی پذیرند بلکه آن را به استهزاء و تمسخر می گیرند.

ب- فطرت انسان، خواهان کمالات و زیبایی ها و چیزهایی است که خود را اشباع کند، امّا کیفیت و چگونگی به دست آوردن و رسیدن به هدف و حدّ و حدود آن را غالباً نمی داند، و تعیین این حدّ و مرزها، مقداری با عقل و بیشتر آن با شرع است.

ج- حقایق دینی و معارف اصیل اسلامی هیچ گاه با فطرت سلیم انسانی تنافی و ناسازگاری ندارد. حال اگر به فرض، در نظر ابتدایی در موردی تنافی و تزاحمی به نظر آید، حکم مسلّم دین بر هر چیز دیگر مقدم است، به ویژه در مسائل مربوط به عبادت ها که توقیفی(1)

می باشد و باید در کم و کیف آن شارع مقدس، دستوری را به ما ابلاغ کند.

ما العقل؟ قال(ع): «ما عُبِد به الرّحمانُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجَنان...».(1)

عقل چیست؟ فرمود: «چیزی است که به واسطه آن خداوند پرستش می شود و بهشت به دست می آید ...».

عقل، حجت خداوند بر بندگان و پیامبر درون است:

عن هِشام بن الحَکَم قال: قال لی ابوالحسن موسی بن جعفر(ع):

«... انّ لِلّهِ عَلَی النّاس حُجَّتَین: حُجَّةً ظاهرةً و حُجَّةً باطِنةً، فامّا الظاهرة فالرُّسُلُ و الانبیاءُ وَ امّا الباطنةُ فالعُقول».(2)

هشام بن حکم می گوید: امام موسی بن جعفر (ع) به من فرمودند:

«ای هشام خداوند دو حجّت بر مردم دارد؛ حجتی ظاهر و آشکار (و بیرونی) و حجتی باطن و پنهان (و درونی)، امّا حجتی که آشکار است همان پیامبران هستند و حجتی که در باطن است، همان عقول است».

گفت من عقلم رسول ذوالجلال حجة الله ام امانم از ضلال آن چه مسلّم است این که عقل انسان، قدرت و توانایی درک و تمیز خوبی ها وبدی های بسیاری را دارد و دست کم، آن گونه که مشهور است، مستقلات عقلیه ای وجود دارد، یعنی احکامی که عقل به طور مستقل (و بدون انضمام حکم شرعی در مقدمات آن،) عرضه می دارد.

ص: 96

خواه معتقد باشیم که عقل حکمی ندارد و حکم او همان ادراک مصالح و مفاسد و خوب و بد است، یا این که معتقد باشیم حکم به قبح وحسن برخی امور میکند. به هر حال عقل در اموری قدرت درک و تشخیص (یا حکم بر حسن و قبح آن امور) را دارد مانند این که: عدالت خوب و ستم قبیح و ناپسند است.

عقل سلیم انسانی به طور یقین اموری مانند؛ کمک به افتادگان ومظلومان، دفاع از شرافت و حیثیت، تلاش و کوشش،امانت داری، شکر و سپاس گزاری از نعمت دهنده، مهربانی نسبت به دیگران و ... را کارهایی خوب (و معروف) می شمرد و کارهایی مانند تجاوز به حقوق دیگران، تندی و خشونت، تنبلی و بیکاری، جهل و بی سوادی، خیانت، دروغ و ... را بد و منکر می داند. اگر عقل در این حدّ که گفته شد نباشد، معنا ندارد که حجتی از خدا بر مردم باشد، و معنا ندارد که انسان به واسطه وجود عقل، مورد مؤاخذه و بازخواست قرار گیرد.

«منکر» باشد، مثال: پوشیدن لباس سیاه در عزای عزیزی، نزد مردمی «خوب» است و لازم و در نزد مردمی دیگر «بد» است و منکر و مانند: آزادی دختر و پسر در روابط و معاشرت ها و ...

امّا درآن جا که برخی از مردم کاری را خوب پنداشته و خود را به آن پای بند می دانند و در دین از آن نهی شده است، مانند بت پرستی و شرک، احترام به گاو و ... معلوم می شود که این گونه امور ریشه در جهالت انسان دارد، نه عقل. به قول مولانا:

پیش گاوی سجده کردی از خری

گشت عقلت صید سحر ساحری

گاهی از اشتباه در تطبیق و تعیین مصداق آن، اختلاف پدید می آید، مثلاً در قبح ظلم و بد و منکر بودن آن اتفاق نظر وجود دارد ولی در این که آیا زدن یا اعدام کسی که مرتکب قتل یا سرقت و... شده است، ظلم به او محسوب می شود تا بد باشد یا نه؟ یا اگر نسبت به او ظلم هم باشد، آیا این ظلم خالی از اشکال است یا نه؟ در اینجا ممکن است نظرها مختلف باشد. اگرچه با مراجعه به عقل، صرف نظر از تأثیر شرایط اجتماعی و محیط بر آن، روشن می شود که اعدام یک جنایتکار یا زدن او ظلم محسوب نمی شود. ولی این که چه اندازه باید او را زد، یا این که جنایتکار به چه کسی می گویند، و اعدام کدام جنایتکار درست است وکدام یک مستحق اعدام و کدام یک مستحق حبس یا شلاق یا جریمه است و در چه شرایطی؟ و ... این امور از حیطه دخالت مستقل عقل خارج است و نیازمندی به دین در این سلسله از امور به خوبی روشن است.

خلقت انسان، وصول به کمال نهایی است، و از آنجا که عقل به تمام زوایای ابتدا تا انتهای این راه، برای وصول به آن هدف، نمی تواند شناختی داشته باشد و اگر دارد، ناقص و نارسا خواهد بود، لذا پیامبران مبعوث گشتند و راهنمایانی از سوی خداوند و کمال مطلق فرستاده شدند تا هم «راه» را نشان دهند، و هم موانع موجود بر سر راه رشد و کمال انسانی را به گونه ای کامل تبیین سازند و هم

چگونگی مبارزه با این موانع، و نیز راه خیزش به سمت کمال و جهش به سوی تعالی را روشن نمایند.

موانع راه وصول به کمال مطلق، پستی ها و زشتی ها و بدی ها (منکرات) است، انسان آلوده به آن نمی تواند حرکت کند، نمی تواند رشد و ترقی و پیشرفت داشته باشد، باید خود را از آن پالایش نموده و پاکیزه سازد. عوامل سرعت بخش و حرکت آفرین، همان خوبی ها و ارزش ها و فضیلت هاست که انسانِ خواهانِ کمال باید خود را بدان آراسته گرداند. شریعت ها و ادیان، هر یک به مقتضای شرایط زمان خویش، به تبیین «معروف ها» و «منکرها» پرداخته اند. مکتب مقدس اسلام که جامع ترین و کامل ترین آنهاست به گونه ای همه جانبه «معروف ها» و «منکرها» را روشن نموده است که دو منبع مهم و عظیم و اصلی آن عبارت است از: قرآن و سنّت معصومین(ع).

بنابراین با پای بندی به دین، انسان از این قفس مادّی آزاد و رها گشته و به سوی بی نهایت پرواز خواهد کرد.

ما به دین رستیم زین ننگین قفس جز که این ره نیست چارة این قفس

ص: 100

ص: 103

است،اولین مرحله از مسأله تبلیغ اسلام را همین «شناساندن معروف و منکر» تشکیل می دهد. امری که از ابتدا تا انتهای دعوت پیامبر اکرم(ص)، به روشنی مشاهده می گردد.

اکنون نیز در کشورهایی که از حوزه نشر معارف اسلام دورتر هستند، ضرورت آن به خوبی احساس می گردد. در کشور اسلامی ایران نیز با توجه به هر نقطه از آن، نیازِ به شناساندن «معروف ها و ارزش ها یا منکرات» از شدت و ضعف برخوردار است، زیرا آگاهی های دینی در مناطق مختلف و نیز در اصناف و اقشار مردم متفاوت می باشد و این تفاوت در شناخت، عامل برداشت های متفاوت در ارزش ها نیز می شود.

مولانا تمثیل خوبی دارد(1)؛ فیلی را از هندوستان آورده بودند به جایی که مردم آن فیل ندیده بودند، چون در تاریکی شب بود و آن را در خانه ای تاریک گذاشته بودند تا در روز آن را به نمایش بگذارند.

ص: 105

شبانگاه عده ای از روی کنجکاوی و در تاریکی به آن خانه

می رفتند تا بدانند فیل چیست؟ اوّلی که رفت، دستش به خرطوم فیل خورد، بیرون که آمد گفت این موجود چیزی شبیه ناودان است. دومی که رفت، دستش بر گوش فیل کشیده شد، او در توصیف آن گفت این چیزی شبیه بادبزن است. سومی که به شناسایی فیل رفت، دستش را بر پای فیل کشید و در معرفی او می گفت موجودی چون ستون است. دیگری که دست بر پشت فیل نهاده بود، در توضیح گفت او چیزی شبیه تخت است و به هر حال هر کسی به میزان شناخت و آگاهی خود به تبیین او می پرداخت. مولوی می گوید:

در کف هر کس اگر شمعی بدی

اختلاف از گفتشان بیرون شدی

اگر هر یک با شمعی وارد می شدند تا در فضای روشن فیل را می دیدند، این اندازه تفاوت واختلاف در معرفی فیل در گفتارشان مشاهده نمی شد.

اگر مردم معروف ها و منکرها را بشناسند، نباید اختلافی در اظهارات آنها نسبت به ارزش ها وجود داشته باشد، این قضاوت های مختلف نشان گر عدم شناخت کافی آنان است.

مطلب کافی است، به مصاحبه هایی که گاهی از رادیو و تلویزیون پخش می گردد و مثلاً از، صله ی رحم، کیفیت معاشرت، غیبت و تهمت و ... می پرسند، دقت کنید آن گاه پی می برید که برخی از ساده ترین مسائل دینی خود آگاهی ندارند یا به گونه ای ناقص و نادرست مطالبی را در ذهن خود جای داده اند. راه دیگر این است که یک روز از حد و حدود یکی از منکرها، مثلاً غیبت یا تُهمت، از دوستان و همکاران یا دانشجویان خود سؤال کنید تا به این واقعیت تلخ بیشتر پی ببرید.

به هر حال لازم است، حد و مرز معروف ها و منکرها، برای جامعه تبیین گردد، در هر سطحی از مردم با شیوه خاصی، و برای هر قشر و صنفی از مردم، آن چه را که از نظر شغلی بیشتر با آن سر و کار دارند و به دانستن آن نیازمندند، بیان شود تا به حرام نیفتند و به منکرات آلوده نگردند.

به عبارتی دیگر، معروف ها و منکرهایی هست که عموم مردم نیازمند دانستن حد و مرز دقیق آن هستند مثلاً، اینکه غیبت چیست؟ تهمت چیست؟ فرق این دو با یکدیگر چیست؟ مواردی که غیبت جایز است، چه مواردی است و در چه حدی؟

یا این که دروغ چیست؟ و در چه مواردی دروغ تجویز یا واجب شده است و آن چه به عنوان دروغ مصلحت آمیز بر سر زبان هاست و هر کسی که دروغ می گوید فوراً نام «مصلحت آمیز» بر آن می نهد تا چه حد درست و یا نادرست است؟

ص: 107

موسیقی حرام چه ویژگی هایی دارد؟ و اگر موسیقی مُطرب و مناسب با مجالس لَهوی حرام است، ملاک مطرب بودن موسیقی یا مطرب نبودن آن چیست؟ و یا این که گفته می شود مرجع تشخیص موسیقی مطرب و غیرمطرب «عُرف» است، باید روشن شود که مراد از عُرْف چیست؟ و در مواردی که مردم و عُرف به تفاوت حکم می کنند چه باید کرد؟

ملاحظه می فرمایید که آلوده شدن به این گونه «منکرها» در بسیاری از موارد به خاطر عدم درک و فهمِ حدّ و مرز آنهاست و به تعبیری دیگر برخی افراد که مرتکب بعضی از منکرات می شوند، قبول ندارند که آن چه را که مرتکب شده اند منکر باشد و آن را از موارد «استثناء شده از آن حرام» و از موارد «حلال و مباح» آن مورد می دانند.

برخی از معروف ها و منکرها نیز وجود دارند که دانستن آن برای صنف خاصّی، ضرورت بیشتری از سایر مردم، دارد، مثلاً مسائل مربوط به آداب کسب و کار و تجارت یا مطالب مربوط به «ربا و رباخواری» برای بازاریان، و مسائل مربوط به حفظ امنیت و آبرو و اموال مردم و چگونگی برخورد مناسب با آنها و حفظ احترام و شخصیت افراد و نیز آن چه مربوط به تجسّس و کارِ «کارآگاهی کردن» و یا این که حد و حدود مشروع و نامشروع آن چیست، برای نیروی

انتظامی (و سایر مراجع امنیتی و قضایی، رسانه ها و مطبوعات) دقّت بیشتری را طلب می کند.

ص: 108

بنابراین از دو جهت، تبیین حدّ و مرز «معروف ها و منکرها» لازم به نظر می رسد:

1- از این جهت که بسیاری از مردم در صورت شناخت این حدود، به منکرات روی نمی آورند و خود از آن گریزان خواهند بود و این که در مواردی «آلوده» می شوند به این سبب است که فکر نمی کنند کارشان، «منکر» و نامشروع باشد.

2- دانستن حد و مرز «معروف ها و منکرها» برای آنان که مأمور نظارت و پی گیرِ حاکمیت ارزش های اسلامی در وزارتخانه ها و نهادها و سازمان ها هستند و نیز برای امرکنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر لازم است، تا مبادا موردی که مُنکر نیست را «مُنکر» انگاشته و در پی نهی از آن باشند، یا موردی را که منکر باشد «معروف» پنداشته و به آن سفارش و تأکید و تشویق نمایند.

مکتب آگاهی ندارند. از این که قبولی دیگر اعمال خوب و شایسته وابسته به قبولی نماز است غافل هستند و واقعاً نمی دانند که «روح پاک» و قلبی سالم و «دلی با صفا»داشتن بدون نماز پدید نمی آید، زیرا خداوند فرمود:

«ان الصَّلاة تَنهی عن الفحشاء و المنکر».(1)

«به درستی که نماز از اعمال زشت و بد، انسانِ نمازگزار را بازمی دارد».

جوشش و افزونی زر در زکات

عصمت از فحشاء و منکر در صلات

بنابراین، جمله ای که بر سر زبان برخی است که وقتی آنان را دعوت به نماز یا دیگر عبادات می کنید، می گویند؛ آقاجان، دل آدم باید پاک باشد! نیازی به نماز نیست! قطعاً این نوع نگرش و بینش، با مبانی اسلامی و الهی مخالفت دارد، به علاوه که گوینده این سخن، چون با القای این تفکر، موجب انحراف بسیاری از ناآگاهان می گردد، مسؤول کژی های آنان نیز خواهد بود.

بر مبلّغان معارف اسلامی و استادان و معلّمان و مربیان دینی و تربیتی لازم است که اهمیّت معروف ها و منکرها را برای مخاطبان خود بیان کنند، با تبیین این بُعد از اندیشه های اسلامی، روی آوردن به

ص: 110

معروف ها افزایش و گرایش به منکرات کاهش خواهد یافت، و نیازی به امر به معروف و نهی از منکر (به معنای خاص آن)(1) نخواهد بود.

مثلاً صله ی رحم، یکی از «معروف ها»ست که مورد توجه اسلام عزیز است: یک وقت می خواهید شخصی را به صله ی رحم وادار کنید، می گویید: صله ی رحم را فراموش نکنید، حتماً صله ی رحم بکنید. این نحوه ی سفارش در برخی افراد ممکن است اثر کند ولی برای بعضی اثربخش نباشد. اما گاهی «اهمیت صله رحم» را و این که در گفتار پیامبر پس از ایمان به خدا قرار گرفته است، را بیان می کنید (از راه تبیین اهمیت)، گاهی نیز روایتی را می خوانید که:

«صِلةُ الرّحم تَزید فی العُمر».(1)

«صله رحم، عمر انسان را زیاد می کند (از راه تبیین آثار)».

این عیادت از برای این صله است

وین صله از صد محبت حامله است

بیان این که اثر این کار چیست؟ برای برخی افراد انگیزه ایجاد می کند که به آن روی آورند.

نمونه ی دیگر در «کمک به برادران دینی» است:

«قال رسول الله(ص): مَن اَغاثَ اخاهُ المُسلِمَ حَتّی یُخرجَه من هَمَّ و کُرْبَةٍ و وَرْطَةٍ کتبَ اللهُ لَه عَشْرَ حَسَناتٍ و رَفَع له عَشْر درجاتٍ وَ اَعْطاهُ ثَوابَ عِتقِ عَشْرَ نَسَماتٍ وَ دَفَع عَنْهٌ عَشَر نَقِماتٍ وَ اَعَدَّ لَهُ یَومَ القیامه عَشْرَ شَفاعاتٍ».(2)

ص: 112

«پیامبر(ص) فرمود: هر که در ناگواری ها به فریاد برادر مسلمانش برسد تا او را از اندوه و نگرانی و گرفتاری برهاند، خداوند ده حَسَنه برای او بنویسد و ده درجه مقامش را بالا برد و ثواب آزادکردن ده بنده به او بدهد و ده سختی و رنج از او برطرف سازد و ده شفاعت مقبول برای روز قیامت او ذخیره نماید».

ملاحظه می کنید که در این روایت، فقط به بیان آثار آن عمل پرداخته است؛ یا این که در مورد آثار سوء «بی تفاوتی در برابر گناهان و کارهای زشت فرزندان» در روایتی به یک اثرِ وضعی آن اشاره شده است و آن این که نتیجه این کار؛ کمبود و نقص در «روزی و درآمد» است:

«عن ابی عبدالله(ع) قال: اَیُّما ناشٍ نَشَأ فِی قَوْمِه ثُمَّ لَمْ یُؤدَّبْ عَلی مَعْصیته کان اللهُ عزّ و جلّ اَوَّلُ ما یُعاقِبُهم فیه اَن یَنقُصَ مِن اَرْزاقِهُمْ».(1)

«امام صادق(ع) فرمود: هر کودک یا جوان نورسی که در میان قومش رشد و پرورش یابد و آنان او را در برابر گناه و معصیتی که از او سر بزند، تأدیب نکنند، خداوند نخستین عقوبتی که از آنان در این باره به عمل آورد، این است که روزی آنها را کاهش دهد».

ص: 113

نتیجه: پیش از آن که به امر به معروف و نهی از منکر بپردازیم، اگر به گونه ای شایسته و گسترده و فراگیر با استفاده از رسانه های جمعی به امور یادشده پرداخته شود، بسیاری از منکرات انجام نخواهد شد و گرایش به معروف ها سیر صعودی خواهد داشت و هدف از امر به معروف و نهی از منکر (که اقامه معروف و رفع منکر است) با همین شیوه محقق خواهد شد، بدون آن که امر به معروف و نهی از منکر (به معنای خاص آن) انجام شده باشد.

امنیت مردم یا به اصطلاح مبارزه علیه نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران دست به اقدام می زنند، عکس العمل سریع و اقدام عملی به همراه هوشیاری کامل، لازم است. در این موارد نه گفتار کارساز است و نه گفت و گو.

بعد از این دستوری گفتار نیست

بعد از این با گفت وگویم کار نیست

خشم و شهوت مرد را احول کند

ز استقامت روح را مبدّل کند

ممکن خواهد بود و در آن هنگام امر به معروف و نهی از منکر اثربخش و ثَمَرده خواهد شد.

از امام محمد باقر(ع) روایت شده که فرمود:

«مَن لم یَجعل الله له من نفسه واعِظاً فانّ مواعظ الناس لن تغنی عنه ابداً».(1)

«هر کس از خود (و درون وجودش) پنددهی و اندرزگویی را خدا برایش قرار نداده باشد، پند و اندرزهای مردم هرگز به حالش مفید واقع نمی گردد».

بنابراین باید «نیروی درونی» که همان وجدان و فطرت الهی است، شکوفا گردد تا ظرفی پاکیزه و آماده برای دریافت معارف الهی داشته باشد.

بس وصیت کرد و تخم وعظ کاشت

چون زمین شان شوره بُد سودی نداشت

گر چه ناصح را بُود صد داعیه

پند را اُذنی بباید واعیه

تو به صد تلطیف پندش می دهی

او ز پندت می کند پهلو تهی

ص: 118

ص: 121

دانش ) اوست. از نوشته ها وآثار او می توان میزان فضل ودانش او را تشخیص داد.دراین جا «معیار» به معنای وسیله سنجش بکاررفته است.

