تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

کیفر های دنیوی و اخروی و همچنین، پاداش های نیک در این جهان و جهان دیگر، ثمرۀ اعمال و رفتار انسان است. گویی بهشت و جهنم، انبار کالا و صندوق پس انداز انسان است و آدمی آن را از کالاها و ارز های معتبر یا بی ارزش پر می کند. در دیوان منسوب به امام علی† چنین آمده است:

یا من بدنیا اشتغل *** قد غرّهُ طول الأمل

الموت یأتی بغتة *** و القبر صندوق العمل(1)

ترجمه:

ای کسی که به دنیا مشغول شده ای*** آرزو های طولانی تو را فریب داده است

مرگ ناگهان فرا می رسد *** و قبر صندوق اعمال انسان است

انسان، عینِ اعمال یا ثمره و دستاورد رفتار خویش را در قیامت می بیند. ریز و درشت آن

ص:8

اعمال را نیز مشاهده می کند و به تناسب آن، از نعمت ها یا کیفر های الهی بهره مند می شود. قرآن در آیات فراوان بر این حقیقت تأکید کرده است:«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا یَرَهُ.» (= پس هرکس ذر ه ای کار نیک کند، آن را می بیند و هرکس ذر ه ای کار بد انجام دهد، آن را مشاهده می کند.)(1)

امیرمؤمنان† فرموده اند: «رفتار بندگان خدا در دنیا، در آخرت دربرابر دیدگان ایشان است.»(2) جهنم و عذاب های آن، ثمرۀ عملکرد انسان و کاشته های او در این دنیاست. ازاین رو، گلایه از خدا و نظام الهی و اعتراض به وجود جهنم معنایی ندارد؛ زیرا اگر جهنم بد است، خود در پیدایش آن، نقش اصلی را ایفا کرده ایم و اگر بهشت خوب و دلپذیر است، مولود و محصول کردار خود انسان هاست. مولانا جلال الدین بلخی، در ترسیم جهانِ دیگر و اینکه آن

ص:9

جهان، بازتاب اندیشه و اعمال خودِ انسان است، چنین می گوید:

این جهان کوه است و فعل ما نِدا *** سوی ما آید نداها را صدا

زآنچه می بافی همه روزه بپوش *** زآنچه می کاری همه روزه بنوش

گر ز خاری خسته ای خود کِشته ای *** ور حریر و قزدری(1) خود رشته ای

این سخن های چو مار و کژدمت مار و کژدم می شود گیرد دُمت

دارد. درحقیقت، کلید آسایش و عذاب در دستان خودِ انسان است. حال، پرسش این است که چرا خداوند جهنم را آفریده است؟ او که به عبادات ما نیاز ندارد و اعمال زشت ما به او زیانی نمی رساند. پاسخ این پرسش روشن است:

برای خداوند ضرری ندارد؛ ولی به بندگان و آفریدگان او ضربه می زند و مانع حرکت بندگان در مسیر الهی می شود و رهزنیِ راه خداست. به علاوه، آفرینش جهنم، نوعی رحمت الهی است که بندگان از بیم آن، راه بهتر را برگزینند و دیگران را از دستیابی به الطاف و نعمت های الهی بازندارند. در کتاب المحجة البیضا فیض کاشانی آمده است: خَلَقَ اللَّهُ تَعَالَی جهنم مِنْ فَضْلِ رَحْمَتِهِ سَوْطًا یَسُوقُ اللَّهُ بِهِ عِبَادَهُ اِلَی الْجَنَّة. (= خداوند متعال دوزخ را از فزونی رحمت خویش آفرید تا تازیانه ای باشد برای اینکه بندگانش را به سوی بهشت براند.)(1)

ص:11

به معنای آتش برزخ و 25بار به معنای آتش دنیا.(1) واژۀ نار در احادیث فراوانی نیز به معنای جهنم و آتش دوزخ است.

سختیِ آن آمده است: «وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَه. نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَه. الَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَه.» (= و تو چه می دانی حطمه چیست، آتش برافروختۀ خداست که بر قلب ها سرک می کشد.)(1) گویی این آتش تا اعماق دل نفوذ می کند و نه تنها جسم و ظاهر را می سوزاند، بلکه پاره های آتش، یکدیگر را خُرد و تا اعماق وجود دوزخیان نفوذ می کند.

