تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

این مناظره را مأمون برای شکست دادن امام رضا† ترتیب داده بود. همۀ بزرگان و دانشمندان ادیان در یک جلسه جمع شدند تا درمقابل امام رضا† قرار بگیرند؛ اما نتیجۀ کار، آنی در نیامد که مدنظر مأمون بود. آری، می خواستند نور خدا را خاموش کنند؛ اما نور حق همیشه روشن است، هرچند مشرکان را خوش نیاید.

امید که این مجموعه رضایت خداوند متعال و رسول خداˆ و اهل بیت‰ را موجب شود.

ص:6

تصویر

ص:8

در آنجا، می توانست جاثلیق را ببیند. پیک، همین که داخل شد، جاثلیق را دید که در بالای مسندش نشسته است. سن وسال بسیار داشت، با محاسنی انبوه و سفید و چشم های روشنی که انگار می توانست به درون هر چیزی راه یابد. بر حالات و رفتارش، آرامشی همراه با یقین به چشم می آمد. انگار پاسخی نبود که او نداشته باشد و پرسشی که مانده باشد.

«بگو خلیفۀ مسلمانان از ما چه می خواهند؟» این را جاثلیق رو به پیک گفت.

پیک بااحترام قدمی به جلو گذاشت و گفت: «ای بزرگ نصارا، من فرستادۀ خلیفۀ مسلمانان، مأمون، هستم. او از شما می خواهد که همراه با من به نزد ایشان بیایید.»

جاثلیق در خود فرو رفت. نگاهی به مشاوران خود انداخت که در کنارش ایستاده بودند. از حالات آنان نیز دریافت که منظور پیک را نفهمیده اند.

- برای چه خلیفۀ مسلمانان مرا احضار کرده اند؟

- شما برای مناظره ای دعوت شده اید.

ص:10

جاثلیق این بار بیشتر به حیرت فرو رفت.

- مناظره؟! مناظره با چه کسی و برای چه؟

- خلیفۀ مسلمانان می خواهند که شما در مجلسی که بزرگان همۀ ادیان حضور دارند، حاضر شوید تا بتوانید با پسرعمو و ولی عهد ایشان مناظره کنید.

جاثلیق لحظه ای اندیشه کرد و گفت: «گفتی بزرگان همۀ ادیان؟ دیگر چه کسانی دعوت شده اند؟»

پیک پاسخ گفت: «رأس الجالوت، بزرگ یهود؛ هربذ، بزرگ زرتشتیان؛ و عمران صابی، بزرگ صابئین که سرآمد متکلمان این زمانه است.»

جاثلیق در خود فرو رفت. با خود می اندیشید که مگر ولی عهد خلیفه چه کسی است که می خواهد یک نفره با همۀ این بزرگان روبه رو شود. نتوانست فکرش را نگوید: «ای پیک، برای من جای تعجب است که مگر ولی عهد خلیفه چه کسی است که می خواهد با همۀ ما مناظره کند؟»

- ولی عهد خلیفۀ مسلمانان، علی بن موسی الرضا، فرزند پیامبر ماست که در علم و دانش،

ص:11

قرینه ای در هیچ کجای دنیا ندارد. حال، خلیفه می خواهند علم و دانش ایشان را به همه ثابت کنند. به همین خاطر، شما باید با من همراه شوید.

جاثلیق لختی درنگ کرد و درحالی که دستی به محاسن خود می کشید، گفت: «باشد. با تو خواهم آمد. تا فردا را شما استراحت کنید تا لوازم سفر خود را فراهم کنیم. به زودی به سَمت خلیفه به راه خواهیم افتاد.»

ص:12

دهد و تنها با لبخندی ماجرا را پشت سر بگذارد. مخالفان بسیاری در میان عباسیان داشت؛ اما هرچه می گذشت، بر اعتبار و نفوذ او افزوده می شد و خلیفه نیز بسیار به او احترام می گذاشت. شاید حتی خودِ او سرکردۀ آن ارواح پلید بود!

