تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

چشمانشان می رباید و هول و هراس مراحل پس از مرگ و وحشت قبر و سختی های عالم بزرخ، آنان را به فکر وامی دارد و همین تفکر و نگرانی و بیم از عاقبت کار، سبب می شود که از غفلت به درآیند و به کارهای نیک بپردازند و از گناه بپرهیزند.

مرگ پایان ما نیست. مرگ، گذرگاه ما از «دنیا» به برزخ و آخرت است. فلسفه خلقت انسان بسیار بزرگ تر و مهم تر از آن است که چند صباحی در این دنیای خاکی، در لذت و شادی، یا غم و رنج به سر ببرد و با مرگ، برای همیشه نابود شود. دنیا برای انسان یک مرحله گذار است. سرای ابدی و قرارگاه اصلی در آخرت است. خوشا آنان که از این «گذرگاه»، برای آن «قرارگاه» توشه بردارند و در دنیا، خانه آخرتشان را آباد سازند.

مرگ، مهم ترین حادثه زندگی انسان است. با مرگ، طومار زندگی برچیده و فرصت عمل از انسان گرفته می شود. پاداش نیکی ها و کیفر بدی ها را از همان لحظه مرگ و هنگام جان دادن می چشیم. سختی شب اول قبر و مدت نامعلوم «برزخ» تا زمان برپایی قیامت و مرحله

ص:7

حساب و کتاب و پاداش و کیفر آخرت،

پیش روی انسان است.

در اهمیت مرگ و عوالم پس از آن، همین بس که آیات بسیاری در قرآن و روایات فراوانی از معصومین‰ درباره آن وارد شده است تا ما را بیدار و هشیار کنند و برای ورود به این مرحله از حیات خویش، غافلگیر نشویم و چنان نباشد که: «ناگهان بانگی برآمد: خواجه مُرد!».

در این نوشتار کوتاه، دانستنی ها و نکاتی بر اساس آیات و روایات درباره مرگ و برزخ بیان شده است. باشد که ذکر و یاد مرگ و قبر و برزخ و قیامت، انگیزه ما را در بندگی خدا و دوری از دام های شیطان تقویت کند و از «اهل ذکر» باشیم.

ص:8

تصویر

ص:10

«إستَعِدَّ للموتِ قبلَ نزول المَوتِ»؛(1) (= ای طارق! پیش از آن که مرگ فرا رسد، آماده مرگ باش).

در سخنان امیرالمؤمنین† نیز آمده است:

«آماده مرگ باشید؛ چون بر سرتان سایه افکن شده است. همچون قومی باشید که بر سرشان فریاد کشیده اند و به هوش آمده و دانسته اند که دنیا جایگاه اصلی آنان نیست و به فکر آخرت افتاده اند».(2)

از امام علی† پرسیدند: معنای آمادگی برای مرگ چیست؟ فرمود: «آن است که انسان واجبات را انجام دهد؛ از حرام ها بپرهیزد و خود را به مکارم اخلاقی بیاراید. سپس برایش مهم نباشد که او بر مرگ فرود آید، یا مرگ بر او».(3)

ص:12

امام سجاد† در پاسخ به همین پرسش فرمودند: «از خانه ها و بناها و قصرهایش فراغت یافته باشد»؛ گفتند: چگونه؟ فرمود: «به این که از گناهانش توبه کرده باشد و مشغول به انجام کارهای نیک باشد و بر خدای کریم وارد شود».(1)

البته کسانی که عمری در گناه و غفلت به سر برده اند و پرونده ای سیاه دارند، نه تنها آماده مرگ نیستند، بلکه از آن وحشت دارند. آنچه این آمادگی را فراهم می آورد، ترک گناهان و جبران اشتباهات و ذخیره اعمال صالح است، که اینها ره توشه انسان در مسیر طولانی پس از مرگ است. باید حساب را صاف و روشن و بار گناهان را سبک کرد.

آن سرآمد و وقت معینی است که برای هر انسانی مقدر شده است. مرگ و میرها یا به صورت عادی و طبیعی است، یا در پی حوادث و جنگ ها و ... ولی به هر حال، هر کس روزی باید از این خانه موقت که نامش «دنیا»ست برود.

وقتی اجل کسی فرا می رسد، در هر جا و هر حال که باشد، می میرد و از چنگ مرگ نمی توان گریخت. گاهی کسانی از پرخطرترین بیماری ها و حادثه ها و صحنه ها جان سالم به در می برند و گاهی نیز بسیار طبیعی و راحت عمرشان به پایان می رسد. اجل تعیین شده از سوی خدا که در قرآن بارها از آن به «اجل مسمی» یاد شده، هر وقت فرا برسد، چیزی جلودار آن نیست و هر کس و هر گروهی و امتی، اجلی دارد که وقتی فرا رسد، نه لحظه ای زودتر می شود و نه لحظه ای به تأخیر می افتد.(1)

ص:14

البته بعضی از کارها (مثل صله رحم، نماز شب و...) عمر انسان را طولانی می کند و برخی اعمال بد، عمر را کوتاه و اجل را نزدیک می سازد؛ لیکن در علم الهی، مدت زمانی که هرکس در این دنیا به سر خواهد برد، معلوم است.