اما منظور ما ازواژه معیار، همان مقیاس، ملاک، ضابطه وقاعده است. براین باوریم که برای شناخت «معروف و منکر» به جای بیان مصادیق وموارد معروف یامنکر- که فهرستی طولانی را می طلبد. - می توان «ضوابطی کلی» را ارائه کرد که به مثابه معیارهایی در شناخت مصادیق معروف ومنکر به شمار می رود.(1)

ناگفته نماند این اصول وضوابط ازمنابع ومتون دینی(قرآن وسنت ) استنتاج واستخراج شده است ومطالبی بی پایه واز روی حدس وگمان نیست .

تولید ملی آسیب وارد نموده وبازار داخل را به تعطیلی کشانده وکار گران را ازکار بیکار می کند؟ اگر پاسخ مثبت باشد، آن روی سکه، معنایش وابستگی به بیگانگان است.دراین صورت خرید کالاهای غیر ایرانی هم با اصل استقلال کشور ونیز اصل نفی سلطه بیگانگان، درتعارض قرار می گیرد. از سویی با اصل حفظ هویت ایرانی نیز ناسازگار است .بنابراین نتیجه می گیریم هر عملی که به استقلال کشور کمک کند واورا ازوابستگی به بیگانه

دورتر کند، آن عمل یکی از معروف های بزرگ در عرصه اجتماعی وسیاسی است.ودرمقابل هر عملی که به سلطه بیگانگان بیانجامد واستقلال کشور رابه خطر انداخته وهویت ملی را مخدوش سازد، یکی ازمنکرات بزرگ شمرده می شود. البته روشن است که کیفیت وقیمت کالاهای داخلی نقش مهمی در گرایش مردم به کالاهای غیر ایرانی دارد، از این رو تولید اجناس نامرغوب نیز ازمنکرات محسوب می شود وتلاش برای تولید کالای خوب جزء مصادیق معروف قرار می گیرد.

کشور است وهم خلاف «اصل نفی سلطه بیگانگان». ومانند تشکیل باند های قاچاق مواد مخدر یا فساد اخلاقی که از سویی مصداق فساد وازسویی دیگر مصداق قانون شکنی و از طرفی ازمصادیق تضعیف دین و ارزش های دینی به شمار می رود.

می توان برداشت کرد. مانند آیاتی که نسبت به « لهو ولعب » و « لغو وباطل » بیان گردیده است.

«هدف درستی» در پی ندارد، لَعب و سرگرمی و بازیچه شمرده می شود، «بازی های به اصطلاح سرگرم کننده با آلات قمار» یکی از مصادیق «لَعب» به حساب می آید».

در قرآن می خوانیم:

«انّما الحیاة الدّنیا لَعِبٌ وَ لَهوٌ».(1) یا «و مَا الحیاة الدّنیا الاّ لَعِبٌ وَ لَهوٌ».(2)

یعنی زندگانی دنیا سرگرمی و بازدارنده انسان است ازرسیدن به هدف و مقصد، زیرا انسان برای هدفی برتر (یعنی تقرب به کمال مطلق)آفریده شده است. دراین آیات آن دنیایی که انسان را از رسیدن به هدف بازدارد واو را

به خود سرگرم سازد، لهو و لعب نامیده شده است.

بنابراین «دنیاگرایی» یکی از مصادیق لهو است، و از مصادیق «لَعِب» نیز می باشد، زیرا سرگرم شدن به چنین دنیایی همچون سرگرمی کودک با اسباب بازیها، فرد را از زندگی حقیقی دورنموده واز گرایش به هدف غافل می سازد. از این رو «دنیاگرایان» هرگز به مقصد و مقصود حقیقی نایل نمی شوند

گفت دنیا لعب و لهو است وشما کودکید و راست فرماید خدا

ص: 128

منظور ازدنیاگرایی این است که انسان هدف اصلی وهمت خود را رسیدن به مظاهر دنیوی مانند ثروت، قدرت و...قرارداده وبرای دستیابی به آن ازهروسیله ای- هرچند نامشروع - استفاده کند. بدیهی است این نوع نگاه به زندگی، از آخرت(ودین ومعنویت) نه تنها غفلت بلکه نفرت پدید می آورد. اما اگر از کاروتلاش و کوششی که در دنیا صورت می گیرد، دنیا را وسیله رسیدن به هدف قرار دهد، واز دنیا پلی برای آخرت بسازد ودنیا را مزرعه ای از نیکی و خیر و کمک به همنوعان و رسیدن به خودکفایی ورهایی از وابستگی به بیگانگان و ... قرار دهد، این نه تنها «بد ومذموم» نیست بلکه «معروف و پسندیده» و مطلوب است و به آن تشویق و ترغیب شده وبه عنوان عبادت ازآن یادشده است .پس دنیا گرایی به معنای مذموم آن، یکی از مصادیق « لهو ولعب » می باشد.

ما به لغو و لهو فربه گشته ایم در نصیحت خویش را نسرشته ایم

یکی دیگر از مصادیق «لهو ولعب» که درروایات متعددی به آن اشاره شده، غناء و موسیقی و اشتغال به آلات موسیقی است.

بیشتر این روایات در ذیل این آیه مبارکه آمده است:

« وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَری لَهْوَ الْحَدیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین» .(1)

ص: 129

« بعضی از مردم سخنان باطل و بیهوده خریداری می کنند تا مردم را از روی جهل و نادانی گمراه سازند، و آیات الهی را به استهزا و سخریه گیرند، برای آنها عذاب خوار کننده است.»

غناء وموسیقی دو مقوله اند، اولی به خواندن انسان مربوط میشود که نوع خاصی از آن است و دومی به آهنگ ها وصداهایی که از ابزار موسیقی تولید می گردد. هریک از آنها به حلال وحرام تقسیم شده است. بر اساس فتوای فقهاء در صورتی که خواندن مناسب مجالس لهو ولعب باشد حرام خواهد بود. موسیقی نیز اگر طرب انگیز باشد حرام است.

لغو، بر کارهای باطل و دشنام و دروغ و لهو و غناء نیزگفته می شود.(1) و گاهی بر هر سخن زشتی و کار بیهوده و بی فایده ای نیز لغو می گویند. یکی از ویژگی های بهشتیان این است:

«لا یَسمَعون فیها لغواً و لا کِذّاباً».(2) «پرهیزکاران در بهشت، سخن لغو و دروغ نمی شنوند (و به گوش آنها نمی خورد)».

باطل یعنی دروغ، تهمت وشایعه و.. نیز از مصادیق کار باطل شمرده می شود.

در حدیثی از امام علی (ع) آمده است:

بین حق وباطل چهار انگشت فاصله است « لَیْسَ بَیْنَ الْحَقِ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا أَرْبَعُ أَصَابِع » پرسیدند چگونه؟ حضرت انگشتان دستش را جمع کرد ووروی صورت بین گوش ودهانش قرار داد وفرمود: باطل این است که بگویی: شنیده ام. وحق آن است که بگویی دیده ام.« الْبَاطِلُ أَنْ تَقُولَ سَمِعْتُ وَ الْحَقُّ أَنْ تَقُولَ رَأَیْتُ» منظور این است که نباید به شنیده ها یی که در بدگویی ازدیگران به کار می رود، اعتماد کرد.(1)

مولوی این سخن را به نظم درآورده وگفته است :

کرد مردی از سخن دانی سؤال حق و باطل چیست ای نیکو مقال

گوش را بگرفت وگفت این باطل است چشم حق است و یقینش حاصل است

ص: 132

مثلا در پذیرش اصل دین و دعوت انبیاء به توحید. یا در شناخت بسیاری از اصول بنیادین اخلاقی. مانند خوب دانستن

صداقت، عدل، امانتداری وکمک به همنوعان و.. ودرنقطه مقابل بد شمردن دروغ، ظلم، خیانت و... از این رو درقرآن به عده ای که حق را نمی پذیرند خطاب می شود: چرا تعقل نمی کنید؟ ( أَ فَلا تَعْقِلُون - لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون - لِقَوْمٍ یَعْقِلُون - لا یَعْقِلُونَ شَیْئا - )(1)

یعنی اگر عقل خودرا به کارمی بردید حتما راه باطل از حق را تشخیص می دادید. درروایات

نیزاز عقل به عنوان حجت خداوندی یاد شده (2) وآمده است که خداوند انسانهارا چون عقل دارند مکلف نموده ومورد مؤاخذه قرار می دهد. (3)

رسول خدا (ص) می فرمایند: « الْعَقْلُ نُورٌ فِی الْقَلْبِ یُفَرَّقُ بِهِ بَیْنَ الْحَقِ وَ الْبَاطِل »(4) عقل نوری در دل انسان است که با آن، حق وباطل از یکدیگر جدا و شناخته می شوند.

همواره با تاریکی ها، مشکلات، نا امیدی ها، و بن بست ها روبرو می شود. گاه درحیرت انتخاب راه فرو می رود و گاه درحسرت انتخاب های نادرست وفرصت های ازدست رفته، خودرا با نغمه « ای کاش » و « اگر» سرزنش می کند.دردل یا به زبان می گوید: ای کاش این کار را نکرده بودم.یا این که: اگر این راه را نمی رفتم چه می شد؟ (وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً - یا وَیْلَتی لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلا.(1))

بدیهی است تا یک برنامه جامع وراهگشا در زندگی انسان وجود نداشته باشد، این حیرت وحسرت در جان انسان لانه کرده وناله او را به آوازی آشنا واندوه اورا به اشکی روان تبدیل می سازد. حال اگر خدای آفریننده بگوید چون من تورا آفریده ام و به تمام حالات ونیازهای تو آگاهم وراه درست آن را نیز می دانم، برای توکتابی (قرآن ) فرستاده ام که نسخه شفابخش زندگی توست. کتاب حیات است وتورا از تاریکی به روشنایی واز جهالت به بصیرت واز نومیدی به امید می کشاند. آیا هیچ خردمندی از پذیرش آن سر باز می زند ؟ از این رو نام کتابش را « فرقان »(2)

نهاد تا راه حق و باطل را جدا کند وبه تو بشناساند. و آن را موجب « هدایت »(3) انسان ها خواند تا به باطل روی نیاورد ومسیر سعادت را از شقاوت باز شناسد وبا تلاوت قرآن به

ص: 136

طراوت روح بپردازد و با عمل به آن به رشد وتربیت خویش همت نماید. پس قرآن، کلید شناخت حق از باطل است. البته قرآنی که، ثقل آن ( یعنی اهل بیت ) که مفسران آن هستند در کنارش باشند تا دستخوش برداشت های ناروا وتوجیهات نابجا نگردد .

چون تو در قرآن حق بگریختی با روان انبیا آمیختی

هست قرآن حالهای انبیا

ماهیان بحر پاک کبریا

» یعنی جداکننده ومشخص کننده حق از باطل نامیده اند: أَنْتَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ الَّذِی یُفَرِّقُ بَیْنَ الْحَقِ وَ الْبَاطِل.(1)

این صفت یکی از اوصاف متعددی است که در روایات برای آن حضرت آمده است وهمگی دلالت بر شاخص بودن ایشان در تشخیص حق از باطل است .(2)

چون که فاروق آینه ی اسرار شد

جان پیر از اندرون بیدار شد

نتیجه این که، هر چیزی مصداق لهو و لعب یا لغو و باطل باشد، یعنی انسان را از خداوند، آخرت و امور دینی بازدارد، یا کاری باشد که هدف و مقصدی نداشته باشد، یا سخن و کاری بیهوده و بدون جهت یا کار و کلامی پوچ، نادرست، غیرواقعی و به دور از حقیقت و ... باشد، جزء «منکرات» محسوب می شود و در مقابل، هر کار و عمل و کلامی که انسان را به سوی خداوند نزدیک سازد(3) و یاد خداوند و

ص: 138

آخرت را بیشتر زنده سازد، و دارای هدفی معقول و در راستای حقیقت و واقعیت قرار داشته باشد و ... «معروف» و پسندیده به شمار می رود.

این اصلی کلّی و فراگیر است و با اندکی تأمل می توان مصادیق و موارد آن را تشخیص داد و در مواردی که از

تشخیص آن ناتوان باشیم، باید از اهل علم بپرسیم.

به معنای صالح وشایسته ساختن عمل ( وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاه .(1)

- إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ. (2)

) ویا شخص ( أَصْلِحْ لی فی ذُرِّیَّتی .(3) ) ویا اصلاح روابط بین افراد یا اقوام وسازش وآشتی بین آنها می باشد. ( فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما .(4)

- إِنَّمَاالْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُم .(5) )(6)

در وجود ما هزاران گرگ و خوک صالح و ناصالح و خوب و خشوک

جسمِ غیرمعتدل و نیز اشیایی که آن چنان که باید نیستند، استعمال می شود».

به عنوان مثال، گاه گفته می شود این فکر واندیشه «فاسد» است، یعنی نادرست، باطل

وفکری که از حدّ واقعیت وحقیقت خارج شده است. و یا می گویند فلانی از نظر روحی فردی نامتعادل است یعنی این که از روحی سالم که نشانه اش رفتار درست و حرکات مناسب باشد، برخوردار نیست، این روح فاسد و بیمار شده است، و نیز قلب و روح افرادی که به گناه آلوده شده اند، قلب و روحی بیمار است.

از وجود او گل و میوه نرست

جز فساد جمله پاکیها نجست

در مورد اشیاء، مثلاً گفته می شود: فلان میوه فاسد شده است، یعنی از آن چه که می بایست در آن حالت قرار می داشت، خارج شده و از بین رفته است و در واقع این هم دچار بیماری شده است، منتها بیماری و آفتی ویژه خودش.

در فارسی از فساد (نقطه مقابل صلاح) به تباهی و نابودی تعبیر می شود. گناهان روح انسان را به تباهی می کشاند و قلب انسان را به سیاهی مبتلا می سازد و انسانیت انسان را به نابودی می کشاند.

«و لا تُفسِدوا فی الارض بَعدَ اصلاحها ...».(1)

«بعد از آن که در زمین [بنا بر] اصلاح [گذاشته] شده است، در آن فساد به پا مکنید».

«و لا تَعثَوا فی الارض مُفسِدین».(2)

ص: 141

«در زمین فسادپراکنی مکنید».

«و الله لا یُحِبُّ المُفسِدین».(1)

«خداوند مفسدین را دوست ندارد».

- محاربه و جنگ با خدا و رسول(1) (و کسانی که امنیت اجتماعی را به خطر می اندازند)

- کم فروشی و اجحاف به خریداران(2)

- رباخواری، که درایجاد کینه و عداوت و تباهی روابط اجتماعی نقش مؤثری دارد.(3)

- نمّامی و سخن چینی که موجب دشمنی بین دو نفر یا دو خانواده و گاه دو گروه و جمعیت می شود و سخن چین هیزم بیار معرکه می گردد.(4)

- شراب خواری، قماربازی، گوش دادن به موسیقی مُطرب، آلودگی به مواد مخدر و توزیع آن، نشر و پخش هرچیزی که ترویج کننده ابتذال وبی بند وباری است. بی حجابی و بدحجابی، فحش و دشنام، استهزاء و تمسخر و ...

آمران به معروف و ناهیان از منکر، در برابر هر گونه فسادپراکنی و اشاعه فحشاء، به هدایت و امر به معروف و نهی از منکر بپردازند، و در این راه اخلاص ورضای خداوند را پیشه خود ساخته و از او توفیق و یاری بطلبند و این دعا را بر زبان داشته باشند:

«ربِّ انصُرنی علی القوم المُفسدین».(5)

ص: 143

«پروردگارا مرا بر مفسدان یاری کن و پیروز نما».

نتیجه این که ازتوضیحات یاد شده روشن شد هرعملی که درآن صلاح ومصلحت فردیاجامعه لحاظ شده باشد (مانند نماز، روزه ،خمس، اخلاق خوب، امانتداری، کمک به دیگران، پاکیزگی ونظافت فردی ومحیطی و... ) ازمصادیق «معروف » و هرعملی که موجب فساد وتباهی فرد و جامعه شود از مصادیق« منکر» محسوب می شود.

ب – هر کمکی به یکدیگر که براساس گناه ودشمنی صورت پذیرد، از مصادیق «منکر » می باشد .

همان گونه که یاری و همکاری در « نیکی و پرهیزگاری» یکی از ارزش ها و معروف های اجتماعی اسلام است، «امر به معروف و نهی از منکر» خود نیز از مصادیق بارز و نمونه های آشکار تعاون بر نیکی و پرهیزگاری است، چه این که با امر به معروف و نهی از منکر، افراد را به کارهای خوب و نیک سفارش کرده و از بدی ها بازمی داریم و آنان را به رعایت تقوای الهی و «خداترسی» فرامی خوانیم.

حتی درخواستِ «تعاون و کمک» می تواند هم چهره «معروف» داشته باشد و هم «مُنکر»، اگر درخواست کمک در جهت کارهای خیر و ارزش های دینی باشد، این درخواستی است مقدس و ارزشمند و اگر درخواست کمک در جهت اعمال زشت و پلید و گناه باشد، این درخواستی است شیطانی. باید دید این ندا و درخواست انسان را با آسمان نزدیک می کند یا این که اورا در سراشیبی سقوط قرار میدهد. هرندایی که تورا بالا کشید آن ندا می دان که از بالا رسید هرندایی که تورا حرص آورد بانگ گرگی دان که او مردم درد.

امام علی بن ابی طالب(ع) فرموده است:

«طَلَبُ التّعاون علی اِقامةِ الحقِّ دیانَةٌ و امانةٌ، طَلبُ التّعاون علی نُصرةِ الباطل جِنایَةٌ و خِیانَةٌ».(1)

ص: 146

«درخواست یاری برای برپایی حق، دین داری و امانت داری است و درخواست کمک برای پیروزی و یاری باطل، جنایت و خیانت شمرده می شود».

کمک به انسان مؤمن، ارزش بسیاری نزد خداوند متعال دارد و چنان چه در این مورد کوتاهی شود، جامعه مورد خشم و غضب الهی واقع می شود.

بنابراین باید در مسیر برّ و تقوی به کمک یکدیگر بشتابیم و همدیگر را از انجام گناه و تجاوز به حقوق دیگران بازداریم. برای این که بیشتر به اهمیت مسأله پی ببریم، به این روایت از امام صادق(ع) توجه کنیم:

«اذا کان یومُ القیامةِ، نادی مُنادٍ أین الظَّلَمةُ و اعوانُهُم و مَن لاقَ لهم دواةً، أو رَبَط [لهم] کِیساً، أو مَدَّ [لهم] مَدّةَ قَلَمٍ، فَاحشُروهم مَعَهم».(1)

«روز قیامت که برپا شود، منادی حق ندا دهد که ستمگران کجایند؟ یاران و اعوان آنها کجایند؟ آنان که برای ظالمین (حتی) دواتی را لِیقه(نخ وپنبه ) گذاشتند کجایند؟ آنان که برای ظالمان (حتی) سر یک کیسه ای را دوختند یا این که قلمی را برایشان آماده نمودند کجایند؟ همه آنان را با هم محشور کنید [زیرا همه این افراد در گناهان ظالم و ستمگر شریک حساب می شوند]».

ص: 147

نگاه ناقص و محدود باز می دارد. در عین حال این شناخت هرچه عمیق تر باشد، انسان را از نگاه سطحی و عوامانه وداوری های شتاب زده نسبت به دین مصون می سازد.

امیر مؤمنان(ع) فرمود:

«حِفظُ الدینَ ثَمَرةُ المَعرِفة و رأس الحکمة».(1)

«حفظ دین، میوه و ثمرة معرفت و تسیر حکمت است».

در این روایت، حفظ دین معلول «معرفت دینی» وداشتن شناخت نسبت به «دین» معرفی گشته است و این که اساس حکمتِ عملی و نظری، حفظ دین است یا این که اساس حفظ دین داشتن حکمت است.

به هر حال «شناخت دینی» و دین شناسی یکی از گام های اساسی در جهت حفظ و تقویت دین محسوب می شود. وعدم معرفت دینی از ویژه گیهای حیات جاهلیت شمرده می گردد . ( وَ لَا تَکُونُوا کَجُفَاةِ الْجَاهِلِیَّةِ لَا فِی الدِّینِ یَتَفَقَّهُونَ وَ لَا عَنِ اللَّهِ یَعْقِلُون.(2) )

اندر آیید ای مسلمانان همه

غیر عذب دین، عذاب است آن همه

جامعه تلاش شود، دین هم بیشتر تقویت می شود زیرا دین بر اساس عقل و منطق است و با آن پیوند خورده است، لذا در جامعه هایی که از رشد عقلی کافی برخوردار نیست یا دین حاکمیتی ندارد یا حاکمیت آن خیلی ضعیف است، و عکس قضیه نیز صادق است، یعنی در جوامعی که دین حاکمیت ندارد، معلوم می شود که از عقل - به معنای راهنمای زندگی - بهره لازم را ندارند و به تعبیری دیگر عقل «آنان» حاکم نیست بلکه محکوم خواسته های نفسانی و شیطانی شده است.

امام علی(ع) فرمود:

«علی قَدْرَ العقلِ یکون الدّین».(1)

«دین (افراد) به اندازه عقل (آنان) است».

أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُون (1)- امام علی: اِنَّ الْجِهَادَ أَشْرَفُ الْأَعْمَالِ بَعْدَ الْإِسْلَامِ وَ هُوَ قِوَامُ الدِّینِ. (2))

واحکام الهی – از ساده وسخت – آن می داند.( أَنَّهَا إِذَا أُدِّیَتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کُلُّهَا هَیِّنُهَا وَ صَعْبُهَا(1) ). پیامبراکرم (ص) نیز امربه معروف ونهی ازمنکر را نشانه رفعت ایمان ومایه قوام ( واستحکام ) دین بر می شمرند.(وَ أَنْ تَأْمُرُوا بِمَعْرُوفٍ وَ أَنْ تَنْهَوْا عَنْ مُنْکَرٍ فَهُوَ ذِرْوَةُ الْإِیمَانِ وَ قِوَامُ الدِّینِ .(2))

«ان جعلتَ دینک تَبعاً لدنیاک اَهلکتَ دینکَ و دنیاک و کنتَ فی الاخرةِ من الخاسرین.

ان جعلتَ دنیاک تَبعاً لدینک اَحرزتَ دینکَ و دنیاک و کنتَ فی الاخرةِ من الفائزین».(1)

«اگر دین خود را تابع دنیای خویش قرار دادی، هم دینت و هم دنیایت را نابود ساخته ای (چون دنیایی که تحت حکومت دین نباشد، جز دلهره و اضطراب و تشویش و نزاع و درگیری و فداشدن در راه آن چیز دیگری نیست) و در آخرت از زیانکاران خواهی بود

و اگر دنیای خویش را تابع دین قرار دادی (و بر دین اصالت دادی) هم دینت و هم دنیایت را به دست آورده ای و در آخرت از رستگاران و نجات یافته گان خواهی بود».

درجمله ای دیگر به یکی از مصادیق دنیاگرایی - که عشق وعلاقه به ثروت است- اشاره فرموده اند:

( حُبُّ الْمَالِ یُوهِنُ الدِّینَ وَ یُفْسِدُ الْیَقِینَ .(2))

ز آن نبی دنیات را سحاره خواند

کاو به افسون خلق را در چه نشاند

ص: 154

«هیچ چیز مانند ترکِ برپاداشتن دین خدا و ضایع نمودن واجبات الهی، دین را سست تر و ضعیف ننموده است».

پدران و مادران، اولیاء، معلمان و مربیان!

اگر می خواهیم جامعه ای داشته باشیم که در آن دین حکومت داشته باشد، یعنی خداوند حکومت داشته باشد، اگر می خواهیم در جامعه ما، نور خدایی(1)، خِرد و اندیشه(2)،

جوانمردی و امانت داری(3)، عفت و پاکدامنی(4)،اعتماد و اطمینان(5)

به یکدیگر و ... حاکم باشد، باید فرزندان خود را با دین و مبانی مکتب مقدس اسلام آشنا سازیم، در این صورت است که نسل آینده بیمه می شود، وفادار به مکتب و مملکت باقی می ماند، پاسدار ارزش های الهی می گردد، در شهوات و فساد و فحشاء(6) غرق نمی شود، آلت دست بیگانگان قرار نمی گیرد، در خدمت به کشور ومردم تردید نمی کند، عاقبتی خوب برای خود رقم می زند و سعادتی جاودان را به ارمغان می برد و یادگاری ماندگار( و باقیات صالحاتی) برای شما می شود.

ص: 156

جمهوری اسلامی کوشش کنیم و کوششمان را افزون کنیم، برای این که آنها، مخالفین ما، مخالفین اسلام، کوشش شان را هر روز افزون می کنند، هر روز توطئه هایشان را زیاد می کنند».(1)

و در سخنرانی دیگر فرموده اند:

«آحاد مردم یکی یکی شان تکلیف دارند برای حفظ جمهوری اسلامی، یک واجب عینی است،... از نماز هم اهمیتش بیشتر است، برای این که این حفظ اسلام است، نماز فرع اسلام است ...».(2)

بنابراین، حفظ نظام مقدس جمهوری اسلامی از بزرگترین واجبات و اهمّ واجبات به شمار می رود و حرکت در مسیر تقویت آن، حرکت در حفظ بزرگترین واجب و حرکت در حفظ اساس اسلام است. درنقطه مقابل، بی تفاوتی در برابر آن یا حرکت در جهت تضعیف آن، تضعیفِ بزرگترین واجب الهی، و تضعیف اساس اسلام بوده و ازبزرگ ترین «منکرات» به حساب می آید.

دلیل این که تقویت نظام اسلامی ازبزرگترین معروف ها وتضعیف آن ازبزرگترین منکرها به حساب می آید این است که باحکومت اسلامی که رهبری آن فردی شجاع ،مدیر ومدبر، زمان شناس وآگاه به کید ومکر دشمنان می باشد. زمینه تحقق ارزشهای اسلامی وعدالت اجتماعی فراهم و دست سلطه بیگانگان برای چپاول ثروت ملت کوتاه

ص: 158

وبه سوی قله های اقتدارو شوکت وعظمت و ایجاد تمدن عظیم اسلامی حرکت خواهد شد. اما اگر بی تفاوتی یا جهالت ویا عناد به تضعیف آن منجر شود ،درنتیجه سلطه اجانب حتمی و ازبین رفتن ارزشها واحکام اسلام یقینی خواهد بود. این معنا از روایتی که از امام صادق(ع) رسیده، به روشنی تبیین شده است :

أَنَّ فِی وِلَایَةِ وَالِی الْعَدْلِ وَ وُلَاتِهِ إِحْیَاءَ کُلِّ حَقٍّ وَ کُلِّ عَدْلٍ وَ إِمَاتَةَ کُلِّ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ فَسَادٍ فَلِذَلِکَ کَانَ السَّاعِی فی تَقْوِیَةِ سُلْطَانِهِ وَ الْمُعِینُ لَهُ عَلَی وِلَایَتِهِ سَاعِیاً إِلَی طَاعَةِ اللَّهِ مُقَوِّیاً لِدِینِهِ ....أَنَّ فِی وِلَایَةِ الْوَالِی الْجَائِرِ دروْسَ الْحَقِّ کُلِّهِ وَ إِحْیَاءَ الْبَاطِلِ کُلِّهِ وَ إِظْهَارَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ إِبْطَالَ الْکُتُبِ وَ قَتْلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَدْمَ الْمَسَاجِدِ وَ تَبْدِیلَ سُنَّةِ اللَّهِ وَ شَرَائِعِهِ فَلِذَلِکَ حَرُمَ الْعَمَلُ مَعَهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ وَ الْکَسْبُ مَعَهُم (1)

«با حکومت حاکم عادل وکارگزاران او همه حقوق احیاء و عدالت برقرارمی شود وهر ظلم وستم وفسادی ازبین می رود. بنابر این کسی که در جهت تقویت چنین حاکمیتی تلاش کند و به آن کمک کند در حقیقت در راه اطاعت از خداوند وتقویت دین او گام برداشته است .... اما در حکومت حاکم ستمگرهمه حقوق ازبین رفته وباطل به تمام معنا زنده می شود. ظلم وستم وفساد فراگیر شده ومعارف کتب آسمانی

ص: 159

متروک وپیامبران و مؤمنان مقتول ومساجد نابودو سنت ودین الهی تغییر می یابد ازاین رو کارکردن با چنین حاکمیتی وکمک به آن حرام می باشد .»

ذکر این نکته ضروری است که امکان دارد، در کشور ما هنوز عدالت در همه ابعادش برقرار نشده ویا این که ظلم وفساد دربخش هایی وجود داشته باشد ،این موضوع را هیچ یک از مسئولان بلندپایه نظام هم منکر نیستند.اما این به معنای این نیست که نظام درمسیر تحقق عدالت ورفع ظلم وفساد حرکت نمی کند. زیرا در یک نظام الهی

نیز افرادی فرصت طلب وسودجو هستند که آسیب هایی را متوجه نظام می کنند. همان گونه که در حکومت عدل امام علی (ع) نیزشاهد وجود چنین ناخالصی هایی هستیم و نامه های آن حضرت به برخی از کارگزارانش دلیل این مدعا است .

اسلام عزیز به طور قاطع و روشن، بر «نفی سلطه کافران» تأکید نموده و اجازه «سلطه پذیری» را نیز به هیچ مسلمانی نداده است.

«و لن یَجعلَ الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً».(1)

«و هرگز خداوند برای کافران(و به سود آنان) بر مؤمنان(و به ضرر آنان) راهی (برای سلطه) قرار نداده است».

بنابراین، هر گونه سلطه ای، اعم از سلطه سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و ... محکوم و مردود است و مسلمانان باید در راه حاکمیت دین خداو رشد وپیشرفت در همه ابعاد زندگی اجتماعی تلاش نمایند، همان گونه که سیره انبیاء و اوصیاء بوده است. در آیه ای دیگر چنین می خوانیم:

«لا یتَّخذِ المؤمنونَ الکافرینَ اَولیاءَ من دون المؤمنین و مَن یَفعَل ذلک فلَیس من الله فی شیء».(2)

«انسان های باایمان نباید کافران را، به جای مؤمنان، سرپرست (و دوست) خود بگیرند و هر کس چنین کند، در هیچ چیز از خداوند (و پیروی از او) قرار ندارد (زیراچون با دشمن خدا رابطه ولایت بسته،ازولایت حق گسسته است)».

پس اساس «گرایش به دشمنان اسلام» و ایجاد ارتباط با آنان به نحوی که به «سلطه» آنان بیانجامد، «مُنکر بزرگ و گناه کبیره»

ص: 163

محسوب می گردد، به «هر شکل» و تحت هر «عنوانی» و از سوی هر فرد یا گروهی که باشد.

نمونه هایی از آن چه سبب «سلطه بیگانگان» می شودازاین قرار است:

1- سهل انگاری در حفظ و پاسداری ازاطلاعات سیاسی و امنیتی کشور.

2- بی تفاوتی در برابر توسعه طلبی دشمنان اسلام.

3- تفرقه و ایجاد اختلاف دربین مردم.

4- پذیرش بی چون و چرای فرهنگ آنان و کنارگذاشتن فرهنگ خود، از جمله روی گردانی اززبان وادبیات غنی وشیرین فارسی و روی آوردن به ادبیات غرب و به کاربردن کلماتی که معادل دارد یا می تواند داشته باشد.

5- تعریف و تمجید و تبلیغ به سود دشمنان.

البته مقصود این نیست که کارهای خوب آنان بیان نشود بلکه از این جهت که موجب تشویق و حرکت بهتر و بیشتر می شود، ذکر «جنبه های مثبت» مفید است، منظور این است که آن گونه از آنان تبلیغ نشود که صفات زشت و شیطنت ها و دشمن بودن آنان با اسلام و ... تحت الشعاع قرار گرفته یا به فراموشی سپرده گردد.

6- ترک امر به معروف و نهی از منکر.

7- غفلت از جهاد دفاعی در برابر تهاجم نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی.

8- نافرمانی از دستورهای رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران.

ص: 164

9- جاسوسی و مزدوری برای دشمنان.

10- از دست دادن اعتماد به نفس،و اعتقاد به این که «همه کارها به دست بیگانگان عملی است و ما توانایی انجام کارهای خود را نداریم»!

11- عدم کوشش برای پیشرفت علمی واقتصادی و دفاعی.

این هانمونه هایی از«منکراتی»است که به سلطه دشمنان اسلام بر سرنوشت مسلمانان می انجامد.

اصلی که هرگز نباید «فراموش» کرد!

این نکته را هرگز نباید به فراموشی سپرد که «کفار» دشمنان اسلام و مسلمانان هستند، آنان هیچ گاه نمی توانند و نمی خواهند که «دوست» اسلام و مسلمانان باشند، پس «دشمن دانستن» آنان و به چشم «دشمن» به آنان نگریستن، نکته ای است که باید هم در روح خود آن را «زنده» نگهداریم و هم آن را به فرزندان و نسل جوان منتقل کنیم، این سخن خداوند است و هشدارش به مؤمنان:

«انّ الکافرین کانوا لَکم عدوّاً مُبیناً».(1)

«کافران دشمن آشکار برای شما به شمار می روند».

آری آنها «دشمن» هستند و باید مراقب وهوشیار باشیم، آنان همواره به فکر منافع و گسترش قدرت و سلطه خود بر دیگران بوده و هستند، منتها در شکل ها و تاکتیک های مختلف. آنجا که توانسته اند برای از بین بردن اسلام و مسلمین دست به قتل و غارت زده اند، و آنجا که توانایی این کار را نداشته اند، از راه تضعیف و تخریب و سمپاشی و با

ص: 165

«تهاجم وشبیخون فرهنگی» و گسترش فساد و فحشاء وارد می شوند ،وگاه نیز با «لباس دوستی» خویش را نشان می دهند، و «آن گاه در لباس دوستی کارها سازند که در دشمنی نتوانند»!

امیر مؤمنان علی(ع) در تبیین شخصیت انسان کافر فرموده اند:

«هَمُّ الکافِرِ لدنیاه و سَعیُه لِعاجِلَتِه و غایُته شَهوتُه».(1)

«همت انسان کافر برای دنیایش است و تلاش او برای این سرا (سرای زودگذر) می باشد و هدفش (رسیدن به) شهوتش می باشد».

اهل دنیا عقل ناقص داشتند تا که صبح صادقش پنداشتند

این عبارت امام، به خوبی رَوان و شخصیت دشمنان را به تصویر کشیده است .آری همه همّ و غمّ او دنیایش است، همه سعی و تلاش او برای تامین منافع مادی خویش و تمام هدف او رسیدن به «شهوات و آمال» کنترل ناشده وسیری ناپذیرش است،بنابراین چنین افراد یا حکومت هایی نمی توانند با مکتبی که همه امور فوق را به آن «شکل» مردود و محکوم می شمرد «دوست» باشند و نمی توانند با دین داران نیز کنار آیند. تاریخ انبیاء و اوصیاء و موضع مخالفان شاهد این ادّعاست.

آری قرآن، آنان رادشمنان آشکارمسلمانان معرفی نموده است، همان گونه که درباره شیطان آیات بسیاری آمده است که به همین ویژگی توصیف شده است:

«اِنّ الشّیطان للانسان عَدُوٌّ مُبین».(2)

ص: 166

«شیطان دشمن آشکار انسان است».

وقتی شیطان سوگند یاد کرده است که انسان را به «گمراهی و تباهی» بکشاند ( قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعین)(1)

کافران نیز که دشمنان قسم خورده مسلمانان هستند در پی آنند که آنان را مجبور سازند یا از «دین » خود دست بردارند و به کیش وآیین آنان درآیند(وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم (2))

و یا آنان را به فساد و فحشاء و نیستی و نابودی بکشانند (وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَساد(3)) بنابراین چون آنان دشمن هستند، ما هم باید آنان را دشمن بدانیم و بداریم:

«انّ الشّیطان لکم عدوٌّ فاتّخذوه عدوًّا».(4)

«یقیناشیطان دشمن شماست، پس شما هم او را دشمن بگیرید».

و به دلیل این که «دشمن» ما هستند، نباید به دنبال آنان برویم:

«و لا تتّبعوا خطوات الشّیطان انّه لکم عدوٌّ مُبین».(5)

ص: 167

«از گام ها (و خط و خطوط) شیطان پیروی نکنید زیرا که او دشمن آشکار شماست».

« وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُم»(1)

«همان گونه که ازسوی خداوند به تو فرمان داده شده است (در برابر دشمنان ) استقامت پیشه کن ومبادا ازهواها وهوس های آنان پیروی کنی .»

ص: 168

«بگو، اگر خداوند را دوست می دارید (و به او دل بسته اید) از من (پیامبر و رهبری الهی)پیروی کنید تا خداوند نیز شمارا دوست داشته باشد.

«عَن فُضیل بن یسار قال: سألت ابا عبدالله(ع)، عن الحبِّ و البُغض، أمِنَ الایمان هو؟ فقال(ع): و هل الایمان الا الحبُّ و البُغضُ؟! ثم تَلی هذه الآیة: حَبَّبَ اِلَیکُمُ الایمان وَ زَیَّنَهُ فی قُلوبکم و کَرَّهَ الیکم الکُفر و الفُسوقَ و العِصیان ...».(1)

«فضیل بن یسار می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا حبّ و بغض از ایمان است؟

امام فرمود: مگر ایمان جز حبّ (نسبت به خدا و پیامبر و امام و ...) و بغض (نسبت به دشمنان آنان) چیز دیگری است؟ آن گاه امام (برای مثال) این آیه را تلاوت فرمود:

«خداوند ایمان را محبوب شما گردانید و آن را در دل های شما زینت بخشید، و کُفر و نافرمانی و سرپیچی (و عصیان) را در نظر شما ناپسند قرار داد».

رشد و توسعه، باید از الگوی فکری - اجتماعی و سیاسی - اقتصادی و فرهنگی آنان پیروی نموده و همواره به آنان وابسته باشند و احساس نیاز به کمک قدرت ها را در خود زنده نگه دارند.

«ای انسان هایی که ایمان آورده اید، اگر از کافران اطاعت کنید، آنان شما را به حالات پیشین (جاهلیت و کفر و گمراهی و ...) برمی گردانند که در آن صورت به زیان دیدگان تبدیل خواهید شد».

خواننده عزیز، استکبار جهانی با انواع و اقسام تبلیغات پر از دروغ وافتراء و ... تلاش کرد که ملّت عظیم الشأن ایران اسلامی را از ادامه راه مقدس و الهی و انقلابی خویش بازدارندودوباره آنان را به گمراهی کشانده و آنان را به همان حال وزمان قبل از انقلاب اسلامی،یعنی جاهلیت و فساد و فحشاء و تسلیم دربرابربیگانگان و... برگردانند تا بتوانند به سلطه نامشروع خود درجهان ،قدرت و شتاب بیشتری بخشند و هم چنان قدرت بلا منازع جهان به شمار روند.

امام خمینی(ره) فرموده اند:

«گفتم که خرابی های شاه را اگر مهلتمان دهند، با تلاش همه دست اندرکاران و ملت شریف در بیست سال هم نمی توانیم آباد کنیم، آیا خرابی های صدام را می شود در کمتر از بیست سال آباد نمود، مردم شریف ایران و مسلمانان و آزادی خواهان تمامی جهان باید بدانند که اگر بخواهند بدون گرایش به چپ و راست و مستقل از هر قدرت و ابرقدرتی روی پای خویش بایستند، باید بهای بسیار گران استقلال و آزادی را بپردازند».(1)

5- تلاش برای افزایش اقتدار نظام جمهوری اسلامی، در تمام ابعادعلمی وفرهنگی وسیاسی به ویژه در بُعددفاعی و نظامی، برای مقابله با توطئه های خارجی و داخلی.

قرآن کریم به این مهم تصریح نموده است:

«وَ اَعِدُّوا لَهُم ما استطَعتُم من قوّة».(2)

«تا آنجا که می توانید در مقابل دشمن نیرو آماده کنید».

چرا چنین کاری باید انجام شود؟ در ادامه آیه فرموده:

«تُرهِبون به عَدوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم».

این آمادگی و قدرت آن چنان باید باشد که دشمن به ترس و واهمه بیفتد و به سادگی در فکر توطئه و ضربه زدن نباشد.

ص: 175

یعنی چون حضرت آدم(ع)بنده خدابودعزیزماند.اماابلیس باآن همه عبادت چون ازفرمان حق(درسجده برآدم) سرپیچید،ذلیل شد.

منظورازعزت،داشتن حالت بزرگواری وکرامت نفس در انسان است در مقابل کوچکی وحقارت وخواری.

وجودویژگی عزت درفردسبب می شود تا عمل وکاری که خواری وحقارت او را درپی دارد،از او سرنزند ونزد دیگران انسانی زبون وسست وبی شخصیت جلوه نکند و در برابرمشکلات وگرفتاری ها دارای روحیه ای بالا وشکست

ناپذیرگردد.(1) در نقطه مقابل ویژگی ذلت نفس سبب می شود تا انسان رفتاری داشته باشد که دیگران از آن به عنوان زبونی و خواری یاد کنند.

این «عزت» درانسان مسلمان ریشه در ایمان واسلام اودارد.ایمان برای انسان عزت وکرامت می آورد.

امام صادق(ع): فالمؤمن ینبغی أن یکون عزیزا ولا یکون ذلیلا، یعزه الله بالإیمان و الإسلام».(2)

از طرفی «ذلت» نشانه ضعف ایمان فرد است.از این رو در روایتی که گذشت گفته شده که مؤمن عزیز است ونه ذلیل.

