تصویر

ص:2

تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

این امکان همبستگی، وقتی واقعی می شود که آن که را که بر آستانۀ در وارد شده است، بپذیرند و به درون برند؛ اما نماد دوری و جدایی خواهد بود، اگر او بر آستانه بماند و کسی او را نپذیرد.(1)

اسلام در مخالفت با شمایل سازیِ بیزانس، اَشکال منتزع اسلیمی را به وجود آورد که در آن، آیات قرآنی نوشته می شود... . اسلیمی یکی از فنون هنر اسلامی است و برای اجتناب از بُت پرستی به وجود آمده است.(1) به گفتۀ برخی هنرمندان، شباهت طرح اسلیمی با خرطوم فیل از آنجاست که الگوی اصلی آن، سر و خرطوم فیل بوده است. نقاشان قدیم، شاید به مناسبت مشابهت طرح های اسلیمی با حروف دَرهم کوفی، می گفتند که واضع این طرح حضرت علی† بوده است. نیز گفته اند که نقش اسلیمی در اصل، از خط کوفی استخراج شده و لفظ «اسلیمی» را همان لفظ «اسلامی» دانسته اند؛ در مقابل طرح ختایی که با مغول از چین به ایران آمده است. اما حقیقت این است که این طرح از ابتکارات هنرمندان عصر اشکانی و ساسانی و اقتباسی است از پیچ وتاب های درخت مو.(2)

ویژگی بارز نقش گیاهی (اسلیمی و ختایی) که در همان لحظۀ نخست، توجه را به خود معطوف می کند، تحرک، پیچ وتاب، رشد و نمُو و نیز زندگی و زایندگی است. طرح از نقطه ای

ص:10

مشخص، شروع می شود و با پیچش ها و رویش های مکرر، یادآور شجرۀ طیبه ای است که نشان از گسترش در شرق و غرب و شمال و جنوب عالَم دارد: نشانی از گسترش اسلام. نقش گیاهی درعین برخورداری از صورتی گیاه وار و آزاد، از نظمی دقیق و زیبا پیروی می کند. میل به نظم، سبب انتظامات مرکزی، محوری، تقارن و تکرار می شود.(1)

خیابان خسروی؛ بست امام رضا†، به سمت فلکۀ آب و خیابان امام رضا†.

این بست ها دیگر آن معنا و کابرد سابق خود را از دست داده اند؛ ولی اکنون مقدمه ای هستند برای ورود به حرم مطهر امام رضا† و روضۀ منوّره. زائران عاشق و عارف، در این فاصله و برای پذیرش لطف بیشتر امام، روح خویشتن را با ذکر صلوات و استغفار صیقل می د هند.

و ایوان جنوبی صحن انقلاب اسلامی، دو گلدسته و ایوان شرقی صحن جمهوری اسلامی و ایوان غربی صحن آزادی به طلای ناب مزیّن شده است.

تذهیب یکی از هنر های دیرینۀ ایرانی و اسلامی است و به مجموعه ای از اَشکال هندسی و نقوش گیاهی اطلاق می شود که به گونه ای زیبا و دلنشین و هماهنگ با گردش ها و پیچش های مکرر و موزون، در کنار هم قرار گرفته باشند. نقش های اسلیمی و ختایی دو طرح اصلی هستند که در هنر تذهیب به کار می روند. رنگ مایۀ اصلی این نقوش، در کنار عناصر متنوع رنگیِ دیگر، طلاکاری و زراندود است. (رجوع کنید به: اسلیمی)

از زیباترین آن ها، چهار ترنج در اطراف گنبد طلای امام رضا† است که متن تمجیدات از بانیان مرمّت و طلاکاری گنبد را در بر گرفته است.

