ص: 2

ص: 3

ص: 4

6. حیوانات حرام گوشت....................................37

حیوانات خشکی ............................................37

حیوانات آبزی .................................................38

پرندگان ......................................................39

شیر و تخم حیوانات ........................................40

7. حرام شدن حلال گوشت...............................41

1. مردن حیوان ...............................................41

2. نجاست خوار شدن .....................................41

3. عدم ذبح شرعی ........................................41

4. وطی..........................................................42

5. شکار در حال احرام .........................................43

6. شکار غیر شرعی ............................................43

7. اجزای حیوانات ................................................44

9.مسکرات.......................................................45

10. منع حاکم شرع ............................................47

بخش دوم: طبخ

1. حکم تأثیر آتش ................................................53

2. جوش آمدن انگور و آب آن ............ ....................54

3.خام خواری ....................................................57

4. غذای سوخته ................................................58

5. خوردن ماهی زنده ...........................................60

6. طبخ در حال حیات..........................................60

7.اسراف .........................................................60

8. آزار و اذیت ....................................................64

ص: 6

9. رعایت بهداشت .............................................65

10. رعایت طهارت و نجاست ............. ...................67

11. پرداخت قبض .................................................68

12. سفارش طبخ..............................................69

بخش سوم: فروش

1. آشنایی با احکام .............................................73

2. عمل به احکام ................................................75

3. غذای حرام......................................................76

4. ماه مبارک رمضان ............................................76

5. معامله با کودکان ..............................................77

6. معامله با دیوانه ...............................................77

7. اختلاط زن و مرد .. ............................................78

8.شوخی با نامحرم .................. ...........................79

9. کم فروشی ...................................................81

10.گران فروشی ................................................82

11. فاسد بودن غذا ............................................83

12. مستحبات فروش ................... .......................84

بخش چهارم: مشتریان

1. شک در حلیّت .. ..............................................89

2. شک در دین....................................................91

الف) مملکت اسلامی...........................................92

ب) مملکت کفر ....................................................93

3. اطلاع رسانی ..................................................93

ص: 7

4. سفارش غذا....................................................95

5. وارد کردن خسارت ...........................................95

6. آداب خوردن و آشامیدن .....................................96

مستحبات خوردن و آشامیدن..................................97

مکروهات خوردن و آشامیدن...................................99

مستحبات آشامیدن آب........................................100

مکروهات آشامیدن آب .........................................100

بخش پنجم: روایات آداب خوردن و آشامیدن

مقدمه .........................................................103

نکات طبّی ......................................................105

2. ضررهای پرخوری ...........................................106

3. دوازده نکته در خوردن .....................................106

چهار مورد از واجبات خوردن .................. ...............107

چهار مورد از سنت های خوردن .............................107

چهار مورد از آداب خوردن ..................................108

4. سبزیجات ....................................................108

5. احترام نان .....................................................109

الف) قرار نگرفتن نان زیر ظرف غذا........................109

ب) عدم انتظار با آمدن نان ....................................109

ج) قطع نکردن نان با چاقو ....................................109

د) دور نریختن نان ............................................ 1106.جمع کردن غذای روی زمین ..............................112

7.نان جو...........................................................112

8. منع تکیه دادن هنگام خوردن غذا ......................113

ص: 8

9. منع حضور بر سفره شراب ................................113

10. اجابت دعوت مؤمن ......................................114

11. حضور بر طعام بدون دعوت .............................114

12. ترک خوراکی های بو دار ...............................115

13. خلال کردن و مسواک زدن .............................115

فهرست منابع ................................................117

ص: 9

ص: 10

خداوند متعال را مورد توجه قرار داده است.

گام دوم یعنی شناخت معروف و منکر در روابط اجتماعی و معاملات اقتصادی، کاری است که با وجود برخی از آثار علمی و پژوهشهای ارزشمند با نگاه تخصصی به هر صنف مورد توجه قرار نگرفته است. سلسله کتابهای فقه و زندگی به پژوهش و نگارش در حوزه اصناف خاص توجه دارد و بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی و آداب اسلامی هراتحادیه صنفی و دست اندرکاران مشاغل مختلف تولیدی، توزیعی، و خدماتی را محور پژوهش و نگارش و اطلاع رسانی خویش می داند.

گام سوم در شناخت معروف و منکر به روابط مردم و حکومت ها اختصاص دارد، اسلامی شدن روابط دولت و ملت بالاترین گام به سوی رضای خداوند متعال محسوب می شود و در سایه ی پیروی از رهبری الهی و تسلیم دولت و ملت در برابر قوانین قرآن و عترت امکان پذیر است.

در حدود سالهای 1372 ش با آغاز فعالیت های ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر طرح پژوهشی افقه و زندگی» توسط جناب حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمد حسین فلاح زاده، در پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السّلام) قم، پی ریزی شد. هدف طرح، تالیف و تدوین مجموعه کتابهایی در زمینه آداب و احکام اسلامی برای اصناف

ص: 12

و مشاغل گوناگون اقتصادی و بازاریان کشور بود. با هماهنگی این دو نهاد فرهنگی تألیف حدود بیست جلد از این مجموعه در سالهای آغاز کمک خوبی به بازاریان متدین در زمینه شناخت احکام شرعی و حلال و حرام مشاغل بشمار می رفت. اما مثل بسیاری دیگر از طرح ها این کار هم بخاطر مشکلاتی که پیش آمد، ناتمام ماند و در زمینهی احکام فقهی بسیاری اصناف اثری فراهم نیامد.

ضرورت اسلامی شدن بازار، علاقه ی بسیاری از کسبه ی محترم در بخش های تولید و توزیع و خدمات و پیگیری دبیر محترم ستاد احیاء حجة الاسلام والمسلمین زرگر دام عزه العالی سبب احیای مجدد این طرح پژوهشی کاربردی در سال 1393 ش شد و تالیف و تدوین کتبی دیگر در زمینه فقه اصناف در دستور کار پژوهشکده امربه معروف و نهی از منکر قرار گرفت.

در سالهای آغازین، این پژوهش ها با هدایت و حمایت ستاد و نظارت علمی و فقهی برادران گرامی حجج اسلام محمد حسین فلاح زاده و محمود مهدی پور شکل گرفت و بیست و چند دفتر از آن فراهم آمد. اینک باردیگرپس از حدود چهارده سال، این کار ناتمام و بر زمین مانده به توفیق الهی و باری همان دو برادر و همکاری گروهی

ص: 13

از فضلای حوزه علمیه قم در پژوهشکده امربه معروف پیگیری می شود.