هیئتی که جاثلیق نصرانی را همراهی می کردند، وارد عمارت می شدند. فضل لبخندی زیر لب زد و به خادمی که کنارش ایستاده بود، گفت: «به محضر خلیفه برسانید که هیئت نصرانی نیز وارد عمارت شده اند.»

خادم تعظیمی کرد و به سرعت دور شد. نگاه فضل دوباره به سمت هیئتی بازگشت که در حال ورود به عمارت بودند. با خود زمزمه کرد: «جاثلیق، حتماً می خواهی بدانی که اینجا چه خبر است. می دانم که این را می خواهی بدانی... .»

ص:14

نگاه می کردند. صدا زد: «رأس الجالوت و هربذ، شما هم که اینجا هستید!»

رأس الجالوت بزرگ یهودیانِ کوچ نشین (مهاجر) بود که آثار کهولت از سر و رویش می بارید. به نقلی، گفته بودند که حتی در خواب هم دست از اذکار تورات برنمی داشت و آگاه به علوم غریبه و اسرارآمیز نیاکان خود در زمان موسی† نیز بود. کرامات بسیاری از او در کنیسه های یهودیان نقل می شد و بسیاری به شدت به آن اعتقاد داشتند.

هربذ زرتشتی موبد بزرگ زرتشتیان بود. از جاثلیق و رأس الجالوت، جوان تر به نظر می رسید و این شاید به سبب شیوه و رسم هم زیستیِ مسالمت آمیز او بود. نه زیاد می خندید و نه فریاد می زد. همیشه سعی می کرد با آرامشی همراه با یقین، به آنچه می داند درست است، عمل کند.

رأس الجالوت و هربذ به سَمت جاثلیق آمدند و یکدیگر را در آغوش گرفتند.

«پس تو را هم خبر کرده اند؟» این را هربذ گفت.

ص:16

جاثلیق پاسخ داد: «آری، حالا می خواهم شما به من بگویید که اینجا چه خبر است. خیلی دلم می خواهد این را بدانم که چرا خلیفه از ما می خواهد که با ولی عهد او مناظره کنیم؟!»

رأس الجالوت نگاهی به جاثلیق انداخت و گفت: «فکر نمی کنم ماجرا به همین سادگی باشد. خلیفه احترام فراوانی برای ولی عهد قائل است؛ اما همۀ ما می دانیم که پدران خلیفه از دشمنان پدران ولی عهد بوده اند» و با نگاهی دقیق تر ادامه داد: «به نظر من مسائلی در دنیای اسلام می گذرد که بی ارتباط با این مناظره نیست.»

هربذ با حیرت پرسید: «منظورت چیست؟»

- می ترسم مبادا خلیفه بخواهد از ما سوءاستفاده کند و به هرحال از این ماجرا سود ببرد: اگر ما مغلوب شویم، او حقانیت دین خود را ثابت می کند و اگر ما ولی عهد را مغلوب کنیم، او کینۀ قدیمی پدران خود را پیروزمندانه ادامه خواهد داد.

هربذ گفت: «یعنی می گویی خلیفه می خواهد ما را بازی دهد؟»

ص:17

پیش از رأس الجالوت، جاثلیق به سخن درآمد: «موافقم. باید خیلی مراقب باشیم. نباید بگذاریم چنین شود. باید با ترفندی جلوی این حیله را بگیریم. حتم دارم این داستان را فضل بن سهل طراحی کرده است. نباید بگذاریم از ما سوءاستفاده کنند.»

رأس الجالوت پرسید: «چگونه؟»

جاثلیق درحالی که طبق عادتش دستی بر محاسن سفیدش می کشید، پاسخ داد: «من بسیار دراین باره اندیشه کرده ام. اگر خلیفه از ما خواست با کسی مناظره کنیم که می گویند امام است، ما خواهیم گفت چگونه با او مناظره کنیم که او از قرآن می گوید؛ حال آنکه ما به حقانیت قرآن و کلام آن ایمان نداریم و هرکدام کتاب های دین خود را داریم. دراین حال، ولی عهد که اگر عالِم هم باشد، عالِم به علوم قرآن است، از مناظره با ما صرف نظر می کند و ما داخل این بازی نخواهیم شد.»

