اشاره
تصویر
ص:2
سرشناسه : حسین خانی، هادی، 1343 -
عنوان و نام پدیدآور : چند قدم تا آرامش: چگونگی حل تعارض در زندگی زناشویی/ هادی حسین خانی؛ تهیه و تنظیم اداره پاسخگویی به سوالات دینی آستان قدس رضوی؛ ویراستار عظیم قهرمانلو؛ به کوشش محمد حسین پورامینی.
مشخصات نشر : مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به نشر، 1396.
مشخصات ظاهری : 52ص.: مصور ( رنگی) ؛ 11 × 17 س م.
فروست : به نشر ( انتشارات آستان قدس رضوی) ؛ 2217. رهنما؛ 122.
شابک : 978-964-02-2722-0
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : چاپ دوم.
یادداشت : چاپ قبلی: انتشارات قدس رضوی، 1393.
عنوان دیگر : چگونگی حل تعارض در زندگی زناشویی.
موضوع : زناشویی -- اختلاف
موضوع : Marital conflict
موضوع : زناشویی -- ارتباط -- جنبه های مذهبی -- اسلام
موضوع : Communication in marriage -- Religious aspects -- Islam
شناسه افزوده : پورامینی، محمد حسین، 1354 - ، گردآورنده
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. اداره پاسخگویی به سئوالات دینی و اطلاع رسانی
شناسه افزوده : شرکت به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی)
شناسه افزوده : Behnashr Company(Astan Quds Razavi Publications)
رده بندی کنگره : HQ743/ح464چ9 1396
رده بندی دیویی : 646/78
شماره کتابشناسی ملی : 4730645
راه آفتاب
به حُسن خلق و نیک رفتاری با خانواده توصیه می فرمود: «در
قیامت، کسی به من نزدیک تر است که در دنیا خوش اخلاق تر و نسبت به خانواده خویش نیکوکارتر باشد».
وسایل الشیعه،
ج12، ص153.
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
ص:5
ص:6
چند قدم تا آرامش
چگونگی حل تعارض در زندگی زناشویی
در این مجموعه، به پرسش های ذیل پاسخ داده می شود:
1. تعارض در روابط زناشویی چیست؟
2. آیا بروز اختلاف میان همسران، امری غیرطبیعی به شمار می رود؟
3. چه عواملی زمینه بروز اختلاف میان همسران را فراهم می سازد؟
4. مواجهه نادرست با تعارض و اختلاف میان همسران، چه آسیب هایی را موجب می شود؟
5. چه عواملی به رفع اختلاف و کشمکش میان همسران کمک می کند؟
6. مراحل و گام های حل تعارض در روابط همسران کدام است؟
ص:7
تصویر
ص:8
اختلافات و تعارضات همسران، عامل مؤثری در تزلزل بنیان خانواده و جدایی زوجین به شمار می رود. تحقیقات علمی درباره عوامل طلاق نشان می دهد که نداشتن تفاهم اخلاقی زوجین، از مهم ترین عوامل طلاق به شمار می رود.(1)
با توجه به تأثیر چشمگیر اختلافات در تضعیف جایگاه خانواده، لازم است با نگاهی دقیق، زمینه های اختلاف همسران شناسایی شده، برای رفع این گونه زمینه ها و تقویت بنیان خانواده، برنامه ریزی شود.
اگر خواسته یکی از همسران با خواسته طرف مقابل هماهنگ نباشد، در واقع میان آنها تعارض یا اختلاف به وجود آمده است؛ مثلاً آنگاه که یکی از آنان به سرکشی از منزل والدین خود مایل باشد و دیگری تمایلی به خارج شدن از منزل نداشته باشد و یا در صورت تمایل، رفتن به منزل والدین خود را ترجیح دهد، دچار تعارض
ص:9
شده اند. وجود اختلاف میان دو همسر که دست کم از جهات جنسیتی، شخصیتی و خانوادگی دارای ویژگی های گوناگون اند، امری کاملاً طبیعی و غیرقابل اجتناب است و کمتر زوجی را می توان سراغ گرفت که در همه امور زندگی با یکدیگر توافق کامل داشته باشند؛ ولی نکته غیرطبیعی آن است که با اختلاف به وجود آمده، به گونه ای غیرمنطقی و نادرست برخورد شود. برخی از زوجین به محض بروز کوچک ترین اختلاف، با شیوه ای ستیزه جویانه و پرخاشگرانه، تعارض به وجود آمده را پیچیده تر کرده، آن را به بحرانی در روابط تبدیل می کنند. برخی دیگر با انکار اختلاف به وجود آمده، مشکلات را به درون خود می ریزند و به ایجاد ناراحتی های روانی برای خود دامن می زنند. گروه دیگر، هنگامی که خواسته های خود را با انتظارات همسر ناسازگار می بینند، فقط عقب نشینی کرده، بدین وسیله موجی از تنفر نسبت به همسر را در خود ایجاد می کنند؛ حال آنکه:
اولاً، وجود اصل اختلاف در ارتباطات میان فردی، امری طبیعی است.