همیشه اصناف محترم و صاحبان مشاغل در انجام وظیفه خود نیاز به احکام و قوانین الهی دارند و لازم است معروف و منکرات صنفی را بشناسند. تحولات صنفی و دگرگونی ها در حوزه کسب و کار سبب می شود که احکام بر اساس نیازهای روز مورد بازنگری فقهی و علمی قرار گیرد وتفقه واجتهاد جدید ضرورت یابد. از این رو بار دیگر با استفاده از فتاوی مراجع بزرگوار تقلید و قوانین مصوب شورای نگهبان موضوعات کار نشده در برنامه پژوهشی قرار گرفت و بیست اثر جدید تحقیق و تولید شد. عناوین پژوهش های سال 1393 ش بدین شرح است:

1. احکام صنف طلا و جواهر

2. احکام تلفن همراه

3. احکام بازی های رایانه ای

4. احکام صئف اتوبوس رانی

5.احکام صنف فرش و تابلو فرش

6. احکام صنف کیف و کفش (سراجان)

7. احکام صنف ماهی فروشان

8. احکام صنف ناشران

9. احکام صنف پوشاک

ص: 14

10. احکام صنف نانوایان

11. احکام صنف اینترنت و رایانه

12. احکام صنف پرندگان و پرنده فروشان

13. احکام صنف اغذیه فروشان

14. احکام صنف پارکها

15. احکام عمومی کسب و کار

16. احکام صنف قهوه خانه ها

17. احکام صنف الکتریکی

18. احکام صنف داروخانه ها

19. احکام صنف صوتی و تصویری

20. احکام بیمه ها

این دفترازفقه و زندگی که با تلاش برادر گرامی حجت الاسلام جناب حاج سید جعفرربانی پدید آمده به احکام اغذیه فروشان اختصاص یافته است و امیدواریم محققان و بازاریان محترم با ارائه تجارب و مسائل شرعی خویش ما را در تکمیل این اثر یاری کنند.

با درخواست توفیق از خداوند دانا و تواناویاری محققان حوزوی و همراهی اصناف کشور، بسیج اصناف ومسؤولان ستادهای امربه معروف، می توان به سوی اسلامی شدن بازار، آرامش روانی جامعه، کاهش جرم و تخلفات اقتصادی و کسب رضای حضرت حق گامهایی

ص: 15

بلندتر برداشت.

امیدواریم با شناخت احکام الهی در تمام بخش ها و اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی و در سایه فقه ناب اسلامی و با هدایت حضرت بقیه الله عجل الله تعالی فرجه الشریف ، توحید و عدالت در سراسر حاکم گردد. ان شاء الله.

قم پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر

خیابان سمیه کوچه 12 پلاک 355

Al-adl.ir info@al-adi.ir

ص: 16

آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید! و (از نعمت های الهی) بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد.»

برخورداری از نعمت های خداوندی و خوردنی های لذیذ، به خصوص برای مؤمنان، مورد تأکید قرآن مجید و روایات معصومین(علیهم السلام) قرار گرفته است.

خداوند می فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللَّهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»(1)؛ «(ای پیامبر!) بگو: چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است؟! بگو: اینها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده اند؛ (اگرچه دیگران نیز با آنها مشارکت دارند؛ ولی) در قیامت، خالص (برای مؤمنان) خواهد بود. این گونه آیات (خود) را برای کسانی که آگاه اند، شرح می دهیم!»(2). بر گرفته از ترجمه آیت الله مکارم.

خداوند از جناب مریم(سلام الله علیها) در محراب عبادت با «خوراکی های بهشتی» پذیرایی نموده «اغذیة بهشتی» را برای او از آسمان ارسال می فرماید:

ص: 18

«کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ یا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ»(1)؛ «هر زمان زکریا(علیه السلام) وارد محراب (مریم) می شد، غذای مخصوصی در آنجا می دید. از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آورده ای؟! مریم گفت: این از سوی خداست؛ خداوند به هر کس بخواهد، بی حساب روزی می دهد.»

«غذا» جزء لاینفک زندگی بشر و عنصر حیات مادی او را تشکیل می دهد؛ ولی در آیات و روایات برای آن احکامی بیان شده است که فقهای بزرگوار در رساله های عملیة خود آنها را ذکر کرده اند و حتی اهمیت این احکام تا بدان حد است که بخشی از فقه را به «کتاب الاطعمة و الاشربة» اختصاص داده اند.

بر این اساس لازم است «احکام صنف اغذیه فروشان» را به شاغلین در این صنف ارائه نماییم، البته مخاطب ما در این مجموعه عبارت است از:

* تولیدکنندگان مواد غذایی؛

* اغذیه فروشان؛

* مشتریان و مصرف کنندگان؛

* آشپزها؛

ص: 19

* تمام کسانی که به نوعی با مواد غذایی سر و کار دارند، مانند پخش کنندگان و....

ص: 20

ص: 21

ص: 22

بنابراین، قانون و اصل اولی در مواد غذایی، حلال بودن آنهاست و موارد حرمت که در کتب فقهی و نیز در این مجموعه بدان اشاره می گردد، استثنائات و تبصره ها بر این قانون کلی محسوب می شوند.

قاعدة «کلّ شیء لک حلال، حتّی تعلم انّه حرام» که از آن به اختصار به «اصل حِلّیّت» تعبیر می گردد، از قوانین مسلم فقهی به شمار می رود که برخی از فقها پیرامون آن رساله ای مستقل نگاشته اند.

الشرایط «حکم به منع» نداده باشد. اعم از اینکه ممنوعیت آن به دلیل جلوگیری از تقویت دولت کفر باشد و یا هر مفسدة دیگر. در مورد هر یک از این سه موضوع به طور مفصل بحث خواهیم کرد.

بنابراین، استفاده از خوراکی های محصول خارج نیز با همان سه شرط اشکال ندارد، مانند آدامس، شکلات، سبزیجات، حبوبات، میوه جات، نان، لبنیات با تمام مشتقاتش و....

نجسی مؤکداً حرام است؛ زیرا از این موارد در اسلام نهی شده؛ اعم از خوردن، آشامیدن، پوشیدن، به ملکیّت در آوردن، نگهداشتن و هرگونه تصرفات دیگر.»

بنابراین، دست اندر کاران مواد غذایی هرگز نباید از مواد غذایی نجس یا متنجس استفاده نمایند و یا آن را به خورد دیگران بدهند؛ اگرچه دادن غذای متنجس به حیوانات اشکال ندارد.

یادآوری چند نکته در این زمینه ضروری است:

مرغ یافت می شود، مورد بحث و اختلاف نظر است که هر کسی باید به مرجع خود مراجعه کند.

3. مُردار انسان (تا وقتی او را غسل های سه گانة میّت نداده اند) و هر حیوانی که خون جهنده دارد، اعم از حلال گوشت و حرام گوشت.

4. منی انسان و هر حیوانی که خون جهنده دارد، چه حلال گوشت و چه حرام گوشت.

5. تمام اجزای سگ و خوکی که در خشکی زندگی می کنند، حتی مو، استخوان، پنجه، ناخن و رطوبت های آنها، نجس است(1). ؛ ولی سگ و خوک دریایی پاک هستند، گرچه خوردن آنها حرام است. (دادن قرص به سگ ها از جانب نهادهای بهداشتی، سبب پاک شدن آنها نمی شود.)

یادآوری: غیر از این دو حیوان، بدن تمام حیوانات (در حالی که زنده هستند) پاک است.

6. شراب و هر چیز مست کننده ای که از اول مایع بوده است؛ اما چیزهای مست کننده ای که مایع نیستند یا از اول مایع نبوده و بعد به صورت مایع درآمده اند، (گرچه خوردنش حرام است؛ ولی) نجس نیستند.

7. آبجو؛ ولی «ماء الشعیر» که در بازار مسلمین یافت

ص: 27

می شود، پاک و حلال است.

8. کافر؛ یعنی کسی که:

الف) منکر خداست؛

ب) برای خدا شریک قرار می دهد؛

ج) پیغمبری حضرت محمّد(صلّی الله علیه و آله ) را قبول ندارد؛

د) در یکی از موارد فوق شک دارد؛

ه-) ضروری دین؛ یعنی چیزهایی مثل نماز، روزه، حج و... مسلمانان آن را جزء دین اسلام می دانند، منکر می شود؛(1).