در گذشته، قبل از ورود برق به مشهد و حرم مطهر، به جای جار و لوستر، شمعدان و جاشمعی بود. گویند شاه عباس صفوی در اواخر سال 1008ق، سفری به مشهد کرد و خود، به مراقب و خدمتگزاری آستان رضوی پرداخت. شبی با مِقراض (قیچی) سرِ شمع ها را می گرفت. شیخ بهایی بالبداهه این رباعی را سرود:

پیوسته بوَد ملائک علّیین پروانۀ شمع روضۀ خُلدآیین

مِقراض به احتیاط زن، ای خادم دین ترسم ببُری شهپر جبریل امین(1)

در رواق الله وردیخان، در جواب رباعی شیخ بهایی، این رباعی آمده است:

جبریل ز عرش آمد و حوران ز نعیم از بهر طواف شه فردوس حریم

عمداً پرِ خود بر دمِ مقراض دهند شاید که بدین وسیله گردند مقیم(2)

را حرم گویند.(1) همچنین، به مجموعۀ روضۀ منوّره، بیوتات، رواق ها، بَست ها و صحن های اطراف روضۀ رضوی، به سبب عمومیت اصطلاح، «حرم» گویند. (رجوع کنید به: آرامگاه)

حرم به معنی محل اسرار است. در همین مفهوم است که فیلون می گوید: «ورود به حرم، رخنه در اسرار الهی است. نام حرم، حریمی محفوظ و دست نیافتنی را به ذهن تبادر می کند که گنجی حقیقی را در خود محصور کرده است.»(2)

افتخاری، از اقشار مختلف اعم از روحانی، استاددانشگاه، مهندس، پزشک، کاسب و عموم مردم به این مهم مشغول اند.

وظایف خدام از این قرار است: غبارروبی؛ شست وشو و تطهیر رواق ها و روضۀ منوره، براساس برنامه های تنظیم شده؛ اجرای مراسم گل آرایی بالای ضریح؛ انجام وظیفه در مقابل در های ورودی حرم طهر و رواق ها و روضۀ منوره، باز و بسته کردن در های حرم مطهر توسط سرکشیک یا در غیاب وی، توسط معاون کشیک؛ شرکت به موقع در مراسم خطبه خوانیِ شب شهادت امام رضا† و شب عاشورا و شام غریبان.(1)

از چین به ایران آمده است. طراحان برای ایجاد هماهنگی در نقشۀ ختایی، از میان هزاران نوع گل وبرگ و غنچۀ ختایی، معمولاً دو تا شش نوع گل، دو یا سه نوع غنچه و سه یا چهار نوع برگ انتخاب می کنند و به سلیقۀ خود، آن ها را با هم می آمیزند. اساس نقشۀ ختایی عبارت از خطوط منحنی موزونی است که هریک از آن ها، «بند» نام دارد. مجموعۀ این بند ها، مانند استخوان بند، سرتاسر نقشه را فرا می گیرد.(1) (رجوع کنید به: اسلیمی)

می گفتند (1) و اکنون به «ادارۀ مرکزی آستان قدس» شهرت دارد.

ایستگاه راه آهن و فرودگاه و پایانۀ مسافربری، واقع اند و این وظایف را به دوش دارند: راهنمایی و دادن اطلاعات لازم به زائران محترم برای آرامش و سهولت در تشرف و زیارت مرقد منور امام رضا† و نیز راهنمایی مسیر های ورود و خروج به صحن ها و رواق ها و هدایت گمشدگان به محل اقامتشان.