نکته

ص: 177

باید توجه داشت که مرز بین معنای «عزت» و«تکبر»ازیک سو ومعنای« تواضع» و«ذلت» از سوی دیگرشناخته وحفظ شود تا مبادا کسی عزت را با تکبر وذلت را با تواضع همسان پندارد.فرد متکبر خود را ازدیگران برتر دانسته وبا نگاه تحقیرآمیز به دیگران می نگرد و ازپذیرفتن حق امتناع می کند ( مانند ابلیس ؛ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبی وَ اسْتَکْبَر(1)) در حالی که انسان دارای عزت، برای دیگران احترام وکرامت قائل است وخود را از آنان برتر ندانسته و نگاه تحقیر آمیز به دیگران را گناه می داند.از طرفی تواضع وفروتنی داشتن حالت خاکساری دربرابر دیگران وبرخورد توام با محبت است. اما ذلت وزبونی حالتی است که فرد را نزد دیگران، انسانی بی شخصیت وپست نشان می دهد. برای مثال یکی از چیزهایی که موجب «ذلت و خواری» است، «تملّق و چاپلوسی» نزد دیگران است که غالباً انگیزه این عمل زشت یکی از این امور است :

الف- رفع مشکل؛ گاهی در کاری مشکلی دارد و گمان می کند گره این مشکل را فلان شخص می تواند باز کند، برای رفع مشکل خویش نزد او رفته و از راه تملق و چاپلوسی ( وتعریف های اغراق آمیز و دور از واقعیت )وارد می شود.

ب- خودشیرینی و جا بازکردن نزد دیگران، یکی دیگر از عوامل تملّق است.

ص: 178

ج- به دست آوردن پُست و مقام و موقعیت و محبوبیت، نیز از دیگر عوامل چاپلوسی به شمار می رود.

د-گاه برای تخریب شخصیت همکارخود یا دیگری، زبان به چاپلوسی می گشاید تا او را کوچک و یا نمک نشناس و خود را متعهد و وظیفه شناس معرفی کند.

به هر حال، تملق و چاپلوسی( با هر انگیزه ای که باشد) امری زشت و ناپسند و منکر است، و به شخصیت، عزّت و ارزش یک انسان مؤمن آسیب وارد می آورد.

معصیت وگناه را عامل خواری وذلت انسان برشمرده اند. ( مَنْ تَلَذَّذَ بِمَعَاصِی اللَّهِ أَوْرَثَهُ اللَّهُ ذُلًّا .(1))

یادآوری می شود همان گونه که تقوای یک فرد و یا خانواده سبب عزت آنان می گردد، تقوای یک جمع و جامعه نیز برای آنان عزت وسربلندی می آفریند. بنا براین دولت وملت با کمک یکدیگر باید تلاش کنند تا جریان غالب درکشور، جریان ایمان و تقوا و دوری ازگناه باشد.

ب- برخی افراد در عین این که می توانند با رعایت قناعت،زندگی خوبی داشته باشند اما برای این که بتوانند سطح زندگی مادی خود رابا افراد بالاترازخودتنظیم کنندسعی می کنند ازهرراهی درآمدهای بیشتری را به دست آورند .

مثلا ازراه اضافه کاری های طاقت فرسا یا قرض کردن از افراد مختلف همراه با خواهش والتماس و...در این موارد پیشوایان دین به قناعت سفارش کرده واز این که انسان نزد دیگران خود را کوچک وخوار کند نهی نموده اند.

ج– برخی افرادحاضرند برای تامین برخی از نیازهایشان حتی به گرفتن پول ازرباخواران اقدام کنند یا نزد اشخاص بی شخصیت و نوکیسه دست دراز کنند. از این کارها نیز نهی شده است.

مردی نزد امام سجاد (ع) بود و در محضر ایشان چنین دعا کرد: بار الها مرا از خلق خودت بی نیاز گردان. امام فرمود: این دعا درست نیست، زیرا مردم به یکدیگر نیاز دارند، ولی این گونه بگو: خدایا مرا از افراد پست و شرور بی نیاز فرما.(1)

در این حدیث شریف به نیازهای روز مره مردم به یکدیگر که (در نکته الف ) گفته شد اشاره کرده واین گونه نیازها را مورد نهی قرار نداده، اما از بردن تقاضا پیش افراد رذل منع نموده است.زیرا کمک آنان

ص: 183

معمولا با منت وبازگو کردن مکرر نزد دیگران همراه است.و از طرفی توصیه کرده اندکه اگرحاجتی دارید به انسان های کریم و بزرگوار مراجعه کنید زیرا اولا آنان اگر بتوانند کمک می کنند. ثانیا کمک آنان بدون چشم داشت و برای خشنودی خداوند است.ثالثا کمک آنان بدون منت انجام می شود. رابعا آبروی فرد کمک گیرنده راحفظ می کنند .

امام علی ع: عَلَیْکُمْ فِی قَضَاءِ حَوَائِجِکُمْ بِکِرَامِ الْأَنْفُسِ وَ الْأُصُولِ تُنْجَحْ لَکُمْ عِنْدَهُمْ مِنْ غَیْرِ مِطَالٍ وَ لَا مَنّ .(1)

حوائج خود را از مردان کریم و دارای ریشه خانوادگی بخواهید.

آنها بدون درنگ وکوتاهی و بی منت در برآوردن نیازهایتان اقدام می کنند.

نتیجه این که، دارا بودن روحیه استغناء وبی نیازی از دیگران، از ویژگی های خوب انسان بوده و سبب عزت او می گردد.

مَنْ لَمْ یَمْلِکْ لِسَانَهُ نَدِم.(1) ) واز هر رفتار ناپسند وآزار دهنده ای به ویژه نسبت به آبروی افراد خوداری ورزیم .( وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِ کَفُّهُ عَنْ أَعْرَاضِ النَّاس.(2))

نتیجه؛ اعمالی که درراستای حفظ عزت خودیادیگران باشد «معروف» وآن چه موجب ذلّت و خواری خودش یا دیگران بشود« منکر» شمرده می شود.

«... قَوِّ عَلی خدمتک جَوارحی».(1)

«خدایا اعضای مرا در راه خدمت به خودت قوی و نیرومند بگردان».

و کفران آن آلوده ساختن اعضاء و جوارح به گناهان می باشد.روز قیامت همین اعضاء علیه صاحب خود شهادت خواهند دادکه چگونه فرد با استفاده گناه آلود از این نعمت ها،آنها را پایمال ساخته است .

( حَتَّی إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ - وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ .(2))

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار

شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

از کفران وناسپاسی بپرهیزیم تا ازما گرفته نشود و به عذاب الهی گرفتار نیاییم، زیرا حق تعالی فرمود:

«لئن شکرتم لأزیدنّکم و لئن کفرتم اِنّ عذابی لَشدیدٌ».(1)

«اگر شکرگزار (نعمت هایم) باشید، بر آن می افزایم و اگر ناسپاسی کنید، همانا عذاب من سخت خواهد بود!».

ص: 189

برخی در تبیین بیشتر آن گفته اند:

منافع ملی اشاره است به هدف های اولیه و همیشگی که مردم و دولت در صدد حفظ و تحصیل آنها در صحنه بین المللی هستند. این هدف های همیشگی عبارتند از: حفظ تمامیت ارضی، حفظ جان مردم، حفظ نظام اجتماعی و حاکمیت کشور. (1)

با توجه به عدم وجود یک تعریف مشخص و واحد در موضوع منافع ملی، مقصود خود از این مفهوم را بیان می کنیم. مراد ما از منافع ملی این است که از سوی حاکمیت ودولت اسلامی،در حوزه ارتباطات بین المللی و سیاست گذاری خارجی و تعامل با دیگر کشورها، راهبردها و برنامه هایی اتخاذ شود که برآیند آن حفظ ورعایت مصالح و منافع کشور و جامعه اسلامی باشد. به عنوان نمونه به چند مورد مهم که دراسلام برآن اهتمام شده، اشاره می شود:

«وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ».(1)

یکی از عوامل اساسی در حفظ استقلال نفی سلطه بیگانگان است. «نفی سلطه» مهم ترین اصل در تعامل با بیگانگان به شمار می رود.

«وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلا».(2)

خداوند متعال به پیامبر اسلام و مؤمنان در این خصوص تأکید ویژه می نماید:

«یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ الْمُنافِقینَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً حَکیماً».(3)

ای پیامبر از خدا بترس، و از کافران و منافقان پیروی مکن، که خدا دانا وحکیم است.

«وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ الْمُنافِقینَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَ کَفی بِاللَّهِ وَکیلاً».(4)

(ای پیامبر) از کافران و منافقان اطاعت مکن و آزارشان را وا گذار و بر خدا توکل کن که وکالت خدا کافی است.

ص: 193

یورش برند، با آنان بجنگید به خدا سوگند، هیچ قوم و ملّتی، در درون خانه اش، مورد هجوم دشمن قرار نگرفت، مگرآن که ذلیل و خوار شد. ولی شما، مسئولیت را به گردن دیگری انداختید و دست از یاری یکدیگر برداشتید تا آن که دشمن به شماشبیخون زده و سرزمین هایتان را مالک شدند.(1)

چرا در راه خدا و نجات مستضعفان از مردان و زنان و کودکان نمی جنگید؟ آنانی که می گویندپروردگارا ما را از این سرزمین که مردمش ستمگرند بیرون ببر، واز سوی خود یاوری برای ما قرار بده.

پیامبر گرامی اسلام(ص):

«مَنْ أَصْبَحَ لَا یَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ مِنْهُمْ وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ»

«هرکسی شب خودرابه صبح رسانده وبه امورمسلمانان اهتمام نورزد از آنان نیست. و آن که فریاد کمک از مسلمانان را بشنود وپاسخ ندهد مسلمان شمرده نمی شود. (1)

امیرالمومنین علی(ع):

«کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً»

یارستمدیدگان ودشمن ستمگران باشید.» (2)

امام خمینی(ره) :

نهضت شما، نهضت برای حق تعالی باشد، برای مصلحت مسلمین. این چیزی است که خدای تبارک و تعالی می خواهد که انسان اهتمام داشته باشد به امر مسلمین: "مَنْ اصْبَحَ و لَمْ یَهْتَمَّ بامورِ المسلمینَ فَلَیسَ بمُسْلم"؛ کسی که صبح کند و مُهْتَم نباشد، اهتمام به امر مسلمین نداشته باشد،

ص: 196

مُسْلم نیست. مسلمان این است که برای مصالح مسلمین اهمیت قائل بشود. (1)

و در فرازی دیگر به مسئولیت جهانی مسلمانان اشاره داشته وگفته اند:

ما وظیفه داریم مردم مظلوم و محروم را نجات دهیم. ما وظیفه داریم پشتیبان مظلومین و دشمن ظالمین باشیم. همین وظیفه است که امیرالمؤمنین(ع) در وصیت معروف به دو فرزند بزرگوارش تذکر می دهد و می فرماید: "وَ کُونا لِلظّالِمِ خَصْماً، وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً" علمای اسلام موظفند با انحصارطلبی و استفاده های نامشروع ستمگران مبارزه کنند.(2)

بنا براین حمایت از افراد وملت های مظلوم از مصادیق «معروف» ومورد تاکید اسلام می باشد.

«وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ».(1)

به پیمان خدا هنگامی که پیمان بستید وفا کنید.

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُود».(2)

ای مؤمنان به پیمان هایتان وفا کنید .

و تا هنگامی که پیمان از طرف مقابل مراعات می شود، وظیفه دارید مراعات کنید؛

«فَمَا اسْتَقامُوا لَکُمْ فَاسْتَقیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقین».(3)

اما اگر دیگران نقض عهد و پیمان کردند، در این جا باید در برابر آنان ایستاد.

«وَ إِنْ نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فی دینِکُمْ فَقاتِلُوا أَئِمَّة الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لا أَیْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنْتَهُونَ».(4)

و اگر سوگندهای خود را بعد از پیمانشان شکستند و در دین شما طعنه زدند پس با سران کفر به جنگ برخیزیدکه ایشان پای بند سوگندهایشان نیستند، شاید دست بردارند.

نتیجه: آن چه گفته شد از مهم ترین راهبردهایی است که تحقق آنها،

حافظ و تأمین کننده منافع ملی به شمار می رود و در نتیجه از مصادیق «معروف» محسوب می گردد.

ص: 198

منظور از امنیت ملّی آن است که نظام،عوامل تهدیدزای بیرونی و فرامرزی را نداشته باشد یا در برابر آنان استوار و محکم ایستاده باشد، مانند کشورهای دشمن و سرویس های جاسوسی آنان.

بنا براین هرکاری که در حفظ امنیت ملی یا اجتماعی وتقویت آن مؤثر باشد از مصادیق «معروف» وهر چه به تضعیف آن بیانجامد از مصادیق «منکر» محسوب می شود.

بدیهی است این موضوع اهمیت فراوانی دراسلام دارد.درقرآن ازمردمی یادمی کند که در امنیت اقتصادی واجتماعی زندگی می کردند اما چون کفران نعمت های الهی را کردند،امنیت اجتماعی از آنان سلب شد وجایش ترس وناامنی نشست ورونق اقتصادی رخت بربست وگرسنگی جایگزین گردید.

فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ .(1)

نسبت به نعمتهای الهی ناسپاسی نمودند.پس خداوندلباس گرسنگی وترس را برآنان پوشاند.(یعنی نا امنی کامل آنان رادر بر گرفت.)

قرآن ازقریش می خواهد خدایی را بپرستند که آنان را در امنیت اقتصادی واجتماعی قرار داده است: الَّذی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف (2) یکی ازراههای ابتلاء مردم، سلب امنیت ازآنان شمرده شده

ص: 200

است: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُس (1)

به بیان آیت الله جوادی آملی:

امنیت ملی از عناصر محوری اهداف حکومت اسلامی است؛ امنیت همه جانبه ای که زمینه رشد و تعالی انسان را فراهم کند. از این رو، با تشکیل حکومت به دست پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در مدینه، غارت دوران جاهلی به امنیت و استئثار بَدَوی و امتیازخواهی های آن، به تمدن ایثار تبدیل شد. حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) هدف مبارزه بر ضدّ طغیان جاهلی را استقرار امنیت مناطق مسکونی و احساس ایمنی مردم مظلوم واجرای حدود الهی دانست: "اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن الّذی کان منّا منافسه فی سلطان و لا الْتماس شی ءٍ من فضول الحُطام و لکن لنرِد المعالم من دینک و نُظهر الإصلاح فی بلادک، فَیَأْمن المظلومون من عبادک و تُقام المُعطّله من حدودک" خدایا ! تو می دانی هیچ یک از قیام و اقدام مبارزاتی ما برای علاقه به کشورگشایی و سلطه بر مردم و نیز برای جلب متاع پست و از بین رفتنی دنیا نبوده است؛ بلکه برای برگرداندن سنت ها و نشانه های فراموش شده دینی از یک سو و اصلاح در

ص: 201

سرزمین زندگی مردم از سوی دیگر بود تا مظلومان احساس امنیت کنند و حدود تعطیل شده الهی اقامه شود". (1)

روشن است که موضوعی با این درجه ازاهمیت از بزرگ ترین مصادیق"معروف" به شمار می رود و برای تحقق آن نیز اقداماتی درخور آن باید انجام داد.

امر به معروف و نهی از منکر در این مورد نیز تکالیف سنگینی برای مردم و دولت به همراه می آورد، و همگان موظفند هر چیزی که در ایجاد و تقویت امنیت ملی نقش دارد مانند حفظ وحدت و همبستگی ملی و... در تحقق آن کوشا بوده و هر چه که به آن آسیب می زند، به منزله منکری بزرگ با آن مقابله نمایند.

مسئولان درنظام اسلامی وظیفه دارند به هر چیزی که سطح امنیت عمومی وملّی راافزایش می بخشد،توجه نموده ودرراستای آن برنامه ریزی کنند وبا هرامری که امنیت را به خطرمی اندازد،مقابله نمایند.امّادرموضوع بحث،چنان چه فرد یا افرادی تحت عناوینی مذهبی، قومی و... بخواهند تفرقه و چندپارگی را در صف واحد مردم ایجاد کنند و آتش منازعاتی را برافروزند، مسئولان برای حفظ امنیت باید با این پدیده ها مقابله فرهنگی، علمی و قانونی بنمایند.

مثال: ممکن است کسانی باشند که به عنوان حمایت از ولایت اهل بیت(ع) به اموری دست زنند که در شأن یک مسلمان نیست، مضافاً کار آنان سبب دشمنی و ستیز بین شیعه و سنّی گردیده و دشمنان اسلام از

ص: 202

این فرصت برای اختلاف افکنی و شعله ورساختن آتش جنگ، بهترین بهره برداری را می کنند. بنابراین با وجود این که آزادی بیان و قلم وجود دارد امّا برای حفظ این مصلحت اهم، باید از چنین آزادی هایی مانع شد.

امام خمینی (ره) با نگاه ژرف و آینده نگری بالایی که داشتند، همواره نسبت به چنین موضوعاتی هشدار می دادند. به فرازی از بیان ایشان توجه شود:

طرح یک اختلاف بزرگ بین روحانیون و دانشگاهیان ریخته شد. یکی جزوه می دهد لعن می کند یک کسی

را، یکی جزوه می دهد تعریف می کند از کسی! هر دویش خلاف است. هر دویش امروز غلط است.... این تفرقه امروز خیانت به اسلام است، با هر اسمی که باشد. امروز سر ولایت امیرالمؤمنین اختلاف کردن خیانت به اسلام است. امروز این حرفها را طرح نکنید. همه توجه به این معنا داشته باشید که این سرنوشتی که بناست برای ایران تحقق پیدا کند، خوب باشد. با اعمال شما نبادا اسلام فراموش بشود. با اعمال شما نبادا اسلام دفن بشود. اگر دلسوز به اسلام هستید، دست از تفرق بردارید. اگر دلسوز به ملت هستید، دست از تفرق بردارید.(1)

به عنوان مثال؛ امنیت داخلی و اجتماعی دارای ابعاد مختلف بوده و امنیت اقتصادی، سیاسی، قضائی، انتظامی و...را دربرمی گیرد. چنان چه

ص: 203

هر یک از این ابعاد از مدیریت در چارچوب های تعریف شده و مورد تأکید اسلام خارج شود، در آن بخش دچار هرج و مرج شده و بر روی دیگر ابعاد امنیتی نیز تأثیرات سوئی بر جای می نهد. (1)

به تعبیر آیت الله جوادی آملی:

تردیدی نیست که آرامش فردی و امنیت اجتماعی از مهم ترین و بزرگ ترین نعمات و برکات الهی است. امنیت به معنای عدم خوف و ترس و در امن و آرامش بودن است؛ علی (علیه السلام) فرمود: "شَرُّ الأوطان مالم یأمَنْ فیه القُطّانُ"؛ "بدترین جاها برای سکونت جایی است که ساکنانش در آن امنیت نداشته باشند". و از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «سه چیز است که عموم مردم بدان نیاز دارند: امنیت، عدالت و فراوانی نعمت. (2)

بدیهی است اجرای احکام الهی و امر به معروف و نهی از منکر نقش بی بدیل و مؤثری در برقراری امنیت اجتماعی و پیش گیری از هرج و مرج دارد. یکی از آثار امر به معروف ونهی ازمنکر همین امنیت است.در روایتی که از امام باقر(ع) رسیده است،به این نکته لطیف اشاره شده است:

ص: 204

«إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَة عَظِیمَة بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ»

«امر به معروف و نهی از منکرراه انبیاءو روش صالحان است. فریضه بزرگی است که به واسطه آن،دیگر فرائض برپا می شوندو راهها (یا باورها) امن گشته، و درآمدها

حلال و پاک وحقوق به جای خود برگشته و زمین آباد می گردد.»(1)

اگر واژه «مذاهب» در روایت را به همان معنای ظاهری یعنی راه ها بگیریم، معنایش این می شود که با امر به معروف و نهی از منکر راه ها امن می شود.امنیت راه ها ورفت وآمدها یکی از بزرگ ترین مصادیق و جلوه های«امنیت اجتماعی»است.آن چنان که به دست آوردن درآمدهای مشروع از نشانه های«وجود امنیت اقتصادی»می باشد و عمران و آبادانی زمین از علائم هر دو (امنیت اقتصادی و اجتماعی) است. بخشی از این امنیت از راه اجرای احکام و حدود الهی پدید می آید که امر به معروف نیز در این جا نقش پشتیبانی و قوام بخشی را ایفاء می کند (بها تقام الفرائض).

حکیم فرزانه آیت الله جوادی آملی براین باور است که: با اجرای احکام ریشه فساد برچیده خواهد شد. اگر امر دائر شود میان خشکانیدن فساد و اصلاح و رشد مجدد آن، قطعاً اوّلی ترجیح دارد و تجربه عملی در اجتماع بشری هم ثابت

ص: 205

کرده است که اجرای حدود الهی مایه امنیت اجتماعی است و تعطیل آن منشأ عدم امنیت و آزادی و به نوعی ترویج اخلال و آشوبگری. (1)

«و لَکُم فِی القِصاصِ حَیوة، بدین معناست که اگر خواهان حیات و امنیت اجتماعی هستید، آن را در قصاص جست وجو کنید».(2)

فقهاء عظام از این مقوله به عنوان «حفظ نظم و یا نظام» و از آسیب رسیدن به آن به عنوان «اختلال نظام» یاد می کنند. (3)

ص: 206

2- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا واذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِفَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُون.(آل عمران،103)

الف – نکات مهم آیه را بیان کنید.