و) با اهل بیت پیامبر(صلّی الله علیه و آله ) دشمنی می ورزد؛

ز) در مورد انسان ها (اعم از خاندان پیامبر و دیگران) غلوّ ورزیده، آنها را از حد عبودیّت و بندگی خداوند بالاتر می برد.(2).

تمام اجزای بدن و حتی عرق کافر نیز نجس است.

اگر مواد غذایی نجس شود، در صورت امکان حتماً باید اغذیه فروش آن را تطهیر کند و سپس از آن برای تهیة اغذیه استفاده نماید و چنانچه امکان تطهیر وجود نداشته باشد، نمی تواند با آن غذا تهیه کند و در اختیار مردم قرار دهد.

ص: 28

نیست، گرچه آن را به پنیر تبدیل کنند و یا در آب کُر قرار دهند.(1). لازم است در این زمینه هرکسی به رساله مرجع خود مراجعه کند.

2. آب میوه: تمام آب میوه ها، چنانچه نجس شوند، قابل تطهیر نیستند.

3. شیرة مایع: اعم از شیرة خُرما، انگور و... اگر نجس شوند، چنانچه سفت باشند، فقط همان موضع متنجس می گردد و با برداشتن آن مقدار نجس و قدری از اطراف آن، بقیه پاک خواهد بود، و چنانچه سفت نبوده؛ بلکه به صورت مایع باشد، با نجس شدن یک قسمت، تمام آن شیره نجس شده و دیگر قابل تطهیر نمی باشد.

4. روغن مایع: اگر روغن جامد باشد و نجسی در آن بیفتد، همان قسمت متنجس برداشته می شود و بقیه پاک است؛ اما اگر روغن مایع باشد و در همان حال نجسی در آن بیفتد، تمام روغن نجس می شود و دیگر قابل پاک شدن نیست.(2).

مایعاتی از این دست، چنانچه نجس شوند، قابل پاک شدن نمی باشند؛ اما اگر آب مطلقِ(3). قلیل(4). نجس شود، با

ص: 30

اتصال به کُر یا ریختن باران بر روی آن، پاک می گردد، به شرط آنکه عین نجس در آن وجود نداشته باشد.

5. حبوبات خیس خورده در آب نجس: چنانچه ظاهر حبوبات متنجس گردد، با آب کشیدن پاک می شود؛ ولی اگر حبوبات در آبِ نجس خیس خورده باشند،(1)پاک شدن آنها محل تأمل است و در این زمینه باید به رسالة مرجع مراجعه شود.

گندمی که متنجس شده است، بر اثر تبدیل شدن به آرد یا نان پاک نمی گردد.

6. خمیر نجس: چنانچه آرد نجس شود، همان قسمت متنجس برداشته می شود و بقیة آن پاک است؛ اما اگر

در داخل آرد، آب ریخته شده باشد، در این صورت مسئله دارای اقسامی است:

الف) ابتدای آب ریختن در آرد، نجسی در آن بیفتد، به مقداری که آب و نجاست رسیده، آرد متنجس شده و بقیة آردها پاک است.

ب) بعد از ریختن آب در آرد و تشکیل خمیر، معلوم شود که از اول نجسی داخل آن افتاده بوده، در این

ص: 31

صورت تمام آن خمیر نجس شده است و با تبدیل شدن به نان یا هر چیز دیگر قابل تطهیر نمی باشد.

ج) بعد از تشکیل خمیر، نجسی در آن بیفتد؛ در این صورت همان محدوده ای که نجس افتاده است، برداشته و دور ریخته می شود و بقیة خمیرها پاک می باشد.

در این قسمت لازم است به دو نکته اشاره کنیم:

است که پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله ) فرمودند: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ غَشَّ مُسْلِماً وَ لَیْسَ مِنَّا مَنْ خَانَ مُسْلِماً(1)؛ از ما مسلمانان نیست، کسی که مسلمانی را فریب دهد و به وی خیانت کند.»

1. کسانی که مسئولیت سرکشی به فروشندگان مواد غذایی را دارند، لازم است دقت مناسب را به کار برده، از هرگونه پارتی بازی و گزینه ای عمل کردن خودداری کنند، وگرنه درآمد و کسب آنان حرام خواهد بود؛ زیرا آنان برای تأمین سلامت عمومی مردم استخدام شده اند، پس موظف هستند در جهتی که برای آن به کار گرفته شده اند، به طور صحیح انجام وظیفه نمایند.(1)

2. از افراط و تفریط خودداری کرده، بر اساس آنچه به طور متعارف در روال قانونی و دستور کار خود دارند، مشی نمایند. در غیر این صورت، هم به صنف فروشندگان مواد غذایی ظلم کرده اند و هم به مصرف کنندگان.

3. دریافت رشوه و کتمان حقیقت، از گناهان کبیره به شمار می رود، لذا اگر خدمتگذاران بهداشت عمومی حقی را باطل جلوه دهند یا باطلی را به صورت حق نمایان سازند، درآمد حرام کسب نموده اند.

پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله ) فرمود: «الرَّاشِی وَ الْمُرْتَشِی وَ الْمَاشِی بَیْنَهُمَا مَلْعُونُونَ؛(2) رشوه دهنده و رشوه گیرنده و کسی که بین آن دو وساطت می کند، ملعون هستند.»

ص: 36

4. دروغ و گزارش نادرست به مقامات قضایی و به کار بردن حُب و بغض ها نیز گناه و ضمان آور است.

شامپانزه ها حرام گوشت هستند و استثنایی در آن وجود ندارد.

د) حشرات: آنچه جزء حشرات به حساب می آید، مانند مگس، پشه، مورچه، سوسک و... در

فقه شیعه حرام می باشد و تنها ملخ استثنا شده است.

ه-) مارها: تمام اقسام مارها، اعم از آبی و خشکی، جزء حیوانات حرام گوشت هستند.

و) خرگوش و موش: خرگوش ها و موش ها با تمام اقسام و انواعشان حرام می باشند و هیچ استثنایی در این

مورد وجود ندارد.(1)

ز) سوسمار ها: گوشت تمام حیواناتی که از خانوادة سوسمارها به شمار می روند، مانند مارمولک، تمساح، بزمجه، سمندر و... حرام است.(2)

بعضی از آنها عمداً ترک شوند، حیوان حرام می گردد و برخی نیز چه عمداً و چه سهواً ترک شوند، حیوان مانند مردار حرام می گردد.

از جمله چیزهایی که ترک آن به صورت عمدی موجب حرام شدن حیوان می گردد، عبارتند از: ترک نام خدا و رو به قبله نبودن حیوان به هنگام ذبح.

و آن چیزهایی که ترکش مطلقا (عمدی یا سهوی) سبب حرام شدن حیوان می گردد، عبارتند از: قرار گرفتن برآمدگی گلو در قسمت بدن؛ ذبح حیوان توسط کافر؛ و بریده نشدن رگ های چهارگانه.

گرچه حلال گوشت باشد، عضو جدا شده از او در حکم مردار بوده و خوردن آن حرام است.