مرگ، حتمی ترین واقعه در زندگی هر انسانی است؛ اما شگفتا که از این «حتمی ترین» بیش از هر چیز دیگر غفلت می شود و همه خیال می کنند که مرگ هست، ولی نه برای آنان! گمان باطل «زندگی جاویدان در دنیا»، ناشی از غفلت انسان است. قرآن کریم در توجه دادن به حتمیت مرگ می فرماید:

«کلّ نفسٍ ذائقةُ الموت»؛(1) (= هرکس، چشنده مرگ است).

و در آیه دیگر، به گریزناپذیری از مرگ اشاره دارد:

ص:15

«اینَما تکُونوا یُدرِککمُ الموتُ ولو کنتُم فی بُرُوجٍ مُشَیّدة»؛(1) (=هرجا باشید، مرگ شما را درمی یابد؛ هرچند در برج ها و کاخ های استوار باشید).

پدر و مادر و فرزند و عزیزان رفتند***وه چه ما غافل و مستیم و چه کوته نظریم

دم به دم می گذرند از نظر ما یاران*** این قدر دیده نداریم که بر خود نگریم(2)

حضرت امیر† علیه السلام از این «فردای حتمی» که برای هیچ کس استثنا قائل نیست، چنین با شگفتی یاد می کند:

«عَجِبتُ لِمَن نَسِیَ الموتَ وَ هُو یَری الموتی»؛(3) (= در شگفتم از کسی که مرگ را فراموش می کند، در حالی که مردگان را می بیند!).

در مثل های فارسی نیز گفته می شود: «این شتری است که بر در هر خانه ای می خوابد.»

ص:16

کیست که عمر ابدی داشته باشد؟ و چه کسی تضمین گرفته که زندگی طولانی داشته باشد؟ ما که در مجالس یادبود مرگ دیگران شرکت می کنیم، روزی هم دیگران به سوگ ما خواهند نشست.

3.1. یاد مرگ

یاد مرگ، به زبان و حرف نیست؛ بلکه این آینده حتمی همیشه باید در ذهن انسان حاضر باشد و فرجام نیکوکاران و گنه کاران را در نظر آورد و مرگ را جدا شدن از همه دارایی ها و دلبستگی های دنیوی دانست و به آن دل نبست و شیرینی های زندگی، انسان را از سختی های مرگ و پس از مرگ غافل نسازد. بسیاری از شادی ها و جشن ها و شادکامی ها، با یک مرگ به هم می ریزد و بساط عیش و نوش افراد به هم می خورد. امام علی† می فرماید:

«به یادآور لحظه ای را که در پیش دیده بستگانت، به بستر مرگ افتاده ای؛ نه طبیبی می تواند تو را از مرگ نجات دهد، و نه دوستی و هواداری می تواند مرگ را از تو دور کند و

ص:17

به کارَت آید.(1)

از رسول خداˆ نیز روایت شده است که فرمود:

«اَکثرِوا ذِکر هادم اللذّات»؛(2) (= بسیار یاد کنید از چیزی که لذت ها را در هم می ریزد).

کسی که پیوسته به یاد مرگ و کوچ از این جهان باشد، نه دل به این دنیا می بندد، نه افزون خواه و حریص می شود، نه از تحمل سختی ها و رنج ها به ستوه می آید، نه سراغ گناه و ظلم می رود و نه عمر خویش را به بطالت می گذراند.

دل ای رفیق، در این کاروانسرای مبند*** که خانه ساختن، آیین کاروانی نیست

اولیای دین، همواره به یاد مرگ بوده و بر سختی های مراحل پس از مرگ، بیمناک بودند و اشک می ریختند. ناله های جان سوز امام سجاد† علیه السلام در «دعای ابوحمزه ثمالی» در سحرهای ماه

ص:18

مبارک رمضان مشهور است: «أبکی لخروج نفسی، أبکی لِظلمة قبری...» این یادٰ سازنده است؛ بازدارنده از معصیت، بیدارکننده از خواب غفلت و برانگیزاننده برای طاعت و بندگی است.

بخشنده است).

انسان تا زنده است، درک و شعور و اراده دارد. با مرگ، که همان جدا شدن روح از بدن است، درک و شعور و اراده از این پیکر گرفته می شود. عامل حیات هم که از بین رفت، جسد از کار می افتد و می پوسد.