ب- نقش وحدت مردم وتاثیرآن درتقویت امنیت ملی وحفاظت ازمنافع ملی را توضیح دهید.

ج– اگر امت اسلامی در جهان با یکدیگر متحد شوند چه نقشی را در سیاست های جهانی ونیز پیشبرد اهداف اسلامی می تواند ایفاء کند؟

ص: 208

واژه فساد و افساد با مشتقات آن پنجاه بار در قرآن به کار رفته و موارد و مصادیق گوناگونی راتحت پوشش قرار داده که به عناوین کلّی آن اشاره می شود:

گفتند به خدا سوگند شما می دانید که ما نیامده ایم در این سرزمین فساد کنیم و ما هیچگاه دزد نبوده ایم.

وقتی بر می گردند (و یا به حکومت و ریاست می رسند) با تمام نیرو در گستردن فساد در زمین می کوشند واقتصاد (کشاورزی) و نسل مردم راتباه می سازند. درحالی که خدا فساد را دوست ندارد.

این نوع ازفسادآن چنان مهم شمرده شده که نام محارب باخدا ورسول را براین مفسدان گذاشته و سخت ترین مجازات را برای آنان درنظرگرفته است.

«إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظیم».(1)

سزای کسانی که با خدا و رسول او می جنگند، و برای گسترش فساد در زمین تلاش می کنند، این است که (بسته به میزان جرمشان) یا کشته شوند و یا به دار آویخته گردند، و یا دست چپ و پای راستشان و یا بر عکس بریده شود و یا به دیاری دیگر تبعید شوند، این خواری دنیایی آنان است و در آخرت عذابی بسیار بزرگ دارند.

اگر مردم تلاش کنند تا در برنامه ای جامع با همه وجوه فساد مبارزه کنند«سلامت اجتماعی» به نحو کامل تحقق خواهد یافت. ناگفته نماند که از محوری ترین این اقدامات باید تلاش برای افزایش آگاهی های

ص: 213

دینی و سطح معرفتی مردم نسبت به آموزه های اسلامی باشد،در این صورت سلامت اجتماعی تضمین و ازپدیدآمدن بسیاری از آسیب ها پیش گیری خواهد شد.این نکته در جمله ای کوتاه و دنیایی از معنا در بیان نورانی امام علی(ع) وجود دارد که فرمود:

«صیانة المرء علی قدر دیانته».(1)

«میزان مصونیت انسان (از آسیب ها) به اندازه دین داری اوست».

در حقیقت، امام به تبیین یک رابطه مستقیم بین دین داری و کاهش آسیب ها پرداخته اند.درجامعه انسانی نیز به طریق اولی این رابطه و قانون حاکم است.

نکته مهم در این جا این است که فضای عمومی جامعه و جریان و سیر کلی آن باید در راستای حفظ ارزش ها قرار گیردو اگر جز این باشد، باید شاهد دگرگونی و استحاله ارزش ها باشیم.

نمی شود و تفسیر به رای و تغییردادن معانی آن رایج ترین کالاخواهد بود. در شهرها امور «خوب» و «معروف» بدترین و منکرات، خوب ترین ها شمرده می شوند.

چنین رخدادی را دگرگونی ارزش ها یا «انقلاب ارزشی» می نامیم، هرچندکه عبوراز جامعه ای دارای فرهنگ و سنّت های جاهلی به جامعه اسلامی نیز یک نوع انقلاب فرهنگی و ارزشی است امّا در این جا این معنی،مقصود نیست. روشن است انقلاب ارزشی، سریع و ناگهانی پدید نمی آید و نیازمند زمان، زمینه ها و شرایط لازم است.

و زشتی نمی کند زیرا پس از طی فرآیندی، شیطان چنین کارهایی را خوب و زیبا جلوه می دهد و کارهای خوب را زشت و بد. (1)

«و اذا نادیتم اِلی الصّلاة اتّخذوها هُزُواً و لَعِباً ذلک بانهم قومٌ لایعقلون».(1)

«زمانی که یکدیگر را به نمازفرامی خوانید (و اذان می گویید) آن را به مسخره و بازی می گیرند، این بدان جهت است که عقل و اندیشه خویش را به کار نمی برند».

بدیهی است در جامعه ای که قبح گناه از بین برود و فرهنگ بیگانه، فرهنگ حاکم و ایده آل باشد،پای بندی به ارزش ها نه تنها کم رنگ می شود بلکه زشت شمرده می شود! به عنوان مثال، خود امر به معروف و نهی از منکر که فریضه الهی است و ارزش شمرده می شود، بد و عیب دانسته می شود!

امام باقر(ع) فرمود:

«بئس القومُ قومٌ یَعیبون الامر بالمعروف و النَهی عن المنکر»

«مردمی که امر به معروف و نهی از منکر را عیب و نقص می دانند، بد مردمی هستند».(2)

بالاتر از آن،کار به جایی می رسد که در عمل نیز نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نمی کنند بلکه برعکس، امر به منکر و نهی از معروف می نمایند.

امام صادق(ع) فرمود:

«ویل لمن یامر بالمنکروینهی عن المعروف »

ص: 218

«وای بر کسی که به منکر، امر و از معروف، نهی می کند» (1)

قرآن کریم چنین کاری را از ویژگی های منافقان برشمرده است:

«المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض یأمرون بالمنکر و یَنهون عن المعروف».(2)

«زنان و مردان منافق به یکدیگر تعلق و وابستگی دارند، آنان امر به منکر و نهی از معروف می کنند».

و در آیه دیگری این کار را عمل شیطان دانسته است:

«و لا تتّبعوا خطواتِ الشیطانِ انّه لکم عَدوّ مُبین انّما یأمرکم بالسّوء والفحشاء».(3)

«(ای مؤمنان) از گام های شیطان (که در راه منحرف کردن مردم برمی دارد) پیروی نکنید (و پا جای پای او نگذارید) زیرا او دشمن آشکار شماست. او شما را به بدی ها و زشتی ها فرمان می دهد».

نتیجه: سه گروه (شیطان، دشمنان اسلام و منافقان) همه در یک خط و هم سو و با هدف مشترک حرکت می کنند.شیطان به کار الگودهی و خوب وزیبا جلوه دادن بدی ها می پردازدو آنان نیز به دنبال عملیات آن می روند.

ص: 219

و هنگامی که به آنان گفته شود، به سمت آنچه خدا نازل کرده و به سوی رسول او بیائید، می گویند راه و روشی که پدرانمان را بر آن یافته ایم ما را کافی است.

امام علی (ع) در نکوهش عده ای که نسبت به تحقق سنت های پدران خود تعصب دارند، اما در برابر پایمال شدن ارزش ها و احکام الهی حساسیتی نشان نمی دهند، می فرماید:

وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللَّهِ مَنْقُوضَةً فَلَا تَغْضَبُونَ- وَ أَنْتُمْ لِنَقْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَأْنَفُون.(1)

با این­که می بینید قوانین و حدود الهی شکسته شده خشمناک نمی شوید در صورتی که اگر پیمان­های پدرانتان شکسته شود آن را ننگ می دانیددر روایتی از پیامبر اکرم(ص) به بخشی از این دگرگونی ارزشی اشاره شده است، آن حضرت خطاب به مردم از­ زمان و جامعه ای خبر می دهند که این اتفاقات در آن رخ خواهد داد:

چه حالی خواهید داشت زمانی که زنان و جوانانتان، فاسد و فاسق گردند و شما امر به معروف و نهی از منکر نکنید؟! گفته شد: ای رسول خدا آیا چنین چیزی اتفاق خواهد افتاد؟ (که زنان و جوانان به دنبال فساد باشند و کسی آن ها را امر به معروف و نهی از منکر نکند؟)

ص: 221

فرمود: آری بدتر از آن نیز خواهد شد! (و ادامه دادند که) چه خواهید کرد آن گاه که به منکر، امر و از معروف، نهی کنید؟!

سؤال شد: ای رسول خدا آیا چنین خواهد شد؟! فرمود: آری و بدتر از آن (هم خواهد بود) ! و آن این که معروف ها (و خوبی ها و ارزش ها) را بد بدانید و منکرات (و زشتی ها و گناهان) را خوب و پسندیده بشمارید!) (1)

متخصصان برای عامه مردم). قرآن کریم در موضوع یادشده، آیات متعددی را راهنمای عمل ساخته و به این توصیه مهم پرداخته است که باید از آنچه خدا نازل کرده متابعت کرد نه از اهواء وآراء خود ویا دیگران. مثلاً :

«اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ».(1)

ازآنچه خدایت به تو وحی کرده پیروی کن زیرا معبودی جز او نیست وازمشرکان اعراض کن.

«وَ أَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ».(2)

آن چه خدا نازل کرده بینشان حکم کن و هواهای آنان رادنبال نکن.

«فَالَّذینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».(3)

آنان که به او ایمان آورده و او را گرامی داشته و یاریش نموده و از نوری (قرآن) که با او نازل شده پیروی کرده اند، اینان رستگارانند.

ص: 223

امام علی(ع) نیز نسبت به پیروی ازآموزه های دین توصیه نموده و عمل به آن را راه دست یابی به همای سعادت دانسته و حرکت در مسیر مخالف آن را مایه ننگ و شقاوت شمرده اند:

«أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِی لَا یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلَّا بِاتِّبَاعِهَا وَ لَا یَشْقَی إِلَّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا».(1)

امیرمومنان اورا به تقوای الهی وبرگزیدن طاعتش وپیروی ازاوامرخدا (از واجب ومستحب)درکتابش می خواندکه سعادت انسان دراین پیروی می باشدوشقاوتش درانکار وضایع ساختن فرامین الهی است.

به مثابه الگویی برای دیگر کشورها قرار می گیرد. این رفعت و منزلت جهانی به واسطه علم پدید می آید:

«کَفَی بِالْعِلْمِ رِفْعَهً».(1)

علم چون آب زلالی است که به انسان ها زندگی می بخشد، جامعه دور از دانش، بسان مردگان متحرکند:

«بِالْعِلْمِ تَکُونُ الْحَیَاة».(2)

جامعه ای که رشد علمی دارد، از بهترین زینت و هدیه خدایی بهره مند و از بالاترین سیادت و ریاست برخوردارند.

«وَ الْعِلْمُ أَشْرَفُ حِلْیَة وَعَطِیَّة».(3)

«رِئَاسَة الْعِلْمِ أَشْرَفُ رِئَاسَة».(4)

«العلم سلطان من وجده صال به و من لم یجده صیل علیه».(5)

چنین مردمی درامان از آفات جهالت و به رشد و نجات و رهایی از ضلالت رسیده ودر نتیجه به گنجی بی پایان دست یافته اند.

«الْعِلْمُ یُنْجِیکَ».(6) «الْعِلْمُ حِجَابٌ مِنَ الْآفَات».(7)

ص: 225

البته روشن است که اگر علم بخواهد این آثار را در پی داشته باشد، باید در بستر ایمان قرار گیرد و در فضای دین، تنفس کند: «بِالْإِیمَانِ یُعْمَرُ الْعِلْم».(1)

«هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَر فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَایَهَ خَرَاجِهَا... وَ عِمَارة بِلَادِهَا».(1)

این فرمانی است که بنده خدا علی،امیرمؤمنان به مالک بن حارث اشتر،در پیمان خویش با او- هنگامی که او را والی مصر گردانید - مقرر کرد تا مالیات آنجا را جمع آورد،... و به اصلاح امور مردم آن سامان بپردازد و شهرهای آنجا را آباد کند.

«وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَه».(2)

«درگرفتن و مصرف «مالیات» دقت کن به گونه ای که به اصلاح وضع مالیات دهندگان منجر شود.»

در این صورت، مسئولان می توانند با روشی درست به آباد کردن کشور اقدام کنند (وَ عِمَارَة بِلَادِهَا) و با فراهم کردن بازار تولید و تجارت، مردم را از بردگی و اسارت، رهایی بخشیده و به سروری و سیادت، نایل سازند.البته مردم باید اطمینان یابند،مالیاتی که به دولت می دهند در راه آبادانی شهرشان هزینه می شود.

«وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَة الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لَا یُدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَة وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَة أَخْرَبَ الْبِلَادَ وَ أَهْلَکَ الْعِبَاد».(3)

ص: 227

باید نگاه واقدام تو در آبادی زمین بیش از همت تو در جمع آوری خراج باشد زیرا که خراج جز با آبادانی بدست نمی آید. و آن کس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی مطالبه کند شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود می سازد.

بدیهی است که توجه خاص به­ «حفظ محیط زیست» و ارزش گذاری به هوای پاکیزه و آب شیرین و فراوان و زمین های حاصل خیز، در کنار تأمین امنیت، مردم را به ماندن و سرمایه گذاری، ترغیب و از رفتن به کشورهای بیگانه منصرف می سازد و در نتیجه منجر به آبادانی بیشتر می شود.

امام صادق(ع) فرموده اند:

«سکونت جز در جایی که هوای پاکیزه داشته باشد و از آب شیرین و فراوان بهره مند بوده و زمینی که آمادگی ثمردهی داشته باشد، به دل نمی نشیند».(1)

امام علی(ع) :

خرابی ونابودی زمین از فقر وسختی زندگی مردم آن ناشی می شود.(2)

ص: 228

بنابراین توجه به رشد و پیشرفت اقتصادی، یکی از حقوق اجتماعی است که بر عهده مسئولان قرار گرفته و باید آن را در اولویت کار خود بدانند.

«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ».(1)

«ما پیامبرانمان را با دلیل های روشن فرستادیم و همراه آنها کتاب و ترازو(یعنی شاخص سنجش) را نیز نازل کردیم تا مردم عدالت را برپا کنند».

سپس مواردی از تلاش آنان را یادآوری می سازد:

«وَ یا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِکْیالَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ».(2)

«ای قوم من، پیمانه و ترازو را از روی عدل، کامل ادا کنید و در داد و ستد با مردم کم فروشی نکنید و در زمین فساد مکنید».

«وَ أَقیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَ لا تُخْسِرُوا الْمیزانَ».(3)

«وزن کردن را به عدالت رعایت کنید و کم فروشی مکنید».

پس از آن به همه مؤمنان دستورمی دهد که در این مسیر باید حرکت کنند.

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ بِالْقِسْطِ».(4)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، برپادارندگان عدالت باشید».

ص: 230

امام علی(ع)نیز یکی ازعوامل مهم پذیرش خلافت را دنبال کردن عدالت اجتماعی می دانند:

سوگند به خدایی که دانه را شکافته وانسان را آفریده، اگر خواست و حضور مردم نبود و با وجود یار و یاور حجت بر من تمام نمی شد و اگر نبود پیمانی که خداوند از عالمان گرفته که آرام و قرار نگیرند بر مشاهده شکم پرستی ستمگران و گرسنگی مظلومان، بدون شک، ریسمان مرکب خلافت را بر پشت آن می انداختم (و او را به حال خود می گذاردم) و آخر آن را به همان جام اوّل آن آب می دادم (همان طور که از آغاز خلافت دیگران بابی اعتنایی برخوردکردم،الآن نیز همان گونه رفتار می نمودم) و دریافت می کردید که این دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله ای کم ارزش تر است.(1)

امام خمینی (ع) نیز فرموده اند:

مبنای جمهوری اسلامی بر عدالت اجتماعی است (2)

ص: 231

دلیل این سخنشان اولا این است که«عدالت اجتماعی» هدف همه انبیاءبوده است وثانیا یکی ازمقاصد اسلام نیز هست. وبه این دو اشاره نموده اند:

«همه زحمت انبیا برای این بودکه یک عدالت اجتماعی درست بکنند برای بشردراجتماع» (1)

«برقراری عدالت اجتماعی ... مقصد بزرگ اسلام است.»(2)

از این رو توصیه فرموده اند که برای رسیدن به عدالت اجتماعی باید به آموزه های اسلام عمل شود :

«اگر بحق به آن{اسلام} عمل شود چرخهای اقتصادسالم به راه می افتد و عدالت اجتماعی، که لازمه یک رژیم سالم است،تحقق می یابد»(3)

خواننده عزیز تا کنون از دوازده معیار با شرح و تفصیل یاد کردیم. این ها از مهم ترین معیارها بود. البته از معیارهای مهم و نقش آفرین دیگری نیز، می­توان نام برد که شرح و بیان آن را به فرصت و زمان دیگری واگذار می کنیم مانند: - وحدت یا تفرقه - قانون گرایی یا قانون گریزی - سنت های اجتماعی - بهداشت وسلامتی - خشم و رضای دشمنان

ص: 232

ص: 235

«تساهل و تسامح چیزی است که خمیر مایة دین اسلام را تشکیل می دهد و بر عکس عقیدة بعضی که

آن را قاعده ای جانبی در نظر می گیرند، به وسیلة رسول گرامی اسلام، اصل دین و برانگیخته شدن وی برای اجرای آن، براساس سمحه و سهله معرّفی شده است.»

وی در این فراز، اجرای احکام اسلام رابراساس سمحه وسهله دانسته وتوضیح نداده است که منظورش ازسماحت وسهولت در حوزه اجرا چیست و چگونه است ؟ مثلا برای خواندن نماز وگرفتن روزه واجرای حدقصاص ودیات و...چگونه باسماحت وسهولت برخورد می شده است ؟

در ادامه آورده است:

«دین باید از خود، جاذبه ها و سهولت هایی داشته باشد که بتواند مخاطب عام را به طرف خود جذب کند. به عبارت بهتر، احکام دین نباید مخاطب گریز باشد. در غیر این صورت، تناقض با هدف دین پدید خواهد آمد؛ پس به حکم عقل سلیم، دین ماندگار، دینی است که با مهر و مدارا با مخاطب رفتار کند و تا جایی که با هدف دین منافات نداشته باشد، نرمی و ملایمت به خرج دهد و «کلما حکم به العقل حکم به الشرع».(1)

ص: 237

دراین جملات نیز نتیجه گرفته است که دین ماندگار، دینی است که با مهر ومدارا با مخاطب رفتار کند. اما روشن نکرده است که حوزه مهر ومدارا کجاست واگر مثلا کسی به قصاص محکوم شدچگونه برای اجرای این حکم باید با مهر ومدارا رفتار کرد ؟ آیا ازاصل اجرای حکم قصاص باید صرف نظر کرد یاآن را تبدیل به جریمه مالی یا حبس نمایند ؟ یا این که رفتار باقاتل، رفتاری اخلاقی باشد وازتوهین واهانت به وی پرهیز کرد؟

فرد دیگری نوشته است :

«آیین پیامبر مبتنی بر بصیرت و روشن بینی بوده و شریعت او «سهله و سمحه» نامیده شده است. در آیه ای دیگر سر جاذبه پیامبر، در رحمت و نرمش او بیان شده است: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک ... در جوامع مسلمان و نیز جامعه ایرانی، تعصب خصوصا از نوع مذهبی کم و بیش به چشم می خورد و دلیل آن قشری بودن دین و مذهب در میان آحاد مسلمانان است.»(1)

وی در ادامه آورده است :

حکومت ها نیز اگر متصف به ایدئولوژی دینی شوند، فی نفسه بسترساز تعصب و عدم مدارا می گردند چون در چنین حکومت هایی معمولا قرائت رسمی حکام از دین، ملاک

ص: 238

ارزیابی و برخورد با دیگران قرار می گیرد، نه عقلانیت جمعی وقانون و حقوق… اما تعصب بدان معناست که افراد عقیده خود را بر حق دانسته و دیگران را باطل می شمرند و بر این اساس با آن ها با عناوینی چون «کافر» و«مشرک» و«مرتد» ویا «غیر خودی» رفتار می کنند. (1)

این نویسنده ازمطلبی درست که در آغاز سخن آورده،نتیجه ای مبهم وغلط انداز گرفته است وآن این که درجامعه تعصب وجود دارد ودلیل آن نیز قشری بودن دین است.وی روشن نکرده است که آیاتعصب دینی داشتن همه جا بد وناپسند است یا در برخی موارد ؟ ظاهر گفتارش نشان می دهد که اساسا با داشتن تعصب (وغیرت دینی) موافق نیست. خصوصا این که در ادامه سخنان خود به نفی حاکمیت دینی تصریح نموده وآموزه های الهی مبنی بر تقسیم انسانها به مومن وکافر را از مصادیق تعصب شمرده است .

