تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

یاری خواستن از هستی بخش، شیوه مردان خداجوست. پروردگار کریم توسط آخرین پیامبرش که «رحمة للعالمین» نامیده اش، راه های گوناگونی برای برون رفت از سرگردانی در امور مختلف زندگی به ما آموخته است که از جمله آنها استخاره است.

در این نوشتار کوتاه، با معنا و مفهوم استخاره و مضامین صحیح و باطل آن آشنا خواهید شد. تمام این مطالب از گفتار معصومین‰ و بزرگان دین استفاده شده است.

بر خود لازم می دانم از تلاش کسانی که در گردآوری این اثر، حقیر را یاری کردند، به ویژه برادر ارجمندم جناب آقای خندان قدردانی نمایم.

ص:8

استخاره با قرآن و تسبیح نیز طلب خیر و شناخت سعادت است و با «تفأل» متفاوت است. انسان پس از آن که کاملاً در امری متحیر و سرگردان شد، به گونه ای که نه عقل خودش او را به خوبی و بدی امری راهنمایی کرد و نه عقل دیگری، و از سوی خداوند نیز درباره آن کار، تکلیف و فرمانی وجود نداشت و در نتیجه، هیچ راهی برای کشف خوب و بد در کار نبود، اگر کسی انسان را به یک سوی کار، دلگرم کند و با اراده راسخ، او را به انجام آن تصمیم وادارد، چه منّت بزرگی بر انسان خواهد داشت؟ این جاست که دین داران می گویند: خدای عالم که پناه بیچارگان و دادرس افتادگان است، در مواقع تحیّر و دودلی، راهی پیش روی انسان نهاده و اگر انسان با این حال اضطرار به او پناه ببرد و از او راهنمایی بجوید، خدای جهان که دانا بر پیدا و نهان است، دل بنده را به سویی می کشاند (در استخاره قلبی) و راهنمای قلب او می شود؛ زیرا که او مقلب القلوب است؛ یا این که دست او را به یک طرف

ص:10

تسبیح می برد (در هنگام استخاره با تسبیح) یا به وسیله قرآن، دل او را گرم می کند (در استخاره با قرآن). باید دانست که از روایات، صحّت هر دو معنا استفاده می شود. صاحب کتاب شریف «عروة الوثقی» که مراجع بزرگ تقلید غالبا بر آن حاشیه نگاشته اند، در بحث استخاره می فرماید:

«استخاره به معنای طلب خیر از پروردگار است و به معنای درخواست مقدرات الهی است، در هنگامی که شخص، مردد در اصل مسافرت یا راه آن یا هر چیز دیگری شده باشد. امر به استخاره برای سفر و هر امر مهم دیگر و کارهایی که خطر در آن هست، در حد استفاضه(1) می باشد».(2)

مقام معظم رهبری می فرمایند:

ص:11

«استخاره برای رفع حیرت و تردید در انجام کارهای مباح است؛ اعم از این که تردید در اصل عمل باشد یا در چگونگی انجام آن. بنابراین در کارهای خیر که در آنها حیرت وجود ندارد، استخاره لازم نیست و همچنین استخاره برای آگاهی از آینده شخص یا عمل نمی باشد».(1)

آیة الله فاضل­ لنکرانی می فرماید:

«استخاره به معنای طلب خیر و مشورت گیری و شناخت خیر، در ترجیح دادن یکی از دو کار، بر دیگری است».(2)

ص:12

می باشد؛ اما تفأل، شناخت عاقبت کارها و آنچه از انسان مخفی است می باشد).

این توضیح در کلام دیگر بزرگانی چون صاحب «مفتاح الکرامه» و «جواهر» و «عروة الوثقی»(1) نیز آمده است. آیة الله فاضل لنکرانی در معنای تفأل می فرماید:

«شناخت عواقب کارها و کشف امور مخفی که در روایات از آن نهی شده است».(2)

آیة الله مکارم شیرازی نیز در «مفاتیح نوین» چنین آورده اند:

«استخاره را با فال نباید اشتباه کرد. بسیار دیده شده که افراد پیشنهاد می کنند که برای ما استخاره کنید آیا در فلان کار موفق خواهیم شد یا نه؟ آیا فلان حاجت ما روا می گردد یا

ص:14

نه؟ آنها استخاره را با پیش گویی از آینده اشتباه می گیرند. استخاره فقط برای این است که اگر در انجام کاری تردید داریم و با مشورت و مطالعه حل نشد، برای تصمیم گیری استخاره کنیم؛ گویی با خداوند مشورت می نماییم».(1)