برخی روایات، غیّ و اثام را دو چاه در اعماق جهنم دانسته اند.(1)

توضیح: جهنم ابعاد مختلفی همچون سوزندگی، زندان وارگی، افروختگی، گودال بودن، درهم کوبندگی و... دارد و شاید هریک از نام های جهنم، نشان دهندۀ یکی از ویژگی های آن باشد. احتمال دیگر این است که این نام ها اشاره ای به طبقات دوزخ باشد. در حدیثی از امیرمؤمنان، علی†، چنین آمده است: «جهنم هفت باب دارد. بعضی از این باب ها بالای بعضی دیگر است.» حضرت برای نشان دادن، دستان خود را روی یکدیگر گذاشتند و فرمودند: «این چنین. خداوند بخش های بهشت را هم سطح و هم عرض قرار داد؛ ولی برخی طبقات جهنم را روی برخی دیگر چیده است. پایین ترین جایگاه آن جهنم است که لظی روی آن، حطمه بالای لظی، سقر بر فراز حطمه، جحیم بر بالای سقر، سعیر بر بالای حجیم

ص:16

و هاویه روی سعیر قرار دارد.»(1)

ممکن است این نام ها برای اشاره به در های هفت گانۀ دوزخ باشد. در آیۀ 44 سورۀ حجر آمده است که جهنم هفت در دارد. در برخی احادیث، این نام ها را نام نقاط متفاوت جهنم می دانند. برخی از آن ها عنوان کلی دوزخ و برخی هم نام درّه ها یا سیاه چال های خاص در جهنم است.(2)

کافران را گرفته است.)(1) دوزخ و بهشت با انسان فاصلۀ چندانی ندارد؛ گویی دورتادور انسان، دوزخ و بهشت است و اگر به فرمان الهی، هم اکنون نیز پرده کنار رود، انسان دوزخ و بهشت را مشاهده می کند. خداوند در آیات 34تا41 سورۀ نازعات می فرماید: «وقتی زمان بزرگ ترین حادثه (طامّة الکبری) فرا رسد، در آن روز، انسان عملکرد خویش را به یاد خواهد آورد و دوزخ برای آنان که می بینند، آشکار می شود؛ پس هرکس طغیان کرد و زندگانی دنیا را برگزید، به راستی، دوزخ جایگاه اوست و اما هرکس از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوس باز دارد، به راستی، بهشت جایگاه اوست.»

ص:18

باشد، هرگز از آن رهایی نمی یابد. این آتش، سرای جبّاران و سرکشان بیدادگر است و جایگاه هر سنگ دل درشت خوی و هر مغروری که فخرفروشی کند.»(1)

رسول گرامیˆ دربارۀ عظمت بهشت و خطر بزرگ دوزخ چنین فرموده اند: «اگر قطره ای از بهشت با شما در دنیا بود، کلّ عالم را برای شما شیرین می ساخت و اگر قطره ای از جهنم با شما در دنیا بود، دنیای شما را پلید و منفور می کرد.»(2) هر نعمت، دربرابر بهشت، کوچک و هر بلا، دربرابر آتش جهنم، ناچیز است.

از امام باقر† نقل است که وقتی پیامبر اکرمˆ به آسمان ها رفتند، زمانی که به هریک از مخلوقات الهی می رسیدند، با چهره ای باز و با شادی و محبت با ایشان رفتار می کردند؛ تا اینکه به کسی رسیدند که چهر ه ای درهم و عبوس داشت و با ایشان سخن نگفت. حضرت از

ص:20

جبرائیل پرسیدند: «این کیست که همچون دیگران، با شادی و محبت رفتار نکرد؟» جبرائیل گفت: «این مالک نگهبان دوزخ است و خداوند او را چنین آفریده است.» حضرت فرمودند: «دوست دارم آتش جهنم را به من نشان دهد.» جبرائیل به او گفت: «ایشان محمّد، رسول خداست و تقاضا کرده است که آتش جهنم را به ایشان بنمایی.» مالک، گروهی را از دوزخ بیرون آورد و پیامبرˆ با دیدن آنان، تا روز مرگ خویش دیگر با صدای بلند نخندیدند.(1)

تا زمانی که انسان از خطر بزرگی همچون جهنم عبور نکند، جایی برای شادی و خندیدن و آرامش نیست. همۀ دغدغۀ انسان باید اطمینان از مصونیت دربرابر عذاب الهی و دستیابی به بهشت و نعمت های جاودانۀ آن باشد.