جالب تر سخن کسانی است که نداشتن تعصب (وبی تفاوتی در برابر ارزشهای انسانی والهی( را در دنیای مدرن جزء شرایط انسانیت دانسته ونوشته اند :

ص: 239

«امروزه در میان ملل متمدن، تعصّب نداشتن و وسعت صدر و مدارا و تساهل و تسامح داشتن جزوشرایط انسانیت محسوب می شود. " (1)

یکی دیگراز مدعیان روشنفکری در باره تساهل وتسامح این گونه نوشته است :

شکی نیست که تساهل در همه اعصار اخلاقی است اما شاید بیش از هر زمان دیگر مناسب زمانه ما باشد، به این خاطر که در صورتی که کاملا فهمیده شود به ما نشان خواهد دادکه چطور باید در برابر وسوسه خشونت واستبدادگری که توسط برخی ایده ئولوژی های سیاسی زمانه ما ترویج می شوند،مقاومت کرد..... اما تساهل همچنین به آن معنا است که به دیگرانی که می پنداریم عقایدشان برای عقاید ما خطرناک است اجازه دهیم تا به دنبال طرفدارانی برای خودشان باشند.(2)

وی دراین سخنان با استفاده ازواژه تساهل می خواهد حاکمیت دین را نفی کند ومعتقد است که باید فضارابرای مخالفان دین آن گونه فراهم کرد که آنان در تبلیغ وجذب طرفداران خود آزاد باشند.

ص: 240

ما می گوییم البته دین برای مخالفان خود حق حیات وفعالیت در چارچوب مقررات وضوابط حکومت اسلامی قائل است،اما اجازه تبلیغات مخرب علیه اسلام ونیزتوطئه وبراندازی را نمی دهد.ولی این سوال را از نویسنده می پرسیم: شما که این اندیشه ها را از دنیای مغرب زمین به عاریت گرفته ومرتب بر طبل آن می کوبید پاسخ روشنی به این معمای بزرگ بدهید: چرا در دنیایی که این همه شعار تحمل مخالف را سر می دهد،حاضر نیست اجازه دهدچند دختر دانش آموز با روسری به مدارس ودانشگاه ها بروند؟

وی در ادامه افزوده است :

« ارزشهایی که به آن اعتقاد داریم صرفا ترجیحات ما هستند نه در حکم حقایق مطلق. ... در جهان برلین(1)

جایی برای توهم یا تنفر نسبت به دیگری نیست .(2)

در این بخش از سخنانش به طور کلی به نفی ارزشهای دینی و انسانی پرداخته وآنها را صرفا ترجیحات افراد (یعنی چیزهایی که فکر می کنند خوب است درحالی که حقیقتی ندارند) می داند و هر نوع تنفری از دیگران را (اگر چه دشمن خدا وبشریت باشند) بی مورد شمرده است!

وبا این که هر حقیقت مطلقی را که با آن بتوان با دیگران احتجاج نمود را رد کرده است اما از تساهل به عنوان یک حقیقت مطلق (که در

ص: 241

همه اعصار اخلاقی است)برای نفی دین وارزشهای آن،بهره جسته است !

خواننده محترم ملاحظه می کند که زیر پوشش عنوان «تساهل وتسامح » وبا مغلطه ( غلط اندازی) چگونه دانسته یا ندانسته با اساس دین وارزشها واز جمله امر به معروف ونهی ازمنکر به مقابله برخاسته اند. از این رو این بخش از کتاب به تبیین این مباحث اختصاص یافته است. اما نخست ضروری است تا اندکی در باب معنای این دو واژه کنکاشی انجام شود.

واژه «سمح وسماحت» به معنای «جود و سخاء و بخشش» است.(1)

اما واژه« تساهل» نیز به معنی آسان گرفتن و برخورد نرم داشتن است.برخی «تساهل »را به معنای «تسامح » گرفته اند، یعنی معنای هردو را برخورد از موضع سخاوت وبخشش دانسته اند.(2)

این ها معانی دوواژه یادشده از منظر لغت شناسی بود.

می گویید مخالفم،اما تا پای جان ازحق شما برای گفتن آن دفاع می کنم .

3- خصوصیت اخلاقی که بیانگر طرز برخورد با تمایلات، اعتقادات، عادات ،عقاید ورفتار با دیگران است.این خصوصیت، مستلزم پذیرش گرایشات فکری مختلف، وجود بینش آزادی خواهانه وطرد هرگونه خودکامگی است .

4- رواداشتن وجود آراء وعقاید مختلف سیاسی وعقیدتی واجتماعی وهنری دردرون یک نظم سیاسی واجتماعی

5- پذیرش انفعالی آن چه که فرد نتواند مانع بروز آن شود ولی مورد قبول وتصویب اونیز نباشد. (1)

برخی دیگر تسامح در اصطلاح فلسفی و سیاسی را، چنین تعریف کرده اند:

«خودداری از اَعمال خصمانه برضدّآن چه قبول نداریم یا نمی پسندیم یا از نظر سیاسی مخالف آن هستیم».(2)

بنابراین در کاربرد رایج آن در جامعه شناسی سیاسی به معانی: مدارا، پذیرش باورهای دیگران وتحمل مخالفان وپذیرفتن آزادی بیان برای آنان، آمده است .این معانی برخی درست وپاره ای نیز با رعایت

ص: 244

چارچوب هایی قابل پذیرش است.اما نکته مهم این است که هیچ یک از این معانی ارتباطی با«سمحه وسهله»بودن دین ندارد وبه تعبیری دیگر شریعت سمحه وسهله معنای دیگری دارد. از این رو برای روشن شدن معنای آن نخست بایدبررسی کردکه قرآن،دین اسلام را چگونه معرفی کرده وچه ویژگی هایی را برای آن برمی شمرد.هم چنین بایددیدروایاتی که درآن،دین به عنوان«سمحه وسهله»معرفی شده است،چه معناومقصودی رادرنظرداشته اند.

ودین چه کسی از آن که همه وجودش را تسلیم خدا کرده و نیکوکارمی باشد و از آیین ابراهیم حنیف(معتدل و حق گرا ) پیروی کرده، خوب تر است ؟

وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً .(1)

و( به من وحی شده که با تمام وجود) به دین حنیف روی آور.

واژه حنیف به معنای مستقیم و دور از انحراف و اعوجاج است. (2)

علامه طباطبایی در توضیح این آیه نوشته اند :

مراد از" اقامه وجه برای دین" روی آوردن به سوی دین، و توجه بدان بدون غفلت از آن است، مانند کسی که به سوی چیزی روی می آورد، و همه حواس و توجهش را معطوف بدان می کند، به طوری که دیگر به هیچ طرف نه راست و نه چپ رو برنمی گرداند و ظاهرا لام در" دین" لام عهد است، و در نتیجه مراد از دین، اسلام خواهد بود.

کلمه" حنیفا" حال از فاعل" اقم" است، و ممکن هم هست حال از دین و یا حال از وجه باشد، اما اولی ظاهرتر و با سیاق مناسب تر است، و کلمه مذکور از ماده" حنف" است،

ص: 246

که به معنای تمایل دو پا بسوی وسط می باشد، و در آیه منظور اعتدال است.(1)

بنابراین کلمه " حنیف "هم وصف عقیده ودین قرار می گیرد وهم وصف فرد، از این رو "دین حنیف" و"ابراهیم حنیف"هردو تعبیر شده است .دین حنیف، یعنی دینی که از افراط وتفریط برکنارودرخط اعتدال است، دینی که مستقیم بوده واز انحراف وکژی دوراست. شخص وفرد حنیف یعنی کسی که براساس این چنین دینی حرکت کند وراه حق ومستقیم ومعتدل را بپیماید.

درروایاتی که مورد استناد طرفدارا تساهل وتسامح دینی قرار گرفته است،نیزبه تبیین همین ویژگی پرداخته شده است.می توان این روایات راذیل چندعنوان دسته بندی کرد.هرچندکه همه آن ها درحقیقت توضیح ویژگی «حنیف بودن»به شمارمی رود.

یعنی مردم باید به نبوت حضرت محمد (ص) ایمان بیاورند،زیرا دین او مستقیم (ودور ازانحراف می باشد)وسختی وحرج از احکام ودستورات آن برداشته وبخشیده شده است .

سپس نماز،زکات، روزه، حج، امر به معروف ونهی از منکر، ورعایت حلال وحرام، واحکام ارث وحدود الهی و دیگرفرامین الزامی و جهاد در راه خدا را واجب قرار داده است .

اللَّیْلَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُغْضَباً یَحْمِلُ نَعْلَیْهِ حَتَّی جَاءَ إِلَی عُثْمَانَ فَوَجَدَهُ یُصَلِّی فَانْصَرَفَ عُثْمَانُ حِینَ رَأَی رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالَ لَهُ یَا عُثْمَانُ لَمْ یُرْسِلْنِی اللَّهُ تَعَالَی بِالرَّهْبَانِیَّةِ وَ لَکِنْ بَعَثَنِی بِالْحَنِیفِیَّةِ السَّهْلَةِ السَّمْحَةِ أَصُومُ وَ أُصَلِّی وَ أَلْمِسُ أَهْلِی فَمَنْ أَحَبَّ فِطْرَتِی فَلْیَسْتَنَّ بِسُنَّتِی وَ مِنْ سُنَّتِیَ النِّکَاحُ .(1)

زن عثمان بن مظعون نزد پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله! عثمان، روزها روزه می گیرد و شبها را به نماز می ایستد.( وبه زن خود بی توجه است ).

(با شنیدن این مطلب)رسول خدا با ناراحتی- در حالی که کفش را به زمین می کشید- به سوی عثمان رفت .عثمان نماز می خواند.اما وقتی پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله را دید ازنماز دست برداشت.( تا فرمایش ایشان را بشنود.)

پیامبر به عثمان فرمود:

خداوند مرا برای رهبانیت مبعوث نکرده، بلکه مرا به دین حنیف سهل و آسان برانگیخته است. من روزه می گیرم و نماز می خوانم وبا همسرانم روابط لازم را دارم. پس هر کس فطرت مرا دوست دارد باید از سنّت من پیروی کند و از سنت من نکاح و ازدواج است.

از ترهب نهی کردست آن رسول بدعتی چون در گرفتی ای فضول

ص: 250

باشیدمن(که پیامبر خدا هستم)گوشت می خورم وازبوی خوش بهره می برم وبا همسرانم رابطه زناشویی دارم.(این سنت من است) هر که از سنت من روی گردان شود از من نیست .(1)

بگو پروردگارم مرا به راهی راست (دین اسلام )رهنمایی کرد، دینی قائم به امر بندگان، همان دینی که کیش ابراهیم حنیف بود.

إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّم. (1)

تنها حکم (وحکومت ) فقط ازخداست. امر فرموده که جز او را نپرستید،این آئین استوار(وبرآورنده مصالح مردم )است .

منظور از قیم بودن دین آن است که دراین دین هیچ گونه اعوجاج وانحرافی نیست و هم خود بر صراط مستقیم است ونیز با توجه به حاکمیت آن برجامعه اسلامی، آن را در راه مستقیم الهی پا برجا نگه می دارد. (2)

علامه طباطبایی بیان روشنی در قیم واقوم بودن دین دارند:

" إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ" یعنی این قرآن هدایت می کند بسوی دینی که اقوم از هر دین و مسلطتر بر اداره امور بشر است. هم چنان که در جای دیگر فرموده:" قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً"

ص: 253

و اقوم، افعل تفضیل از قیام است و معنای اصلی قیام، ضد قعود است که این خود یکی ازمعتدل ترین حالات آدمی است و انسان در این حال ازهر حالت دیگری نسبت به کارهایش مسلط تر است به خلاف قعود یا طاقباز یا دمر و امثال آن، ولی این کلمه را در نیکو انجام دادن هر کار استعمال کرده اند و به کسی که به خوبی متصدی کاری شود، و بدون عجز و خستگی و با حسن اداره آن را از آب در آورد می گویند فلانی قائم به فلان امر است یعنی آن امر را مراقب و نگهدارست، و حال آن را آن طور که مناسب آنست رعایت می نماید. در آیه مورد بحث خدای تعالی این ملت حنیف را ملتی قائم نامیده است.(1)

کلمه" قیم" به معنای کسی است که مصلحت چیزی را تامین نموده، امور آن را تدبیر نماید، مانند قیم خانه که قائم به مصالح خانه است، و اهل خانه در امور خانه به او مراجعه می کنند. و کتاب قیم، آن کتابی است که مشتمل بر معانی قیمی باشد، و آنچه که قرآن کریم متضمن آن است اعتقادحق و عمل صالح است، هم چنان که خدای تعالی در باره قرآن می فرماید:" یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ وَ إِلی طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ" و دین صحیح اسلام هم همین است، چنانچه خدای سبحان در مواضعی از کتابش دین خود را به قیم بودن توصیف کرده، از آن جمله فرموده:" فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ" پس توصیف

ص: 254

کتاب به وصف قیمومت به خاطر این است که متضمن دین قیم می باشد دینی که قائم به مصالح عالم بشری است، چه مصالح دنیایی، و چه آخرتی.(1)

بنابراین چون اسلام دینی است که درآن اعوجاجی نیست،به "صراط مستقیم"موصوف است وازآنجا که جامع است،اموردین ودنیای مردم را در بردارد.وبرای تحقق این منظور، دینی است که حکومت ونظام سیاسی دارد. این مفاهیم در واژه "قیم " نهفته است. (منطوقا یا بالملازمه )

ازاین رو در برخی آیات به دین خالص نیز تعبیر شده است .یعنی انسان نباید هیچ کسی را در عبادت با خداوند شریک نسازد وآموزه های آن را با آراء وامیال نفسانی وباطل آمیخته نگرداند.(1)

ودرآیاتی از این چنین دینی به عنوان دینی که اعوجاج وکژی ندارد یاد شده است. یعنی چون حق است وباطل در آن راه ندارد،بنابراین مستقیم است وهیچ انحرافی درآن مشاهده نمی شود. (2)

ص: 257

علامه طباطبایی در توضیح آیه فوق نوشته اند :

اضافه کردن دین بر کلمه حق، اضافه موصوف بر صفت نیست تا معنایش آن دینی باشد که حق است، بلکه اضافه حقیقیه است، و منظور آن دینی است که منسوب به حق است، و نسبتش به حق این است که حق اقتضاء می کند انسان آن دین را داشته باشد، و انسان را به پیروی از آن دین وادار می سازد....وکوتاه سخن،برای حق که واقع وثابت است، دینی و سنتی است که از آنجا سرچشمه می گیرد، هم چنان که برای ضلالت وکجی دینی است که بشر را بدان می خواند، اولی پیروی حق است، هم چنان که دومی پیروی هوی، لذا خدای تعالی می فرماید:" وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ" پس اگر می گوئیم" اسلام دین حق است" معنایش این است که اسلام سنت تکوین و طریقه ای است که نظام خلقت مطابق آن است، و فطرت بشر او را به پیروی آن دعوت می کند،همان فطرتی که خداوند بر آن فطرت انسان را آفریده است. (1)

وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبیکُمْ إِبْراهیم .(1)

و در راه خدا کارزار کنید چنان که سزاوار کارزار کردن برای او است او شما را برگزید ودر این دین برای شما دشواری ننهاده،آئین پدرتان ابراهیم است.

ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُم . (2)

خدا نمی خواهد شما دچار مشقت شوید، و لیکن می خواهد پاکتان کند،ونعمت خود را بر شما تمام سازد، باشد که شکر به جای آرید.

«عسر» در مقابل یسر به معنای تنگی و دشواری و سختی آمده است. (3)

یسر با عسر است هین آیس مباش

راه داری زین ممات اندر معاش

واژه«حرج»نیز به معنای ضیق و سختی است. برخی از لغت شناسان، شدّت سختی در حرج را بیشتر از عسر دانسته و آن را به تکلیف ما لایطاق نزدیک شمرده اند. (4)

ص: 259

در اصطلاح به احکامی که انجام آن برای فرد، مشقت و سختی غیرعادی (و نسبتاً طاقت فرسا) داشته باشد، عنوان عسر و حرج اطلاق می گردد ودرفقه ازاین مطلب به عنوان«قاعده نفی عسر و حرج» یاد می شود. (1)

عسر و حرج در اسلام نفی شده است.(2) یعنی حکمی که مشقت و سختی بیش از اندازه داشته باشد، جعل نشده است.

آیات یادشده می خواهدبفرماید،خداوندمتعال احکام ودستورات دینی را به گونه ای قرار داده که برای شما مضیقه وسختی در انجام آنها پدید نیاید. مثلا اگر نمی توانید وضو بگیرید، تیمم کنید.اگر نمی توانید به دلیل مسافرت یا بیماری روزه بگیرید،بعدا قضا کنیدودرصورت ناتوانی از قضاء، کفاره آن را بدهید.

دربرخی آیات از برابری تکلیف با وسع(وقدرت) مکلف سخن رانده و درآیاتی دیگر تعبیر به وجود یسر(وآسان گیری ) دردین و عدم عسر ( وسختی ومشقت) در آن یاد کرده است .

درباره روزه گرفتن مسافران وبیماران فرموده :

یُریدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ الْعُسْرَ. (3)

ص: 260

خدا برای شما آسانی و سهولت را خواسته و دشواری نخواسته است .

لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها .(1)

خدا هیچ کس را مگر به قدر توانایی او، تکلیف نمی کند.

لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرا.(2)

خدا هیچ کس را جز به مقدار قدرتی که به او داده تکلیف نمی کند.و بزودی بعد از هر سختی گشایشی قرار می دهد.

درتفسیرالمیزان درتبیین معنای آیه آمده است :

کلمه« وسع» به معنای توانایی و تمکن است،...در نتیجه کارهایی که از آدمی سر می زند در حدود قدرت و ظرفیت او است، حال یا کم است ویازیاد، و آنچه از آدمی سر نمی زند ظرفیتش را نداشته، در نتیجه این استعمال، معنای وسعت به طاقت منطبق شده، و در آخر طاقت را وسع نامیده، گفتند: (وسع آدمی) یعنی طاقت وظرفیت قدرت او...پس از آنچه گفتیم این معنا به خوبی روشن شد که جمله" لا یُکَلِّفُ اللَّهُ ..." کلامی است مطابق با سنتی که خداوند در بین بندگانش جاری ساخته،وآن سنت این است که ازمراحل ایمان،آن مقدار را بر هر یک از بندگان خود تکلیف کرده که در خور فهم او باشد، و از اطاعت آن مقداری را تکلیف کرده که در

ص: 261

خور نیرو و توانایی بنده باشد، و نزد عقلا و صاحبان شعور نیز همین سنت و روش معمول و متداول است. (1)

سپس به نقش توجه وغفلت انسان دروسع یا عدم وسع او اشاره نموده اند :

مطلب حق، و دین حق و هر حق دیگری که انسان از آن غافل است، در وسع انسان نیست و خدای تعالی هم کسی را از آن باز خواست نمی کند، هم چنان که مطلب حق و دین حق و هر حق دیگر اگر مورد توجه آدمی باشد ولی از ناحیه دشمن قدرت بر انجام آن را نداشته باشد آن نیز در وسع آدمی نیست و خدای تعالی در مورد آن بازخواستی ندارد.و آیه شریفه سوره بقره همانطور که تکلیف را در جایی که خارج از وسع باشد بر می دارد، همچنین ضابطه ای کلی درتشخیص مورد دست می دهد و می فهماند کجا است که اگر تکلیف را انجام ندهی معذوری و کجا است که معذور نیستی، و آن ضابطه کلی این است که انجام ندادن تکلیف مستند به اکتساب و اختیار خود آدمی نباشد و خودش در این ترک وظیفه هیچ دخالتی نداشته باشد. (2)

آری امرکردن انسان به کاری که ازانجام آن ناتوان است، (واصطلاحا به آن تکلیف بمالایطاق گفته می شود) کاری قبیح بوده وصدور چنین عملی از کسی که به حکمت موصوف است، ممکن

ص: 262

نیست .خصوصا اگر ترک این کار عقاب ومواخذه رانیز در پی داشته باشد.

امرعاجزرا قبیح است وذمیم خشم بدتر خاصه از رب رحیم

4-به طورکلی ادیان الهی در اصل واساس،در برگیرنده این خصوصیات بوده اند،اما به مرور زمان با توجه به تحریف هایی که(درغیراسلام) روی داده است ویا انجام کارها ویا درخواست های بی مورد( مانند وضع رهبانیت یا بهانه گیری بنی اسرائیل در کشتن گاو...)ازداشتن این ویژگی ها محروم شده اند .

5- اصل توحیدومبارزه با شرک -که در ادیان پیشین وجود داشته - در اسلام نیز وجود دارد. اما اسلام بر اساس

فطرت الهی وبرمبنای سهل گیری بنا شده است به این معنا که در آن رهبانیت وترک دنیا ونیز ترک لذایذ دنیا،قرار داده نشده است.زیرا اگر چنین می شد مردم به زحمت وسختی می افتادند که چگونه کار وتلاش وبهره گیری از دنیا وزیبایی های آن را ترک کنند وکنار بگذارند.؟!