رأس الجالوت و هربذ هر دو به ترتیب زبان به تحسین گشودند و گفتۀ جاثلیق را تأیید

ص:18

کردند: «احسنت بر شما، باید چنین کنیم.» «آفرین. همین کار را خواهیم کرد.... . راستی، اطلاع دارید که مناظره چه زمانی شروع می شود؟»

ص:19

در یک سوی تالار، بزرگان و اَشراف و لشکریان ایستاده بودند و در سوی دیگر، جاثلیق، رأس الجالوت، هربذ و مرد میان سالی که خود را در لباسی سیاه پوشانده بود.

مأمون به آرامی روی تخت خود نشست. او را یکی از قدرتمندترین و زیرک ترین خلفای عباسی می دانستند. او توانسته بود برادرش امین را از سر راه بردارد؛ حال آنکه امین بسیار در کانون توجه عباسیان بود. هوش و ذکاوت هارون الرشید در مأمون به ارث رسیده بود. چهرۀ مصمم او حاکی از این بود که می توانست همیشه به قصد و هدف خود دست یابد. سکوت را شکست: «بسیار خوشحالم که شما، علمای ادیان مسیحی و یهودی و زرتشتی و صابئی، خود را به اینجا رساندید. بی صبرانه می خواستم این جلسه را برگزار کنیم تا شما در کنار هم به مناظره بنشینید و هم کلام شوید. همان طور که پدران بزرگوار ما می خواستند و ما نیز آن را ادامه داده ایم، گسترش دادن مرزهای دانش و معرفت...»

در همان حالی که مأمون سخن می گفت، رأس الجالوت مرد سیاه پوشی را می پایید که با فاصله از

ص:21

آنان نشسته بود. زیرچشمی نگاهی به جاثلیق انداخت و پرسید: «جاثلیق، آن مرد سیاه پوش کیست؟»

جاثلیق به آرامی پاسخ داد: «او را نمی شناسی؟ او عمران است. بزرگ صابئین و بزرگ ترین متکلم حال حاضر.»

چهرۀ رأس الجالوت دَرهم شد. «پس عمرانی که می گویند، اوست. باید از نگاه تیزش درمی یافتم که کیست. اگر او بخواهد قدم به مناظره بگذارد چه؟»

جاثلیق می خواست کلامی بگوید که مسئول دربار ندا داد: «ای خلیفۀ عظیم الشأن، علی بن موسی الرضا قدم به تالار می گذارند.»

با شنیدن این کلام، مأمون از تخت پایین آمد و در مقابل دیدگان حیرت زدۀ جاثلیق و رأس الجالوت و هربذ که مات و مبهوت به خلیفه نگاه می کردند، به استقبال امام شتافت.

همین که امام قدم به تالار گذاشتند، گویی همۀ زیبایی تالار به یک باره فرو ریخت. با ورود امام به تالار، گویی نسیمی از بهشت وزیدن گرفت که همه را میخکوب کرد. همه با حالتی

ص:22

بی اختیار و به نشانۀ احترام، سر به پایین گرفتند؛ اما جاثلیق و رأس الجالوت و هربذ توان نگاه گرفتن از ایشان نداشتند. پشت هر سه، از هیبت امامت به لرزه افتاده بود.

جاثلیق بی آنکه کسی متوجه شود، زیر لب زمزمه کرد: «مسی-... مسیح... گویی مسیح آسمانی به زمین بازگشته است.»

ص:23

مأمون نگاهی به جاثلیق انداخت و گفت: «بگو، چه می خواهی بگویی جاثلیق؟»

جاثلیق بااحترام قدمی به جلو گذاشت و گفت: «ای خلیفۀ والامقام، بسیار خوشحالم که شما به دانستن حق علاقه مندید و این مجلس پُربرکت را برگزار کرده اید؛ اما اینجا مشکلی وجود دارد...» همه در تالار، با کنجکاوی، ادامۀ حرف جاثلیق را جست وجو می کردند. «...شما می خواهید ما با کسی سخن بگوییم که نه او به کتاب های ما ایمان دارد و نه ما به کتاب او. چگونه ما می توانیم با هم گفت وگو کنیم و نظریات هم را بشنویم یا بپذیریم؛ درحالی که اصل و اساس حرف یکدیگر را باطل می دانیم؟»

سکوت همۀ تالار را فرا گرفت. مأمون یک لحظه در خود فرو رفت. فکر اینجایش را نکرده بود. اشاره ای به فضل کرد که او ادامه دهد.