امیرمؤمنان، علی†، هشدار می دهند: فَاحْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِیدٌ وَ حَرُّهَا شَدِیدٌ وَ عذابُها جَدِیدٌ

ص:21

دارٌ لَیْسَ فِیهَا رَحْمَة وَ لَا تُسْمَعُ فِیهَا دَعْوَة وَ لَا تُفَرَّجُ فِیهَا کُرْبَة. (= بترسید از آتشی که ژرفایش ناپیدا و گرمایش سخت و عذابش تازه است؛ سرایی که در آن رحمت نیست، هیچ فریاد و تقاضایی در آن شنیده نمی شود و اندوه آن برطرف نمی شود.)(1) ترسیم قرآن و اهل بیت‰ از سیمای دوزخ، به راستی برای بیداری از خواب غفلت و اصلاح رفتار و گفتار ما کافی است.

در قرآن، به اجمال، دربارۀ اوضاع جهنم آمده است: )بِئْسَ الْمَصِیر.( (= بد جایگاهی است.)(2) «وَ بِئْسَ مَثْوَی الظَّالِمین.» (= جایگاه ظالمان بد جایی است.)(3) «لَبِئْسَ الْمِهاد.» (= به راستی بد قرارگاهی است.)(4) «ساءَتْ مَصیراً.» (= بد پایانی است.)(5)

ص:22

گاه، بر بی بهره ماندن از نعمت های الهی در آخرت، گفت وگونکردن خدا با دوزخیان، نظرنیفکندن خدا بر ایشان و پاک نشدن عذاب الیم از آنان، به عنوان کیفر الهی تأکید شده است.(1) گاه، به سوختن مداوم و روییدن پوست جدید و تجدید عذاب اهل دوزخ اشاره شده است.(2) گاه، از کاهش نیافتن شکنجه ها و اندوه ها، باقی ماندن در آتش، لعنت خدا و ملائکه و مردم بر دوزخیان سخن گفته است.(3) هریک از تعبیر های قرآن، دربارۀ عذاب های دوزخ، گوشه ای از عذاب را نشان می دهد. واژه هایی همچون عذاب الیم، عذاب غلیظ، عذاب خزی، عذاب مهین، عذاب عظیم، عذاب حریق، عذاب مقیم، عذاب شدید، عذاب سموم، عذاب الله، سوء العذاب، اشدّالعذاب و عذاب اکبر، ازجمله عبارت های قرآنی و هشدار های آسمانی دربارۀ دوزخ است.

ص:23

تصویر

ص:24

می دانم می دانستید، سر به صحرا می نهادید و خاک بر سرتان می ریختید.»(1)

در دعای قنوت، بندگان صالح خدا همیشه تکرار می کنند: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَة وَ فِی الْآخِرَة حَسَنَة وَ قِنا عَذابَ النَّارِ.» (= پروردگارا، در دنیا و آخرت به ما حسنه عطا کن و از عذاب آتش ما را نگه دار.)(2) در دعای معروف مجیر که در مفاتیح آمده است، ائمۀ معصوم‰ این جمله را 88بار تکرار کرده اند: اَجِرْنا مِنَ النّارِ یا مُجیرُ. (= ای پناه بخش، ما را در سایۀ خویش، از آتش پناه بخش.) امام رضا† این گونه با خدا نجوا می کردند: اللهمّ اَجرنی من عذابک و من سَخطک. (= بارالها، ما را از عذاب و خشم خود، در امان بدار.)(3)

ص:26

خدا بر ستمکاران!»

بر درِ چهارم، این سه جمله بود: «خدا خوار و ذلیل کند کسی را که اسلام را خوار می کند. خدا خوار کند کسی را که اهل بیت پیامبر را خوار می کند. خدا لعنت کند آن کس را که به ستمگران، در ستم کردن به مخلوقان، یاری می رسانَد.»