6- خداوند هر چه را پاک وپاکیزه بوده است برانسان حلال و هر چه را پلید بوده حرام نموده است.نماز، روزه، حج، زکات و امر به معروف را واجب قرار داده است و نیز رعایت حلال و حرام و مقررات مربوط به ارث وحدود ودیات وجهاد درراه خدا را در دین اسلام جزء واجبات قرارداده است،بنابراین تسامح درانجام واجبات وترک محرمات منظورنبوده است.

7- روشن شد که مقصود از دین سمحه وسهله آن است که انسان خود را از لذائذ مشروع ودر چارچوب ضوابط محروم نسازد ودر کنار بهره

ص: 264

مندی از این لذت ها، به دیگر وظایف خود (مانند نماز وروزه )توجه لازم را داشته باشد.(1)

8- دین اسلام شریعت سمحه وسهله هست ( که توصیه به بهره مندی از لذتهای مشروع ومواهب الهی می کندوتکالیف شاق وطاقت فرسا در آن وجود ندارد)اما در اجراو عمل به احکام آن ،تسامح وتساهل جایز نیست .

نتیجه: بادقت درآیات وروایات یادشده،روشن گردید مقصود از این که اسلام دین سمحه وسهله است چیست ؟ وآن چه دیگران برداشت نموده اند یا براساس ناآگاهی بوده ویا عامدانه برای رسیدن به مقاصد خویش روایات را تفسیر به رای کرده تابا امیال آنان همخوان باشد.

ص: 265

2- مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِیمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَیْشِ .(1)

مدارا کردن با مردم نیمی از ایمان را ومهربانی با آنان نیمی از زندگانی را تشکیل می دهد.

3- رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ مُدَارَاةُ النَّاسِ فِی غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ.(2)

برترین گزینه های عقل پس از ایمان به خداوند، مدارا کردن با مردم است، در جایی که به ترک حقی منجر نشود.

لغت شناسان واژه«مدارات»را به معنای ملاطفت وملاینت در مواجه شدن با دیگران معنا کرده اند .(3)

«ملاطفت وملاینت»یعنی با مهربانی ونرمی با دیگران سخن گفتن، گفتار نرم ورفتار مهربانانه داشتن.

بنابراین اگر به پیامبرماموریت داده می شود که بامردم مدارا کند یعنی آنان را با گفتار نرم وازسر دلسوزی ومهربانی به دین دعوت کند .به عبارتی دیگراو هم مامور به تبلیغ رسالت وشریعت است وهم مامور

ص: 268

است تابرای تبلیغ دین،ازروش وشیوه مدارا کردن بهره جوید واز گفتار درشت وزبان تندورفتارخشن پرهیز کند. واستفاده ازهمین روش سبب شدتا مردم جذب این اخلاق حسنه وکریمانه شده وروزبروز برتعداد مسلمانان وقدرت آنان افزوده گردد.لذا به پیامبر(ص) فرمود:

وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلک. (1)

اگر تندخو و سخت دل می بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می شدند.

با مخالف او مدارایی کند در دل او خویش را جایی کند

علامه جوادی آملی دراین باره نوشته اند:

رحمت ویژه الهی در رفتار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تجلّی کرده است و آن حضرت مظهر رأفت و رحمت خداوند است و بدان سبب، نه جفاکار بود و نه سنگدل، بلکه به فضل الهی رفتاری سرشارازعطوفت داشت، از این رو مردم به او دل بستند و وی را رها نکردند.این نرمی و مدارا به معنای تساهل و تسامح نیست،بلکه با امر به معروف و نهی از منکر عادلانه و معتدلانه همراه بود.

به هر روی، رأفت رهبر در اصلاح جامعه سهم تعیین کننده دارد. خداوند سبحان نیز به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمان می دهد که با اغماض از حق خویش (حق النبی)

ص: 269

لغزش مؤمنان را ترمیم و با استغفار خود تمرّد آنان از فرمان الهی (حق الله) را جبران؛ آن گاه با آنان مشورت کند. (1)

بنابراین برخورد عاطفی آن حضرت به معنای آن نیست که دربرابر خواست مشرکان _ مبنی بر سازش ودست برداشتن ازبرخی اصول _ بخواهد مدارا کند وبه اصطلاح با آنان کنار بیاید!

قرآن به این موضوع اشاره کرده وبا این تعبیر از آن یاد شده است:

وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُون (2)

علامه طباطبایی در توضیح آیه نوشته اند:

کلمه" یدهنون" از مصدر" ادهان" است که مصدر باب افعال از ماده" دهن" است، و" دهن" به معنای روغن، و ادهان و مداهنه به معنای روغن مالی، و به اصطلاح فارسی" ماست مالی" است، که کنایه از نرمی و روی خوش نشان دادن است. و معنای آیه این است که این تکذیب گران دوست دارند تو با نزدیک شدن به دین آنان روی خوش به ایشان نشان دهی، ایشان هم با نزدیک شدن به دین تو روی خوش به تو نشان دهند، و خلاصه اینکه دوست دارند کمی تو از دینت مایه بگذاری، کمی هم آنان از دین خودشان مایه بگذارند، و هر یک در باره دین دیگری مسامحه روا بدارید،

ص: 270

هم چنان که نقل شده که کفار به رسول خدا (ص) پیشنهاد کرده بودند از تعرض به خدایان ایشان کوتاه بیاید، و ایشان هم متقابلا متعرض پروردگار او نشوند.(1)

اما در برابر این گونه پیشنهادات ویا تهدیدهای مشرکان، پیامبر (ص) به استقامت وپایداری مامور می شود:

فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْت(2)

استقامت در هر امری به معنای ثابت قدم بودن در حفظ آن و در ادای حق آن بطور تمام و کامل است. استقامت انسان عبارت است از پایداری با تمام قوا و ارکان در برابر وظایفی که به وی روی می آورد، بطوری که کمترین نیرو و استطاعتش نسبت به آن وظیفه عاطل و بی اثر نماند.(3)

بنابراین پیامبر(ص) در برابر تهدیدها ویا تطمیع مشرکان به استقامت مامور می شود نه به مدارای باآنان! البته پیامبر رحمت، افرادی که شخص اورا آزار داده اند را مورد عفووبخشش قرار می داد.

ص: 271

در نتیجه باید موارد مدارا را شناخت ودانست که نه در تبلیغ دین ونه در اجرای آن، مدارا به معنای سازش وکنار آمدن با دیگران نبوده است.اما اگردر تبلیغ شریعت، تدریج در بیان احکام وچند مرحله ای شدن برخی از احکام ( مانند حرمت ربا ورفع برده داری و...) ونیز اتخاذ شیوه گفتار نرم ورفتار کریمانه وموعظه حسنه وجدال نیکو را بتوان از مصادیق مدارا گرفت،چنین مدارایی وجود داشته است. اما این معنا نیز نمی تواندبه ادعاهای روشنفکر نماها – که در آغاز این بحث به آن اشاره شد– کمکی بکند.خصوصا با توجه به حدیثی که می فرماید مدارای با مردم تا جایی است که منجر به ترک حق (خواه حق الله ویا حق الناس ) نشود.

علامه جوادی آملی در این باره چنین توضیح داده اند:

بیان تدریجی اصل حکم و نزول آن، با تدریج در اجرا کاملاً فرق دارد. برخی در صدد بهره برداری نادرست از مسئله تدریج در بیان حکم برمی آیند: آنان خواهان«تساهل و تسامح» و تدریج در اجرای احکام و رفق و مدارا با مردم اند؛ غافل از آنکه در صدر اسلام، حکم شراب واقعاً نازل نشده بوده؛ نه آنکه حکم آمده بود. و رسول خدا(صلّی الله علیه وآله وسلّم)«مدارا»یامعاذالله«مداهنه»می کرده، چون آن حضرت هرگز اهل سازشکاری نبوده است؛ یعنی در مکّه خمس، روزه و مانند آن واجب نبوده، گرچه نماز حساب دیگری داشته است، بنابراین دوران حاضر (جمهوری اسلامی) را باید با زمان امیر مؤمنان، حضرت علی(علیه السلام) مقایسه

ص: 272

کرد نه با عصر رسول خداص، چون زمان حضرت علی(علیه السلام) همه احکام نازل شده بود و آن حضرت قاطعانه ایستاد و فرمود که باید همه آنها اجرا شود.(1)

5-برای رفع کدورتها ودشمنی ها، استفاده از زبان خوش و رفتار پسندیده، بهترین راهکار به شمار میرود.. وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیم (1)خوبی و بدی یکسان نیست (وچون نیکی ارزش است ) تو

بدی های دیگران را با بهترین شیوه( وبرخورد) دفع کن تا آن کسی که بین تو و او دشمنی هست (بااین روش ) چنان از دشمنی دست بردارد که گویی دوستی مهربان است.

6- بدیهای دیگران را باید با گفتار ورفتار خوب و خوش پاسخ داده واز مقابله به مثل پرهیز کنیم .وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَة(2) (بدی مردم را با نیکی و خوبی خود دفع (و دور)می کنند.)ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَة(3) ( بدی دیگران را با بهترین شیوه دفع کن.)

7- نشانه انسان خردمند وعاقل رفتار وگفتار خوب اوست .وانسان بی بهره از ادب واخلاق، از عقل وخرد سهمی ندارد. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَعْقَلُ النَّاسِ أَشَدُّهُمْ مُدَارَاةً وَ أَذَلُّ النَّاسِ مَنْ أَهَانَ النَّاسَ (4) (پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: خردمندترین مردم آن است که بیشترین (واستوارترین) مدارا را با آنان داشته باشد وخوارترین مردم کسی است که مردم را خوار وزبون بشمارد)

ص: 274

8- مدارا ( ونرمی ومهربانی ) با دیگران ابزاری است که با آن می توان افراد را به دین وارزشهای الهی جذب کرد ویا با آن از طرد عده ای وافتادن به گناه مانع شدوسلامت آنان را تضمین کرد.امام علی (ع): سَلَامَة الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فِی مُدَارَاةِ النَّاسِ .(1)(امام علی (ع) فرمود: سلامت دین ودنیا (از آفتها وتهدیدها) در مدارای با مردم است.)

9- با این وسیله می توان از خیر ونیکوکاری برخی افرادتوانگر، برای نیازمندان بهره گرفت .ونیز با این روش می شود ازشرارت بعضی پیش گیری و رفتار آنان را مدیریت کرد.

10- آثار وبرکات مدارا وخوش اخلاقی بسیار است که به مواردی از آن اشاره شد .اما اینها هیچ یک به معنای تسامح وتساهل در تبیین وتبلیغ واجرای دستورات دینی ویا دست برداشتن از ارزشهای دینی وسازش با مخالفان دین نیست وچنین برداشتی عاری ازحقیقت و دور از شریعت است .

آیت الله جوادی آملی :

در هیچ موردی، نادیده گرفتن احکام الهی، بی تفاوت بودن در برابر قوانین دینی و تسامح در حدود و حِکَم خدا و تساهل در اوامر و نواهی شریعت، مشروع نخواهد بود، بلکه منافی عقل و نقل است؛ یعنی فتوای عقلی و حکم نقلی، بر خلاف آن است.(2)

ص: 275

11-ازآنجا که مداراورفتار نرم وگفتارگرم ازارزش ها محسوب می شود،توصیه اعضاءخانواده ودوستان وافراد جامعه به آن "امر به معروف " به شمار می رود.

12-درمقابل،چون بد اخلاقی ورفتار وگفتاردرشت وناصواب با دیگران از مصادیق منکر می باشد،بازداشتن افرادازآن " نهی ازمنکر" به حساب می آید.بنا براین ما موظف هستیم همدیگر را به مدارا وخوش اخلاقی توصیه واز رفتار وگفتار زننده وزشت،بازداریم .همان گونه که وظیفه داریم، تسامح وتساهل درترویج ارزشهای دینی ونیز در اجرای احکام دین را کنار گذاشته وازآن یکدیگر رانهی کنیم .

4- امر به معروف،نقش پاسداری وحفاظت ازهمین دین سهله و سمحه را داردوبه همین دلیل با تسامح وتساهل در تبلیغ واجرای دین مخالفت می کندوآن را منکر می شمارد.زیرا این تسامح وتساهل به تضعیف ودرنهایت از بین رفتن دین منجر می شودواگر چیزی به نام دین باقی بماند پوسته ای ازدین خواهد بود که از محتوای اصیل وناب تهی شده وبا خرافات وآراء بی پایه در آمیخته است. واین همان سرنوشتی است که کلیساهای امروز به آن دچار شده اند. به گونه ای که دین کلیسای مدرن با همه فحشا ومنکرات قابل جمع است وبه جای آن که نقش اصلاح گرایانه وهدایت مردم را به سوی ارزشها ایفاء کند، ابزاری برای توجیه منکرات شنیعی (مانند هم جنس بازی و..) نیز می شود.

اسلام، مبتنی بر مهر ومحبت ومدارا واخلاق خوب باشد. اما این به معنای تساهل وتسامح نسبت به آنان نیز نیست.

از این رو اگر فردی از افراد غیر مسلمان، حریم قوانین را بشکند ویا متعرض جان ومال وناموس دیگران شود، با اونیز به مقتضای قوانین شرعی ومقررات حکومت اسلامی برخورد خواهد شد.

علامه جوادی آملی در این زمینه بیانی رسا وزیبا دارند :

زندگی مسالمت آمیز(با غیر مسلمانان) با تسامح و تساهل فرق دارد. اسلام، مسلمانان را با شرایط خاص به زندگی مسالمت آمیزِ با کافران و مشرکان فراخوانده است، اما هرگز آن ها را به تسامح و تساهل دعوت نکرده و نفرموده است: نسبت به کفار و مشرکین ازدَرِ تسامح و تساهل وارد شوید؛ بلکه اساس قرآن بر عدم سازش با باطل و پیروان باطل است: (فلا تطع المکذّبین ودّوا لو تدهن فیدهنون) از تکذیب کنندگان اطاعت مکن. آن ها دوست دارند در مسائل دینی، نرمش نشان دهی تا آن ها نرمش نشان دهند؛ نرمشی همراه با انحراف از حق. به بیان دیگر، قرآن به پیامبر اسلام هشدار داده که هرگز کم ترین انعطافی در برابر پیشنهادهای انحرافی مشرکان از خود نشان ندهد و با اهل باطل مداهنه نکند.

انسان های حق مدار و هدف مند، اهداف مقدسی دارند که هیچ گاه حاضر نیستند بر سر آن معامله کنند و در آن رابطه،

ص: 278

مداهنه و سازش نمایند و با گرفتن امتیازهای ناروا به طرف مقابل امتیاز دهند.(1)

علامه طباطبایی نیزفرموده اند:

در موارد متعددی که اصحاب پیامبر(ص)از آن جناب می خواستند با دشمن سازش و مداهنه کند ،آیاتی نازل شده و آن جناب را از مساهله با باطل در امر دین هر چند اندک باشد نهی فرمود، از آن جمله آیات زیر است که می فرماید:

" قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ، لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ" (2)

خواننده گرامی، با توجه به آن چه از اول این فصل بیان شد، روشن گردید که منظور از دین سهله وسمحه چیست و بطلان ادعای تسامح وتساهل دینی نیزآشکارگردید.

مباحث این فصل در همین جا پایان می پذیرد.

ص: 279

ص: 281

ص: 283

در پاسخ به این مساله، باید نخست معنا ومفهوم حریم وسپس تعریف آن بیان گشته، آن گاه محدوده حریم خصوصی ونیز محدوده امر به معروف ونهی ازمنکروارتباط این دو با یکدیگرآشکار وعیان گردد.

اختصاص به شیء پیداکردن و ویژه آن شدن(1) است، در برابر واژه عموم و عمومی که درمقابل این معنا قرار دارد.

درتعاریف دانشمندان غربی از "حریم خصوصی" اختلافات فاحش و با فاصله زیادی از یکدیگر مشاهده می شود.

برخی از دانشمندان غربی تعریف حریم خصوصی را غیر ممکن دانسته اند به دلیل این که حریم خصوصی را یک مفهوم نابسامان شمرده اند. بعضی گفته اند تعریف آن به دلیل ابهامات آن دشوار است و برخی نیز تلاش های انجام شده برای تعریف حریم خصوصی را ناموفق دانسته اند.

دانیل جی سولو(2)

در کتاب خود با عنوان "درک حریم خصوصی " می نویسد:

«حریم خصوصی یک مفهوم نابسامان است. هیچ کس نمی تواند معنای آن را بیان کند. در حال حاضر، حریم خصوصی یک مفهوم فراگیر است که شامل آزادی اندیشه، کنترل بر جسم خود، خلوت در خانه خود، کنترل بر اطلاعات شخصی، رهایی از بندگی، حفظ آبروی خود و حفاظت در برابر تحقیق و استفسار است.

فلاسفه، نظریه پردازان

ص: 286

حقوقی وحقوق دانان ازدشواری دررسیدن به یک برداشت رضایت بخش از حریم خصوصی اظهار تأسف کرده اند».(1)

ساموئل وارن(2) و لوئیس دی براندیس(3) به تبعیت از قاضی توماس کولی(4)،حریم خصوصی را «حق تنها بودن»(5) نامیده اند.

عده ای دیگر نیز اصرار دارند که حریم خصوصی شامل نوعی خودمختاری در مسائل شخصی است. جولی اینِس، حریم خصوصی را این گونه تعریف می کند:

«حالت کنترل داشتن بر قلمرو تصمیمات شخصی».(6)

امّا در آیات متعدد و روایات فراوانی به آن چه که "حقوق "مربوط به حریم خصوصی شمرده می شود، پرداخته شده است که از مجموع آنها می توان توصیفی از حریم خصوصی ارائه داد.

آن گونه که از قرآن و سنّت برمی آید محور اصلی در این باره «شخص» و «خود» است. بر اساس روایت معروف نبوی، تقسیم بندی جامعی صورت پذیرفته است. در این روایت چنین آمده است:

«المسلم حرامٌ کُلُّه مالُه و دَمه و عِرضه».(1)

«مسلمان از هر جهت حرمت دارد؛ مالش، خونش و حیثیت و آبرویش».

یعنی مال وثروت، جسم وجان وآبروی مسلمان از مهم ترین مولفه های حریم خصوصی فرد به شمار می رود.

نماید، این کارش اورابه اداء حقوق خداوندی هم موفق خواهد نمود.(1)

در این کلام نورانی، حقوق به دو دسته تقسیم شده است: حقوق الناس و حقوق الله. و بر اهمیت و تقدم حق الناس تأکید گردیده است. ضمنا مردم را به رعایت حق الناس تشویق نموده و عمل به آن را مقدمه ادای حق الله دانسته اند. ضمن آن که این بیان همه انواع حقوق مردم را دربرمی گیرد.

الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَی تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً - وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَی الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ - حَتَّی تَلْقَی اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَهٌ.(1)

این مطلب هم نشانه اهمیت موضوع بوده و نیزعام می باشدوهمه اقسام حقوق مردم را در برمی گیرد.

درک کرد که در داخل آن، فرد دارای کنترل مطلق بوده و دسترسی دیگران به آن فقط با اجازه فرد مورد بحث میسر باشد.(1)

در مواردی حتی اگر فرد اجازه بدهد و رضایت هم داشته باشد. دین منع می­کند، مثلا در حریم خلوت زناشویی.

مضافا معلوم نشده که منظور از «رضایت» چیست؟ آیا همان اذن و اجازه فرد منظور است یا رضایت قلبی هرچند اذن و اجازه ای در کار نباشد؟ و نیز مواردی که اذن و اجازه هست اما «رضایت» نیست تکلیف چیست؟ مثلا فردی از سر اضطرار خانه اش را به نصف قیمت می دهد، اما رضایت ندارد.

حال باید دید آیا می توان تعریفی ارائه کرد که از اشکالات فوق خالی بوده یا اشکال کمتری داشته باشد؟

بادقت درمعانی لغوی حریم که پیش ازاین گذشت ونیزتعاریفی که درموارد خاص شده است مانند حریم خانه وحریم چاه و..، پی می بریم که از حیث لغوی؛ معنا و مفهوم این کلمه "محدوده ویژه فرد" یا "افراد" و یا "شیء" می باشد. با اندکی تأمل درمی یابیم که معنای اصطلاحی آن نیز حول محور همان «محدوده خاص» و «متعلق به فرد» ظهور و بروز دارد.

بنابراین بابررسی مواردی که درحریم خصوصی جای دارد، می توان تعریفی را با استفاده ازمنابع دینی ارائه کرد.

البته ورود به این حوزه درصورتی که منع شرعی نباشد با اذن فرد و یا درمواردی که حاکم شرع لازم بداند با اذن او امکان پذیر خواهد بود.

به نظر نگارنده در بین تعاریف ارائه شده، این تعریف دارای جامعیت بوده، تمام بخش هایی که درحریم خصوصی وجود دارد را در برمی گیرد. ضمن آن که مشکلات تعاریف پیشین را ندارد.