وجود برخی احادیث در این باب است؛ مانند فرمایش رسول خدا…: «وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّیرَانِ فَمَهِّدُوهُ بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ» (= و بدانید به درستی که قبر، باغی است از باغ های بهشت یا گودالی است از گودال های آتش. پس آن را با اعمال صالح، خوابگاه و آرامگاه خود قرار دهید.)(1)

یا فرمایش امام رضا†: «أَنَّهُ قَالَ إِنَّ بِخُرَاسَانَ لَبُقْعَةً یأْتِی عَلَیها زَمَانٌ تَصِیرُ مُخْتَلَفَ الْمَلَائِکةِ فَلَا یزَالُ فَوْجٌ ینْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ فَوْجٌ یصْعَدُ إِلَی أَنْ ینْفَخَ فِی الصُّورِ» فَقِیلَ لَهُ: «یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ أَیةُ بُقْعَةٍ هَذِهِ؟» قَالَ: «هِی بِأَرْضِ طُوسَ وَ هِی وَ اللَّهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ...» (= «به راستی، در خراسان بقعه ای است که در زمان آینده، محل رفت وآمد فرشتگان خواهد شد. پیاپی، فوجی از آسمان فرود آیند و فوجی بالا روند تا در صور بدمند.» به حضرت عرض شد: «یابن رسول الله، آن کدام بقعه است؟» فرمود: «زمین طوس است و آن به خدا باغی است از باغ های بهشت.»)(2)

ص:26

استفاده می کرده اند. در این ساعت، سایۀ متحرکِ یک میله یا شاخص فلزی، بر روی صفحه ای مستوی یا سطحی استوانه ای می افتد و از طریق تغییرات طول و ارتفاع سایه، وقت را نشان می دهد؛ مثلاً شاخص با حرکت خورشید تغییر می کند و در نتیجه، تغییرات زمان را نشان می دهد.(1)

در حرم مطهر امام رضا†، در وسط صحن جمهوری، چنین ساعتی وجود دارد که علاوه بر اعلام ظهر دقیق شرعی، قبلۀ شهر مشهد مقدس را نیز نشان می دهد.

برای آشامیدن آب و شربت و گاه برای جمع نذورات و صدقات از آن استفاده می کردند.(1) هم اکنون، یکی از قدیمی ترین سنگاب ها به نام سنگاب خوارزمشاهی در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی موجود است.

آن در معنای «الشق فی وسط القبر» یعنی شکاف میان قبر. همچنین، «القبر کُلّه» یعنی همۀ قبر شایع است.(1) اینکه گفته اند «کل ما شُق فقد ضُرِح»، یعنی هرچه شکافته شود.(2) نیز، ضریح یعنی قبر،(3) قبر بی لَحَد.(4)

در اصطلاح، ضریح یعنی خانۀ چوبین و مشبّک یا از مس و نقره و جز آن، که بر سر قبر امام یا امامزاده ای می سازند.

بنا بر شواهد تاریخی، آغاز نصب ضریح به معنای اصطلاحی آن، بر مزار امام رضا† از دورۀ صفویه و در زمان شاه طهماسب صفوی بوده است؛ دومین آن، در دورۀ افشاریه؛ سومین آن، در دورۀ قاجاریه؛ چهارمین آن، در سال 1338ش با طراحی مرحوم ابوالحسن حافظیان و پنجمین آن در سال 1379ش با طراحی استاد محمود فرشچیان.

در حرم مطهر، برخی خدام، در ظروفی که در دست دارند، عنبر و اسفند و کُندُر دود می دهند و فضای رواق ها و صحن ها را معطر می کنند.

دارالحفاظ و دارالسلام را هم انجام می دهند.(1)

بر روی فلز منتقل می شود. آن گاه، قلم زن با ابزار های گوناگون به مدد چکش، خطوط اصلیِ طرح را بر زمینۀ فلز، نقش می کند. سپس با ابزار مخصوص، متن نقشه را گود می بُرد و موج دار یا «آجین» می سازد. در نتیجه، گل ها و اسلیمی های نقشه، بالا می مانند. آن گاه با قلم های ریزودرشتِ فولادین، آن ها را حالت و ساخت وساز می دهد.(1)

قلم زنی ضریحِ کنونی حضرت را استاد خدادادزادۀ اصفهانی انجام داده است.