اما روح چیست؟ روح حقیقتی ناشناخته است. قرآن به پیامبرˆ می فرماید: به آنان که از تو درباره روح می پرسند بگو «روح از امر پروردگار من است و شما از علم، جز بهره اندکی ندارید.»؛(1) یعنی حقیقتی است که به امر و فرمان الهی است و درک انسان به جوهره آن نمی رسد. لیکن، آن چه به روشنی می بینیم و درمی یابیم، این است که در وجود انسان، عاملی وجود دارد که همه فعالیت های بدنی و مغزی و ادراکی و احساسی بشر به آن وابسته

ص:20

است و چون از بدن جدا شود (که همان مرگ باشد)، همه این فعالیت ها از کار می افتد؛ مثل کارخانه ای عظیم که به محض قطع شدن برق، دستگاه ها خاموش می شود و دوباره با جریان برق، به کار می افتد. نوعی پیوند خاص و ناشناخته نیز بین روح و خون به نظر می رسد. خون، این ماده حیاتی وقتی از رگ ها خارج شود، جان هم خارج می شود؛ از این رو خون ریزی های شدید، سبب مرگ افراد می گردد و در متون فقهی به خون، «نفس سائل» هم گفته شده؛ یعنی «روح جاری».

خداوند، «جان» را که نعمتی بزرگ از سوی اوست، به انسان می بخشد. جنین در شکم مادر، پس از طی مراحلی، جان می یابد و در آن روح دمیده می شود و به صورت موجودی زنده به دنیا می آید و در همه عمر، این موهبت الهی همراه اوست و با مرگ، جان به خدای جان آفرین تسلیم می شود. به تعبیر قرآن کریم:

ص:21

«اللهُ یتوّفی ألانفُسَ حین موتِها»؛(1) (=خداوند هنگام مرگ افراد، جان ها را می گیرد).

در این آیه، گرفتن جان به خدا نسبت داده شده است، اما در آیاتی دیگر، قبض روح و گرفتن جان ها به عزارئیل یا ملک الموت نسبت داده شده که از فرشتگان مقرب الهی است و مأموریت او ستاندن جان انسان ها هنگام مرگ است:

«قُل یتوفّاکُم مَلکُ الموتُ الّذی وُکِّلَ بِکُم ثُمّ اِلی ربِّکم تُرجَعُون»؛(2) (=بگو فرشته مرگی که بر شما گماشته شده، جان شما را می گیرد؛ سپس به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید).

البته منافاتی بین این دو نیست. عزرائیل هم از جانب خدا و به فرمان او جان ها را می گیرد و کار او، در طول اجرای امر خداست، نه در عرض آن. پس می توان قبض روح و ستاندن جان را هم به خدا نسبت داد، هم به فرشته مخصوص.

ص:22

تصویر

ص:24

فرمود: «شیعیانی که محبتشان به ما بیشتر باشد، لحظه مرگشان مثل آن است که کسی در تابستانی گرم، جرعه ای آب خنک بنوشد.»(1) در بعضی روایات، لحظات جان دادن مؤمن، لذت بخش توصیف شده است؛ مثل بوییدن گل. در حدیث معراج حضرت رسولˆ هم آمده است: «هنگام مرگ مؤمن، فرشتگان بالای سر او می ایستند و جام هایی از کوثر و شراب بهشتی در دست دارند تا او جان دهد و او را بشارت می دهند به بهشت و رضای پروردگار».(2)

اما کافران و فاسقان، با مرگی ناخوشایند و دردناک روبه رو می شوند و به سختی جان می دهند و به تعبیر قرآن، فرشتگان بر صورت ها و پشت های آنان می زنند.(3) از این رو در دعاها آمده است که از خداوند بخواهید «سَکَرات مرگ» و لحظه جان دادن را بر شما آسان

ص:25

کند. اهل بیت‰ و امیر مؤمنان† هنگام مرگ مؤمن، بر بالین او حاضر می شوند و به او مژده می دهند. به تعبیر امام علی† هر مؤمن پرهیزگاری که بمیرد، هنگام مرگ، مرا می بیند. شاعران نیز به این موهبت و لحظات خوش اشاره دارند که گفته اند:

ای که گفتی «فَمَن یَمُت یَرَنی»*** جان فدای کلام دل جویت

«سکرات موت» همان حالت های سخت و از خود بی خود شدنی است که در حال احتضار به انسان دست می دهد. امام علی† در ترسیم آن لحظات می فرماید:

«دنیاپرستان... رنگ می بازند و آرام آرام، مرگ در آنان نفوذ می کند و همه اندام را می گیرد؛ زبان از سخن بازمی ماند؛ میان بستگان در بستر می افتد... کم کم زبان و گوشش از کار می افتد، ولی نگاهش به چهره اطرافیان است؛ می بیند و می شنود که حرف هایی می زنند، ولی نمی فهمد چه می گویند؛ اندک اندک چشمش هم از کار می افتد؛ روح از بدنش جدا می شود و پیکرش به صورت لاشه ای در بین خانواده می ماند. اطرافیان کم کم از بودن در