ثانیاً، به صرف اختلاف، نمی توان صلاحیت کلی همسر را زیرسؤال برد.
ثالثاً، در بسیاری موارد می توان با به کارگیری راهکار های گوناگون، اختلاف به وجود آمده را حل کرد. در این نوشتار مختصر،
ص:10
نخست به مباحثی همچون زمینه های تعارض، آفات عدم مواجهه صحیح با تعارض و عوامل مؤثر در حل تعارض پرداخته خواهد شد و سپس مراحل حل تعارض مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
ص:11
ص:12
تصویر
ص:13
تصویر
ص:14
شناخت زمینه های تعارض و روش درست مواجهه با آن، امری مهم و ضروری است؛ زیرا آشنانبودن با این مسائل و مواجهه نسنجیده با تعارضات، مشکلات جبران ناپذیری به دنبال دارد. از این رو، در این بخش پس از بیان زمینه های تعارض، به آسیب های ناشی از مواجهه ناصحیح با این مسئله اشاره خواهیم کرد.
عوامل گوناگونی زمینه های تعارض میان همسران را پدید می آورند. این عوامل بسته به طول مدت ازدواج، متفاوت است؛ ولی پژوهشگران در تحقیقی، نتیجه گرفتند که پس از گذشت چند سال از زندگی مشترک، تکالیف اصلی زندگی با یکدیگر و چگونگی تقسیم کارهای خانه، چگونگی گذراندن وقت و توجه دهی به یکدیگر، چگونگی دخل و خرج پول و مسائل وابسته، بیشترین تعارض را برای زوج ها ایجاد می کنند.(1) همچنین، ضعف باورها و رفتارهای دینی، اثرپذیری از رسانه ها، مشکلات برقراری ارتباط با یکدیگر، مشکلات ارتباط
ص:15
با خویشاوندان و نیز مشکلات بیرونی و مؤثر بر خانواده،(1) از دیگر زمینه های اختلاف میان همسران به شمار می رود.(2)
فقدان گفت وگو، فقدان رهبری مؤثر و تصمیم گیری، تعارض های ارزشی، عقاید متفاوت درباره نقش های جنسیتی، زایندگی اندک، تغییرات و انتقالات و مسائل حل نشده گذشته نیز فرایندهای دیگر مولد تعارض را تشکیل می دهند.(3)
ص:16
تصویر
ص:17
تصویر
با اینکه بروز اختلاف و تعارض میان همسران، امری طبیعی به شمار می رود؛ ولی چنانچه اختلافات میان زوجین مورد بی توجهی قرار گیرد، ممکن است تعارضات ریشه دارتر شده، اختلافات دیگری نیز آشکار شود و یا این مسئله موجبات مشکلات روانی فرد و تنفر از همسر را فراهم سازد؛ همچنان که مواجهه نسنجیده و عجولانه با تعارضات نیز می تواند به بروز جر و بحث، پرخاشگری، ستیزه جویی، قطع ارتباط و در نهایت، جدایی منجر شود.
ص:18
تصویر
ص:19
تصویر
ص:20
برای آنکه همسران بتوانند به شکلی صحیح با تعارضِ به وجود آمده مواجه شوند و آن را حل کنند، توجه به برخی امور لازم است که در ذیل بدان می پردازیم.
نخستین عامل تأثیرگذار در حل اختلاف، آن است که موضوعِ اختلاف برانگیز جدی گرفته شود و اهتمام خاصی برای برطرف ساختن مشکل صورت پذیرد. بعضی از همسران برای اجتناب از تعارض، می کوشند اهمیت موضوع را نادیده بگیرند یا حتی انکار کنند ... . آنها یا در موقعیت بی تصمیمی و بلاتکلیفی به سر می برند، یا امیدوارند این موقعیت نیز بگذرد. این فرایند در کوتاه مدت ممکن است به نظر مؤثر افتد؛ ولی در درازمدت و بر حسب اینکه چه کسی بیشتر با مسئله سروکار دارد، می تواند با عدم رضایت همراه باشد.(1)
ص:21
باید بدانیم با نادیده گرفتن مسئله، آن را فقط همچون آتش در زیر خاکستر پنهان کرده ایم.