است. اگر از قوس استفاده نشود، با مصالحی مانند خِشت و آجر نمی توان چنین دهانه هایی را پوشش زد.(1)

برحسب شماره های آن ها، از پشت با هم تلفیق می کند. سپس، بر پشت این اجزای برزمین چیده، دوغابِ گچ می ریزد تا اجزا در کنار هم مستقر شوند و به شکل لوحه ای درآیند. پس از خشک شدن دوغاب، لوحه را بر می دارد و بر دیوار نصب می کند. پس از نصب لوحه ها، کاغذ های چسبیده را پاک می کند و طرح اصلی نقاش به شکل کاشی مُعرّق ظاهر می شود.

در کاشی کاری مُعرّق، رنگ های متنوعی به کار می رود که در بین آن ها، رنگ های سفید، آبی تیره، فیروزه ای، سبز و پرتقالی بیشتر به چشم می خورد.(1) نمونۀ این نوع کاشی ها در سرتاسر حرم مطهر، به ویژه در مسجد گوهرشاد، به وفور یافت می شود.

خشت های ظریف لعاب داری ساخته می شود که هریک از آن ها، قسمی از طرح کلّی را بر خود دارد. این نوع کاشی، کاشی خِشتی نیز نام دارد.(1)

برای ساختن کاشی هفت رنگ، نخست خِشت های آن را از گِل رُس قالب می زنند و «خام پخت» (بدون لعاب پختن) می کنند. سپس، لعاب سفید بر آن ها می زنند و باز در کوره می گذارند. آن گاه، نقاشِ کاشی، طرحی را که از پیش، به دست طراح آماده شده است، به رنگ های غلیظی که استادکارِ کاشی ساز فراهم کرده، بر آن ها نقش می زند. استاد کاشی ساز خشت های شماره دار را در کوره می گذارد و وقتی پخته شدند، آن ها را به دست بنا می دهد تا برحسب شماره ها، به دیوار نصبشان کند. رنگ های زرد و نارنجی روشن ازجمله رنگ های متداول این گونه کاشی هاست.(2)

زینت شده باشد.(1) همچنین، کتیبه نوشته ای است که بر سردر و روی دیوار بناهای نظیر کاخ ها، مساجد، اماکن متبرّکه و... یا بر بدنۀ کوه، به خطوط مختلف می نویسند.(2)

زندگی مسلمانان آمیخته و عجین با کلام الهی است. یکی از مراکز تجلی این آمیختگی، کتیبه های قرآنی است که سراسر مساجد را فراگرفته اند. در ساخت این کتیبه ها، سایر هنر های مسلمین همچون خطاطی، کاشی کاری، گچ بُری و... در حد اعلای خود به خدمت گرفته شده اند. احاطه شدن ورودی ها و طاق ها با این کتیبه ها، نشانی است از لزوم تمسک به قرآن مجید در هر حرکت و عبوری؛ و نشانه ای است از تذکر به مسلمین و نیز نشان آمیختگی زندگی مسلمین با قرآن کریم. این، هنر کتیبه نگاری است که فضا را از روح قرآن و کلام الهی سرشار می کند و محیط صامت و فضای ساکن اطراف را هویت و معنی می بخشد.(3)

در حرم مطهر امام رضا† کتیبه های بسیاری وجود دارد. شاید مهم ترین و معروف ترین آن ها کتیبه ای است در جلوی ایوان مقصورۀ مسجد گوهرشاد، به نام کتیبه بایسُنغری. بایسنغرمیرزا، فرزند

ص:40

گوهرشاد خاتون، در دوره ای از تاریخ، هم حاکم بود و هم خطاطی زبردست.