مسئله: اگر چیزی را که روح دارد، از حیوان زنده جدا نمایند، مثلاً دنبه یا مقداری گوشت از گوسفند زنده ببرند، نجس و حرام می باشد.(1)

این حکم در مورد ماهی ها استثنا می باشد؛ یعنی چنانچه ماهی را زنده از آب بگیرند و با اینکه زنده است آن را قطعه قطعه نمایند، به فتوای بیشتر فقها حلال خواهد بود.(2)

آب یا آبمیوه ریخته شود، تمام آن حرام خواهد شد.

* مایع باشد یا جامد، پودر باشد و یا به هر شکل دیگری؛

* از عناصر شیمیایی تشکیل شده باشد یا طبیعی.(1)

علی بن زید می گوید: در محضر امام صادق(علیه السلام) بودم، مردی از آن حضرت پرسید: آیا نماز شارب الخمر (نوشندة شراب) قبول است؟ حضرت فرمودند: کسی که چیز مست کننده ای بیاشامد، تا چهل روز نمازش مورد قبول درگاه خداوند واقع نمی شود، مگر اینکه توبه کند.(2)

البته این بدان معنا نیست که نوشندة شراب دیگر نمازش را ترک کند؛ بلکه او نیز مانند سایر مردم باید نماز بخواند؛ ولی قبل از نماز باید دهان خود را آب بکشد و بداند که نمازش آن اثری که باید داشته باشد، ندارد.

هم چنین پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله ) فرمود: کسی که شراب می نوشد: اگر مریض شد، به عیادتش نروید؛

در تشییع جنازه اش حاضر نشوید؛

گواهی و شهادت او را نپذیرید؛

به وی زن ندهید؛

و او را امین نشمارید.»(3)

ص: 46

و در حدیث دیگری می خوانیم: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ(صلّی الله علیه و آله ) الْخَمْرَ وَ عَاصِرَهَا وَ مُعْتَصِرَهَا وَ بَائِعَهَا وَ مُشْتَرِیَهَا وَ سَاقِیَهَا وَ آکِلَ ثَمَنِهَا وَ شَارِبَهَا وَ حَامِلَهَا وَ الْمَحْمُولَةَ إِلَیْهِ؛(1) رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله ) در مورد شراب و کسانی که با آن سر و کار دارند، این گروه ها را لعنت نمودند: خود شراب، کسی که آن (انگور را برای شراب) می فشرد، شخصی که آن را می سازد، فروشندة شراب، مشتری شراب، ساقی شراب، شخصی که پول حاصل از فروش شراب را مصرف نماید،نوشندة شراب، حمل کنندة شراب و شخصی که شراب به سوی او حمل شود (نگهدارندة شراب).»

لذا روایات و رساله های عملیه حضور بر سر سفره ای که در آن شراب باشد را تحریم نموده، می فرمایند: «سر سفره ای که در آن شراب می خورند، اگر انسان یکی از آنان حساب شود، بنا بر احتیاط واجب نباید نشست و چیز خوردن از آن سفره حرام است.»(2)

از طریق قرآن و سنت پیامبر و ائمه(علیهم السلام) - باشد.

در زمان غیبت امام زمان(علیه السلام) امر اشراف و نظارت بر جامعه به عهدة مجتهد جامع الشرایط گذارده شده است. امام عسکری(علیه السلام) می فرمایند: «فَأَمَّا مَنْ کَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِینِهِ مُخَالِفاً عَلَی هَوَاهُ مُطِیعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ یُقَلِّدُوه؛(1) هر کس از فقهای شیعه که خود را (از معاصی و رذایل) نگاه دارد و مخالف هوای نفس بوده، اطاعت پروردگار نماید، مردم باید از وی (در عمل به احکام دین) تقلید نمایند.»

یکی از موارد حرمت مواد غذایی آن است که مجتهد جامع الشرایط به دلیلی از خرید و فروش آن منع کند. بدیهی است این ممنوعیت ذاتی نبوده؛ بلکه عارضی و به خاطر مصلحت سیاسی یا اجتماعی مسلمین صورت می گیرد.

به عنوان مثال، مرحوم سید محمدحسن شیرازی (م 1312ق) در مورد تحریم تنباکو که امتیاز آن در اختیار دولت کفر انگلیس قرار می گرفت، فرمود: «الیوم استعمال التوتون و التنباکو بأیّ نحو کان فی حکم محاربة الإمام الحجة صاحب الأمر عجل الله تعالی فرجه

ص: 48

الشریف؛(1)امروز استعمال تنباکو، به هر صورتی که باشد، در حکم جنگ با امام زمان(علیه السلام) است.»

آنچه در زمان میرزای شیرازی اتفاق افتاد، منحصر به آن وقت نبوده و ممکن است در برخی زمان ها یا اجناس دیگر نیز رخ دهد. در این صورت، اگر مجتهد جامع الشرایط حکم به ممنوعیت آن کالا دهد، لازم است پیروی شود.

ص: 49

ص: 50

ص: 51

ص: 52

- در سوپ، آش، برنج در حال جوشیدن و یا هر غذایی که به صورت مایع است، بیفتد، آن غذا متنجس شده و با حرارت و آتش پاک نمی گردد.

مراجع تقلید تصریح کرده اند که اگر موقع جوشیدن غذا ذرّه ای خون در آن بیفتد، تمام غذا و ظرف آن نجس می شود و جوشیدن و حرارت و آتش پاک کنندة آن نیست.(1)

و نیز پختن گوشت حیوان حرام یا اجزاء حرامِ حیوان حلال گوشت، سبب حلال شدن آنها نمی گردد. مثلاً گوشت خرگوش و بیضتین حیوان (مطلقا، اعم از حلال گوشت یا حرام گوشت) حرام است و با پختن، تغییری در حرمت آن پیدا نمی شود.

البته اگر مثلاً آب برنج خشک شده یا اصطلاحاً در حال دم کشیدن است، چنانچه در همان لحظه نجسی در آن بیفتد، آن نجس و اطرافش برداشته می شود و بقیة غذا پاک است.

فقط یک استثنا وجود دارد(1) و آن این است که چنانچه انگور یا آب آن به جوش آید، حرام می شود، مگر اینکه دو ثلث آبِ آن تبخیر گردد. ازاین رو، نباید داخل غذای در حال جوشیدن انگور یا آب انگور بریزند.

مراجع تقلید فرموده اند: اگر انگور یا آب انگور جوش آید، چنین غذایی متنجس و مست کننده نیست؛(2) ولی خوردن آن حرام می شود. حرمت این غذا تا وقتی باقی است که دو سوم آب آن تبخیر نشده باشد؛ ولی پس از اینکه دو سوم آبش تبخیر شد، حلال می گردد.

این مطلب فقط مختص انگور و آب آن در حال جوشیدن است؛ اما این موارد حلال است:

1. غوره و آب غورة جوش آمده؛

2. سرکة جوشیده؛

3. خرما، کشمش و مویز پخته شده؛

4. غذایی که از جوش افتاده و سپس داخل آن انگور یا آب انگور ریخته شود؛

5. لیمو و آبلیموی جوشیده؛

6. انگور و آب انگوری که جوشش آن معلوم نباشد.

ص: 55

مرحوم امام خمینی(رحمه الله) می نویسند: اگر معلوم نشود که آب انگور جوش آمده، حرام نیست، پس اگر انگور را در غذایی بریزند و آن غذا جوش بیاید؛ چون معلوم نیست که آب داخل انگور جوش آمده، حلال است.(1)

سؤال: چنانچه فرض کنیم در ظرف غوره، چند خوشه انگور وجود داشته باشد، اگر چنین آبغوره ای به جوش آید یا داخل غذای در حال جوش ریخته شود، باز حرام خواهد شد؟

پاسخ: وجود چند دانه یا خوشة انگور، اشکالی ایجاد نمی کند تا وقتی که به آن آبغوره گفته شود و از صدق آبغوره بودن خارج نگردد.