ص:26

کنارش وحشت می کنند و از او دور می شوند. دیگر نه گریه کننده ای را تسلّی می دهد و نه صدا کننده ای را پاسخ می دهد. سپس او را به گورستان می برند و به خاک می سپارند و او را با عمل هایش تنها می گذارند و بازمی گردند».(1)

از آداب حالت احتضار آن است که شخص را در آن حالت، رو به قبله بخوابانند؛ به گونه ای که کف پاهایش به سوی قبله باشد؛ روی او را سبک کنند؛ دکمه هایش را باز کنند؛ شهادتین و مسائل اعتقادی را در آن هنگام برایش بازگو کنند و ذکرها و دعاهایی را به او تلقین کنند و آداب دیگری که در کتاب های فقهی آمده است.(2)

ص:27

آن نیز لازم است. بهتر است در دفن مرده، شتاب کنند و بی سبب به تأخیر نیندازند و پس از دفن، بر سر قبر او دعا و قرآن تلاوت کنند و برای شادی روحش احسان بدهند و کارهای نیک دیگر انجام دهند. مدفن اموات و گورستان ها، مایه عبرت است. سرانجام همه، آن جا خواهد بود. شعری که پروین اعتصامی برای سنگ قبر خویش سروده، چنین آغاز می شود:

این که خاک سیهش بالین است*** اختر چرخ ادب، پروین است

در اسلام بر تشییع جنازه مؤمن تأکید فراوان شده است و نوعی تکریم او شمرده می شود. به احترام مسلمانی که از دنیا می رود، مؤمنان پیکر او را همراهی و تشییع می کنند تا لحظه ای که به خاک سپرده می شود و تشییع کنندگان به خانه های خود بازمی گردند.

تشییع جنازه، هم برای فرد درگذشته سودمند است و از دعا و آمرزش خواهی تشییع کنندگان و نمازی که بر بدن او می خوانند بهره مند می شود، و هم برای تشییع کنندگان ثواب و آمرزش و رحمت الهی در پی دارد و مایه پند و عبرت است. خوب است که بستگان

ص:29

متوفا، مرگ او را به دیگران اطلاع دهند تا در تشییع جنازه اش شرکت کنند و این آیین اسلامی، هرچه باشکوه تر برگزار شود که مایه تسلای بازماندگان است.

ادب تشییع جنازه آن است که انسان، با آرامش و وقار حرکت کند؛ ذکر بگوید؛ چهره غمگین داشته باشد؛ بیشتر اندیشه کند و کمتر حرف بزند و در مسیر تشییع نخندد. امام صادق† فرمود: «وقتی در تشییع جنازه ای شرکت کردی، خیال کن این تویی که بر تابوت حمل می شوی، و گویا از خدایت خواسته ای که به دنیا باز گردی و خواسته ات پذیرفته شده است؛ پس به کار نیک بپرداز و در اعمالت بازنگری کن.(1)

امیر مؤمنان† در تشییع جنازه ای شرکت داشت. شنید که کسی می خندد؛ بر او اعتراض کرده، فرمود:

ص:30

«مردگانی که در گوری می آرامند و ما میراث خود و آنان می شویم، گویا ما پس از آنان جاودانه ایم! چرا هر مایه وعظ و پند را فراموش می کنیم؟!(1)

چند باشی به این و آن نگران *** پند گیر از گذشتن دگران

واعظت، مرگ همنشینان بس ***اوستادت فراق اینان بس

داغ فرزند و هجر همسالان ***همه دیدی، نمی شوی نالان؟

خداˆ فرمود:

«اِنّ القبر اوّلُ منازِلِ الآخرة ...»؛(1) (= قبر، نخستین منزلگاه آخرت است).

از مهم ترین مراحل مربوط به قبر، سؤالات شب اول است. امیرمؤمنان† می فرماید: «وقتی تشییع کنندگان و مصیبت دیدگان بازگشتند، مرده را در قبر می نشانند و مورد سؤال قرار می دهند.»(2) در تلقین میت نیز گفته می شود: «بدان که سؤال نکیر و منکر در قبر، حق است.» نکیر و منکر، نام دو فرشته ای است که در قبر حاضر می شوند و از مرده سؤال می کنند. سؤالات قبر درباره خدا و پیامبر و دین و قبله و ائمه و کتاب آسمانی و... است. امام سجاد† می فرماید:

«تصور کن که شب اول قبر است و تو را در این خانه جدید، تنها گذاشته اند. دو فرشته نکیر