منبّت کاری کاربرد دارد، به گِره معروف است. گِره به شطرنج معماران معروف شده است. هریک از این اَشکال هندسی، نام خاصی دارد: شمسه، برگ چناری، ترنج، ماکو، پابزی، سُرمه دان، پنج شُل، نیم شمسه و پنج کُند.(1)

گِره سازی انواع و زمینه های گوناگون دارد؛ چنان که گفته اند 72بطن دارد و از درونِ یکدیگر، توانایی زایش و به وجود آمدن گِره های نو وجود دارد.(2)

می شد. اتصال گنبد به فضای مربع زیرین، نمادی از اتصال آسمان به زمین و ناسوت به لاهوت است و نیز بیان معمارانۀ این امر است که در اسلام، عالَم ماده و معنی با هم و در اتصال باهم اند.(1)

ازآنجاکه گنبد نماد آسمان است، گنبد معابد، مقابر، مساجد بزرگ، تالار های غسل تعمید، تالار های مجالس ترحیم و قُبه های کوچک اغلب به صورت تصاویر آسمان، فرشتگان، ستاره ها و پرندگان، ارابۀ خورشید و غیره، مُرَصّع یا زینت می شوند. این تزئینات بنا را به صورت آسمانی در کلّ کائنات عرضه می کنند. گنبد که اغلب بر پایه ای مربع قرار می گیرد، خطوط منحنی و خطوط مستقیم پایه را به هم می آمیزد و نماد وحدت آسمان و زمین است.(2)

در حرم مطهر امام رضا†، پنج گنبد به اَشکال و اَبعاد گوناگون وجود دارد که چشم هر بیننده ای را متوجه خود می کند: گنبد طلا که سابقۀ ساخت آن به دورۀ

ص:44

سلجوقیان می رسد، گنبد فیروزه ایِ مسجد گوهرشاد، گنبد مِسی الله وردیخان در کنار گنبد طلا، دو گنبدِ مدرسه دو درب (دارالقرآن الکریم) که از سمت صحن جمهوری می توان آن ها را دید.

برخی دانشمندان لغت شناس گفته اند: محراب مسجد را ازآن رو محراب نامیده اند که محل جنگ و ستیز امام جماعت با شیطان و هوای نفس است. برخی برآن اند که محراب را ازآن رو محراب گفته اند که انسان باید در آنجا «حریب» باشد؛ یعنی، عاری از اشتغالات دنیوی و پریشانی فکر و اندیشه. عده ای معتقدند محراب در اصل به معنای صدر مجلس در خانه است؛ سپس صدر مسجد را هم محراب نامیده اند. گروهی، برعکس، برآن اند که محراب در اصل دربارۀ صدر مسجد به کار رفته است؛ سپس صدر اتاق را هم محراب نامیده اند.(1)

ویژگی های محراب بسیار خاص است:

1. فرورفته است و لذا «در» و محل عبور را تداعی و به نمازگزار القا می کند که جهت حرکت و مسیر عبور معنوی کجاست. این عنصر، عاملِ هم جهت کنندۀ مسلمین در اَقصی نقاط عالَم به سمت کعبه به عنوان عامل اصلی وحدت آن هاست؛

2. از قوس و طاقی در رأس خود بهره می گیرد؛ با مشابهت به گنبد که خود تمثیلی است

ص:46

از کلیّت مسجد: به این معنی که کلّ مسجد و همۀ ویژگی های آن در محراب خلاصه می شود؛

3. محراب اغلب احاطه شده در آیات قرآنی به خط خوش است. می توان فریادش را شنید که برای وصول به حضرتش و عبور از «در» و «یکی شدنِ» جامعۀ مسلمین، راهی به جز عمل به آیات قرآن نیست.(1)

«هرگاه به در مسجد رسیدی، متوجه باش که درگاه پادشاهی عظیم را اراده کرده ای که بر بساط او جز پاکان قدم نمی نهند و همنشینی او برای کسی میسّر نیست، مگر برای راست گویان و درست کاران. پس، هنگام ورود به پیشگاه باعظمت پادشاه، در چگونگی رفتار و گفتار مراقب باش و در برابر هیبت و جلال حضرتش خود را حفظ کن و متوجه باش که در صورت کوتاهی کردن و تخلف از ایفای وظایف و آداب و رفتار، در معرض خطر بزرگی قرار داری... .(1)

در حرم مطهر امام رضا† آنچه قطعی است این است که دو مسجد وجود دارد: یکی مسجد بالاسر، متصل به بالاسر مبارک حضرت، بناشده در اوایل قرن پنجم هجری و دیگری مسجد گوهرشاد، ساخته شده در اوایل قرن نُهم.

