تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

می ایستادم و به منظرۀ روبه رو می نگریستم. بعد از آن دشت وسیع، کویری وسیع قرار داشت و بعد از آن کویر، مدینه که شهر آرزوهای من بود.

در کنار منزل من، منزل بزرگ یکی دیگر از اهالی به نام عَمْرِوبن هذاب قرار داشت که او نیز یکی از بازاریان و ثروتمندان بصره به شمار می آمد. مغازه های من و عمرو در بازار نیز در نزدیکی یکدیگر بود. بااین حال، نکتۀ بسیار مهمی وجود داشت که باعث می شد با اینکه در محل زندگی و محل کار، همسایۀ او بودم، سعی کنم که کمترین ارتباط را با او برقرار سازم.

ص:7

هر روز، در مغازه می نشستم و نگاه می کردم به پارچه های رنگارنگ همسایه و خودِ عمرو که در میان آن ها نشسته بود و به غلامان و خادمانش که هر کدامشان از سرزمینی آمده بودند، دستور می داد. در این هنگام با خود می گفتم: ای کاش بتوانم کاری کنم که عمروبن هذاب خودش را از سعادت آخرت محروم نکند.

ص:9

نقش ونگار پارچه، خبر از شامی بودنش نمی دهد.»

عمرو خود را متعجب نشان داد و گفت: «این چه سخنی است؟! شما که باید پارچه های شامی را بشناسید. به این طرح و نقش بنگرید. این دایره های کمانی را در این قسمت ملاحظه بفرمایید...»

مشتری کمی نقش و خطوط پارچه را دید و گفت: «مقدار زیادی از این پارچه می خواهم و قصد دارم برای دختر خود در کوفه بفرستم. می خواهم بهترین در نوع خود باشد.»

عمرو گفت: «به خدا سوگند می خورم که این طور است. این، بهترین پارچۀ شامی در سراسر عراق است و بهتر از آن نمی یابید. از من می شنوید، همه اش را بخرید که دیگر تا سال بعد و کاروان بعدی، نظیرش در بازار دیده نخواهد شد.»

درحالی که با تعجب و حیرت به کیسه های طلایی که به دست عمرو می آمد و طبق های پارچه ای که از مغازه اش بیرون می رفت، نگاه می کردم، حرفی برای گفتن نداشتم. با خود می گفتم که امکان ندارد من بتوانم با مشتریان خود، این گونه صحبت کنم و قسم و سوگند بخورم.

ص:11

تصویر

ص:12

حسن به داخل آمد. به همان سرعت هم دست مرا گرفت و نزد خود نشاند و گفت: «ای محمد، بیا و نزد من بنشین که باید با هم گفت وگو کنیم.»

کنار حسن بن محمد نشستم و پرسیدم: «مگر چه شده؟»

- حتم دارم که همچون من، اخباری به تو رسیده است که نگران کننده است. دامنۀ اختلافات دارد بیشتر می شود. شیعیان در بصره به چند دسته تقسیم شده اند و هر کدام ادعایی دارند. می خواستم بدانم نظر تو در این فقره چیست؟

حالتی متأثر پیدا کرده بودم. گفتم: «آری، شنیده ام و نمی دانم دلیل این اختلاف چیست. ماجرا بسیار واضح است: همان طور که امام در زمان حیات خود فرموده بودند، بعد از ایشان، کار امامت برعهدۀ فرزند بزرگوارشان، علی بن موسی الرضاست و من معترف به علم و دانش و کمالات آن بزرگوارم، همچون آبا و اجداد مطهر و معصومش.»

حسن بن محمد لحظه ای به تفکر نشست و گفت: «عقیدۀ من هم همین است؛ اما شیعیان

ص:14

در اینجا می گویند که نیاز به برهان و دلیل دارند. دوست دارند که نشانه های امامت و براهین صداقت را از او ببینند.»