«هرگاه یکی از شما خواست کاری انجام دهد، پیش از مشورت با خداوند تبارک و تعالی، با کسی درباره آن مشورت نکند. از حضرت پرسیدند: مشورت با خداوند چگونه است؟ فرمودند: ابتدا در آن کار از خداوند طلب خیر کن؛ سپس مشورت بگیر. اگر شروع کارت با استخاره از خداوند باشد، او خیر را بر زبان هر کسی که بخواهد، جاری می کند».(1)

«حق تعالی می فرماید: از شقاوت بنده ام آن است که در کارهایش از من طلب خیر نکند».(1)

امیرالمؤمنین† می فرماید:

پیامبر اکرمˆ مرا به سوی یمن فرستاد و به من سفارش کرد: «یا علی! کسی که استخاره کند، ضعیف و شکسته نمی شود».(1)

مولای متقیان علی† به فرزندش امام حسن† فرمود:

«وَأَکْثِرِ الاِسْتِخارَة»؛ (=بسیار از خداوند طلب خیر کن).(2)

تصویر

ص:20

2. مجموعه روایاتی که در اقسام استخاره و کیفیت آن بیان خواهد شد.

3. فتاوای فقها و بزرگان دین که در ادامه بحث نقل می شود.

آیة الله مکارم شیرازی می فرماید:

«بعضی از ناآگاهان در اعتبار اَسناد استخاره تردید می کنند؛ در حالی که ادلّه معتبری برای آن وجود دارد که برای توضیح بیشتر به کتاب القواعد الفقهیه، ذیل قاعده قرعه مراجعه کنید».(1)

«و أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ» نقل شده که از اقسام استقسام به ازلام (نوعی قمار در عصر جاهلیت) استخاره به قرآن کریم و دانه های تسبیح می باشد و گمان ایشان این است که استخاره با مراجعه انسان به عقل خویش، منافات دارد و به واسطه استخاره گرفتن با قرآن، این کتاب شریف از وسایل شعوذه (فال بینی و سحر) می شود».

اما همان طور که گذشت، به هیچ وجه نمی توان استخاره به قرآن را به «استقسام به ازلام» تشبیه کرد؛ چرا که حقیقت استقسام بنابر معنای اول، شرک است (ر.ک: اصل رساله ایشان)؛ ثانیاً خبر گرفتن از آینده است؛ یعنی تفأل است و ثالثاً طلب خیر یا شرّ از بت هاست و حال آن که حقیقت استخاره، دعا و طلب حاجت و شناخت خیر و مصلحت بنده از خداوند متعال که دانای به غیب است، می باشد. بنابراین، فرق میان این دو، در حقیقت فرق میان شرک و توحید است.(1)

ص:22

توضیح داده اند:

«مراد از استخاره قلبی آن است که انسان با حالت توجّه و تضرّع، با خدای خود مشورت می کند و از او می خواهد که راه صحیح را به وی نشان دهد و پس از آن، هر چه را که خداوند به قلب وی الهام کرد، انجام می دهد».

در روایتی از امام صادق† نقل شده است که فرمود:

«اگر قصد انجام کاری را داری (و نمی دانی خوب است یا بد) با خداوند مشورت کن. اگر خداوند انجام آن کار را به قلب تو انداخت، پیروی کن؛ وگرنه انجام نده. روش استخاره قلبی این گونه است که پس از نماز واجب، به سجده می روی و صد مرتبه می گویی: «اَللّهُمَّ خِرْ لی»؛ (=یعنی خدایا تو برای من -آنچه را به صلاحم است- اختیار کن)؛ سپس به ما اهل بیت متوسّل می شوی و ما را شفیع قرار می دهی. پس از آن به قلبت توجّه کن و بنگر چه چیزی

ص:24

به تو الهام می شود؛ همان را انجام بده».(1)

همچنین در روایت معتبری آمده است که دو نفر از یاران امام علی بن موسی الرضا† قصد سفر به مصر را داشتند؛ از امام پرسیدند: مصلحت آن است که از راه دریا برویم یا خشکی؟ حضرت فرمود:

«در غیر وقت نماز واجب، به مسجد بروید؛ دو رکعت نماز بخوانید؛ سپس یکصد مرتبه این ذکر را تکرار کنید: «أَسْتَخیرُ الله»؛ آن گاه به قلب خویش بنگرید؛ هر چه به قلبتان افتاد، به همان عمل کنید».(2)