کمک گرفتن از خداوند خصوصاً زمانی که نشانه های نگرانی مشاهده می شود، زمینه را برای اجابت دعا و حل مشکل فراهم می سازد؛ همچنان که پیامبر می فرماید:(1) خداوند هرگاه پیامبری را مبعوث می نمود، می فرمود هر زمان از چیزی ناراحت شدی، مرا بخوان! دعایت را مستجاب می کنم. همین مزیت را به امت من نیز بخشیده است؛ چنانچه در این آیه می فرماید: «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ:(2) مرا بخوانید، تا شما را اجابت کنم». دعا علاوه بر آنکه خود زمینه اجابت را فراهم می سازد، آرامشی می بخشد که می توان به مدد آن مشکل پیش آمده را به شکل عاقلانه تری حل کرد.
امام صادق برای سامان یافتن زندگی خانواده، این گونه
ص:22
از خداوند متعال مسئلت می کند: «ربّ و أصلح لی أهل بیتی فإنّهم لحمی و دمی: خداوندا! خانواده ام را برایم اصلاح فرما! زیرا آنان گوشت و خون من هستند».(1)
زن و شوهر باید یکدیگر را درک کنند و بفهمند. این تعبیری اروپایی است؛ ولی تعبیر خوبی است ... یعنی هرکس درد و خواست های طرف مقابل را بفهمد و با او راه بیاید، به این می گویند درک کردن.(2)
امیر مؤمنان این نکته مهم در روابط اجتماعی را در نامه به امام مجتبی مورد توجه قرار داده اند:
پسرکم! سفارش مرا درک کن و خود را میان خویشتن و دیگران میزان در نظر آور. پس آنچه را برای خود دوست می داری، برای غیر خود نیز دوست بدار و آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگران نیز مپسند!(3)
لازمه این امر آن است که فرد بدون هرگونه پیش داوری، خود را در شرایط همسر قرار دهد و موضوع اختلافی را از زاویه دید او بنگرد.
ص:23
همسران زمانی با جدیت برای حل اختلافات خویش اقدام می کنند که به پشتیبانی الهی و قدرت خویش در این باره باور داشته باشند. ناامیدی نسبت به حل مشکل به وجود آمده، هرگونه انگیزه همسران را برای سامان بخشی به روابط، سلب می کند و آنان را از کوچک ترین اقدام برای برطرف ساختن مشکل بازمی دارد.
هرگونه اقدام برای رفع تعارض، در صورتی مثمرثمر خواهد بود که همسران از اراده لازم برای حل مسئله برخوردار باشند.
چنانچه طرفین یا یکی از آنها پیش تر تمایلی به حل اختلاف نداشته باشد و از روی کراهت یا اجبار به پای میز مذاکره حاضر شود، نتیجه خوشایندی به دنبال نخواهد داشت.
خداوند متعال شرط موفقیت داوران صلح خانوادگی را آن می داند که هردو داور، قصد اصلاح روابط زوجین را داشته باشند:
و اگر از جدایی و شکاف میان آن دو [همسر] بیم داشته باشید،
ص:24
یک داور از خانواده شوهر و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید [تا به کار آنان رسیدگی کنند]. اگر این دو داور، تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها کمک می کند؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است [و از نیات همه باخبر است].(1)
زمان خشم و عصبانیت، موقع مناسبی برای گفت وگو در جهت حل تعارض نیست. بر این اساس، امیر مؤمنان، مالک اشتر را به خویشتنداری در این هنگام فراخوانده اند:
[ای مالک!] به هنگام خشم گرفتن بر خود مسلط باش و تندی غضب، نیروی دست و بی پروایی زبان را در اختیار گیر و از همه اینها - با جلوگیری از خود و به تأخیر انداختن قدرت نمایی - برحذر باش، تا زمانی که خشمت فرونشیند و اختیار خویش به دست گیری و بر این کار، زمانی کامیاب می شوی که اندوه درونی خود را با یاد معاد و بازگشت به نزد پروردگار [و آنچه در آن روز در پیش داری]، بیفزایی.(2)
در عین حال، باید زمان نزدیکی را برای گفت وگو در نظر گرفت.
ص:25
به تعویق انداختن مکالمه فقط باعث ایجاد اضطراب و دلهره می شود، درباره چیزی که قرار است گفته شود یا اتفاق بیفتد. همچنین، گفت وگو در زمان نامناسب یا طرح مشکل در زمان ناکافی، جز اینکه باعث تنش و اختلاف بیشتر شود، ثمری ندارد.(1)
البته در صورتی که یکی از طرفین، زمان پیشنهادی طرف دیگر را مناسب نداند، لازم است خودش زمان های دیگری را پیشنهاد کند تا گفت وگو بی جهت به تأخیر نیفتد.