فقها می فرمایند: اگر مثلاً در یک خوشه غوره چند دانه انگور باشد، چنانچه به آبی که از آن خوشه گرفته می شود، آبغوره بگویند و اثری از شیرینی در آن نباشد و بجوشد، پاک و خوردن آن حلال است.(2)

نکته:

اول: در حکم مزبور (حرام بودن انگور و آب آن که به جوش آمده و نیز غذایی که در داخل آن یکی از این دو ریخته شود) آتش خصوصیت ندارد؛ بلکه به هر وسیله ای

ص: 56

که جوشش حاصل شود، همان حکم مترتب می گردد، حتی اگر فرض کنیم به وسیلة سرخ کردن غذا انگور به جوشش درآید.

دوم: برخی از فقها مانند مرحوم امام(رحمه الله) بین اینکه آب انگور به خودی خود جوش آید - که در این صورت بنا بر احتیاط باید به سرکه تبدیل گردد تا حلال شود - و بین اینکه با آتش جوش بیاید - که در این صورت با تبخیر شدن دو سوم آبِ آن حلال می شود - فرق گذاشته اند. (1)

سوم: اگر انگور یا آب آن به «شراب» تبدیل شود، حرام و نجس خواهد بود، اعم از اینکه تبدیل شدن به شراب به وسیلة آتش صورت گیرد یا خود بخود یا به وسیلة قرار گرفتن در برابر نور خورشید.

حرمت و نجاست انگور یا آب آن با تبخیر شدن دو سوم آب آن از بین نمی رود؛ بلکه وقتی حلال و پاک می شود که به سرکه تبدیل گردد. در این صورت هم خودش پاک و حلال می شود و هم ظرفی که در آن قرار دارد، پاک می گردد و نیازی به شستن آن نیست.(2)

مواد غذایی مشروط به طبخ آن می باشد؟

پاسخ: اصولاً خوردن غذای خام (اگر برای بدن ضرر عمده ای نداشته باشد) اشکال ندارد، حتی در مورد گوشت (حلال). فقها می فرمایند: خوردن گوشت به طور خام جایز؛ ولی مکروه است، مگر آنکه بر اثر تابیدن خورشید یا حرارت آتش تغییر کند یا به صورت نمک زده در سایه خشک گردد،(1) (که در این صورت مکروه نخواهد بود).

بدن مضر باشد؛ در این صورت خوردن آن اشکال ندارد.(1)

شیاطین اند و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود.»

و در دو آیه خداوند از اسراف کنندگان اعلام برائت نموده، تصریح کرده است که مسرفین را دوست ندارد: «لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُ الْمُسْرِفین»(1)

متأسفانه امروزه در رستوران ها و سالن های غذاخوری یا اغذیه فروشی ها بسیار اسراف صورت می گیرد، خصوصاً در مراسم جشن و عروسی.

بد نیست بدانید که یک سوم غذای جهان دور ریخته می شود. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد، سال 2011م گزارشی از میزان اسراف غذا در جهان منتشر کرد که شاه بیت آن گزارش این بود که حدود یک سوم از حجم کل غذای تولید شده در جهان اسراف می شود و یا هدر می رود؛ چنانچه همه ساله یک میلیارد و 300 میلیون تن (1300 میلیارد کیلو) غذا در جهان دور ریخته می شود. این میزان معادل نصف غلة تولید شده در سراسر جهان در یک سال زراعی است. آمارهای سازمان غذا و کشاورزی نشانگر این است که بیشترین غذای اسراف یا هدر داده شده در سراسر جهان، میوه و سبزیجات است.

هدررفت غذا به معنای غیرقابل استفاده شدن آن

ص: 61

طی مراحل آماده سازی است؛ اما اسراف یعنی غذای خریداری شده به هر دلیلی به سطل زباله ریخته شود؛ خواه در زمان دور ریختن هنوز قابل استفاده بوده یا اینکه در آن زمان فاسد و غیرقابل بهره برداری شده است.

از نظر رقمی، میزان اسراف و هدررفت غذا در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته تقریباً یکسان است؛ اما مسئله اینجاست که کشورهای در حال توسعه به دلیل فقر تکنولوژیک یا به عبارت دیگر ناتوانی در صنعت، رقم هدررفت بالاتر و کشورهای توسعه یافته اسراف زیادتری دارند که دلیل اصلی آن، نخواستن است، نه نتوانستن.

از کشورهایی که هم مدعی صنعت و اقتصاد برترند و هم مدعی اند که سطح فرهنگی بالاتری دارند، بعید است سالانه 670 میلیون تن غذا اسراف کنند؛ اما چنین مسئله ای واقعیت دارد. هر فردی در اروپا یا آمریکای شمالی، سالانه بین 95 تا 115 کیلو در هر سال اسراف دارد. این رقم در آفریقا و جنوب آسیا تنها شش تا 11 کیلوگرم است. کشورهای ثروتمند جهان همه ساله 222 میلیون تن غذا را اسراف می کنند که این میزان مساوی است با کل میزان غذای تولید شده در کشورهای حوزة صحرای آفریقا.

بد نیست بدانید میزان اسراف آمریکایی ها در یک سال می تواند برای غذای آنها در یک و نیم سال بعد کافی

ص: 62

باشد یا صد بار فضای امپایراستیت (یکی از برج های معروف نیویورک) را پر کند.

حتی گفته می شود اگر آمریکایی ها میزان اسراف خود را فقط 5 درصد کم کنند، می توان به چهار میلیون نفر در این کشور غذا داد. به این فکر نکنید که غذاهای دورریخته شده و اسراف شده کیفیت پایینی داشته اند. آمارها نشانگر این است که 50 درصد کل تولیدات دریایی شامل ماهی و... در آمریکا هدر می رود.

در همین کشور 40 درصد از گیاهان رشد کرده و رسیده، اساساً مصرف نمی شوند. آمار اسراف در جهان در حال رشد است و گفته شده است ظرف 40 سال، میزان اسراف در آمریکا 50 درصد رشد کرده است.

وضع در کشور ما نیز مناسب نیست. آمارها نشانگر این است که همه ساله بین 10 تا 30 درصد کل نان تولید شده در کشور، اسراف می شود. هم چنین در بخش آب گفته می شود میزان هدررفت در بخش خانگی بین 20 تا 30 درصد است. البته در بخش کشاورزی که بیش از اینها شامل هدررفت آب هستیم. بخشی که 92 درصد از آب کشور را می بلعد. اگر بتوان تمام اینها را کنار گذاشت، نباید از هدررفت زمان در جهان، ساده عبور کرد؛(1) یعنی

ص: 63

زمان های بیهوده در بخش های مختلف نیز بسیار بیش از حد تصور ماست.