بدیهی است که این گونه استخاره با توجه به مورد روایات - که سؤال از امر مهم و گاه

ص:25

خطرناکی است - مربوط به موضوعات بسیار مهم است، نه موضوعات کوچک و ناچیز.(1)

دعاهای مخصوصی نیز در اغلب منابع برای نماز استخاره ذکر شده است. از جمله این دعاها می توان به دعای استخاره از صحیفه سجادیه اشاره نمود:

«اللّهُمّ إنِیّ أَسْتَخِیرُکَ بِعِلْمِکَ، فَصَلّ عَلَی مُحَمّدٍ وَ آلِهِ، وَ اقْضِ لِی بِالْخِیَرَةِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الِاخْتِیَارِ، وَ اجْعَلْ ذَلِکَ ذَرِیعَةً الَی الرّضَا بِمَا قَضَیْتَ لَنَا وَ التّسْلِیمِ لِمَا حَکَمْتَ فَأَزِحْ عَنّا رَیْبَ الِارْتِیَابِ، وَ أیِّدْنَا بِیَقِینِ الْمُخْلِصِینَ. وَ لَا تَسُمْنَا عَجْزَ الْمَعْرِفَةِ عَمّا تَخَیّرْتَ فَنَغْمِطَ قَدْرَکَ، وَ نَکْرَهَ مَوْضِعَ رِضَاکَ، وَ نَجْنَحَ الَی الّتِی هِیَ أَبْعَدُ مِنْ حُسْنِ الْعَاقِبَةِ، وَ أَقْرَبُ الَی ضِدّ الْعَافِیَةِ حَبّبْ الَیْنَا مَا نَکْرَهُ مِنْ قَضَائِکَ، وَ سَهّلْ عَلَیْنَا مَا نَسْتَصْعِبُ مِنْ حُکْمِکَ وَ أَلْهِمْنَا الِانْقِیَادَ لِمَا أَوْرَدْتَ عَلَیْنَا مِنْ مَشِیّتِکَ حَتّی لَا نُحِبّ تَأْخِیرَ مَا عَجّلْتَ، وَ لَا تَعْجِیلَ مَا أَخّرْتَ، وَ لَا نَکْرَهَ مَا أَحْبَبْتَ، وَ لَا نَتَخَیّرَ مَا کَرِهْتَ وَ اخْتِمْ لَنَا بِالّتِی هِیَ أحْمَدُ عَاقِبَةً، وَ أکْرَمُ مَصِیراً، انّکَ تُفِیدُ الْکَرِیمَةَ، وَ تُعْطِی الْجَسِیمَةَ، وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ، وَ أنْتَ عَلَی کُلّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ»؛(2)

ص:26

(=خدایا! از تو می خواهم که به دانائیت، خیر را برایم برگزینی. پس بر محمد و آلش رحمت فرست، و درباره ام به خیر حکم فرمای، و ما را به حکمت اختیار خود ملهم ساز، و آن را برای ما وسیله رضا به قضا و تسلیم به حکم خود قرار ده، و به این وسیله، پریشانیِ شک و تردید را از ما دور گردان، و ما را به یقین مخلصین تأیید فرمای، و به خویشتن وا مگذار، که از معرفت آنچه برای ما برگزیده ای فرو مانیم، تا آن جا که قدر تو را سبک شماریم، و مورد رضای تو را مکروه داریم، و به چیزی که از حسن عاقبت دورتر و به خلاف عافیت نزدیک تر است، متمایل شویم. آنچه از قضای خود که ما از آن اکراه داریم، پیش ما محبوب ساز، و آنچه از حکم تو که دشوار می پنداریم، بر ما آسان کن و ما را به گردن نهادن مشیتی که بر ما وارد ساخته ای، ملهم ساز تا تأخیر آنچه را تعجیل فرموده ای، و تعجیل آنچه به تأخیر افکنده ای، دوست نداریم، و آنچه را تو دوست داری، مکروه نشماریم و آنچه را مکروه داری، برنگزینیم و کار ما را به آنچه فرجامش پسندیده تر و مآلش بهتر است، پایان بخش؛ زیرا که تو عطایای نفیس می دهی و نعمت های

ص:27

بزرگ می بخشی، و تو بر هر کار قدرت بی پایان داری).