- می گویی چه کار کنیم؟

- بهتر است به سوی مدینه بروی و از خودِ آن حضرت جویا شوی و به ایشان برسانی که شیعیان پدرشان در بصره، نیاز به حجت و دلیل برای امامت آن بزرگوار دارند.

با این گفته، در خود فرو رفتم. من که بسیار مشتاق زیارت مرقد رسول خداˆ و دیدن فرزند آن بزرگوار بودم، با شنیدن این خبر، در درون خود احساس شادمانی می کردم. این بود که اجابت کردم: «مطلب خوبی گفتی. همینی را که گفتی، انجام می دهم. بگذار روز سوم شهادت امام هم بگذرد و بعد از آن، راهی مدینه خواهم شد.»

حسن بن محمد دستی به شانه ام زد و گفت: «بهتر است عجله کنی و نگذاری که دامنۀ اختلافات بیشتر و بیشتر شود.»

ص:15

مدت ها می شد که او را ندیده بودم. رو به پیرمرد گفتم: «ای عموی بزرگوار، مدت ها بود که شما را زیارت نکرده بودم.»

عموی عمرو دستی به شانۀ من زد و گفت: «آری، امروز به اینجا آمدم و مدتی مهمان برادرزادۀ خود خواهم بود.»

سخن که به اینجا رسید، عمرو رو به من کرد و گفت: «حالا به کجا می روی؟»

پاسخ دادم: «عازم سفر به سمت مدینه ام.»

عموی عمرو نگاهی با حیرت به من انداخت و گفت: «مدینه؟! زمان حج که نیست؟ چرا به سمت حجاز می روی؟»

گفتم: «حتماً می دانید که امام هفتم شیعیان به شهادت رسیده و حالا به قصد زیارت وصیّ ایشان، علی بن موسی الرضا، به مدینه می روم.»

لبخندی روی لب های عمرو نقش بست: «که این طور! برای زیارت ایشان می روی یا

ص:17

می خواهی به ایشان بگویی که دامنۀ اختلافات میان شیعیان پدرشان بالا گرفته است؟ از من می شنوی محمد، به مولایت بگو که دست از این همه ادعای پوچ و واهی بردارد و این قدر فتنه انگیزی نکند.»

هرطور که بود، بر خود مسلط شدم و سعی کردم که با عمرو درگیری لفظی پیدا نکنم. به آرامی گفتم: «اختلاف همیشه در امت رسول خدا وجود داشته و امید است که با پیروی از رسول خدا و خاندان ایشان، این اختلافات حل شود.»

عمرو دستی به شانۀ من زد و گفت: «من هم امیدوارم محمد. اما از زمان رسول خدا که این اختلافات شروع شده، مدت زمان زیادی گذشته و این اختلافات حل که نشده هیچ، هر روز هم بیشتر شده. با این حال، سلام ما را هم به رسول خدا برسان.»

این را که گفت، از او و عمویش خداحافظی کردم.

ص:18

خود مسلط شوم، جلو رفتم و در زدم. خادم خانه در را گشود. درحالی که سعی می کردم حالت متأثرم آشکار نشود، گفتم: «سلام بر تو ای برادر، من محمدبن فضل هاشمی هستم و از بصره می آیم. از شیعیان امام هفتم هستم و حالا می خواهم به زیارت علی بن موسی الرضا† نائل شوم.»

خادم خانه با خوش رویی گفت: «سلام بر شما و خسته نباشید. بفرمایید داخل. بفرمایید.»

خادم مرا به درون خانه دعوت کرد و من هم به سرعت اجابت کرده و داخل شدم. همین که اولین گام را در خانه گذاشتم، حس کردم که گویی در خانۀ خودم هستم. دیگر احساس تأثر و غریبی نمی کردم و کاملاً احساس امنیت و آرامش داشتم.