رسوا و بی آبرو سازد؛ و به کار پر مشقت مجبور کند.(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «الْمُؤْمِنُ مَنْ طَابَ مَکْسَبُهُ وَ حَسُنَتْ خَلِیقَتُهُ وَ صَحَّتْ سَرِیرَتُهُ وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ وَ أَمْسَکَ الْفَضْلَ مِنْ کَلَامِهِ وَ کَفَی النَّاسَ شَرَّهُ وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ؛(2)مؤمن کسب حلال دارد؛ دارای اخلاق خوش است؛ باطنی پاکیزه دارد؛ از زیادی مال خود انفاق می کند؛ از زیادی در گفتار خودداری می نماید؛ مردم از شرّ او در امان هستند؛ و نسبت به مردم با انصاف است.»

به دور از میکروب به مشتری است.

بر این اساس، فروشندگان مواد غذایی لازم است در هنگام طبخ به موارد زیر توجه نمایند:

* از زدن دست آلوده به غذا خودداری کنند؛

* حتی الامکان از ارتباط مستقیم دست با مواد غذایی خودداری نموده، از دستکش استفاده نمایند؛

* پس از دستشویی، دست های خود را با صابون بشویند؛

* چنانچه مواد غذایی روی زمین ریخت، آن را از روی زمین جمع نکنند و به خورد مشتریان بدهند؛ بلکه اگر امکان تمیز کردن وجود ندارد، آن را دور بریزند.

* در هنگام طبخ، از مالیدن دست به سایر اعضای بدن خودداری کنند؛

* از مخلوط شدن مواد فاسد یا غیر غذایی، جداً جلوگیری نمایند؛

* گرچه حشرات پاک هستند؛ ولی نشستن آنها بر روی مواد غذایی یا خود غذا، برای بیشتر مردم قابل اغماض نیست، پس در این جهت تدبیری اندیشه شود و در بهداشتی بودن محیط صرف اغذیه تلاش جدی صورت گیرد.

ص: 66

دست خود را آب بکشد و هم چنین ظروف و وسایل آشپزی خود را از معرض سگ دور نگهدارد.

5. طباخی در ظرف نجس نیز جایز نیست و باید قبل از به کار گرفتن ظرف متنجس، آن را شست و چنانچه سگ از ظرفی چیز مایع بخورد یا آب دهانش در آن بریزد، با شستن تنها، پاک نمی شود؛ بلکه ابتدا باید آن را با خاک پاک، خاک مالی کند و سپس با آب قلیل، کرّ یا جاری دو بار و یا بنا بر احتیاط واجب، با آب باران یکبار شستشو شود تا پاک گردد.(1)

جواب: ظاهراً غذا حرام نمی شود؛ ولی پول آنچه را از سوخت غصبی استفاده نموده است، به صاحبش یا بیت المال بدهکار می شود و این بدهکاری بر عهدة او باقی است تا دَین خود را پرداخت یا صاحب حق او را بریء الذمه نماید؛ ولی به هر حال باید توجه داشت که مراجع بزرگوار شیعه مخالفت با قوانین جمهوری اسلامی را جایز نمی شمرند.

«أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلاً»(1)؛ «به عهد (خود) وفا کنید که از عهد سؤال می شود!»

البته این هرگز به معنای آن نیست که لازم است اهل معصیت را در گناه خود یاری نمود؛ بلکه چنانچه وعدة کار حلالی (مثل پخت و طبخ غذا) به کسی داده شد، باید به وعده عمل نمود؛ چه طرف مقابل شخص خوبی باشد یا نباشد.

امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «در سه مورد خداوند رخصت و اجازة تخلف نداده است: رد کردن امانت به صاحب مال؛ چه مالک آن شخص نیکی باشد یا نه. وفای به وعده؛ اعم از اینکه شخص وعده داده شده متقی باشد یا نباشد. نیکی به والدین؛ چه آنها خوب باشند یا نه.»(2)

ص: 70

ص: 71

ص: 72

آن که حق بگیرد و حق بپردازد.»(1) و در حدیث دیگر چنین آمده است: مردی به امیرالمؤمنین(علیه السلام) عرض کرد: ای امیر مؤمنان! می خواهم تجارت کنم. حضرت فرمودند: آیا احکام آن را آموخته ای؟ پاسخ داد: پس از اشتغال به تجارت، احکام شرعی آن را نیز فرا می گیرم! امام فرمود: توجه داشته باش! اول آگاهی، سپس تجارت؛ زیرا کسی که خرید و فروش کند و از حرام و حلال سؤال نکند، آهسته آهسته در ربا فرو خواهد رفت.(2)

فقها در ابتدای بحث های فقهی خرید و فروش آورده اند: یاد گرفتن احکام معاملات به قدر نیاز، لازم (واجب) است.(3) پس کسی که وارد معاملات می شود، می بایست قبل از هر چیز احکام آن را فرا گرفته، از آگاهی های فقهی در زمینة احکام خرید و فروش بهره مند گردد.

آشنایی با احکام داد و ستد دارای فواید زیر است:

1. عمل به وظیفه؛ زیرا یاد گرفتن احکام یک تکلیف عمومی است که ائمه(علیهم السلام) و به دنبال آن فقها برای همگان و از جمله برای طرفین در معامله مشخص نموده اند.

2. دوری از وقوع و ارتکاب حرام ها.

ص: 74

3. مصون ماندن از ربا؛ چراکه برخی از مصادیق ربا دقیق بوده و جز برای آشنایان با احکام الهی، روشن نمی گردد و در ثانی، رباخور، گرچه نداند که مالش از رباست، مال حرام اثر خود را بر وی و خانواده اش می گذارد.

4. حفظ حقوق شرعی طرفین معامله.

«قطار خرید و فروش» را تنها بر «ریل حلال الهی» حرکت داده، خود و خانودة خویش را از برکات خداوند خیر الرازقین بهره مند سازند.

اوّل آنکه بالغ باشند؛

دوم آنکه عاقل باشند؛

سوم آنکه حاکم شرع آنان را از تصرّف در اموالشان جلوگیری نکرده باشد؛

چهارم آنکه قصد خرید و فروش داشته باشند، پس اگر مثلاً به شوخی بگوید: مال خود را فروختم، معامله باطل است؛

پنجم آنکه کسی آنها را مجبور نکرده باشد؛

و ششم آنکه جنس و عوضی را که می دهند، مالک باشند (یا مثل پدر و جدّ صغیر، اختیار مال در دست آنان باشد).(1)

البته گرچه داد و ستد با دیوانه باطل است؛ اما بخشیدن غذا یا هر مال دیگر به طور رایگان به وی اشکال ندارد.

خود قرار می دهند که لازم است فروشندگان محترم محل کسب و کار خود را از آلودگی به گناه پاک سازند تا کارشان برکت یابد.

خدای متعال می فرماید: «وَ لَوْ أَنَ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(1)؛ «و اگر اهل شهرها و آبادی ها، ایمان آورده، تقوا پیشه می کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم؛ ولی (آنها حق را) تکذیب کردند، ما نیز آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.»؛ که یکی از این مجازات ها، بردن برکت از کسب است؛ چه خود شخص معصیت کار باشد و چه زمینه را برای معصیت دیگران فراهم سازد.

بود) می گوید: من برای خانمی کلاس خصوصی درس قرآن داشتم. روزی با او شوخی کردم. پس از مدتی خدمت امام باقر(علیه السلام) رسیدم. آن حضرت مرا سرزنش نموده، فرمود: کسی که در خلوتِ خود مرتکب گناه گردد، خداوند به او اعتنایی نخوهد کرد. آن گاه فرمود: به آن زن چه گفتی؟! من از خجالت چهرة خود را پوشانده و توبه کردم. امام فرمود: دیگر تکرار نشود!(1)

باید به دو نکته در این رابطه توجه داشت:

الف) بسیاری از مواقع شیطان با وسوسه، ابتدا شوخی کردن بین نامحرمان را رواج می دهد و پس از اینکه حیای بین آنان را برداشت، ارتباط غیرشرعی را نیز برای آنان تسویل(2) می کند.