برای آنکه گفت وگو اثربخش باشد، باید مکان خصوصی و خلوتی در نظر گرفته شود تا حضور دیگران، مباحث را تحت تأثیر خود قرار ندهد و نیز عوامل مزاحمی مانند تلفن و تلویزیون باعث اختلال در صحبت نشود.
ص:26
در اختلاف های عادی، هر اندازه افراد دیگری در جریان تعارض قرار نگیرند، مسئله آسان تر حل شده، از مداخلات آسیب زای دیگران نیز جلوگیری می شود.
یکی از شرایط موفقیت گفت وگو و ایجاد توافق میان زوجین آن است که در هریک از مراحل فرایند حل تعارض، اگر خطای فرد و نقش او در ایجاد مشکل مشخص شد، اشتباه خود را بر عهده گیرد و از همسر عذرخواهی نماید.
اقرار به خطا نقش چشمگیری در حل اختلاف دارد و باعث می شود طرف مقابل نیز مسئولیت خویش را در مشکل به وجود آمده بپذیرد.
تأثیر اعتراف به لغزش در بهبود روابط انسانی، از تأثیر آن در تقویت ارتباط با خداوند متعال آشکار می شود. امیر مؤمنان در مناجات شعبانیه، به خدای متعال عرضه می دارد: «و اگر مرگم فرا رسیده و عملم مرا به تو نزدیک نکرده، اقرار به گناه را وسیله (تقرب به تو)
ص:27
قرار داده ام».(1) در روابط همسران وقتی فرد به اشتباه خود اقرار کرده، از همسر خود عذرخواهی می کند، زمینه را برای صمیمیت و نزدیکی هرچه بیشتر به او فراهم می سازد.
از سوی دیگر، لازم است همسر نیز به سرعت، عذرخواهی طرف مقابل را قبول کند و آن را گام بسیار مؤثری در اصلاح روابط دو طرف به شمار آورد. پیامبر درباره پذیرش عذر کسی که برای خطای خویش عذرتراشی می کند، فرموده اند: «ای علی! ... کسی که عذر انسانی که خود را تبرئه کرده، نپذیرد - چه شخص معذور راست گفته باشد، چه دروغ - مشمول شفاعت من نخواهد شد».(2) روزی موسی بن جعفر فرزندان خود را احضار فرمود و به آنها گفت:
ای فرزندان من! توصیه ای به شما می کنم که هرکس آن را مراعات کند، چیزی از او ضایع و تباه نخواهد شد و آن این است که اگر کسی آمد و در گوش راست شما حرف های بد و ناپسندی گفت، سپس رفت به طرف چپ و در گوش چپ شما عذرخواهی نموده و گفت من چیزی نگفتم، شما عذر او را بپذیرید.(3)
ص:28
برای آنکه همسران بتوانند به خوبی با تعارض مواجه شوند، باید:
- مسئله را جدی بگیرند.
ن - برای حل مسئله، از خداوند یاری بجویند.
خود را در جایگاه همسر فرض کرده و او را درک - خود را در جایگاه همسر فرض کرده، موقعیت او را درک کنند.
ب - به حمایت خداوند و توانایی خویش در حل اختلاف معتقد باشند.
- از اراده ای قوی برای اصلاح برخوردار باشند.
- زمان و مکان مناسبی را برای گفت وگو در نظر بگیرند.
- چنانچه خطا متوجه ایشان بود، با شهامت از طرف مقابل عذرخواهی نمایند.
ص:29
تصویر
ص:30
تصویر
ص:31
تصویر
ص:32
به منظور ایجاد گفت وگوی سازنده برای حل اختلاف میان همسران، پیمودن گام هایی توصیه می شود که شرح آن خواهد آمد.