خادم خانه راه را نشان داد و با کسب اجازه، به اتاقی وارد شدم که حضرت علی بن موسی الرضا† در آنجا تشریف داشتند. دیگر هیچ برهان و دلیلی لازم نبود: با اولین نگاهی که به آن بزرگوار انداختم، هیبت و صولت موسی بن جعفر† و امامت و وصایت رسول اللهˆ در چهرۀ ایشان آشکار بود. سر به زیر انداختم و خدا را به سبب زیارت حجت و ولیّ خود، شکر گفتم.

ص:20

هرچه شما بفرمایید، همان خواهم کرد و همان مطلب را برای اهالی بصره خواهم برد. از شما خواهش می کنم مطلب را برای ما روشن بفرمایید.»

سخنم که به اینجا رسید، امام فرمودند: «خوفی به خود راه نده و بگو که من خودم به بصره می آیم.»

با شنیدن این خبر شادمان شدم و عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما، اگر چنین شود که بسیار عالی است؛ اما... اما چه زمانی به بصره تشریف فرما می شوید؟»

پاسخ حضرت این بود: «مضطرب نباش. سه روز بعد از تو، به بصره خواهم آمد.»

ص:22

تصویر

ص:24

را دیدی یا نه؟»

می دانستم که از اینجا به بعدش را باید کمی احتیاط کنم. این بود که گفتم: «آری، به لطف پروردگار، فرزند رسول خدا را زیارت کردم.»

عمرو کمی بیشتر دقیق شد و پرسید: «پس می داند که شیعیان پدرش در بصره اختلاف دارند. در این زمینه چه گفت؟»

درحالی که نمی خواستم عمرو زیاد به این موضوع توجه نشان بدهد، با حالتی که انگار کاملاً طبیعی است، پاسخ دادم: «فرمودند که خودشان به بصره می آیند.»

توجه عمرو بیشتر جلب شد و گفت: «به بصره می آید؟! چه زمانی به بصره وارد می شود؟»

با همان حالت قبلی پاسخ دادم: «فرمودند که سه روز بعد از آمدن من، به بصره خواهند رسید.»

- مگر می دانست که تو چه زمانی به بصره وارد می شوی؟

- نه.

ص:26

عمرو درحالی که بیشتر حیرت کرده بود، گفت: «پس چگونه وعده داده که سه روز بعد از رسیدن تو به بصره می آید؟!»

سری تکان دادم و گفتم: «جسارت نکردم و چیزی نپرسیدم. بااین حال منتظر آمدن ایشان هستم.»

- چند روز است که به بصره آمده ای؟

- امروز، روز دوم است.

عمرو درحالی که به نقطه ای نامعلوم می نگریست، گفت: «همچون پدرانش چیزی بیشتر از یک دروغ گو نیست...»

تا این را شنیدم، می خواستم مطلبی بگویم که به یاد راه و روش امام هفتم در برخورد با دشمنان و بددهنان افتادم. به همین خاطر، سعی کردم خشم را از خود دور کنم.

«...طبق ادعایی که کرده، فردا باید به بصره بیایند. بااین حال من اخبار کاروان های مسیر

ص:27

بصره و مدینه را می دانم. تا دو هفتۀ دیگر، هیچ کاروانی از این مسیر نخواهد گذشت. از من بشنو، ای همکار بازاری و همسایۀ من: همۀ ادعاهای امامت، مثل همین ادعای آمدن به بصره، چیزی به جز وهم و خیال نیست.»

خود را بی اطلاع نشان دادم و گفتم: «اطلاعی ندارم. با این حال من به فرمودۀ آن بزرگوار ایمان دارم.»

سخن من که به اینجا رسید، عمرو از جایش بلند شد و درحالی که می خواست مغازه را ترک کند، گفت: «امید داشته باش، ای همکار بازاری که دیگر شیعیان نیز همچون تو باشند.»

ص:28

حسن بن محمد هستند. هر که خواستار زیارت ایشان است، به آنجا برود.»