بر درِ پنجم، این سه جمله بود: «پیروی از هوس مکن؛ زیرا هوس، از ایمان به دور است. سخن بیهوده و بسیار مگو؛ چراکه از رحمت خدای بزرگ نومید می شوی و یاور ستمگران مباش.»

بر درِ ششم، این سه جمله بود: «من بر شب زنده داران، حرام هستم. من بر صدقه دهندگان، حرام هستم. من بر روزه گیران، حرام هستم.»

بر درِ هفتم، این سه جمله بود: «به حساب خود برسید، پیش از آنکه به حساب شما برسند. خویشتن را سرزنش کنید، پیش از آنکه سرزنش شوید. خدای را بخوانید، پیش از

ص:28

آنکه نزد او بیایید و دیگر توان خواندنش را نداشته باشید.»

امام زین العابدین† فرموده اند: آتش، هفت در دارد که از یک درِ آن، فرعون و هامان و قارون وارد می شوند. از درِ دیگر، مشرکان و کافرانی داخل می شوند که چشم بر هم زدنی به خدا ایمان نیاورده اند. از دری دیگر، بنی امیّه داخل می شوند. این در به لظی موسوم و مختصّ آنان است و کسی دیگر با آنان از آن در وارد نمی شود. دو در دیگر، درِ آتشِ زبانه زننده است: باب سقر و درِ دوزخ. ششمی، درِ سیاه چال که تا عمق آن، هفتاد سال راه است و هربار که پس از هفتاد سال درِ آن فرو افتد، چنان فَورانی می کند که آنان را دوباره به بالا پرتاب می کند و این نیز هفتاد سال طول می کشد تا به بالای سیاه چال برسند؛ سپس بار دیگر در آن فرو می افتند و باز هفتاد سال طول می کشد تا به قعر آن برسند و پیوسته و همیشه چنین خواهند بود و در این حالت، تا ابد می مانند. از درِ دیگر که درِ هفتم است، دشمنان ما و کسانی داخل می شوند که با ما می جنگند و نیز کسانی که تنهایمان می گذارند. این،

ص:29

بزرگ ترین و سوزان ترین درِ جهنم است.(1)

اهل بیت نبوی‰، بیعت شکنی با امام حق، جنگ با امام علی†، عبادت طاغوت، نافرمانی خدا و سول خداˆ، گناهان زیاد، شهادت دروغ، کشتن مؤمن، سوگند دروغ برای گرفتن حق مسلمان، فجور و کج رَوی، سنگ دلی، مال اندوزی، برتری دادن دنیا بر آخرت، خوردن مال یتیم، حرام خواری، رباخواری، فرار از میدان جهاد، ترک نماز، پیروی از شهوات، پنهان کردن علوم و احکام کتب آسمانی، فتوا دادن بدون آگاهی، تهمت زدن به زنان پاک دامن، دروغ گویی، ریاکاری، بداخلاقی، بخل ورزی، یادگیری علوم دینی برای اهداف دنیوی، ناسپاسی، خشم و غضب بیجا، آزمندی و دنیادوستی بیش از حد، می خوارگی، دزدی، همکاری با ستمگران، پیمان شکنی با امام عادل، فریب و تحقیر مؤمن و دشمنی با او، خیانت در امانت، ارعاب و آزار مردم، سخن چینی، غیبت از مسلمان، تهمت، ناسزاگویی، سرزنش مردم و عیب جویی از آنان، خودداری از تأمین نیاز مؤمن، آرایش برای غیرهمسر، سوگند دروغ، قهر کردن با برادر دینی، مهارنکردن زبان، گوش دادن به غنا و آواز های حرام، گدایی در وقت بی نیازی، عمل نکردن

ص:31

به دانش، طعام ندادن به نیازمندان، هرزه سخنی و یاوه گویی، دروغ شمردن قیامت، بدحجابی، انجام دادن ورزش های حرام، آزار والدین، شهرت طلبی، ستم به دانش آموزان، خریدوفروش با قسم دروغ، خیانت در ارائۀ نظر مشورتی، کشتن بی گناهان، طرف داری از پیشوایان باطل، شرک به خدا، بی غیرتی در موضوعات ناموسی، زناکاری، خودارضایی، هم جنس گرایی، حسادت، تعصّب بیجا و آزار همسایگان.