ص:32

و منکر سراغت آمده اند تا از تو سؤال کنند. اولین چیزی که از تو می پرسند، پروردگاری است که او را می پرستیدی و از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده و از دینی که به آن اعتقاد داشتی و از کتاب و قرآنی که آن را می خواندی و از امامی که ولایت او را داشتی. سپس از عمر تو می پرسند که در چه راهی صرف کردی و از مال و ثروتت که از کجا آوردی و کجا خرج کردی. پس به هوش باش و در خویش بنگر و پیش از امتحان و سؤال، پاسخی آماده کن».(1)

شبیه این حدیث از امام صادق† نیز نقل شده است. در روایتی از آن حضرت آمده است که اگر میت در پاسخ نکیر و منکر گفت که پروردگار من «الله» و پیامبرم «محمد» و دینم «اسلام» است، قبر او تا جایی که چشمش می بیند، وسیع می شود و از طعام های بهشتی برای او می آورند و شادی و روح و ریحان بر او وارد می شود.

ص:33

در آن شب، کسی از پاسخ به این سؤالات سربلند بیرون می آید که در دنیا ایمان به آنها داشته باشد. کسی که در دنیا به خدا، دین، قرآن و ولایت کافر باشد و نتواند پاسخ دهد، قبرش پر از آتش خواهد شد.

در روایت دیگری، امام صادق† می فرماید: «در قبر از میت درباره پنج چیز سؤال می کنند: از نمازش، زکاتش، حجش، روزه اش و از ولایت او نسبت به ما اهل بیت».(1)

جهنم. امام صادق† می فرماید: «روضةٌ من ریاض الجنَة، او حُفرةٌ مِن حُفَرِ النارِ».(1)

اعمال انسان در دنیا، بر وضعیت قبر او مؤثر است. کارهای نیک بنده، در این مرحله تبدیل به همنشینان و ندیمانی خوش صحبت می شود و گناهان و ظلم هایش پیوسته مایه رنج و عذاب اوست. امیرالمؤمنین† می فرماید:

«ای بندگان خدا! برای کسی که آمرزیده نشود، پس از مرگ بسیار سخت تر از خود مرگ است. پس بترسید از تنگی و فشار و ظلمت و غربت قبر. آن تنگنای حیات که خداوند دشمنان و غافلان را از آن برحذر داشته است، همان عذاب قبر است».(2)

در برخی روایات، «فشار قبر» را یکی از عذاب های قبر شمرده اند. بعضی از گناهان موجب فشار قبر می شود؛ از جمله بداخلاقی و بدرفتاری با خانواده. سعد بن معاذ، یکی از مسلمانان

ص:35

بلندمرتبه و باسابقه بود. چون درگذشت، بنابر روایات، هفتادهزار فرشته او را تشییع کردند. پیامبر خداˆ بالای قبر او ایستاد و دعا کرد. مادرش که حاضر بود، گفت: ای سعد! گوارایت باد این منزلت. پیامبر فرمود: چندان شادمان نشو؛ زیرا او در فشار قبر است. مادرش گفت: ای پیامبر! آیا برای کسی مثل سعد بن معاذ هم فشار قبر هست؟! فرمود: او در خانه با خانواده اش تندی و بدزبانی می کرد.(1)

پیامبر اکرم† فرمودند: روزی حضرت عیسی† بر قبری گذر کرد که صاحب آن در حال عذاب شدن بود. سال بعد، باز هم از آن جا می گذشت، اما دید که عذاب نمی شود. علت را از خداوند پرسید. وحی آمد: ای روح الله! او فرزندی داشت که بزرگ شد و راهی را مرمت کرد و یتیمی را پناه داد. من هم به سبب کار نیک فرزندش، از او گذشتم و آمرزیدم.(2)

ص:36

عالم قبر، اگر برای مقربان و صالحان، عرصه ای دل گشاست، برای کافران و ظالمان، حفره ای پر از عذاب است. انسان های عارف که همیشه بین خوف و رجا به سر می برند، نگران مرگ و عوالم پس از مرگند. امام سجاد† در دعای سحر و مناجات با پروردگار عرضه می دارد:

«پروردگارا! چه کسی بدتر از من است، اگر قبرم را آماده خواب راحت نساخته باشم و آن را با عمل صالح، مفروش نکرده باشم؟ چرا گریه نکنم، در حالی که نمی دانم سرانجام من چه خواهد شد؟ چرا نگریم؟ آیا برای خروج روح از بدنم بگریم؟ آیا برای ظلمت و تنگی قبر گریه کنم؟ آیا برای سؤال نکیر و منکر اشک بریزم؟ آیا برای بیرون آمدن عریان از قبر بگریم؟...».(1)

اگر می خواهیم قبر برای ما بوستانی دل گشا و قصری آباد باشد، باید وسایل آن را در

ص:37

همین دنیا با ایمان و اعمال صالح و طاعت و عبادات فراهم کنیم. قبری که پر از آتش می شود، هیزم آن از گناهان و اعمال همین دنیاست. اگر هم بوستانی شادی بخش است، باز هم نتیجه اعمال دنیاست.

برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس، تو پیش فرست

ص:38

تصویر

ص:40

این لذت یا رنج، جنبه مادی و حسی و بدنی داشته باشد. نظیر آنچه انسان در خواب می بیند؛ صحنه هایی دردناک و وهم انگیز، یا صحنه هایی زیبا و روح بخش، که روح انسان در آن عوالم سیر می کند؛ در حالی که بدن آرمیده است. این حالت روح را که در خواب پیدا می شود، یا رؤیاهای صادقی که انسان می بیند، علما و فلاسفه دلیلی بر استقلال و تجرد روح دانسته اند.

درک عالم برزخ برای ما که آن مرحله را ندیده ایم، مشکل یا محال است، ولی در روایات، نکته های مفیدی درباره آن آمده است. هم در خواب و هم در مرگ، روح از بدن فاصله می گیرد؛ اما در خواب، ارتباط روح با بدن کاملاً قطع نمی شود، ولی با مرگ، ارتباط روح با بدن کاملا قطع می شود و در قالبی لطیف و سبک که از آن به «قالب مثالی» تعبیر می شود، قرار می گیرد و به تناسب ایمان و طاعت، یا کفر و معصیت، با انواع لذت ها یا انواع عذاب ها روبه رو می شود و نوع خاصی از زندگی را می گذراند که به آن زندگی برزخی یا «حیات برزخی» گویند. یکی از دانشمندان دینی درباره زندگی برزخی چنین می نویسد:

ص:42

«بدن برزخی و عذاب و نعمت های آن را می توان به گونه ای لذت یا نعمت های هنگام خواب تشبیه کرد. انسان در عالم رؤیا واقعاً کارهای شگفت انگیزی انجام می دهد؛ راه می رود، سخن می گوید، می اندیشد، و این کارها در ظرف رؤیا برای خود حقیقتی دارند. چه بسا حالات انسان در خواب، بر بدن عنصری نیز اثر می گذارد. حالا اگر چنین زندگی رؤیایی، واقعیت بیشتر و حقیقتی روشن تر بیابد، باید نام آن را «زندگی برزخی» نهاد. در آن جا ماده و عنصر، یا مولکول و اتم وجود ندارد؛ ولی صورت تمام موجودات جهان بی آن که ماده و وزنی در کار باشد، موجود است. از این رو دانشمندان می گویند: در جهان برزخ، آثار ماده مانند گرمی و سردی، شیرینی و تلخی، شادی و غم هست، هرچند خود ماده وجود ندارد. در آن جا خوردن و آشامیدن، سماع و استماع و رؤیت و دیدن وجود دارد؛ اگرچه از ماده ای که زندگی ما وابسته به آن است، خبری نیست. پیامبر گرامیˆ در جنگ بدر دستور داد که کشته های قریش را در چاهی بریزند. سپس بر سر چاه ایستاد و به آنان خطاب کرد و

ص:43

فرمود: آیا آنچه را خدای شما وعده کرد حقیقت داشت؟ مسلمانان گفتند: آنان مردگانند؛ چگونه با آنان سخن می گویید؟! پیامبر فرمود: شما از آنان شنواتر نیستید. آنان می شنوند، ولی اجازه سخن گفتن ندارند».(1)

بنا بر وجود همین حیات برزخی، خداوند، شهدا را زنده معرفی می کند که نزد پروردگارشان روزی می خورند و از آن چه خداوند به آنان عطا کرده، خوشحالند و به کسانی که هنوز به آنان ملحق نشده اند، بشارت می دهند.(2) خداوند می فرماید: به شهیدان، مرده نگویید؛ بلکه آنان زنده اند، ولی شما درک نمی کنید.

مرگ، حیات ویژه ای دارد که به آن «حیات برزخی» گویند. ارواح، از آن جا که از زندان بدن آزادند، فعال ترند و محدودیت های این دنیا را ندارند. به این سو و آن سو می روند و از آن چه در دنیا و در میان خانواده و دوستانشان می گذرد، آگاهند. روح انسان های باایمان در آن دنیا با هم مأنوسند. کسی که تازه از دنیا می رود، ارواح گرد او جمع می شوند و از اوضاع و احوال بازماندگان در دنیا می پرسند. در روایات است که روح مؤمنان در یک وادی خاص به نام «وادی السلام» به سر می برند و روح کفار و بدکاران در «بَرَهوت». در برخی روایات آمده است که وادی السلام، منطقه ای در پشت نجف اشرف است.(1)

ابراهیم بن اسحاق از امام صادق† پرسید: ارواح مؤمنین کجایند؟ حضرت فرمودند: «ارواح مؤمنین در حجره های بهشتی اند؛ از غذای بهشتی می خورند؛ از شراب بهشتی می نوشند؛