با شنیدن این خبر، خدا را شکر کردم و به سرعت به سمت خانۀ حسن بن محمد به راه افتادم. در دل، به او غبطه می خوردم که چقدر نزد حضرت، صاحب آبروست که آن بزرگوار به خانۀ او وارد شده اند. همچون من، بسیاری از اهالی و شیعیان نیز به سمت خانۀ حسن بن محمد می رفتند. در آستانۀ ورودی به خانه، عمروبن هذاب نیز درحالی که چندی از خادمانش او را همراهی می کردند، به من رسید.

با خوش حالی، گفتمش: «سلام بر تو ای همکار بازاری، می بینی که علی بن موسی الرضا به وعدۀ خود عمل کرد و به بصره آمد.»

عمرو درحالی که زیاد ازجملۀ من خوشش نیامده بود، گفت: «خیلی خوش حال نباش محمد. ماجرا تازه شروع شده است.»

ص:30

حسن بن محمد خود را بی اطلاع نشان داد و گفت: «نمی دانم، فقط امر آن بزرگوار را اجابت کردم.»

سخن که به اینجا رسید، امام شروع به سخن کردند و این چنین فرمودند که: «من علی بن موسی بن جعفر بن محمدبن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب هستم، فرزند رسول خدا. امروز، نماز صبح را با والیِ مدینه در مسجد رسول خدا خواندم و او به من نامۀ خلیفه را نشان داد و با من مشورت کرد. به او نکاتی گفتم و امروز بعدازعصر به نزد او خواهم رفت.»

با این فرمودۀ امام که نشانۀ معجزۀ آن حضرت و دلیل امامتشان بود، صدای صلوات از همه جای مجلس بلند شد و همه به یکدیگر مژده می دادند که وصی موسی بن جعفر را دیده اند.

آن بزرگوار ادامه دادند: «هر که سؤالی دارد، از من بپرسد.»

ص:32

نگاه به مجلس دوختم تا بدانم چه کسی سؤال می پرسد. اما کسی چیزی نپرسید. نگاهم روی حسن بن محمد ماند که قدمی جلو گذاشت و عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا، وجود شما برای همۀ ما شیعیان کفایت می کند و گمان می کنم کسی دیگر سؤالی نداشته باشد. حجت بر همه تمام شده است.»

حضرت رضا در اینجا فرمودند: «هرکه هرچه از آثار نبوت و امامت می خواهد، از من بخواهد تا نشان بدهم.»

ناگهان صدایی همۀ ما را به خود آورد: «من سؤالاتی دارم که مایلم از شما بپرسم و پاسخ شما را بدانم...»

ص:33

متوجه عمروبن هذاب شدم که باز هم قدمی به جلو گذاشت و گفت: «دروغ می گویید!»

از شدت شرم، سر به زیر انداختم. تعدادی که از شیعیان که بسیار رنجیده شده بودند، می خواستند به سمت عمرو بروند که با اشارۀ امام، بر جای خود قرار گرفتند. عمرو لبخندی به طعنه زد و ادامه داد: «چطور است که به این شیعیان ابله خود نشان بدهید. بگذارید یک بار هم به جای شعار و ادعا که در طول سال ها به آن اشتغال داشته اید، یک بار هم عمل کنید. بگذارید همه ببینیم که شما همان طور که ادعا می کنید، هستید یا نه. خب، من در اینجا چهار خادم دارم: یکی از آنان رومی است، یکی ایرانی، یکی هندی و یکی ترک. حال که شما می توانید به هر زبان و لغتی سخن بگویید، بفرمایید و با این خادمان من گفت وگو کنید.»

سپس اشاره ای به خادمان کرد که جلو بیایند. هر چهار خادم جلو آمدند و در وسط مجلس ایستادند. نگاه من و حسن بن محمد به هم افتاد. سپس، هر دو متوجه امام شدیم. همۀ حاضران در مجلس نیز نگاه از حضرت برنمی داشتند.