بهتر است پیش از تلاش برای حل مسائل، درباره آنها مذاکره کنید. تا زمانی که هردو احساس کنید به درک متقابلی رسیده اید، نباید به سمت حل مسئله حرکت کنید. برای این کار می توان از تکنیک های گوینده و شنونده(1) استفاده کرد. در بسیاری از مسائل متوجه می شوید که پس از مذاکره خوب، واقعاً هیچ مسئله ای برای حل کردن وجود ندارد و فقط انجام یک مذاکره خوب کافی است. در برنامهPREP(2) مشخص شده است که حدود هفتاد درصد مسائل همسران، آن گونه که در ابتدا انتظار می رفته، نیاز به راه حل ندارد. تأیید این دیدگاه بدون تجربه قدرت گفت وگوی خوب، دشوار است. در حقیقت ما در روابط مان چیزی اساسی تر از حل مسائل می خواهیم؛ در واقع یک
ص:33
دوست خوب می خواهیم.(1)
امیر مؤمنان یکی از خصلت های خوب برادر ایمانی خویش را این گونه معرفی می کند: «و کسی را که عذری داشت، سرزنش نمی نمود تا عذرش را می شنید».(2)
پس از روشن شدن اصل مسئله، لازم است جزئیات آن نیز مشخص شود تا امکان تصمیم گیری برای حل آن بیشتر فراهم گردد؛ به عنوان مثال، اگر مسئله همسر به این صورت بیان شود: «میل دارم در تمیزنگهداشتن منزل با یکدیگر همکاری کنیم»، این خواسته، خواسته ای کلی است که برای عملی شدن آن باید به قطعات کوچک تر تقسیم شود. در این روش، مسئله - یعنی تمیزنگهداشتن منزل - می تواند شامل شست وشوی ظروف، جمع و جورکردن وسایل شخصی، گردگیری و... باشد که می توانید گام به گام برای هریک از آنها راه حل ارایه داده، در انجام آن توافق کنید.(3)
ص:34
در این گام باید همه راه حل های ممکن - چه آنها که پیش تر اعمال شده و چه آنها که تاکنون به کار گرفته نشده است - را جست وجو و یادداشت کرد.
نکته مهم در این مرحله، داشتن حوصله لازم برای کشف همه مسیرهای حل مشکل و بسنده نکردن به ساده ترین و در دسترس ترین آنهاست.
خداوند متعال افرادی که نظرهای گوناگون را می شنوند و برترین آنها را برمی گزینند، خردمند دانسته، هدایت ایشان را خود بر عهده گرفته است: «پس بندگان مرا بشارت ده! همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند؛ آنان کسانی اند که خدا هدایت شان کرده و آنها خردمندان اند».(1)
گزینش بهترین راه حل ممکن یا ترکیبی از راه حل های مطرح شده، گام دیگری است که زوجین برای رسیدن به توافق برمی دارند.
ص:35
در این مرحله، نتایج مثبت و پیامدهای منفی هر راه، موانع و امکانات تحقق آن و سهولت یا دشواری آن ارزیابی می شود. در نهایت، راه حلی که امکان تحقق آن بیشتر فراهم بوده، موانع سهل تری در برابر اجرای آن است و نتایج سودمندتری برای طرفین به دنبال دارد، انتخاب می شود.
البته روشن است توافق همیشه به سهولت امکان پذیر نیست. گاهی توافق به طور آشکاری متضمن دست شستن از چیزی است که خواهان آنید و ممکن است چنین راه حلی بهترین راه حل باشد؛ اگرچه در نگاهی سریع، این کار ممکن است به نظر بازندگی بیاید؛ ولی در درازمدت نوعی پیروزی برای رابطه است.(1)
برای اجرای بهترین گزینه، لازم است میان زوجین تقسیم کار صورت پذیرد و مشخص کنند که هریک چه کاری را در چه زمانی و با چه خصوصیتی انجام دهند.
ص:36
تقسیم وظایف زوجین برای حل مسئله، به شفافیت هرچه بیشتر مسئولیت طرفین و برطرف ساختن ابهامات احتمالی کمک می کند.
زوج جوان می توانند برای تقسیم صحیح وظایف، از اولیای خود کمک بگیرند؛ همچنان که از امام باقر نقل شده است:
علی و فاطمه از پیامبر تقاضا کردند که آن حضرت کارهای خانه و بیرون خانه را میان آنها تقسیم کند. پیامبر انجام کارهای داخل خانه را به عهده فاطمه نهاد و امور خارج از منزل را به عهده علی گذاشت.
امام باقر می گوید:
فاطمه می گفت: هیچ کس جز خداوند نمی داند که من چقدر خوشحال شدم از اینکه پیامبر کارهای بیرون از خانه را به عهده من قرار نداد و مرا از مراوده با مردان نجات داد.(1)
پس از تقسیم کار، نوبت به عمل می رسد.
ص:37
برای عمل کردن به توافق، نباید منتظر شروع اقدام از سوی طرف مقابل ماند؛ چون در این صورت، هیچ اقدامی آغاز نخواهد شد. همچنین، هرگز این پرسش که «اگر از سوی طرف مقابل عمل نشد، چه ...؟» را در ذهن خود پرورش ندهید.