ص:45

با یکدیگر در آن جا ملاقات می کنند و به دیدار هم می روند.» ابن اسحاق پرسید: روح کفار به کجا می رود؟ امام فرمودند: «در حجره های جهنمی است و از غذاهای جهنمی می خورند و می آشامند. مؤمنان آرزو می کنند کاش قیامت زودتر برپا شود تا وعده های خوب الهی را زودتر ببینند؛ اما کافران آرزو می کنند که قیامت بر پا نشود، تا آن عذاب های وعده داده شده را نبینند».(1)

مالش و عملش. تا لب گور همه هستند، ولی دو تا از این ها برمی گردند؛ یعنی مال و فرزندانش، اما عملش همراه او باقی می ماند».(1)

کسانی که کار نیک و سنت شایسته ای برجا گذاشته اند، تا زمانی که دیگران از آثار کار نیکشان بهره مندند، پس از مرگش هم از ثواب آن بهره مند می شود. اما آنان که بدعت یا سنت غلطی را بنا نهاده اند، در گناه کسانی که به آن عمل می کنند شریکند و در برزخ عذاب می شوند. امام صادق† می فرماید: «شش چیز است که پس از مرگ مؤمن هم به او ملحق می شود: فرزندی که در حق پدر استغفار کند؛ قرآنی که باقی می گذارد و آن را می خوانند؛ درختی که می کارد و آیندگان از ثمره آن برخوردار می شوند؛ صدقه جاریه ای که برجای می گذارد؛ چاهی که حفر می کند؛ سنت نیکی که پایه گذاری می کند و پس از او به آن

ص:47

عمل می شود».(1)

افزون بر این، اطاعت و بندگی و نماز و روزه شخص هم در عالم برزخ، همدم و مونس اویند و مایه آرامش و آسایش او می گردند. در روایت آمده است: «هرگاه بنده مؤمنی از دنیا می رود، شش تصویر زیبا و شمایل خوش منظر وارد قبر او می شوند که بسیار زیبا و خوش بویند و هرکدام یک طرفش می ایستد: یکی روبه رو، یکی پشت سر، یکی سمت راست، یکی سمت چپ، یکی بالای سر و یکی پایین پا. مؤمن می پرسد: شما کیستید؟ یکی از آنها می گوید: من نمازم؛ دیگری می گوید: من زکاتم؛ سومی می گوید: من روزه ام؛ چهارمی می گوید: من حج و عمره ام؛ دیگری می گوید: من آن نیکی هایی هستم که به دیگران کرده ای، و یکی هم که از همه زیباتر و خوش بوتر است، می گوید: من ولایت نسبت به آل محمدم».(2)

ص:48

این روایت نشان می دهد که کارهای نیک انسان در دنیا، همدم او پس از مرگند و از او جدا نمی شوند و او را از خطرها و هراس های قبر و برزخ می رهانند و به نعمت های الهی در عالم برزخ و پس از آن در قیامت تبدیل می شوند. کسانی که بی نمازند و به واجبات دینی عمل نمی کنند، در برزخ از چنین همدم هایی محرومند. در سخنی از امیرمؤمنان† آمده است:

«اَنَّ المرءَ اِذا هلک، قال الناس: ما تَرَکَ؟ و قالتِ الملائکةَ: ما قَدَّم؟»؛(1) (=هرگاه کسی بمیرد، مردم می گویند، چه برجای گذاشته است؟ و فرشتگان می پرسند: چه پیش فرستاده است؟).

کسی که در دنیا برای آخرت و پس از مرگش ره توشه تقوا و عمل صالح بفرستد، رفاه و برخورداری خویش را برای پس از مرگ فراهم کرده است. پس رفاه و سعادت در برزخ، تنها در سایه تقوا و طاعت در دنیا به دست می آید.

ص:49

تصویر

ص:50

ما در قبر و در روز قیامت، همراه تو هستیم تا تو را به محضر پروردگار ببریم...».(1)

2.4.2. امام صادق† فرمود: «هرکس از مؤمنین که در فاصله ظهر پنج شنبه تا ظهر جمعه از دنیا برود، خداوند او را از فشار قبر مصون می دارد».(2)

3.4.2. امام صادق† فرمود: «وقتی کسی می میرد، خداوند فرشته ای را سراغ داغدارترین بازماندگانش می فرستد. آن فرشته دست بر دل آن شخص می کشد و شدت اندوه را از دلش می برد، و اگرچنین نبود، دنیا آباد نمی شد»(3) (یعنی از الطاف خداوند به مردم این است که به تدریج، اندوه از دست دادن عزیزان از دلشان بیرون می رود؛ وگرنه همیشه ماتم زده و اندوهگین بودند و زندگی عادی افراد به هم می خورد).