مؤلفه های یادشده همگی عامل دوزخی شدن است و با تکرار برخی گناهان بزرگ و کبیره و برخی گناهان کوچک تر، انسان وارد جهنم می شود. برخی از این عوامل، در شمار عقاید باطل و برخی جزو اخلاق ناپسند و برخی دیگر، در شمار رفتار و گفتار حرام و نارواست. بعضی عناوین این فهرست، کلّی و بعضی جزئی تر و زیرمجموعۀ عناوین کلّی است. اندیشه ها، باورها، رفتارها، گفتارها، موضع گیری ها، حمایت ها، فرمان بَری ها و مخالفت هایی که دروازۀ جهنم را به روی انسان می گشاید و گاه، او را تا اعماق دوزخ هدایت می کند، فراوان و متنوع

ص:32

است. این مؤلفه ها هر روز با یک نام و نشان ظاهر می شود. فقط در سایۀ استمداد از خدا و اولیای او و تلاش برای دوری از گناهان و انجام واجبات، می توان از آن ها ر هایی یافت.

از منکر کند.» سپس رسول خداˆ این آیه را تلاوت کردند:(1) «وَ یَقْتُلُونَ الَّذینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ.» (= قاتلانِ عدالت خواهان را به عذابی دردناک بشارت ده.)(2)

امیرمؤمنان، علی†، فرموده اند: «کسی در قیامت سخت ترین کیفر را خواهد داشت که به قضای الهی ناخشنود باشد.»(3) در برخی روایات، شدیدترین عذاب را از آنِ کسی دانسته اند که دربرابر نیکی، بدی کند و در برخی احادیث، روابط جنسی حرام را سبب بدترین عذاب معرفی کرده اند.(4)

ص:34

تصویر

ص:38

- حرارت آتش دنیا یک هفتادم حرارت آتش جهنم است.(1)

- اگر در جایگاهی، صد هزار نفر یا بیشتر از آن باشند و یکی از دوزخیان در آن نفس بکشد، از حرارت آن، تمام جایگاه با همۀ اهل آن می سوزد.(2)

- هزار سال در آتش دوزخ دمیده اند تا سرخ شده است. هزار سال دیگر دمیده اند تا سفید شده است و هزار سال دیگر به آن حرارت داده اند تا سیاه شده است؛ بنابراین آتش جهنم، سیاه و ظلمانی است و چنین درجه حرارتی دارد.(3)

- سراپردۀ جهنم چهار دیوار دارد که ضخامت هر دیوار، به اندازۀ چهل سال راه است.(4)

ص:39

- دوزخیان گرفتار بادی سوزان و سمّی و آبی جوشان و سایه ای از دود هستند که نه خنکی دارد و نه با احترام و خوشی توأم است.(1)

- برای آنان که به خدا کفر می ورزند، جامه هایی از آتش بریده اند و از بالای سرشان، آب جوشان فرو می ریزد. آنچه در درون دارند، با پوستشان گداخته می شود و بر سر آنان، گرز هایی آهنین است. هر وقت بخواهند از آن بیرون روند، به آن بازگردانده می شوند و گفته می شود آتش سوزان را بچشید.(2) دوزخیان، گرفتار زنجیرها و کُنده ها و شرارۀ آتش اند.(3)

- در جهنم، مارها و عقرب هایی وجود دارد که همچون گردن شتران و اَستران، قطور و

ص:40

بلند هستند و آثار هر گزِش آن ها تا چهل سال به جا می ماند.(1)

- جهنم سگ هایی از آتش، درندگانی از آتش، چنگک هایی از آتش و شمشیر هایی از آتش دارد.(2)

- از لبۀ جهنم تا عمق آن، در حدود هفتاد سال فاصله است.(3) از رسول گرامیˆ نقل می کنند: «اگر سنگی در جهنم پرت کنند، هفتاد سال طول می کشد تا به قعر آن برسد.» امیرمؤمنان، علی†، در نهج البلاغه فرموده اند: «بزرگ ترین بلای آنجا (آخرت)، فرودآمدن در آب جوشان و درافتادن در جهنم سوزان و شعله های آتش و خروش صدای آن است. آتش، نه دمی فروکش می کند تا آسودگی بخشد و نه رها می کند تا رنج پایان پذیرد. نه نیرویی