فضل بن سهل قدم به جلو گذاشت و گفت: «مطلبی که شما می گویید درست است؛ اما اجازه بدهید نظر ولی عهد را جویا شویم. پدر و مادرم فدای شما، ای علی بن موسی الرضا، شما

ص:25

چه می فرمایید؟»

نگاه همه به طرف امام چرخید. مأمون از همه به امام نزدیک تر بود و با نگاهی دقیق، منتظر پاسخ امام نشسته بود. امام در اینجا فرمودند: «اگر از انجیل برای تو دلیل بیاورم، می پذیری؟»

جاثلیق به ناگاه میخکوب ماند. نمی دانست باید چه بگوید. انتظار نداشت که امام بخواهد با کتاب خودش با او مناظره کند. پاسخ داد: «آیا می توانم آنچه انجیل گفته رد کنم؟ به خدا سوگند، به خلاف مِیل باطنی ام، اگر بتوانی با انجیل با من مناظره کنی، آن را خواهم پذیرفت.»

مأمون که می خواست مناظره هرچه زودتر آغاز شود، با صدای بلندی گفت: «پس خودت شروع کن ای مرد مسیحی. هرچه می خواهی، از ولی عهد ما بپرس.»

ص:26

تصویر

ص:28

جاثلیق پرسید: «باشد. خود شما خواستید. مگر دین شما نمی گوید هر حکمی به شاهد عادل نیاز دارد؟ حالا برای این ادعای خود شاهدان عادلی از غیرهمکیشان خود بیاورید که ما نیز قبولشان داشته باشیم.»

همه در تالار متوجه امام شدند تا پاسخ ایشان را بدانند. مأمون و فضل نیز خیره به امام می نگریستند. فرمودند: «دربارۀ یوحنا دیلمی چه می گویی؟»

جاثلیق با حیرت گفت: «او محبوب ترین شخص نزد مسیح است.»

- آیا این در انجیل شما نیست که یوحنا گفت: مسیح مرا به دین محمدِ عربی آگاه کرد و مژده داد که بعد از او خواهد آمد و من نیز به حواریون مژده دادم و آن ها به او ایمان آوردند؟(1)

ص:29

جاثلیق درحالی که دانه های درشت عرق روی پیشانی اش نشسته بود و نمی توانست باور کند که امام به آیات انجیل آگاه باشند، گفت: «آری، این ها را یوحنا گفته.»

همهمه ای تعجب گونه از تالار برخاست. جاثلیق هر طور که می توانست، بر خود تسلط یافت و گفت: «دربارۀ حواریون و علمای انجیل چه می دانید؟ می توانید آنان را برای من بازگو کنید و از نام و نشانشان بگویید؟»

امام پاسخ دادند: «حواریون مسیح دوازده نفر بودند که عالم ترینِ آنان الوقا بود. علمای مسیح نیز سه نفر بودند: یوحنای اکبر در أَجْف، یوحنا در قرقیسیا و یوحنا دیلمی در رجاز. مطالب مربوط به پیامبراکرم و اهل بیت و امتش نزد او بوده. هم او بود که امت عیسی و

ص:30

بنی اسرائیل را به نبوت محمد و اهل بیتش مژده داد. اما ای مرد مسیحی، ما به عیسایی ایمان داریم که به محمد ایمان داشت. به او خرده ای نداریم، جز آنکه کم نماز می خواند و روزه می گرفت...»