ص:52

4.4.2. امام باقر† فرمود: «روزهای جمعه به زیارت قبور بروید. هر کدام از مردگان که در تنگنا و سختی باشد، خداوند در روزهای جمعه از طلوع فجر تا طلوع خورشید به آنان وسعت می دهد. آنان می فهمند که چه کسانی به زیارت قبرهایشان می آیند و خوشحال می شوند».(1)

5.4.2. رسول خداˆ فرمود: «مردمی که تشییع جنازه می کنند، اگر جایگاه مردگان و حرف های آنان را می شنیدند، آنان را رها کرده، به حال خودشان می گریستند؛ چون روح از بالای جنازه فریاد می زند: ای خانواده و ای فرزندانم! دنیا با من بازی کرد، با شما بازی نکند! من اموالی را از حلال و حرام جمع کردم و برای شما گذاشتم؛ لذتش برای دیگران است و عذابش برای من. بترسید از آن چه بر سر من آمده است».(2)

6.4.2. پیامبر خداˆ فرمود: «محبت من و اهل بیت من در هفت جای بسیار هولناک،

ص:53

سودمند و کارساز است: هنگام مرگ، درون قبر، هنگام برپایی قیامت، هنگام گشوده شدن نامه اعمال، هنگام حساب، هنگام میزان و سنجش اعمال، و هنگام عبور از صراط».(1)

7.4.2. پیامبر اکرمˆ فرمود: «میت در قبر، همچون غریقی است که فریادرس می جوید و منتظر دعایی است که از سوی پدر، برادر، یا دوستش به او برسد. هرگاه دعای خیری از طرف اینان به او برسد، برایش محبوب تر از همه دنیا و هرچه در آن می باشد است. به یقین، هدیه زندگان برای مردگان، دعا و آمرزش خواهی است».(2)

8.4.2. رسول خداˆ فرمود: «از مردگان خود جز به نیکی یاد نکنید؛ چراکه اگر آنان اهل بهشت باشند، با بدگویی از آنان، گناه کرده اید و اگر اهل دوزخ باشند، همان عذابی که

ص:54

دارند، برایشان بس است».(1)

9.4.2. اسحاق بن عمار گوید از امام کاظم† پرسیدم: آیا روح مرده، به دیدار خانواده اش می رود؟ فرمود: آری. عرض کردم: چند وقت یک بار؟ فرمود: «در روزهای جمعه، یا هر ماه یا هر سال، بستگی به منزلت و جایگاهش دارد.» پرسیدم: به چه شکلی نزد آنان می رود؟ فرمود: «به صورت پرنده ای سبکبال که بر دیوار خانه شان می نشیند و به آنان می نگرد. اگر آنان را در حال خوشی دید، خشنود می شود و اگر آنان را در نیازمندی و سختی دید، غمگین می گردد».(2)

10.4.2. کسی به امام صادق† عرض کرد: برادرم در بغداد است؛ می ترسم آن جا از دنیا برود. حضرت فرمود: «غمگین مباش که کجا می میرد. هیچ مؤمنی در شرق یا غرب

ص:55

زمین از دنیا نمی رود، مگر آن که خداوند روح او را به وادی السلام می فرستد.» پرسیدم: وادی السلام کجاست؟ فرمود: «پشت کوفه. گویا ارواح مؤمنین را می بینم که حلقه حلقه دور هم نشسته اند و با هم سخن می گویند».(1)

مرحوم علامه مجلسیŠ در جلد ششم «بحارالانوار»، پس از نقل احادیث مربوط به مرگ و قبر و برزخ، بحث های علمی و روایی سودمندی دارد که از گنجایش این جزوه بیرون است. خوب است که اهل تحقیق به آن مراجعه کنند.(2)

ص:56

روز حساب است نه عمل!

در پایان، شعر آموزنده ای از پروین اعتصامی که بیت اول آن را در میان بحث آوردیم و بنا بر وصیتش بر سنگ قبرش نوشته شده می آوریم:(1)

این که خاک سیهش بالین است*** اختر چرخ ادب، پروین است

گرچه جز تلخی از ایام ندید*** هر چه خواهی، سخنش شیرین است

صاحب آن همه گفتار، امروز ***سائل فاتحه و یاسین است

دوستان به که ز وی یاد کنند*** دل بی دوست، دل-ی غمگین است

خاک در دیده بسی جان فرساست*** سنگ بر سینه بسی سنگین است

بیند این بستر و عبرت گیرد*** هر که را چشم حقیقت بین است

ص:58

آدمی هر چه توانگر باشد ***چون بدین نقطه رسد، مسکین است

زادن و کشتن و پنهان کردن *** دهر را رسم و ره دیرین است

خرم آن کس که در این محنت گاه *** خاطری را سبب تسکین است

تصویر

ص:60