ص:49

اقامت.(1) با آغاز حرکت و هجرت امام رضا† از مدینه به سمت خراسان، حضرت برای استراحت یا اقامۀ نماز یا ایراد کلام، توقف هایی کردند. محبّان و شیعیان حضرت، از سر تبرک و تقدس، قدمگاه ها و بناهایی را در آن توقف گاه ها ساختند که برخی از آن ها به نام مقام امام معروف شد.

یکی از عناصر تزئینی معماری که در زیباساختن بنا های ایرانی به خصوص مساجد و مقبره ها نقش مهمی دارد، مقرنس کاری است. مقرنس به آنچه به شکل نردبان و پله پله ساخته شده باشد، می گویند که مانند آویزه هایی قندیل مانند در زیر گنبد ها یا نیم گنبد های روی ایوان ها و درگاه ها، با آجر یا گچ و کاشی می سازند. همچنین، مقرنس به کوه هایی با رگه های افقی می گویند که خاک های زیرسنگ هایش خالی شده باشد.(1)

نمونه ای از مقرنس گچ، در سقف ایوان مقصورۀ مسجد گوهرشاد و مقرنس آینه در سقف رواق دارالزهد نمایان است.

ایستادن امام و خلیفه در مسجد.(1)

مقصوره از نظر شکل، عبارت است از فضایی محصور و مربع شکل در درون مسجد و در مجاورت محراب. دیواره های آن ممکن است از مصالح بنا باشد؛ ولی مشبک های فلزی یا چوبی متداول تر است. کارکرد این دیواره ها این است که شخص درون مقصوره را از سایر نمازگزاران جدا سازد؛ ولی به او اجازۀ دیدن نماز و مشارکت در آن را بدهد. برای این جدایی می توان دلایل متعددی ارائه کرد: یکی از آن ها مِیل بی پرده به پیروی از رویۀ بیزانسی و جادادن امپراطور در اتاقکی سلطنتی موسوم به کَثیسما (Kathisma) و درنتیجه، تأکید بر رتبۀ والا و جدایی ضروری وی از دیگران است.

دلیل دیگر آن را می توان فراهم آوردن مکانی برای عبادت شخص حاکم ذکر کرد. علت سوم، به احتمال، ترس از سوءقصد به جان خلیفه بود.(2) معاویه نخستین کس در اسلام بود که مقصوره ساخت. وی را زخمی زدند و او از آن جان به در برد؛ لذا برای محافظت خود

ص:53

مقصوره ساخت.(1)

ریشه و خاستگاه مقصوره هرچه باشد، جای کمترین تردیدی در نوع کارکرد نمادین آن وجود ندارد. درواقع، مقصوره تجلیل به چشم آمدنیِ مقام و منزلت حاکم و لذا بخش جدایی ناپذیری از عنصر دنیوی مسجد جامع اسلامی و بیانگر ارتباط نزدیک آن با شُکوه و تشریفات سلطنتی بود.