ناگهان برقی از چشمان جاثلیق گذشت. انتظار نداشت چنین سخنی از امام بشنود. به سرعت سخن امام را قطع کرد و گفت: «...از شما بیش از این انتظار داشتم. مسیح کم نماز می خواند و روزه می گرفت؟! حال آنکه او مدام در نماز و روزه بود و همۀ عمر را به این کار می گذراند؟ نمی توانم منظور شما را دریابم. چه باعث شد که این گونه بگویید؟»

حاضران در تالار نگاه به امام دوختند. ایشان فرمودند: «برای تقرب به چه کسی روزه می گرفت و نماز می خواند؟»

انگار تالار را بلند کرده اند و بر سر جاثلیق زده اند. دیگر نتوانست کلامی بگوید. رأس الجالوت و هربذ نیز همچون او بودند. با کمی فاصله از آنان، عمران که در خود فرو رفته بود، با خود

ص:31

زمزمه کرد: «با یک سؤال، به این مرد مسیحی نشان داد که به چه دلیل عقیدۀ ایشان اشتباه است که عیسی را خدا می دانند. اگر عیسی خدا بود که نیازی نداشت برای تقرب به خودش، بسیار نماز بخواند و فراوان روزه بگیرد.»

ص:32

را60سال پس از مرگشان، زنده کرد. شما که عیسی را خدا می دانید. باید یسع و حزقیل را هم خدا بدانید.

عرق از سر و روی جاثلیق می بارید. ملتمسانه نگاهی به دوستانش انداخت که کمکی کنند؛ ولی بی نتیجه ماند. همه در تالار به او نگاه دوخته بودند. با هزار زحمت، هرطورکه می توانست گفت: «شما درست می گویید.»

همهمه ای در تالار به وجود آمد. مأمون با حالتی ناباورانه به امام و جاثلیق می نگریست و نمی توانست درک کند که چگونه به این سرعت، جاثلیق مغلوب شده باشد.

ص:34

پیامبری از برادران شما خواهد آمد. او را تصدیق کرده و از او اطاعت کنید. حال، اگر خویشاوندیِ بین یعقوب و اسماعیل و رابطۀ آن دو را از طرف ابراهیم می دانی، آیا قبول داری که بنی اسرائیل برادرانی غیر از فرزندان اسماعیل نداشتند؟»

رأس الجالوت با اینکه نمی خواست قبول کند، از روی ناچاری گفت: «آری، کتمان نمی کنم.»

- آیا از برادران بنی اسرائیل، پیامبری به جز محمد آمده است؟ آیا منکر این مطلبی که تورات به شما می گوید نور از کوه طور سینا آمد و از کوه ساعیر بر ما درخشید و از کوه فاران بر ما آشکار شد؟(1)

ص:36

- آری، با این کلمات آشنا هستم؛ ولی کسی در میان علمای یهود نیست که بداند تفسیر این آیات چیست.

- نور از کوه طور سینا آمده، به وحی خداوند اشاره می کند که در طور سینا بر موسی بن عمران نازل کرد. از کوه ساعیر بر ما درخشید، اشاره به کوهی است که خداوند در آن بر عیسی بن مریم وحی کرد. از کوه فاران بر ما آشکار شد، به کوهی از کوه های مکه اشاره دارد که تا مکه یک روز فاصله دارد. همچنین اشعیای پیامبر، طبق گفتۀ تورات، می گوید: «دو سوار می بینم که زمین برایشان می درخشد. یکی از آنان سوار بر چهارپایی است و آن دیگری سوار بر شتر.» آنان را می شناسی؟

- نه.

ص:37

تصویر

ص:38

صدای همهمه دوباره در تالار افتاد.

- آن که بر چهارپا سوار است، عیسی است و آن شترسوار، محمد. نیز، آیا حیقوقِ پیامبر را می شناسی؟ او گفته است: خداوند از کوه فاران بیان را آورد و آسمان ها از تسبیح گفتن محمد و امتش پر شده است. سوارانش را بر دریا و خشکی سوار می کند و بعد از خرابی بیت المقدس، کتابی جدید برای ما می آورد. باز هم سند هست: داود در زبورش که تو نیز آن را می خوانی، گفته است: خداوندا، برپا کنندۀ سنتِ بعد از فترت را مبعوث کن. آیا پیامبری غیر از محمد می شناسی که بعد از دوران فترت، سنت الهی را احیا و برپا کرده باشد؟

رأس الجالوت که چاره ای جز پذیرش نمی دید، گفت: «قبول دارم. اما منظور او عیسی بوده است و روزگار عیسی همان دوران فترت است.»