ص:35

ناگهان در مقابل دید گان حیرت زدۀ عمروبن هذاب و همۀ ما، امام لب به سخن گشودند و با زبان هندی، شروع به سخن با خادم هندو کردند. هیچ کدام از ما زبان هندی نمی دانستیم و همه با تعجب و حیرت به امام و خادم می نگریستیم. خادم هندی که از شنیدن صدای امام به زبان هندی، بسیار ذوق زده شده بود، با شعف و شادمانی بسیاری با آن بزرگوار سخن می گفت. همین که قدری صحبت کردند، خادم هندی رو به همه کرد و گفت: «قسم یاد می کنم به خدا که علی بن موسی الرضا از من که زبان مادری ام هندی است، به لغت و زبان ما آگاه تر است.»

امام رو به خادم ایرانی کردند و با زبان فارسی، شروع به تکلم نمودند. من و حسن بن محمد حتی نمی توانستیم پلک بزنیم، چه برسد که بخواهیم حرفی بزنیم! متوجه عمروبن هذاب شدم و او را با حالتی دگرگون یافتم که نمی توانست آنچه می دید، باور کند. حاضران و شیعیان در مجلس نیز با لبخند و شادمانی به امام نگاه کردند. سخن امام که با خادم ایرانی

ص:36

تمام شد، او نیز همچون خادم هندو رو به همه گفت: «علی بن موسی الرضا بهتر از من و یارانم به زبان فارسی سخن می گوید.»

حضرت در اینجا خادم ترک را خطاب کرد و به زبان ترکی به تکلم پرداخت. لحظاتی از گفت وگو میانشان گذشت که خادم ترک هم گفت: «علی بن موسی الرضا بهتر از من به زبان ما آگاه است.» این گفت وگو با خادم رومی نیز همین گونه ادامه یافت...

ص:37

تصویر

ص:38

امام پیش قدمی کردند: «پس بگذار به تو از اخباری بگویم. من تو را خبر می دهم که به زودی یکی از ارحام خود را از دست خواهی داد. حال، آیا مرا تصدیق می کنی؟»

ابن هذاب این بار پاسخ داد: «نه، نخواهم کرد؛ زیرا کسی از غیب خبر ندارد به جز خداوند. حالا دیگر کارَت به جایی رسیده که ادعای علم غیب می کنی؟ شما و پدرانتان بابت این ادعاها، از دین خارج شده اید. بهتر است توبه کنید و به راه خدا بازگردید.»

امام در اینجا فرمودند: «مگر خداوند نفرموده است که او دانای غیب است و کسی را بر غیب خود آگاه نمی کند، مگر پیامبری را که بپسندد که از پیشِ رو و پشت سرش مراقبانی گسیل می دارد. رسول خدا مورد رضایت خداست و ما هم ورثۀ رسول خدا هستیم. خدا ما را از آن آگاه کرده است و ما گذشته و آینده را تا قیامت می دانیم. این اتفاق که به تو گفتم، پنج روز بعد خواهد افتاد. اگر اتفاق نیفتاد که هیچ، ولی اگر اتفاق افتاد، تو به رسول خدا بد کرده ای.»

ص:40

دیگر کسی در مجلس چیزی نمی گفت. حتی عمروبن هذاب هم دیگر کلامی نگفت.

امام ادامه دادند: «خبری دیگر به تو می دهم که تو به زودی بینایی چشم هایت را از دست خواهی داد.»

به ناگه دیدم که چهارستون بدن عمرو به لرزه افتاد و قدمی به عقب گذاشت. من مانده بودم که چه کنم و نمی توانستم هم کاری انجام بدهم. حسن بن محمد نیز احوالی همچون من داشت.

امام دوباره ادامه دادند: «و نیز به تو خبر می دهم که به زودی قسم دروغ خواهی خورد و به بیماری برص دچار می شوی.»

این را که گفتند، عمروبن هذاب نعره ای زد و به زمین افتاد.