در بیشتر موارد، لازمه ارتباط متقابل، اعتماد متقابل و عملکرد مؤثر به آن است. عمل شما به وظیفه تعیین شده، طرف مقابل را نیز به انجام کاری که مورد توافق قرار گرفته است، ترغیب می کند. البته حتی اگر همسر شما نیز از انجام تعهد، طفره رفت، شما نباید مقابله به مثل کنید؛ چون عمل کردن شما تأثیر خود را خواهد گذاشت. فرض کنید فرزند دلبند شما مریض شده است و باید به درمانگاه منتقل شود. در چنین موقعیتی شما به دنبال تعیین مقصر و واداشتن وی به انتقال فرزندتان به بیمارستان نخواهید بود، بلکه وظیفه خود می دانید که در اسرع وقت، فرزند را به پزشک برسانید. در این موقعیت نیز که رابطه همسران دچار آسیب شده است، هریک باید به وظیفه خود عمل کند و بداند نتیجه بخش خواهد بود. عمل کردن به رفتارهای پسندیده اخلاقی، به رغم بی توجهی به آن از ناحیه طرف مقابل، از جمله مکارم اخلاق است که در تعالیم اسلامی مورد توصیه جدی قرار
ص:38
گرفته است. امام رضا از پیامبر این گونه نقل می کند:
به اخلاق نیک آراسته گردید؛ زیرا خدا به اخلاق نیک مبعوثم فرموده است و از مکارم اخلاق این است که انسان گذشت کند از کسی که به وی ستم نموده و بخشش کند به کسی که او را محروم ساخته و صله کند با کسی که با وی قطع نموده و عیادت کند از کسی که به عیادت وی نمی آید.(1)
پیگیریِ عمل به راهکار مورد توافق و نیز بررسی نتایج حاصله، گام بعدی است که باید برداشته شود. این پیگیری دو فایده کلی دارد؛ اول، اینکه برای تعیین کارآیی راه حل ها در درازمدت، آنها را وارسی می کنید. گاهی انجام یک توافق، واقعاً مشکل را حل نمی کند. از سوی دیگر، پیگیری باعث پاسخ گویی و مسئولیت پذیری می شود. ما بیشتر وقت ها، زمانی ایجاد تغییرات را جدی می گیریم که بدانیم در آینده ای نزدیک ارزیابی می شویم. هنگامی که توافقات شکسته می شوند، همسران نسبت به علاقه صادقانه به یکدیگر و کار گروهی، بی اعتماد، ناامید و یا مأیوس می گردند. توافقات شکسته شده و دلایل آن هرچه زودتر باید بازبینی شوند.(2)
ص:39
در این مرحله باید علاوه بر ارزیابی نتایج مثبت و منفی و دلایل آنها، نقش هریک از طرفین نیز در حصول نتایج مورد بررسی دقیق قرار گیرد.
برخی از همسران در این مرحله فقط کاستی های طرف مقابل را محاسبه می کنند. حال آنکه در تعالیم اسلامی، ارزیابی عملکرد، بسیار مهم است(1) و حتی از محاسبه عیوب دیگران نیز ضروری تر دانسته شده است.(2) مهم اینکه عمل به توافقات، به هر میزان که تحقق پذیرد، باید ما را به ادامه مسیر دلگرم کند و هرگز نباید ملاک موفقیت توافقات را تحقق کامل و صددرصدی آن به شمار آورد؛ همچنان که پس از کشف اشکالات، باید مجدداً برای رفع آنها برنامه ریزی کرده، براساس آن اقدام کرد.
گاه به رغم تلاش طرفین، نتیجه مطلوبی از گفت وگوها حاصل
ص:40
نمی شود و یا به هر دلیل، زوجین خود را به حل تعارض قادر نمی بینند. در این مرحله، نوبت به تشکیل محکمه صلح خانوادگی می رسد.
خداوند متعال درباره کارکرد محکمه صلح خانوادگی می فرماید:
و اگر از جدایی و شکاف میان آن دو [همسر] بیم داشته باشید، یک داور از خانواده شوهر و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید [تا به کار آنان رسیدگی کنند]. اگر این دو داور، تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها کمک می کند؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است [و از نیات همه باخبر است].(1)
این محکمه امتیازاتی دارد که محاکم دیگر فاقد آنند؛ از جمله:
1. در محیط خانوادگی نمی توان فقط با مقیاس خشک قانون و مقررات بی روح گام برداشت؛ بنابراین دستور می دهد که داوران این محکمه کسانی باشند که پیوند خویشاوندی به دو همسر دارند و می توانند عواطف آنان را در مسیر اصلاح تحریک کنند.