تاریخ بعدی مقصوره، حکایت از ضعیف و کم رنگ شدن این ارتباط دارد: به صورتی که این کلمه برای اشاره به بخشی از مسجد که برای ادای نماز های جماعت، در مقابل نماز فُرادا کنار گذاشته می شد، تغییر کاربردی داد و با چنین مفهومی، شکل آن دچار تغییری اساسی شد. از قرن یازدهم میلادی به بعد، به ویژه در شرق اسلامی، مقصوره ها به شکل گنبدخانه های بزرگی که در شبستان مسجد ترکیب شده بودند، رو به ازدیاد گذاشتند.(2)

ص:54

فراز مناره های سربه فلک کشیده، همچون ندای آسمانی، به عبادت فرا می خوانَد و آنان را از بستر گرم و آسودگی تَن یا کار روزانه، به مساجد می کشاند تا بدان ها آسودگی روح و روان بخشد. این امر نشان می دهد که این پیرانِ پای درخاک چه رسالت مهمی بر دوش دارند.(1)

مناره عنصر دعوت کننده، نشانۀ عروج و عضو مسلط بر کالبد شهر است. مناره یادآور جملات اذان است که خود، نشانۀ منحصربه فرد اسلام است؛ درواقع، هم نمادی بصری است، هم متذکری شنیداری و هم سمبلی کالبدی از حرکت، عروج و اشاره به آسمان. مناره را می توان نماد اساسی ترین حالت نمازگزار، یعنی قیام، نامید.(2)

در حرم مطهر امام رضا† دوازده مناره وجود دارد که قدیمی ترین آن در صحن انقلاب، در مجاورت گنبد طلاست و بلندترین آن، در ایوان جنوبی صحن جامع رضوی.

اعلام می کنند. نقاره خانه در بالای ایوان شرقی صحن انقلاب واقع است.

(28) فرهنگ فارسی دهخدا.

(29) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(30) زندگانی حضرت امام علی بن موسی الرضا†، ص190.

(31) معارف رضویه، ص218.

(32) فرهنگ فارسی دهخدا.

(33) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(34) فرهنگ نمادها، ج3، ص10.

(35) راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی.

(36) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(37) فرهنگ فارسی دهخدا.

(38) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(39) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص59.

(40) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(41) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص59.

(42) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(43) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(44) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(45) فرهنگ فارسی دهخدا.

(46) راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی.

(47) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(48) فرهنگ فارسی دهخدا.

(49) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص60.

(50) راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی.

(51) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(52) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(53) ارشادالقلوب، ج1، ص75.

(54) امالی شیخ صدوق، مجلس پانزدهم، ص63.

(55) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(56) فرهنگ نمادها، ج3، ص505.

(57) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(58) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(59) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(60) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

ص:61

(61) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(62) فرهنگ فارسی دهخدا.

(63) مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده؛ ج1، ص123، مقالۀ مهندس سیدبهشید حسینی، «چیستی شناسی نظام شکل».

(64) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(65) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(66) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(67) فرهنگ فارسی دهخدا.

(68) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(69) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(70) فرهنگ فارسی دهخدا.

(71) لسان العرب، ج2، ص526، مادۀ ضرح.

(72) در ضیافت ضریح، ص16.

(73) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(74) فرهنگ فارسی دهخدا.

(75) فرهنگ فارسی دهخدا.

(76) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص59.

(77) راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی.

(78) فرهنگ فارسی دهخدا.

(79) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(80) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(81) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(82) احیای هنرهای ازیادرفته، ص3.

(83) فرهنگ فارسی دهخدا.

(84) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(85) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(86) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(87) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(88) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(89) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(90) فرهنگ فارسی دهخدا.

(91) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(92) مجموعه مقالات همایش معماری مسجد:

ص:62

گذشته، حال، آینده؛ ج2، ص134، مقالۀ دکتر محمد نقی زاده، «مسجد کالبد مسلّط بر مجتمع اسلامی».

(93) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(94) فرهنگ فارسی دهخدا.

(95) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(96) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص60.

(97) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(98) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(99) احیای هنرهای ازیادرفته، ص141.

(100) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(101) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(102) مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ افق آینده؛ ج2، ص445، مقالۀ حسن ستاری ساربانقلی، «تجلّی عرفان، نور و رنگ در معماری مساجد».