ص:41

16.نابینایی

چند روزی گذر کرد. عمروبن هذاب هنوز به بازار و مغازۀ خود نیامده بود. آن روز که حدود یک هفته از درگذشت عمویش می گذشت، در مغازه نشسته بودم که ناگهان دیدم بازار شلوغ شد و به هم ریخت. همه با بهت و حیرت به سویی نگاه می کردند. من نیز از مغازه بیرون آمدم و با صحنه ای روبه رو شدم که نمی توانستم باور کنم: «نه، خدایا...»

نمی توانستم باور کنم. عمروبن هذاب در بازار بود، اما دستش در دست یکی از خادمانش قرار داشت. انگار که نمی توانست جایی را ببیند و... و نابینا شده بود. آری، نابینا. همه راه را باز کردند تا خادم، عمروبن هذاب را به مغازه اش برساند. خادمان مغازه را باز کردند و یکی از

ص:44

همان خادمان، شروع به بازکردن طبق های پارچه کرد.

نمی توانستم آنچه می بینم، باور کنم. می دیدم که عمروبن هذاب با اینکه نابینا شده است، می داند که نگاه همه در بازار به سمت اوست. به همین دلیل صلاح بر این دیدم که به نزدش نروم و او را به حال خود رها کنم.

ص:45

مشتری دستی به پارچه کشید و گفت: «شما که نمی توانید ببینید ای عمروبن هذاب. این پارچه، پارچۀ شامی نیست.»

عمرو با شنیدن این سخن برافروخته شد و گفت: «این چه سخنی است؟ من نابینا شده ام؛ ولی سی سال است که با پارچه سروکار دارم.»

این را گفت و درحالی که به پارچه دست می کشید، ادامه داد: «لمس کن این پارچه را. ظرافتش که نیازی به دیدن ندارد. این پارچه یکی از بهترین پارچه های شامی است که تابه حال دیده شده است.»

- این پارچه را برای عروسی دخترم می خواهم. حتماً باید شامی باشد.

- به خدا سوگند یادم می کنم که این پارچه شامی است. شک به خود راه نده.

مشتریان دیگری هم آمدند و مغازه شلوغ شد. این بود که ترجیح دادم به سمت عمرو نروم و این مطلب را به روز دیگری واگذار کنم

ص:47

تصویر

ص:48

بسیار خوب و پسندیده بود و به همین خاطر به خانۀ او رفتیم. در زدیم و خادم خانه، در را گشود. هر دو سلام کردیم و من گفتم: «ما برای عیادتِ عمرو آمده ایم. خواب است یا بیدار؟»

ناگهان دیدم که خادم سر به زیر گرفت و چیزی نگفت. نگاهی میان من و حسن بن محمد ردوبدل شد و دوباره رو به خادم گفتم: «چه شده؟ اتفاقی افتاده است؟ چرا چیزی نمی گویی؟»

ص:50

اما عمروبن هذاب دست بردار نبود. با دست اشاره می کرد که جلوتر بیایم تا مطلبی بگوید. به حسن بن محمد نگاه کردم و وقتی که او اجازه داد، جلوتر رفتم و گفتم: «چه شده؟ برای من سخت است که تو را در این وضعیت ببینم. چقدر به تو گفتم که این راه را ادامه نده.»

عمروبن هذاب مرا کمی بیشتر به خودش نزدیک کرد و درحالی که به سختی می توانست سخن بگوید، زمزمه کرد: «حق با علی بن موسی الرضاست. من می دانستم که حقیقت را می گوید، اما کتمان کردم. خدا مرا ببخشاید. هرچه بر سر من آمده، تقصیرش متوجه خود من است.»

این را گفت و درحالی که می گریست، نفس هایش به شماره افتاد. درحالی که حالتی گریان پیدا کرده بودم، به حسن بن محمد نگریستم که او نیز همچون من ناراحت بود.

آری، این سرنوشت کسانی خواهد بود که خورشید را ببینند و حجت و دلیل و برهان بر آنان تمام شود؛ اما باز هم لجاجت کنند و نپذیرند.

ص:52