بخواه».(1)

نوع دوم: سیّد بن طاووس در کتاب «فتح الأبواب» گفته است:

«برای استخاره، قرآن را بردار و نخست، این دعا را بخوان:

«اَللّهُمَّ انْ کانَ فِی قَضائِکَ وَقَدَرِکَ، أَنْ تَمُنَّ عَلی اُمَّةِ نَبِیِّکَ، بِظُهُورِ وَلیِّکَ وَابْنِ بِنْتِ نَبِیِّکَ، فَعَجِّلْ ذلِکَ وَسَهِّلْهُ وَیَسِّرْهُ وَکَمِّلْهُ، و اَخْرِجْ لِی آیَةً اَسْتَدِلُّ بِها عَلی أَمر فَأَئْتَمِرَ، أوْ نَهْ-ی فَأَنْتَهی فِی عافِیَ-ة»؛ (=خدایا! اگر قضا و قَدَرت این است که با ظهور ولیّت و فرزند پیامبرت بر امّت رسول خدا منّت گذاری، پس در ظهورش تعجیل و راهش را سهل و آسان قرار ده و برای من نشانه ای بیرون آور که یا در آن امری باشد که انجامش دهم و یا نهی باشد که ترکش کنم به عافیت و تندرستی).

سپس حاجت و مشکل خود را در نظر بگیر و آن گاه قرآن را بگشای؛ پس چون هفت

ص:29

صفحه از آن را ورق زدی، در ورق هفتم، صفحه سمت چپ، هفت سطر را بشمار و در سطر هفتم، مطلب خویش را از آن آیه، دریاب». (1)

نوع سوم: علامه مجلسی در «مفاتح الغیب» چنین آورده است:

«پس از درخواست خیر از جانب مقدس ربانی، قرآن مجید را می گشایند و به اولین آیه ای که در اولین سطر صفحه سمت راست می آید می نگرند. اگر مضمون آیه، نشانی از رحمت یا امر به خیر یا نظایر آن بود، باید کار مورد نظر را انجام داد، و اگر آیه، نشانه ای از غضب یا نهی از شری یا امر به عقوبتی و نظایر آن بود، انجام آن به صلاح نیست».(2)

شیوه های دیگری نیز برای استخاره با قرآن در کتاب های «مفاتح الغیب»، مرحوم علاّمه مجلسی و «مفاتیح الجنان» شیخ عباس قمی نقل شده است.

ص:30

استخاره با تسبیح، روش های دیگری نیز دارد که یکی از ساده ترین اقسام آن را علامه محمدباقر مجلسی از قول پدرشان، با واسطه از حضرت صاحب الامر روایت کرده است:

«در طریق استخاره با تسبیح، سه مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد بفرستند و تسبیح را بگیرند و دو تا دو تا بشمارند؛ اگر طاق ماند، خوب است و اگر جفت ماند، بد است. والد مبرور (رحمه الله) به این روش بیشتر اوقات در اموری که در آن استعجالی بود، استخاره می کردند».(1)

، لِفُلانِ بنِ فُلانَة اِفْعَل» (به معنای انجام بده) ودر سه تای دیگر همین دعا ولی در پایان آن «لاتفعل» (انجام نده) آورد. سپس آنها را در زیر سجاده قرار داده، دو رکعت نماز به جا آورده، پس از پایان نماز، به سجده رفته و صد بار گفت: «أَستَخیرُ اللّهَ برَحْمَتِهِ، خِیَرَةً فی عافِیَة»؛ سپس نشست وگفت: «أللّهُمَّ خِرْ لی، وَاخْتَر لی فی جَمیعِ اُمُوری فی یُسْرٍ وَ عافِیَةٍ».

سپس باید کاغذها را یک به یک برداشت و باز کرد و خواند. اگر سه بار پی درپی «افعل» آمد، آن کاری را که اراده کرده ای، انجام بده (خوب است) و اگر سه بار پشت سر هم «لاتفعل» آمد، آن کار را انجام نده. اما اگر یک بار «إفعل» و بار دیگر «لاتفعل» به دست آمد، سه ورقه دیگر را بیرون بیاور که در مجموع پنج ورقه خارج شود؛ پس اگر سه بار «إفعل» بود و دو بار «لاتفعل»، آن کار را انجام بده، ولی اگر برعکس شد، انجام نده.(1)

ص:33

تصویر

ص:34

نامه مهر شده) به طور جداگانه می نویسد: «آری، انجام بده» و «نه، انجام نده» ... آیا چنین استخاره ای جایز است یا باید به گونه ای دیگر باشد؟».