(103) فرهنگ نمادها، ج4، ص753.

(104) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(105) فرهنگ فارسی دهخدا.

(106) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(107) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(108) مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده؛ ج2، ص268، مقالۀ رحیم نوبهار، معماری مسجد از دیدگاه متون دینی.

(109) مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده؛ ج2، ص133، مقالۀ دکتر محمد نقی زاده، «مسجد کالبد مسلّط بر مجتمع اسلامی».

(110) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(111) فرهنگ فارسی دهخدا.

(112) فرهنگ فارسی دهخدا.

(113) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(114) فرهنگ فارسی دهخدا.

(115) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(116) مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد؛ افق آینده؛ ج2، ص547، مقالۀ دکتر محمد علی آبادی، «تجسّم معمارانۀ وحدت الگوهای رفتاری شریعت در

ص:63

کثرت و گوناگونی فرم ها».

(117) مصباح الشریعه، باب 12.

(118) فرهنگ فارسی دهخدا.

(119) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(120) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(121) فرهنگ فارسی دهخدا.

(122) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(123) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(124) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(125) فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی.

(126) فرهنگ فارسی دهخدا.

(127) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(128) فرهنگ فارسی دهخدا.

(129) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(130) معماری اسلامی، ص49.

(131) فرهنگ فارسی دهخدا.

(132) معماری اسلامی، ص50.

(133) فرهنگ فارسی دهخدا.

(134) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(135) معماری ایران دورۀ اسلامی، ص322.

(136) مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده؛ ج2، ص132، مقالۀ دکتر محمد نقی زاده، «مسجد کالبد مسلّط بر مجتمع اسلامی».

(137) فرهنگ مصوّر اصطلاحات هنر ایران.

(138) فرهنگ فارسی دهخدا.

(139) راهنمای جامع اماکن متبرکه، ص43.

(140) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(141) فرهنگ فارسی دهخدا.

(142) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(143) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(144) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

(145) فرهنگ لغت فارسی دکتر محمد معین.

ص:64

12. ریاضی، محمدرضا، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، تهران: دانشگاه پیام نور، 1375.

13. مهدی زاده، مهدی، فرهنگ نامۀ واژگان معماری سنتی و کاربرد آن در زبان و ادبیات فارسی، مشهد: سخن گستر، چ1، 1384.

14. مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد: افق آینده، تهران: دانشگاه هنر، 1380.

15. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، ج1و2، تهران: دانشگاه هنر، 1378.

16. مظفری معارف، حسن، معارف رضویه.

17. هیلن براند، رابرت، معماری اسلامی؛ شکل، کارکرد و معنی، ترجمۀ دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران: روزنه، 1380 .

18. کیانی، محمدیوسف، معماری ایران؛ دورۀ اسلامی، چ5، تهران: سمت، 1386.

ص:66

تصویر

ص:68

تصویر

ص:69

تصویر

ص:70

تصویر

ص:71

تصویر

ص:72

تصویر

ص:73

تصویر

ص:74

تصویر

ص:75

تصویر

ص:76

تصویر

ص:77

تصویر

ص:78

تصویر

ص:79

تصویر

ص:80

تصویر

ص:81

تصویر

ص:82

تصویر

ص:83

تصویر

ص:84

تصویر

ص:85

تصویر

ص:86

تصویر

ص:87

تصویر

ص:88

تصویر

ص:89

تصویر

ص:90

تصویر

ص:91

تصویر

ص:92

تصویر

ص:93

تصویر

ص:94

تصویر

ص:95

تصویر

ص:96

تصویر

ص:97

تصویر

ص:98

تصویر

ص:99

تصویر

ص:100

تصویر

ص:101

تصویر

ص:102

تصویر

ص:103

تصویر

ص:104

تصویر

ص:105

تصویر

ص:106

تصویر

ص:107

تصویر

ص:108

تصویر

ص:109

تصویر

ص:110