- حوزه اموال و دارایی های فرد

- حوزه مربوط به نفس (جسم و جان)

- حوزه امور حیثیتی

منظوراز دارایی های فرد، کلیه اموالی است (اعم از غیرمنقول(1) مانند زمین، خانه، باغ یا منقول(2) مانند پول، سکه، ماشین، لوازم منزل، لباس و ...) که در ملکیت وی قرار دارد (خواه منشأ آن کسب و کار باشد یا از طریق ارث و هبه و دیه و امثال آن به وی رسیده باشد)

مواردی وجود دارد که از جنس پول و زمین و خانه نیستند امّا در حوزه تصرفات شخص قرار دارد، اینها را به دارایی های فرد ملحق می کنیم: مثل منافعی که از ناحیه اجاره کردن خانه، باغ، مغازه، ماشین و ... در ملکیت او قرار می گیرد و یا اجازه استفاده از منافع این موارد به وی داده شده است.(3)

وبرخی از حقوق مانند حق حیازت و حق تحجیر و حق اولویت در مواردی که در فقه بیان شده است.(4)

همچنین است "اطلاعات". منظور از این واژه کلیه اطلاعات مربوط به حوزه کاری وعلمی و تخصصی(مانند اطلاعات مربوط به اختراعات و ابتکارات ویا طرح های علمی و فنی و یا تألیف کتاب و مقاله و

ص: 296

حقوق ناشی از آن) از یک سو و اطلاعات شخصی و مربوط به خانواده (مانند آن چه به سوابق زندگی او یا اعضای خانواده مربوط می شود یا به مریضی و بیماری خاصی از فرد و یا به ارتباطات وی با دیگران و یا به کم وکیف دارایی های وی ارتباط پیدا می کند) ازسوی دیگراست.

تذکر: برخی از موارد ذکرشده ممکن است جنبه حیثییتی هم داشته باشد .

آیات متعدد وروایات فراوانی ناظربرحوزه اموال ودارایی های فردوارد شده است که به مهم ترین آنهااشاره می شود.

دوم. آیه این حکم عقلاء را که "شخص بر اموال خود سلطه دارد " امضاءوتایید می کند.(1)

سوم. ممنوعیت تصرفات نامشروع و درآمدهای نامشروع، یکی ازقوانین الهی می باشد که در این آیه بر آن تأکید شده است.

چهارم. مراد از باطل، سبب باطل و نامشروع است مثل دزدی و قمار و عقود فاسده و غیر آن.(2)

پنجم. مراد از اکل مال غیر، مطلق تصرف در مال غیر( اعم از اکل وغیر آن ) است.(3)

ششم. معامله و داد و ستد باید بر مبنای رضایت طرفین باشد که این رضایت اساس معاملات اسلامی را تشکیل می دهد. قید «عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ» دال است بر آن که معامله بدون رضای طرفین، صحیح نیست.(4)

ص: 298

و مراد از رضایت، رضایت معتبر است زیرا که رضای انسان مکره و صبی و مجنون و سفیه و مفلس معتبر نبوده و معامله ایشان صحیح نیست.(1)

آلوده به ویروسی کند تا او را دچار بیماری نموده و یا زیبایی و سلامت وی را در معرض تهدید قرار دهد) ندارد.(1)

تذکر: مواردی که کسی به حکم قانون قصاص می شود و یا مشمول تعزیر قرار می گیرد و نیز آنجا که پزشک در چارچوب قوانین ایفای نقش می کند، مستثنی است.

نکته جالب آن است که مفسران معتقدند جمله «و لا تقتلوا انفسکم» اطلاق دارد و هم از کشتن دیگران نهی کرده و هم از کشتن فرد خودش را (یعنی خودکشی).(1)

از این جا معلوم می شود روایت مشهور "الناس مسلطون علی اموالهم وانفسهم" نه در بخش مالی چنان اطلاقی دارد که کسی بگوید مال خودم است و دوست دارم آتش به مالم بزنم زیرا انسان حق تصرف و بهره برداری نامشروع از اموال خود را ندارد و نه در بخش مربوط به نفس چنان اطلاقی دارد که فرد به استناد آن به جسم و بدن خود ضرری برساند یا حق حیات را بخواهد از خودش سلب کند.(2)

ص: 301

گفت او پس آن قصاص از بهر چیست

گفت از حق است وبهر زندگیست (1)

این آیات بر حرمت جان انسان ها تأکید می کند و تعرض به آن را ممنوع می داند(2) مگر در جایی که شرع و قانون اجازه داده باشند، مانند قصاص یا اجرای پاره ای از حدود مثل حد زنای محصن آیه گذشته ازجمله آیاتی است که درخصوص قصاص نفس و جسم وارد شده و پاره ای از احکام آن را بیان نموده است و به اولیاء دم یا کسی که بر جسم او جراحتی وارد گشته، اجازه می دهد تا با رعایت عدالت، متعرض جسم و جان فرد جانی بشود. در حقیقت مسایل مربوط به قصاص جزء مستثنیات از قانون وجوب حرمت نفس محترمه (اعم از جسم و جانش) می باشد.(3)

ص: 303

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیم.(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری از گمانها پرهیزکنید. زیرا پاره ای از گمانها گناه است. و در امور مخفی یکدیگر تجسس مکنید. و نباید از یکدیگر غیبت کنید. آیاکسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش و ناپسند می دانید. و از خداپروا پیشه کنید، همانا خدا توبه پذیر و مهربان است.

در این آیه شریفه به سه موضوع بسیار مهم درحوزه حریم خصوصی(سوء ظن، غیبت ،تجسس) پرداخته و از اهل ایمان خواسته است برای حفظ آبروی افراد از ورود به این حوزه ها خودداری کنند، روشن است عدم توجه به این توصیه ها،درحوزه فرهنگ عمومی و ارتباطات اجتماعی نیز تأثیرات منفی گسترده ای بجامی گذارد.

علامه طباطبایی در توضیح بخش اول آیه، به چند نکته اشاره می کنند:

اول. این که منظور از«ظن» -که دستور اجتناب ازآن داده شده – ظن سوء(وگمان بد) است. زیراظن خیر ازمومنان (نسبت به یکدیگر) مطلوب است.(1)

باز می گفت این گمان بد خطاست

بر برادر این چنین ظنم چراست

دوم. مراد از اجتناب از ظن، اجتناب از ترتیب اثر بر آن است، مانند این که به برادر دینی خود سوءظن داشته باشد و براساس آن او را متهم به کارهای ناروا بنماید و گرنه خود «ظن» از آن جهت که نوعی ادراک نفسانی به شمار می رود معنا ندارد که متعلق نهی واقع شود.(2)

سوم. با عنایت به توضیح پیشین، معلوم می شود این که فرموده بعضی از«ظن ها» اثم است، از حیث ترتب اثر بر ظن است. مانند این که به سبب این سوءظن گناهانی مرتکب شود. مثلا به آن شخص اهانت کند یا نسبت های ناروا به او دهد.(3)

ص: 307

بنابراین در جایی که فضای عمومی، فضای دینی وارزشی باشد، نه کسی حق دارد به دیگری بدبین شود و نه حق دارد به گونه ای رفتار کند که مورد سوء ظن دیگران واقع گردد. از این رو فرمود:

«آن که خویشتن را در موضع تهمت و بدگمانی قرار دهد، نباید کسی را که به او بدگمان شود، نکوهش نماید.»(1)

جست وجونکنید تا آنهارا دراموری که ازشما پنهان میدارند، مورد هتک قراردهید.(1)

بنابراین ایشان ابتداء تجسس را به معنای جستجو و بررسی از اموری می داند که مردم نسبت به آنها اطلاعی ندارند، ولی در ادامه گفته اند: واژه "تجسس "در امور شر و "تحسس " در امور خیر به کار می رود، از این رو تجسس را منحصربه بررسی عیوب مسلمانان کرده اند.(2)

اما از بررسی کتب لغت به دست می آید، کلمه تجسس به معنای فحص و جستجو از اموری است که از چشم دیگران پنهان است و این معنا منحصر به عیوب مردم نیست و اطلاق دارد.(3)

نتیجه این که بخش اول سخن علامه با این اطلاق و عمومیت درمعنای تجسس، منطبق و سازگار است امّا بخش دوم آن که گفته اند تجسس در شر استعمال می شود(لذا در معنی آیه گفته شده که «لا

ص: 309

تجسسوا» یعنی این که در عورات و عیوب آنان تتبع و فحص نکنید) با این عمومیت ناسازگار است و در واقع به تحدید معنا انجامیده است.

ممکن است این پرسش پدید آید که چه اصراری بر اثبات اطلاق( یا عمومیت ) معنای تجسس است؟

در پاسخ می گوییم: اثبات و عدم اثبات آن در توسعه و ضیق گستره حریم خصوصی نقش بسیاری دارد. در صورت اعتقاد به معنی مضیق آن، فقط ورود به حریم خصوصی افراد برای اطلاع از عیوب آنان ممنوع خواهد بود، در حالی که معنای موسع آن علاوه برشمول ممنوعیت تجسس در عیوب دیگران، تجسس در هر چیز دیگری که - به هر دلیل از چشم دیگران پنهان نگه داشته شده - نیز ممنوع خواهد بود، مانند تجسس در اطلاعات علمی و تخصصی افراد. فرض کنید کسی یک نظریه علمی را در مباحث شیمی ارایه نموده امّا فرمول آن و چگونگی ترکیب عناصر و مواد را خودش می داند و نمی خواهد آن را در اختیار دیگران قرار دهد، در اینجا تجسس برای دست یابی به اطلاعات مربوطه ممنوع است، هم چنین است ابتکارات و اختراعات و کشفیات در حوزه علوم انسانی، پزشکی، صنعت و فناوری و ...، و نیز دستیابی به اطلاعات مربوط به حساب بانکی افراد.

ممکن است در دفاع از نظریه کسانی که معنای تجسس را به عیوب مردم تحدید کرده اند، گفته شود که جمله «لا تجسسوا» در بین دو نهی(نهی از سوء ظن و نهی ازغیبت) قرار گرفته که هر دو به عیوب مردم مربوط می شود و این نشان گر آن است که «لا تجسسوا» نیز ناظر

ص: 310

به عیوب مردم است، به تعبیر دیگر وقوع جمله «لا تجسسوا» در سیاق نهی ازعیوب افراد، معنای آن را محدود به تجسس در عیوب می کند.

امّاپاسخ آن است که دلیلی بر این که سیاق مقید اطلاق و یا مخصص عام باشد، نداریم و در مقام عمل نیز فقهاء به آن بی اعتنا هستند و بهترین شاهد آن حدیث مناهی از رسول گرامی اسلام است که از برخی فقرات و جملات استفاده وجوب و از برخی استفاده کراهت و ... کرده اند. تنها توجیهی که در دفاع از آنان پذیرفته است این که گفته شود ؛بیان ایشان ناظر به اغلب از موارد (یعنی عیوب) است.

به هر حال ما بر این باوریم که اطلاعات اشخاص دو قسم است: برخی از آنها مربوط به مسایل شخصی و ارتباطات خصوصی (اعم از مشروع و غیرمشروع) و خانوادگی اوست که تجسس در آنها از آن جهت که آبرو و حیثیت فردرا مخدوش می سازد، ممنوع است و برخی از اطلاعات خصوصی افراد مربوط به ابعاد علمی و اختراعات و نوآوری های آنان یا مربوط به حساب های مالی و بانکی آنان است وتجسس از آن ممکن است سبب تضییع حقوق مالی و انتفاعات ناشی از آن باشد (که تجسس ممنوع است اما) درزیرمجموعه بحث «دارایی ها» قرار می گیرد واگر دست یابی به این اطلاعات موجب تهدید وی و ضرر جسمی و جانی شود، در ذیل بحث «جسم و جان یا نفس» واقع می شود. بنابراین جمله «لا تجسسوا» شامل همه این موارد می گردد.

ص: 311

نکته: واژه «جاسوس» نیز با کلمه «تجسس» هم خانواده است و معمولاً به افرادی گفته می شود که برای دست یابی به اطلاعات کشورهای دیگر در حوزه های مختلف علمی، نظامی و ... و شناخت نقاط قوّت و ضعف آنان فعالیت می کنند و از قدیم نیز امری رایج بوده است. البته جاسوسی درحوزه حریم خصوصی افراد و حتی باورهای آنان (تفتیش عقاید) و یا گروه ها و سازمان ها و ... نیز امری شناخته شده است. این نکته نیز آن چه را گفتیم تأیید می کند که تجسس معنایی عام دارد.

جستجو از احوال و اخبار خصوصی مردم و دست یابی به اسرار و اطلاعات شخصی افراد در احادیث متعددی نیز مورد مذمّت و نهی قرار گرفته است.

امام علی(ع) تجسس در احوال خصوصی مردم را ازبدترین زشتی ها و بدترین عیب ها دانسته اند.(1)

غیبت در لغت به معنای پنهانی و پنهان شدن آمده(1) و در اصطلاح به بیان عیوب و نقایص فرد نزد دیگران و در غیاب وی، گفته می شود.(2)

از این رو در این آیه آن را به خوردن گوشت جسد و مرده برادر دینی اش تشبیه کرده که میّت هیچ راه دفاعی از خود ندارد. امام علی(ع) این رفتار ناپسند را نشانه درماندگی غیبت کننده می داند(3) زیرا یا از این که در حضور شخص به بیان این مسایل بپردازد، عاجز است و جرأت آن را ندارد یا این که از راه تخریب دیگران می خواهد برای خود آبرو و حیثیت و شأن و منزلتی به دست آورد.

بنابراین غیبت و عیب جویی، تعرض و تجاوز به حریم خصوصی و شخصی افراد در حوزه حیثیت می باشد که به شدت از آن منع شده است.

عنوان «ایذاء» جای می گیرد که در اسلام از آن منع و بر حفظ کرامت و حیثیت افراد تأکید شده است.

والَّذینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبینا.(1)

آنان که مردان و زنان با ایمان را بدون این که گناهی کرده باشند، آزار می رسانند، تهمت و گناهی آشکار را برخود هموار کرده اند. جمله در ایذای بی جرمان حریص در قفای همدگر جویان نقیص ای زننده بی گناهان را قفا در قفای خود نمی بینی جزا در این آیه ایذاء انسان های مؤمن، بهتان و اثم (گناه) مبین، خوانده شده است، زیرا بهتان نسبت دروغ و انجام کاری را که مرتکب نشده، به دیگری دادن است. ازاین جهت گناه آشکار شمرده شده، که افتراء و بهتان ازچیزهایی است که عقل انسان گناه بودنش را می فهمد و نیازی به نهی از جانب شارع ندارد. لیکن قید «بغیر ما اکتسبوا» به این منظور است که در جایی که کسی گناهی مانند ضرب و جرح، قتل، قذف و ... مرتکب شده است، باید آماده قصاص، شلاق و ... باشد و این موارد برای حفظ نظام اجتماعی مستثنی شده است.(2) امام علی(ع) نیز همسوبا همین آیه، نشانه مسلمانی را در امان بودن دیگران از دست و

ص: 314

زبان او دانسته و ایذاء مسلمانان را روا نمی شمرند، مگر در جایی که واجب و حقی (قصاص، اجرای حد و ...) بخواهد اجرا گردد.(1)

«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ عَظَمَهِ جَلَالِهِ وَ قُدْرَتِهِ - فَمَنْ طَعَنَ عَلَیْهِ أَوْ رَدَّ عَلَیْهِ قَوْلَهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَی اللَّهِ».

همانا خداوندمتعال مومن را از عظمت جلال وقدرت خودآفریده ،پس اگرکسی براوطعنه ای زده یا سخن اورا ردکند(که گویا دروغ می گوید)سخن خدا را رد نموده است.(1)

دو. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَا تُظْهِرِ الشَّمَاتَهَ بِأَخِیکَ فَیَرْحَمَهُ اللَّهُ وَ یبْتَلِیَکَ».

اگر بدی به برادر مسلمان رسد (یالغزشی مرتکب شده باشد) اورا شماتت وسرزنش مکن که خدای تعالی او را مشمول رحمتش قرارداده و تورا مبتلا سازد.(2)

سه. امام علی(ع):

«من عیّر بشی ء بلی به»کسی که (دیگران را) به چیزی سرزنش کند، (خود) بدان گرفتار شود.(3)

قال رسول الله(ص):

«لا تُحَقِّرَنَّ اَحَداً من المسلمین فانَّ صغیرهُم عند الله کبیر».(4)

ص: 318

«هیچ یک از مسلمانان را تحقیر نکنید، زیرا کوچک آنان هم نزد خداوند بزرگ محسوب می شود».

«وَ مَنْ نَظَرَ فِی عُیُوبِ النَّاسِ، فَأَنْکَرَهَا، ثُمَّ رَضِیَهَا لِنَفْسِهِ، فَذَلِکَ الْأَحْمَقُ بِعَیْنِهِ»

فحش وناسزای به مومن فسق وجنگ با اوکفرمحسوب می شود.(1)

دو. امام علی(ع) از رسول خدا(ص) نقل می کنند که فرمود:

«وَ عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ(ع) عَنِ النَّبِیِّ(ص) قَالَ مَنْ قَالَ فِی مُؤْمِنٍ مَا رَأَتْ عَیْنَاهُ وَ سَمِعَتْ أُذُنَاهُ مِمَّنْ یَشِینُهُ وَ یَهْدِمُ مُرُوءَتَهُ فَهُوَ مِنَ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِمْ - إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَهُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ».

«هرکس با چشم خود از مومنی کاری خلاف مروت و ناخوشایندی ببیند یا با گوش خود بشنود و آن را نقل کند مشمول آیه شریفه و مصداق "دوست داران پخش زشتی ها" قرار می گیرد.»(2)

«عن ابی جعفر(ع) قال: انّ رجلاً من بنی تمیم اَتَی النّبی(ص) فقال: اَوصِنی فکان فیما اَوصاه اَن قال:

لا تَسبّوا الناسَ فَتَکتَسِبوا العَداوةَ بینهم».(3)

ص: 320

«امام باقر(ع) فرمود: مردی از قبیله بنی تمیم خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت: سفارشی به من بفرما، از جمله سفارش های پیامبر به این شخص این بود که فرمود: به مردم دشنام ندهید، زیرا با این کار دشمنی در بین آنان را به دست می آورید».

«ذووا العیوب یحبّون اشاعه معایب النّاس، لیتّسع لهم العذر فی معایبهم» (1)

امام صادق(ع) فرمود:

«قال رسولُ الله(ص): قال اللهُ عزّوجلّ: مَن اَهانَ لی وَلیّاً فَقَد اَرصَدَ لِمُحارَبتی ...».(1)

«رسول خدا(ص) فرمود: خداوند می فرماید: هر کس به دوستان و اولیای من اهانت کند، برای جنگ با من کمین کرده است!».

عرض آنان در پناه حکومت اسلامی در امنیت کامل قرار دارد و فقهاء عظام به این موضوع در کتب فقهی پرداخته اند(1).

رابعاً. قرآن کریم حتی در برخورد با مشرکان و بت های آنان از مسلمانان درخواست کرده تا از راه سب و دشنام وارد نشوند زیرا آنها ممکن است در واکنشی جاهلانه واز سر تعصب حرمت مقدسات اسلامی را شکسته ومخدوش سازند .(2)

ص: 324

رودر برخی روایات، امر به معروف، بهترین

وبرترین کار مردم شمرده شده است. امام علی«علیه السلام» فرموده اند:

الامرُ بالمعروف افضلُ اعمال الخلق.(1)

برترین کارهای مردم، امر به معروف و نهی از منکر است.

این که امر به معروف و نهی از منکر برترین و بهترین کار مردم یا از بهترین کارهای مردم باشد، به این جهت است که به واسطه آن ارزشها وحقوق مردم حفظ می شود وفضای پاک و دوراز کینه وکدورت پدید می آید.

اعتراض می کند که چرا شراب در پیش روی خود نهاده است. او در پاسخ می گوید:

اگر من یک گناه کرده ام، تو سه گناه مرتکب شده ای، زیرا:

اولاً- به تفتیش و تجسس احوال مردم پرداخته ای در حالی که قرآن از آن نهی کرده و فرموده:" لا تجسسوا."

ثانیاً- خداوند دستور داده که «و اْتو البیوت عن ابوابها» ولی تو از دیوار آمده ای!

ثالثاً- از ورود بدون اجازه نهی کرده است «لا تدخلوا بیوتا غیر بیوتکم حتی تستأنسوا» در حالی که بدون اذن وارد گشته ای.(1)

مثال دیگر درباره سرکشی به منازل یا ماشین ها یا گوشی ها وکامپیوتر وتبلت افراد است .هیچ فردی مجاز نیست به این دلیل که می خواهد ببیند این شخص خلاف می کند یا نمی کند؟ویا ازاطلاعات درون آنها آگاهی یابدو...، اینها همه گناه است وهمه ما وظیفه داریم اگر کسی را در این وضعیت ببنیم او را ازاین منکرنهی کنیم.

ص: 328