امام در اینجا فرمودند: «اشتباه می کنی. عیسی با سنت تورات مخالفت نکرد؛ بلکه موافق آن سنت و روش بود. تا آن هنگام که خداوند او را نزد خود بالا برد. در انجیل چنین آمده

ص:39

است که پسرِ زن نیکوکار می رود و فارقلیط (1) بعد از او خواهد آمد و او کسی است که سنگینی ها و سختی ها را آسان کرده و همه چیز را برایتان تفسیر می کند. همان طور که من برای او شهادت می دهم، او نیز برای من شهادت می دهد. من امثال را برای شما آوردم و او تأویل را برایتان خواهد آورد.»

ص:40

- پس چرا به عیسی بن مریم ایمان نمی آورید؛ با اینکه او مرده زنده می کرد و نابینا شفا می داد؟

- می گویند و نقل است که او چنین می کرد؛ ولی ما ندیده ایم.

- آیا معجزات موسی را دیده ای؟

- نه، ولی اخبارش را افراد مطمئن و موثّق به ما رسانده اند.

- اما دربارۀ معجزات عیسی بن مریم نیز اخبار متواتری برای شما نقل است. همچنین است موضوع نبوت محمد و نیز هر پیامبر دیگری که خداوند مبعوث کرده است. ازجمله معجزات پیامبر ما این است که دانشی نیاموخته بود و نیز معلمی نداشت و با این همه اوصاف، قرآنی آورد که قصص انبیا و سرگذشت آنان را حرف به حرف دربردارد و اخبار گذشتگان و آیندگان را تا قیامت بازگو کرده است. چرا به آنان ایمان نمی آوری؟

رأس الجالوت که مطلبی برای گفتن نداشت، سر به زیر انداخت و چیزی نگفت.

ص:42

- سایر امت های گذشته نیز چنین اند. اخباری مبنی بر دین پیامبران و موسی و عیسی و محمد به دستشان رسیده. چرا به آنان ایمان نیاورده اید؟

هربذ دیگر نتوانست چیزی بگوید و بر جای خود ماند. به هر زحمتی که بود، خودش را جمع کرد و سرش را بالا گرفت. همین که می خواست مطلبی بگوید، ناگهان صدایی او را نگه داشت: «اجازه می دهید من وارد مناظره شوم.»

ص:45

زمانۀ خود، از جایگاه خود بلند شد و قدم به جلو گذاشت.

اکنون، همۀ تالار به او نگاه می کردند. عمران با آن نگاه دقیق و ریز خود، از هربذ می خواست عقب بنشیند. مأمون هم که توجهش به او جلب شده بود، گفت: «دیگر داشتم به این نتیجه می رسیدم که تو قادر به تکلم نیستی عمران. تو بزرگ صابئین هستی و بی شک از بزرگ ترین متکلمان. خوش حال خواهیم شد که سخنان تو را بشنویم.»

هربذ که از خدا خواسته بود، به سرعت عقب نشست.

عمران، با لبخند، رو به همه گفت: «پرسش هایی دارم که هیچ متکلمی در مغرب و مشرق دنیا نتوانسته به آن ها پاسخ دهد. آنان همچون راز می مانند. اگر اجازه بدهید، می خواهم آن ها را بپرسم. اجازه هست؟»

همه امام را نگریستند؛ حتی جاثلیق و رأس الجالوت و هربذ هم. مأمون رو به امام عرض کرد: «فدایتان شوم، چه می فرمایید؟»

ص:47

با اشارۀ قبول کردن امام، عمران به وسط تالار قدم گذاشت و پرسید: «موجود نخستین چیست؟ مرا از موجود نخستین و از آنچه آفریده است، آگاه کن.»