ب) برخی افراد ممکن است روزهای اول در برابر نامحرم خویشتن داری کنند و از هرگونه ارتباط غیرشرعی خود را حفظ نمایند؛ ولی کم کم و مخصوصاً با حضور افراد (نامحرمان) مغرض که با انواع وسایل آرایشی و

ص: 80

عشوه گری ها پیش می آیند، شخص را منحرف سازند، پس باید از همان آغاز راه هرگونه شوخی و سوءاستفاده را ببندند.

پروردگار جهانیان می ایستند!»

و در جای دیگر می فرماید: «وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ»(1)؛ «و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید!»

همان طور که اگر فروشنده به دلیل عدم اطلاع متوجه گردد جنس را ارزان تر از قیمت بازار فروخته است، می تواند معامله را به هم بزند.(1)

3. جواز گران فروشی مربوط به شرایط عادی است؛ اما اگر امر فوق العاده ای رخ دهد، مثل اینکه حاکم شرع حکم نماید، یا حکومت اسلامی که تحت نظارت مجتهد

جامع الشرایط است، قوانینی را تصویب نماید، صورت مسئله تغییر خواهد کرد.

در آسیب مشتریان نداشته است؛ ولی برای اطلاع بیشتر باید به رساله یا فتوای مرجع تقلید خود مراجعه شود.

9. به مقدار مخارج همان روز خود سود بر جنس دریافت کند و زمانی که مخارج آن روزش به دست آمد، از آن پس سود نگیرد؛

10. چنانچه به کسی وعدة احسان و نیکی داده است (مثل اینکه به شخصی بگوید: اگر به مغازة من مراجعه کنی، مراعات تو را خواهم نمود) از آن شخص سود دریافت نکند؛

11. با افراد پَست و نیز کسانی که اموال آنان شبهه ناک است، معامله نکند؛

12. چنانچه بین دو نفر صحبت های مقدماتی داد و ستد رد و بدل می شود، خود را وارد معاملة آنان نکند.

ص: 85

ص: 86

ص: 87

ص: 88

اجزای حرامش؟

* آیا غذا نجس است یا پاک؟

* آیا مواد غذایی مال مردم است یا اینکه از خود اغذیه فروش می باشد؟

* در صورت شراکتی بودن اغذیه فروشی، آیا فروشنده از شریک خود اجازة فروش دارد یا نه؟

و...

در تمام موارد فوق بنا بر حلال و پاک بودن غذا گذاشته شده، خرید اغذیه از فروشگاه یا مغازه مورد نظر جایز است؛ زیرا مسلمانان باید به یکدیگر خوش گمان بوده، در موارد شک در عمل یکدیگر، آن عمل را حمل بر صحت نمایند. از این قانون به «صحّتِ کار مسلمان» و یا «حجیت بازار مسلمین» تعبیر می شود.

«قُتادة» از امام صادق(علیه السلام) پرسید: آیا می توان از بازار مسلمانان پنیر(1) خریداری و استفاده کرد؟ امام فرمود: «فَاشْتَرِ الْجُبُنَّ مِنْ أَسْوَاقِ الْمُسْلِمِینَ مِنْ أَیْدِی الْمُصَلِّینَ وَ لَا تَسْأَلْ عَنْهُ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَکَ مَنْ یُخْبِرُکَ عَنْهُ؛(2) از بازار مسلمانان (که مشهور به اسلام و نماز هستند) پنیر خریداری کن و

ص: 90

سؤال و تفحص از حلال و حرام بودن آن نکن، مگر اینکه در موردی خبر معتبر آورده شود که فلان پنیر حرام است.»

امام صادق(علیه السلام) در اهمیت حمل فعل مسلمان بر صحت می فرمایند: «َلوْ لَمْ یَجُزْ هَذَا لَمْ یَقُمْ لِلْمُسْلِمِینَ سُوقٌ؛(1) اگر حمل بر صحت جاری نشود، بازاری برای مسلمین بر پا نخواهد شد.»

دو نکته:

اول: آنچه گفته شد، در صورت «شک» بود؛ ولی اگر مشتری به هر دلیلی یقین کرد که غذای فروشنده حرام است، نمی تواند از او خریداری کند.

دوم: در لزوم توجیه و حمل کار مسلمان بر صحت و نیز حجیت بازار مسلمانان، فرقی نیست

بین اینکه فروشنده پیرو کدام یک از مذاهب اسلامی(2) باشد.

مسلمان بودن فروشنده شک کند؛ زیرا چنانچه قبلاً (در فصل اول) ذکر شد، یکی از نجاسات، شخص کافر است. اینک سؤال این است که: در این فرض، آیا تفحص از دین فروشنده لازم است یا خیر ؟

پاسخ: این مسئله دارای دو صورت می باشد:

نسبت به وی و چیزی که با وجود رطوبت با بدن او در تماس است، جاری می شود.(1)

قسمتی از فروشگاه یا یکی از ابزار داخل آن نجس است، آیا لازم است فروشنده و صاحب مغازه را مطلع سازد؟

ج: اطلاع دادن لازم نیست.

2. چنانچه مغازه یا یکی از اثاثیه های داخل آن توسط مشتری نجس شود، باید به فروشنده و مالک آن فروشگاه اطلاع دهد یا خیر؟

ج: اصولاً اطلاع رسانی در مورد نجس بودن اشیاء لزومی ندارد، مگر آنکه شخص چیزی را نجس کرده باشد که در خوردن و آشامیدن یا ظروف مرتبط با غذا به کار می رود که در این صورت اطلاع دادن لازم است.

همین سؤال در مورد میهمان از محضر مراجع تقلید صورت گرفته است که اگر میهمان یکی از اثاثیه های میزبانش را نجس کند، مطلع کردن میزبان واجب است یا نه؟ فقها پاسخ داده اند: اطلاع دادن در غیر از خوردنی و آشامیدنی و ظرف های غذا، لازم نیست.(1)

3. اگر مشتری ملاحظه کند غذا نجس است، آیا لازم است به فروشنده یا بقیة مشتری ها اطلاع دهد؟

ج: لازم نیست و بلکه نباید به فروشنده و سایر مشتریان اطلاع دهد؛ بلکه فقط خودش نباید از آن غذا بخورد یا استفاده کند.

ص: 94

و بشکند، باز هم باید خسارت آن را بپردازد.

3. چنانچه صاحب جنس تلف شده، تلف کننده را ببخشد، چیزی بر عهدة تلف کننده نیست.

س: راه جبران خسارت چیست؟

ج: تلف شدن جنس دارای چند صورت است که حکم هر یک با دیگری تفاوت دارد:

الف) صورت اول این است که خود آن جنس بدون نقص وجود دارد (مثل اینکه جنس را سرقت نموده و الآن نیز آن را در اختیار دارد)؛ در این مورد باید همان جنس را عیناً به صاحبش برگرداند.

ب) یا اینکه بر جنس خسارتی وارد شده و معیوب گردیده؛ اما قابل اصلاح است؛ در این صورت لازم است کسی که خسارت را وارد نموده، هزینة اصلاح آن را بپردازد.