2. در محاکم عادی قضایی، طرفین دعوا مجبورند برای دفاع از
ص:41
خود، هرگونه اسراری که دارند، فاش کنند. به طور قطع اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه، اسرار زناشویی خود را فاش سازند، احساسات یکدیگر را چنان جریحه دار می کنند که اگر به اجبار به منزل و خانه بازگردند، دیگر از آن صمیمیت و محبت سابق خبری نخواهد بود.
3. داوران در محاکم معمولی غالباً بی تفاوت اند، در حالی که در محکمه صلح فامیلی، حکمین نهایت کوشش را به خرج می دهند تا صلح و صمیمیت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح، آب رفته به جوی بازگردد.
4. افزون بر موارد پیش گفته، چنین محکمه ای هیچ یک از مشکلات و هزینه های سرسام آور و سرگردانی محاکم معمولی را ندارد.(1)
نکته مهم آنکه در انتخاب داوران باید به عواطف، سوز، آگاهی، رازداری و اصلاح طلبی آنان توجه کرد.
ص:42
برخی مواقع ممکن است حل مسئله نیازمند به کارگیری تدابیر کارشناسی ویژه بوده، از عهده محکمه صلح خانوادگی خارج باشد. در چنین مواردی می توان از ظرفیت کارشناسی خارج از محدوده خانواده نیز استفاده کرد و با مشورت گرفتن از مشاوران متعهد و متخصص در جهت حل مشکل به وجودآمده اقدام کرد. طرفین نباید با اعتماد بیش از حد به توانایی خویش، خود را بی نیاز از مشاوره بدانند؛ زیرا خداوند متعال یکی از ویژگی های مؤمنان را مشورت در امور دانسته،(1) حتی پیامبر خود را به مشورت کردن با مردم مأمور کرده است.(2)
لقمان حکیم، پسرش را این گونه پند می دهد: «به موعظه ملتزم باش و به آن عمل کن؛ چراکه در نزد عاقل، از عسل شیرین تر و نزد سفیه، از بالارفتن پیرمرد بر بلندی دشوارتر است».(3)
عمل به رهنمودهای مشاور، حتی در صورت عمل نکردن همسر به آن، باعث می شود علاوه بر حرکت در مسیر تفاهم، طرف مقابل نیز
ص:43
با ملاحظه نتایج حاصله به شوق آید و به نتایج مشاوره دلگرم شود و به راهنمایی های مشاور عمل کند. شایان ذکر است در مواردی که تعارضات در مراحل ابتدایی باشد، حتی می توان از نظرات مشاور پیش از تشکیل محکمه صلح خانوادگی نیز بهره برد و با به کارگیری راهنمایی های مشاور، ضمن حل تعارضات، از پخش موضوع اختلاف در میان بستگان نیز پیشگیری کرد.
ممکن است با انجام همه گام های پیش گفته، تعارض همچنان باقی بماند. در چنین مواقعی شاید تصور شود تنها راه حل ممکن، جدایی طرفین است؛ ولی از روش تربیتی قرآن کریم استفاده می شود که اگر فرد بتواند نقاط ضعف طرف مقابل را تحمل کند و به رغم نارضایتی از او، با وی به گونه ای نیکو معاشرت نماید، خداوند او را از عنایت ویژه خویش بهره مند خواهد ساخت.
خداوند به آنان که از همسر خود ناخشنودند، می فرماید:
وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ یجْعَلَ اللهُ فیهِ خَیراً کثیراً: و با آنان به طور شایسته رفتار کنید! و اگر از آنها [به جهتی] کراهت داشتید، [فوراً تصمیم به جدایی نگیرید!] چه بسا چیزی خوشایند شما نباشد و خداوند خیر فراوانی در آن قرار
ص:44
می دهد!(1)
برای آنکه ارزش این شکیبایی روشن شود، پیامبر می فرماید:
کسی که بر بدی اخلاق زنش صبر و شکیبایی نماید، خداوند به او پاداشی مانند پاداش حضرت ایوب بر بلا و گرفتاریش عطا فرماید و زنی که بر اخلاق بد شوهر خود شکیبا باشد، خداوند به او مثل پاداش آسیه دختر مزاحم [همسر فرعون] را عطا فرماید.(2)
معاشرت پسندیده پیامبران، امامان و بزرگان با همسرانی که موجبات آزار آنها را فراهم می ساخته اند، الگوی تعامل با همسر ناسازگار در پرتو تعلیمات اسلامی است که البته نتایج درخشانی به همراه دارد.