ص:41

است که مانع عذاب شود، نه مرگی است که یک باره تمام شود و نه چرتی است که آرامش اندک فراهم کند؛ بلکه با انواع مرگ ها و عذاب ساعت ها و لحظه ها سپری می شود. از آن به خدا پناه می بریم!»(1)

در آیه های 35و36 سورۀ الرحمن آمده است: «بر سر شما دوزخیان (انس و جن)، گدازه های آتش و مس مذاب فرو می بارد و کسی توان یاری رساندن به شما را ندارد.»(2) در سورۀ مرسلات می خوانیم: «إِنَّها تَرْمی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ کَأَنَّهُ جِمالَتٌ صُفْرٌ.» (= دوزخ شعله هایی به بلندای قصر و به رنگ شتران زردموی برمی افکند.)(3)

در ادامه، به دو حدیث شریف نبوی اشاره می کنیم که گوشه ای از سیمای دوزخ را نشان می دهد:

ص:42

انس می گوید: رسول خداˆ فرمودند: «در جهنم درّ ه ای است که دوزخیان هر روز، هفتادهزار بار، از آن فریادخواهی می کنند. در آن درّه، خانه ای از آتش قرار دارد. در آن خانه، چاهی از آتش است. در آن چاه، تابوتی آتشین است و در آن تابوت، ماری با هزار سر وجود دارد. در هر سر آن مار، هزار دهان و در هر دهان، ده هزار نیش است. هر نیشی هزار ذراع (گز) است.» گفتم: «ای رسول خدا، این عذاب برای چه کسانی است؟» فرمودند: «این عذاب برای قرآن شناسانی است که شراب بنوشند.»(1)

رسول خداˆ فرموده اند: روزی جبرائیل نزدم آمد و رنگش دگرگون بود. گفتم: «ای جبرائیل، چرا تو را رنگ پریده می بینم؟» گفت: «به جهنم نگریستم. درّ ه ای دیدم که جوشان بود. به مالک (نگهبان دوزخ) گفتم: اینجا از آنِ کیست؟ مالک گفت: برای سه گروه است:

ص:43

1. احتکارگران ارزاق عمومی؛ 2. شراب خواران همیشگی؛ 3. کسانی که بین زنان و مردان زناکار دلّالی می کنند.»(1)

در این دنیا، خوردن و آشامیدن و بهره مندی از انواع غذاها و نوشیدنی ها و میوه ها جزو نیازها و لذت های انسان ها و حیوانات زنده محسوب می شود. در بهشت و دوزخ نیز خوردن و آشامیدن تعطیل نمی شود؛ اما نوشیدنی ها و خوراکی های بهشت و جهنم ویژگی هایی دیگر دارد. نوشیدنی ها و غذا های دوزخ، نوعی ابزار تشدید عذاب و شکنجه است. در ادامه، به چند نمونه از آن ها اشاره می کنیم.

ص:44

هر جبّار و لجوجی نومید و نابود شد. جهنم فرا روی اوست و باز آب صدید به او می نوشانند. فرو می دهد؛ ولی گوارای وجودش نیست و مرگ از هر سو به او می تازد؛ ولی نمی میرد و پس از آن، عذابی سنگین در پیش دارد.»(1)

غساق نام دارد. پیامبر گرامیˆ دربارۀ غسلین فرموده اند: «اگر سطلی از غسلین در مشرق زمین بریزد، کاسۀ سر مغرب نشینان به جوش می آید.»(1) ابوسعید خدری، دربارۀ نوشیدنی غساق، از پیامبر گرامیˆ روایت می کند که فرمودند: «اگر سطلی از آن در دنیا بریزد، جن و انس تاب تحمّل آن را ندارند.»(2)

از آب های جهنم، گاه با عنوان نهر غوصَه یاد کرده اند؛ نهری که آب آن از چرکابۀ فرج زنان روسپی است. گاه نیز با نام عین آنیه (چشمۀ داغ)، طینت خبال، صدید و زردابۀ بدن دوزخیان از آن یاد کرده اند. داغی، پلیدی، بدبویی و سوزندگی گوشت، پوست، ظاهر و باطن انسان از ویژگی های این نوشیدنی جهنمی است. جالب آن است که رسول گرامیˆ فرموده اند: «هرکس در حال مرگ، اثری از شراب خواری در وجود او باشد، خداوند با این