حیرت بر چهرۀ مأمون نشست و با تعجب به فضل نگریست. جاثلیق و رأس الجالوت و هربذ هم با تعجب به هم نگاه می کردند. حیرت بر فضای مجلس حکم فرما شد. عمران که ظاهراً از پیروزی خود مطمئن بود، با لبخند، چشم در چشم امام دوخته بود: «چه می گویید؟ پاسخ این سؤال مرا می دانید؟»

ص:48

بدون سابقۀ قبلی، مخلوقی با گونه ای دیگر آفرید. با اَعراض و حدودی مختلف. نه آن را در چیزی قرار داد و نه بر چیزی محدود کرد و نه بر مثالِ چیزی ایجادش کرد و نه آن را پیش از آفرینش تصویر کرد. بعد از آن، مخلوقات را به صوَر مختلف و گوناگون آفرید؛ بی آنکه نیازی به آن ها داشته باشد یا برای رسیدن به مقام و منزلتی، به این خلقت محتاج باشد. در این آفرینش، در خود زیادی یا نقصانی ندید؛ حال آنکه در آفریده ها، برخی برگزیده اند و برخی نابرگزیده.»(1)

سخن که به اینجا رسید، صدای تحسین از کلام امام از همه جا بلند شد و لبخند از روی

ص:50

لب های عمران، دور. حتی نمی توانست تصور کند که امام این چنین پاسخ او را داده باشد.

- آیا آن موجود، به خودی خود، نزد خود، معلوم است؟(1)

- جز این نیست که علم و شناخت هر چیز برای تمیز آن از غیر است و این برای آن است که موجودیتش ثابت و شناخته شود و در آنجا وجود محض بود و غیری نبود تا تمیز لازم باشد و ضرورتی لازم آید که حدّ هریک معلوم شود.(2)

- آیا خالق از آفرینش خلق، خود تغییری می یابد؟

- خدا بوده است و با خلقت تغییر نمی کند؛ اما مخلوقات با تغییرهایی تغییر می کنند که

ص:51

خدا در آن ها ایجاد می کند.(1)

عمران به سرعت پرسید: «ما خدا را با چه شناختیم؟»

- با چیزی غیر از او: با مشیّت او، اسم او، صفت او. همگیِ این ها مخلوق و حادث و تدبیرشدۀ خداوند هستند.

- او چیست؟

- نور است. بدین معنی که آفریده ها را در آسمان و زمین راهنمایی می کند.

عمران که نمی توانست باور کند که امام با این سرعت به همۀ سؤالات او پاسخ می دهد، افزود: «گمان می کردم که خالق، با آفریدن مخلوقات، از حالت خود دگرگون می شود.»

- سخن محالی است که موجود نخستین تغییر می کند. آیا دیده ای تغییری که آتش در اشیا پدید می آورد، به خودِ آتش سرایت کند؟ یا تابه حال دیده ای که حرارت، خودش را

ص:52

بسوزاند؟ یا هیچ دیده ای که شخص بینا، بینایی خود را ببیند؟(1)

ص:53

تصویر

ص:54

می کرد بر خود مسلط باشد.

«اگر هیچ کدام در دیگری نیستند، چگونه خودت را در آینه می بینی؟» این را امام از عمران پرسیدند. عمران بسیار به خود فشار آورد تا پاسخی بیابد:

- توسط نوری که بین من و آن است.

- آیا آن نور را در آینه می بینی؟

- بله.

- آن نور را به ما نشان بده.

عمران دیگر نمی تواست جلوی لرزش بدن خود را بگیرد. به ذهن خود فشار وارد می آورد تا به پرسش دیگری برسد. در سوی دیگر، جاثلیق و رأس الجالوت و هربذ هم وضع و حالی بهتر از او نداشتند و بدون آنکه بتوانند نگاه از مجلس بگیرند، به عمران می نگریستند.

ص:56

از روی نیاز خلق نکرده است و همیشه ثابت بوده است. نه در چیزی است و نه روی چیزی. الّا اینکه مخلوقات، یکدیگر را نگه می دارند و برخی در برخی داخل شده و برخی از برخی خارج می شوند و خداوند متعال، با قدرت خود، تمام این ها را نگه می دارد و نه در چیزی داخل می شود و نه از چیزی خارج می شود...»