ج) و یا جنس، به طور کلی تلف شده باشد؛ در این مورد چنانچه مثل آن در بازار یافت می شود، باید مثل آن پرداخت شود؛ وگرنه باید قیمت آن جنس پرداخت گردد.(1)

مطرح شده است. این آداب شامل دو بخش مستحبات و مکروهات است.

انگشت یا بیشتر غذا بخورد و با دو انگشت نخورد؛

اگر چند نفر سر یک سفره نشسته اند، هر کسی از غذای جلوی خودش بخورد؛

لقمه را کوچک بردارد؛

سر سفره زیاد بنشیند و غذا خوردن را طول بدهد؛

غذا را خوب بجود؛

بعد از غذا خداوند عالَم را حمد کند؛

چنانچه با دست غذا خورده، انگشت هایش را بلیسد؛

بعد از غذا خلال نماید؛ ولی با چوب انار و چوب ریحان و نی و برگ درخت خرما خلال نکند؛

آنچه بیرون سفره می ریزد، جمع کند و بخورد؛ ولی اگر در بیابان غذا بخورد، مستحبّ است آنچه می ریزد، برای پرندگان و حیوانات بگذارد؛

در اول روز و ابتدای شب غذا بخورد و در بین روز و بین شب غذا نخورد؛

بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد و پای راست را روی پای چپ بیندازد؛

در آغاز و آخر غذا قدری نمک بخورد؛

میوه را پیش از خوردن، با آب بشوید.(1)

ص: 98

ص: 101

مورد خوردن و آشامیدن، ما را به چند نکته (در عرض هم) توجه داده اند که:

الف) خوردن و آشامیدن و پرهیز از رهبانیت غلط؛

ب) نکات بهداشتی و پزشکی در هنگام خوردن و آشامیدن که جامعة آن زمان و حتی زمان ما کمتر به آنها توجه داشته و دارند؛

ج) خواص و عوارض خوردنی ها و نوشیدنی ها؛

د) لزوم تنوع غذایی و تعمیم در استفاده از حلال ها که خداوند برای بشر آفریده است؛

ه-) فرهنگ و ادب و باورهای دینی و ایمانی.

نمونه هایی را در این زمینه به عنوان شاهد مطرح می نماییم:

1. یاد خدا و بر زبان جاری کردن «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای غذا خوردن؛

2. حمد و تشکر از خداوند در پایان غذا؛

3. یاد کردن شهادت و تشنگی حضرت سید الشهدا(علیه السلام) به هنگام نوشیدن آب؛

4. ادبِ نشستن در هنگام تناول غذا؛

5. خودداری از اسراف و پرخوری یا مصرف های نادرست و....

اینک با استمداد از خدای متعال، احادیثی را در این

ص: 104

فصل مطرح می نماییم:

بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف نکنید!»(1)

نکتة آن واجب و چهار مورد سنت (مستحب) و چهار بند دیگر از آداب به شمار می رود؛(1)

3. خوردن از طعامی که نزدیک او قرار دارد؛

4. چنانچه با دست غذا خورده است، انگشتان خود را پس از غذا لیسیده، با دهان تمیز نماید.

عجم نباشید.» (1)

عجم تنها به معنای غیر عرب نیست؛ بلکه دارای معانی متعدد می باشد. گمان می رود مقصود از عجم در این روایت، افرادی هستند که دور از تعالیم اسلامی باشند.

این مرد چه کرد و در حقّ نان چه گفت؟

خداوند وحی نمود به سوی آسمان که باران را از ایشان حبس کن، و نیز وحی نمود به سوی زمین که مانند سنگ سخت باش تا گیاهی از تو نروید.

در نتیجه، باران از ایشان قطع شد و به حدّی قحطی در میان ایشان به وجود آمد که یکدیگر را می خوردند؛ چرا که خداوند می خواست آنان را تأدیب نماید.

تا اینکه روزی دو زن - که هر کدام فرزندی داشتند - قرار گذاشتند که به نوبت هر کدام فرزند خود را بکشد و هر دو از آن بخورند. یک زن به وعدة خود عمل کرد؛ ولی دیگری نه. زنی که با خلف وعد مواجه شده بود، شکایت به نزد حضرت دانیال(علیه السلام) آورد. ایشان فرمود: آیا کار به اینجا رسیده است که فرزند خود را می خورید؟! گفتند: بلی، ای پیغمبر خدا؛ بلکه اوضاع از این نیز بدتر شده است.

در این زمان دانیال نبی(علیه السلام) دست به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خداوندا! فضل و رحمت خود را برگردان و مؤاخذه نکن! اطفال و بیچارگان را به گناه کشتیبان و امثال او که کفران نعمت کردند، عذاب ننما.

آنگاه خدا به آسمان امر کرد که باران بر زمین ببارد و زمین که برای خلق من خیرات و برکاتی برویان که در این مدت از دست ایشان رفته است؛ زیرا به خاطر طفل

ص: 111

خُردسال بر آنها ترحم نمودم.(1)

عده ای بر سر سفره بودند، مردی از آن میان آب خواست؛ اما برای او ظرفی آوردند که در آن شراب بود. همین که شراب در دست آن مرد قرار گرفت، امام صادق(علیه السلام) از سر سفره برخاستند. وقتی علت این کار امام(علیه السلام) سؤال شد، حضرت فرمودند: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) فرموده اند: ملعون است کسی که بر سفره ای بنشیند که در آن شراب باشد.(1)

این کار را انجام دهد، عملی حرام و غاصبانه انجام داده است.»

«رَکْعَتَانِ بِالسِّوَاکِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةً بِغَیْرِ سِوَاکٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلّی الله علیه و آله ) لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَی أُمَّتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاکِ مَعَ کُلِّ صَلَاةٍ؛(1) دو رکعت نماز با مسواک بهتر است از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک. آنگاه فرمودند: پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله ) فرمودند: اگر نبود که بر امت من مشقت داشت، دستور می دادم با هر نمازی یک بار مسواک کنند.»

و آخر دعوینا ان الحمدلله رب العالمین

ص: 116

1424، ج 1 ، ص 76.

28. الخرائج و الجرائح، سعید بن عبد الله قطب الدین راوندی (م 573ق)، مؤسسه امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1409ق.

29. دلیل تحریر الوسیلة، علی اکبر سیفی مازندرانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سرّه)، 1429ق.

30. زبدة الاحکام، امام خمینی(قدس سرّه)، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1404ق.

31. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق)، دار الکتب الاسلامیة، تهران،چاپ اول.

32. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، محمد بن مکی عاملی (شهید اول، 786ق)، دار التراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول.

33. منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی (م 726 ق)، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1412ق، ج 3، ص 224.

34. من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق، م 381 ق)، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1413ق.

35. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، میرزا حسین محدث نوری (م1320ق)، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1408ق.

36. مجموعه ورام (تنبیه الخواطر)، ورام بن ابی فراس (م 605 ق)، مکتبه فقیه،چاپ اول.

37. مکارم الأخلاق، رضی الدین حسن بن فضل طبرسی،

ص: 118

انتشارات شریف رضی، قم، 1412ق.

38. نجاة العباد، امام خمینی(قدس سرّه)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(رحمه الله)، 1422ق.

39. النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ابو جعفر محمد بن حسن شیخ طوسی (م 460ق)، دار الکتب العربی، بیروت، 1400ق.

ص: 119