نقل شده است که بوعلی سینا که آوازه شیخ ابوالحسن خرقانی را شنیده بود، برای ملاقات وی عازم خرقان شد. هنگامی که به منزل شیخ رسید، او به قصد هیزم آوردن رفته بود. پرسید: شیخ کجاست؟ زنش گفت: آن دروغگوی کافر را برای چه می خواهی؟ همچنین، آن زن که منکر
ص:45
شیخ بود، در حق او بسیار جفا کرد و سخنان اهانت آمیز درباره اش گفت.
بوعلی سینا با حالت تعجب، عزم صحرا کرد تا شیخ را ببیند. شیخ را در حالی دید که خرواری هیزم بر شیری نهاده، می آورد. بوعلی سینا پریشان شد و گفت: ای شیخ! این چه حالت است؟
گفت: آری! تا ما بار چنان گرگی نکشیم - یعنی زن - شیری چنین بار ما نکشد.(1)
در صورتی که با انجام مراحل حل تعارض، توفیقی برای رفع اختلاف حاصل نشد و تحمل کاستی های همسر نیز ممکن نبود، شاید چاره کار چیزی جز جدایی همسران نباشد؛ زیرا سازگاری تا جایی جایز است که موجبات ارتکاب گناه را فراهم نسازد؛ ولی دستور اخلاقی قرآن آن است که حتی جدایی زوجین نیز باید به گونه ای اخلاقی و پسندیده صورت پذیرد. آنگاه که به دلیل دنیاطلبی، برخی از همسران پیامبر گلایه و شکوه از ایشان را آغاز نمودند، خداوند متعال در مقام تهدید آنان فرمود: «ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر شما زندگی دنیا
ص:46
و زرق و برق آن را می خواهید، بیایید با هدیه ای شما را بهر ه مند سازم و شما را به طرز نیکویی رها سازم!».(1) رفتار شایسته با همسر، در مواردی که تعارضات اساسی وجود داشته باشد، راه های پیشین مؤثر نیفتد و چاره ای جز طلاق نباشد، از جمله اموری است که در آیات متعدد قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته است.(2)
از اینکه در مرحله نهایی تعارض و اختلاف همسران یعنی طلاق و جدایی، تأکید بر رفتار نیکو و پسندیده شده است، مشخص می شود که قطعاً در مراحل پیشین، رفتار شایسته با همسر از لوازم سبک زندگی اسلامی با همسر به شمار می رود.
در اینجا مراحل ذکرشده در قالب یک مثال در جدولی ارائه می گردد. در صورتی که مرد به دلیل مشکلات اقتصادی توانایی خرید یا اجاره مسکن را نداشته، به سکونت در منزل پدری ناچار باشد و از سوی دیگر، همسرش حاضر به سکونت در آن منزل نباشد، تعارض میان همسران اتفاق می افتد. در چنین موقعیتی، انجام مراحل ذیل توصیه می شود:
ص:47
تصویر
ص:48
تصویر
ص:49
برای حل اختلافات همسران، پیمودن مراحل ذیل شایسته است:
- روشن کردن مسئله؛
- مشخص کردن جزئیات مسئله؛
- جست وجوی راه حل های ممکن؛
- ارزیابی راه حل ها و انتخاب مناسب ترین راه؛
- تقسیم و برنامه ریزی کارها؛
- عمل براساس راه حل برگزیده؛
- پیگیری و محاسبه نتایج؛
- تشکیل محکمه صلح خانوادگی؛
- بهره گیری از مشاوران متعهد و متخصص؛
- معاشرت نیکو با همسر نامطلوب؛
- جدایی پسندیده (در صورت نتیجه بخش نبودن مراحل پیش گفته).
ص:50
1. عباس پسندیده، رضایت زناشویی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث (سازمان چاپ و نشر)، 1391.
2. علی حسین زاده، مهارت های سازگاری، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1388.
3. علی حسین زاده، همسران سازگار، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1391.
4. مجتبی حیدری، هوای فاصله سرد است (خداحافظی با اختلافات خانوادگی)، تنظیم: محمدمهدی عباسی آغوی، قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1391.
5. زهره شیری، مهارت حل تعارض (برای همسران)، تهران: سازمان بهزیستی کشور (اداره کل روابط عمومی)، 1387.
6. نانسی گود، زندگی با همسر کج مدار (راهنمای سازگاری زناشویی برای زنان)، مترجم: فروزنده داورپناه، تهران: جوانه رشد، 1384.
علی اکبر مظاهری، نبرد بی برنده، قم: خادم الرضا، 1389.
ص:51
تصویر
ص:52