هیچ کس در مجلس نمی توانست نگاه از امام بگیرد. با حالتی بهت زده، به ایشان و پاسخ های آن بزرگوار گوش سپرده بودند.

«...و نه نگهداری آن ها او را خسته و ناتوان می سازد. دستور او در یک چشم برهم زدن و بلکه زودتر اجرا می شود. هر آنچه اراده فرماید، فقط به او می گوید موجود شو و آن شی ء به خواست و ارادۀ الهی موجود می شود. هیچ چیز از مخلوقاتش از چیز دیگری به او نزدیک تر نیست و هیچ چیز نیز از چیز دیگر از او دورتر نیست.»

سخن که به اینجا رسید، عمران بدون آنکه اختیاری از خود داشته باشد، سر به سوی

ص:58

امام بلند کرد و عرضه داشت: «شهادت می دهم که او همان گونه است که وصفش کردی.»

ولوله ای بر زبان ها جاری شد. مأمون به مجلس نگاه کرد و درحالی که سعی می کرد لبخندی برلب داشته باشد، با صدایی بلند گفت: «دیدید؟ به همۀ شما گفته بودم که پسرعموی ما در علم و دانش قرینه ای در دنیا ندارد.»

ص:59

رأس الجالوت هم افزود: «انگار همه چیز را می دانست. یک لحظه گمان بردم او از آسمان آمده است.»

این را گفتند و با یکدیگر وداع کردند؛ اما جاثلیق، قبل از آنکه برود، متوجه مسئله ای شد. نگاهی به بالای برج عمارت انداخت و فهمید چند نفر از آن بالا به او می نگرند. زیر لب گفت: «بازندۀ این مجلس، فقط ما نبودیم؛ تو هم بودی خلیفه.»

ص:61

فضل سری به نشانۀ تأیید تکان داد و گفت: «به خاطر حضور ایشان به عنوان ولی عهد است که شیعیان، با آزادی، از فضایل امامان شیعه می گویند. این مسائل، همان طور که می دانید، برای پایه های خلافت پدران شما خطرناک است.»

مأمون لحظه ای در خود فرو رفت و گفت: «باید از درس های پدرم هارون الرشید بیشتر سود می بردم.»

- منظورتان چیست؟

- شاید از همان ابتدا اشتباه بود که ولایت عهدی را به او واگذار کردم. باید به همان شیوه ای عمل می کردم که پدرم با پدر او رفتار کرد.

فضل در خود فرو رفت. پرسید: «حتماً می دانید که چه عواقبی برای شما و نسل بعد از شما به دنبال خواهد داشت. می دانید که ماجرا به این سادگی نیست.»

مأمون با صدای زمزمه واری گفت: «می دانم فضل، می دانم... از همین هم می هراسم که

ص:63

شاید هیچ چاره ای نباشد.»

فضل با حالتی نگران گفت: «باید بیشتر تدبیر کنید.»

مأمون که نگاه به نقطۀ نامعلومی دوخته بود، پرسید: «اینک علی بن موسی الرضا کجاست؟»

ص:64

19. مأمور شرمسار

عمران، با چهره ای شرمسار، در محضر امام رضا† بر زمین نشست. از روی شرم نمی توانست به ایشان نگاه کند. خادمی جلو آمد و هدیه ای به همراه لباسی زیبا جلوی عمران گذاشت. عمران که از اکرام امام بیشتر شرمنده شده بود، رو به آن بزرگوار عرض کرد: «فدایت شوم، همچون جد بزرگوارتان امیرالمؤمنین رفتار کردید.»

ص:65

امام فرمودند: «به سَمت بلخ برو و مأمور صدقات ما در آنجا باش.»(1)

عمران که از این مژده بسیار شادمان شده بود، درحالی که از شدت شوق اشک از دیدگانش روان شده بود، گفت: «فدایتان شوم، هرچه شما بگویید همان خواهم کرد.»

ص:66