ص:47

نوشیدنی پذیرای او خواهد بود.»(1)

می رویَد و میوه اش همچون کلّۀ شیطان هاست. دوزخیان، به ناچار، از آن می خورند و شکم خود را از آن پر می کنند.»(1) از رسول خداˆ نقل است: «اگر قطر ه ای از زقوم در دنیا بچکد، زندگی تمام زمینیان را تباه می کند. حالِ کسی که از آن بخورد چگونه خواهد بود!»(2)

تصویر

ص:50

کرده است.(1) ایمان به خدا بزرگ ترین مانع دربرابر دوزخ است. ازنظر اعتقادی، ایمان و از دیدگاه عملی، جهاد و تقوا از موانع مهم رفتن به جهنم است. خداوند در آیۀ 10و11 سورۀ صف چنین می فرماید: «یا ایّها الذین آمنوا، هل ادّلکم علی تجارهٍ تنجیکم من عذاب الیم * تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم، ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون.» (= ای کسانی که ایمان آورده اید، آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که از عذاب دردناک نجاتتان بخشد؟ به خداوند و رسول او ایمان آورید و با اموال و جانتان در راه خدا جهاد کنید. این برای شما بهتر است؛ اگر بدانید.» براساس این آیات، ایمان به خدا، ایمان به پیامبر خدا، جهاد مالی در راه خدا و جهاد جانی در راه خدا چهار شرط نجات از عذاب الیم (جهنم) است.

در حدیث شریف نبوی آمده است که هیچ کس لا اله اِلّا الله و محمّد رسول الله را با صداقت

ص:51

قلبی نمی گوید؛ مگر اینکه خداوند، آتش جهنم را بر او حرام می کند.(1)

براساس آیات و روایات، مؤلفه های زیر مانع دوزخی شدن انسان می شود:

ایمان به خدا و قیامت و پیامبران الهی، جهاد مالی و جانی در راه خدا، گفتن صادقانۀ شهادتین، پذیرش ولایت رسول خداˆ و اهل بیت آن بزرگوار، تقوا، توبه، یاد خدا، خوف از خدا، گریستن از خوف خدا، محبّت خدا، اطاعت از خدا، یاد قیامت، زهد، وارستگی از دنیا، حسن خلق و خوش خویی، فروخوردن خشم، دفاع از آبروی مؤمن و جلوگیری از غیبت، بخشندگی، اقامۀ نماز با اخلاص (نماز های واجب و مستحب)، گرفتن روزه های واجب و مستحب، پرداخت زکات و حقوق مالی، انفاق و صدقات مستحبی، حج و زیارت خانۀ خدا، اصلاح امور آخرت، تحصیل علوم واجب و مستحب، تألیف کتاب های مفید، حفظ قرآن و

ص:52

عمل به آن، حفظ چهل حدیث حلال و حرام، صلوات بر پیامبر و آل آن بزرگوار، زیارت قبور اهل بیت‰، تحمّل آزار در راه اهل بیت‰، گریستن بر مصائب اهل بیت‰، احیای شب قدر، قنوت و سجود طولانی، غم خواری برای خانواده، تأمین زندگی از دسترنج حلال، خدمت به شوهر، نیکی به والدین، نیکی به برادران دینی، رعایت انصاف با مردم، مساوات و همدردی با مؤمنان، هموار سازی راه خانۀ خدا، احسان به آشنایان، اکرام و احترام مهمان، یاری ناتوان در انجام کارها، یاری ستمدیدگان و غم زدگان، برآوردن نیاز های نابینایان، عفو هنگام قدرت، پرداخت مال برای حل اختلاف مردم، پذیرش درخواست فسخ معامله، نگهبانی شبانه در راه خدا، فروبستن چشم از حرام برای خدا، حمل و تشییع جنازۀ مؤمن و نماز بر او.

هریک از عناوین فوق را در احادیث اهل بیت‰ و سخنان رسول گرامیˆ، به مثابۀ مانعی دربرابر جهنم شناخته اند و گاه ده ها حدیث درزمینۀ آن وجود دارد.

ص:53

تصویر

ص:55

تصویر

ص:56