امام عصر عج در پاسخ می فرمایند:

«آنچه که عالم (مراد یا حضرت موسی بن جعفر† است یا خودشان) در این قسم از استخاره سنت کرده، استخاره به رقعه و نماز است».(1)

رتبه بندی را در نظر گرفت؛ مثلاً در جایی که شخص عجله دارد، غالباً استخاره با تسبیح انجام می شود؛ همان طور که در کلام علامه مجلسی گذشت. اما سیرۀ علما غالبا استخاره با قرآن است. شاید یک وجه آن، این باشد که علاوه بر طلب خیر، مشورت با حق تعالی نیز در استخاره با قرآن جلوه بیشتری دارد؛ چراکه از آیه شریفه معمولاً می توان بعضی از رهنمودهای الهی را در مورد آن کار به دست آورد.

خداوند و استغفار به هنگام استخاره و مانند آن.

مرحوم کفعمی از بزرگان دین نقل می کند:

«در آداب استخاره، رو به قبله بودن و انگشتر عقیق با نقش محمد صلوات الله علیه و علی علیه السلام در دست داشتن و سخن نگفتن، شرط است. نیز هرگاه استخاره خوب نیاید، استخاره کننده نباید آن را با کراهت بپذیرد؛ بلکه باید به درگاه خداوند شکر و بر او توکل نماید».(1)

بی اهمیتی نیز به استخاره پناه می برند و در واقع گرفتار نوعی وسواس می شوند؛ به گونه ای که اقدام به هیچ کاری بدون استخاره برای آنها میسّر نیست. این امر سبب می شود تا استقلال فکری و اندیشه آنها ضعیف گردد و قدرت انتخاب و اعتماد به نفس را از دست بدهند و عقل و خرد را که بزرگ ترین نعمت الهی و چراغ فروزان پروردگار در درون جان انسان است، فراموش کنند.

از این امر باید جدّاً پرهیز کرد و استخاره را منحصر به مواردی کرد که گفته شد؛ یعنی در اموری که به راستی انسان حیران و سرگردان می شود؛ نه می تواند با اندیشه خود تصمیم بگیرد و نه مشاوران راه روشنی پیش پای او می گذارند.(1)

ص:43

تصویر

ص:44

به تصریح برخی از بزرگان، همین نیز اولی و انسب است؛(1) چرا که هر کس با توجه به نیاز و اضطرارش، خلوص بیشتری در ارتباط با حضرت حق (جلّ و علا) دارد و خداوند مهربان نیز، راه حل مشکل را به وی نشان خواهد داد. امّا می توان به دیگری نیز نیابت داد که از سوی او استخاره کند؛ به ویژه اگر آن شخص، از برجستگی های علمی و عملی و تقوا برخوردار باشد.(2)

انسان با آن مخالفت نکند.(1)

راهنمایی کرده اند، اما برای دلگرمی بیشتر یا خرسندی از تأیید الهی استخاره کرده ایم، باز هم محل استخاره نبوده؛ چون سنجش مزایا و معایب امور با تفکر و اندیشه، و سپس مشورت با دیگران در هنگام تردید و سردرگمی، باید انسان را به نتیجه ای شفاف و مطمئن رهنمون شده باشد. از این رو هیچ نیازی به استخاره نبوده و چنین کاری بیهوده و نابجاست.

پاسخ دیگر این پرسش، این است که استخاره هیچ گونه تکلیف و الزامی برای فرد به وجود نمی آورد تا سرپیچی از آن، عذاب و بلایی در پی داشته باشد؛ بلکه تنها رفع حیرت می کند و راه خیر همراه با عافیت را نشان می دهد؛ همان طور که در مضمون دعاهای استخاره آمده است.

آیةالله مکارم شیرازی در این باره می فرماید:

«بی شک عمل به استخاره، واجب نیست؛ ولی سزاوار است انسان یا استخاره نکند یا هرگاه استخاره کرد، با توکّل بر خدا به آن عمل کند و تردید به خود راه ندهد. با گام های استوار به سوی هدف پیش رود که مطمئناً نتیجه مثبت آن را خواهد دید و ما این موضوع

ص:48

را شخصاً بارها و بارها آزموده ایم».(1)

بنابراین، مخالفت با استخاره، خلاف شرع نیست؛ ولی به تجربه ثابت شده است در مواردی که با استخاره مخالفت شده، پشیمانی به بار آمده است. بنابراین بهتر است فرد مدتی صبر پیشه کند و سپس بار دیگر استخاره کند. شاید در بار اول، مصلحت نبوده، اما پس از گذشت زمانی، موانع برطرف شده و استخاره مساعد باشد.(2)

ص:49

تصویر

ص:51

تصویر

ص:52