تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

خانواده با پیمان ازدواج پایه گذاری می شود. این ازدواج ستون اصلی و حیاتی ترین نهاد اجتماعی، یعنی خانواده، را تشکیل می دهد. هرقدر روابط میان همسران بهتر و سالم تر و پُرجاذبه تر باشد، زندگی شیرین تر و باصفا تر می شود و فرزندانِ بانشاط و موفقی تربیت می شوند. سلامت، استحکام و اقتدارِ عاطفی و

منطقی خانواده در گرو برخورداری اعضا از بصیرت و بینش اجتماعی و کسب آگاهی های لازم درجهت سازندگی و پیشگیری از درگیری ها و تضادها و کج روی هاست. بی تردید، خانواده های لجام گسیخته و متزلزل، جامعه ای متزلزل پدید می آورند که در آن، نشانی از روابط سالم یافت نمی شوند، میزان طلاق روزبه روز افزایش می یابد و به ازهم پاشیدن نظام خانواده می انجامد.

متأسفانه بخشی از زنان و مردان، در برقراریِ رابطۀ سالم، هنر زن بودن و مرد بودن را نمی دانند؛ یعنی مهارت ادارۀ خانواده را یاد نگرفته اند. امروزه، میانگین زمان برقراری ارتباط کلامی بین همسران بسیار ناچیز است و همین امر، سبب سردی فضای خانواده ها شده است.

این نوشتار راهکارهای مؤثر برقراری روابط سالم و سازنده در خانواده را بررسی می کند.

ص:8

ارتباط عبارت است از فراهم سازی زمینه برای انتقال اطلاعات، فهم آن ها و بهره برداری از مفاهیم مشترکی که به صورت های کلامی و فراکلامی بین دو یا چند فرد پدید می آید. به عبارت دیگر، ارتباط عامل تبادل اطلاعات و معنا بخشی به آن هاست. همچنین، انگاره ای برای سنجش افراد و وسیله ای برای تغییر رفتار محسوب می شود.

در ارتباط، مسائلی مانند هم زیستی، مجاورت، فعالیت، زبان، وضع ظاهری، قوم وخویشی، علم و مذهب دخالت دارد. اصولاً ارتباطات آدمی را می توان فرایند انتقال یا مبادلۀ اطلاعات تفسیر کرد که یکی از نیازهای اساسی و مهمِ وجود انسان هاست. تجربه نشان داده است که انسان ها زمانی که از هرگونه ارتباطی محروم می شوند، به سرعت افسرده شده و چه بسا به مشکلات روانی مبتلا می شوند.

ص:10

زمینه های ارتباطی اشخاص، در گذر زندگی شان به وجود می آید و بر تمام روابط آنان تأثیر می گذارد. ارتباط در خانوادۀ پدری از فرهنگ، جنسیت، چگونگی برقراری رابطه با دیگران و تجربه های روابط صمیمانۀ پیشین سرچشمه می گیرد. اینکه تفاوت در زمینه های ارتباطی به ایجاد رابطۀ بهتر کمک می کند یا از کیفیت آن می کاهد، بستگی به آگاهی طرفین دارد. هنگامی که از زمینۀ ارتباطی همسر خودمان آگاهی نداریم، به اشتباه تصور می کنیم که زمینه ای همانند ما دارد؛ ولی این تصور ما، چه بسا مشکل ساز می شود.(1)

در رابطۀ صمیمانه، یکی از تفاوت های رایج در زمینۀ ارتباط، جنسیت است. برای نمونه، بسیاری از زوج ها نمی دانند که زن و مرد از دو شیوۀ ارتباطی متفاوت استفاده می کنند: بیشترِ مردها بر این باورند که وقتی کسی مشکلش را برای آنان مطرح می کند، انتظار برطرف شدن

ص:12

آن را دارد و به همین دلیل، بی درنگ راه حلی برای مشکل ارائه می دهند؛ ولی، بیشترِ زن ها بر این باورند که درمیان گذاشتن مشکلات خود با دیگران، حتی اگر مشکل آنان را حل نکند، راهی برای پیوندجویی و رسیدن به احساس حمایت است.

بی توجهی به این موضوع، در اغلب مواقع، سبب ایجاد ناراحتی می شود: زن از مشکلاتش شکایت می کند و مرد راه حل نشان می دهد. در این موقعیت، هرگز عجیب نیست اگر زن احساس کند که همسرش به سخنان او گوش نمی دهد و مرد هم به این نتیجه برسد که همسرش تنها قصد شکایت دارد، زیرا هرگز به راه حل های پیشنهادیِ او اهمیت نمی دهد. زوجِ آگاه از تفاوت زمینه های ارتباطی زن و مرد، گرفتار این برداشت نادرست از ارتباط نمی شوند؛ زیرا هر دو از منظور دیگری آگاه اند.(1)

ص:13

تصویر

ص:14

روابط متقابل زن و مرد را می توان به دو نوعِ روابط سالم و سازنده و روابط ناسالم و مخرب تقسیم کرد:

نفس ندانند، او را تحقیر می کنند.(1)

از دیدگاه اسلام، ارتباطی سازنده و سالم است که بر پایۀ تکریم شخصیت و عزت نفس و احترام متقابل افراد انسانی استوار باشد و این، ناشی از آن است که خود نیز از کرامت برخوردار باشد. این روابط، افراد را دربرابر انحراف ها و ناسازگاری ها و تنش ها ایمن می کند؛ چنان که امیرمؤمنان، علی† علیه السلام می فرمایند: «کسی که از کرامت نفس برخوردار باشد، هواهای نفسانی در نظرش خوار و ناچیز است.»(2)

تفاهم، دشوار می شود و ارتباط، بیشتر فیزیکی است تا قلبی و احساسی. هریک از دو طرف در لاکِ خود فرو رفته اند و برای حلّ معضلات خود تلاش می کنند. در این حالت، ارتباط همسران با یکدیگر، روبه ضعف می نهد و گفت وگو، گاه یک سویه و بسته می شود.

روابطی که براساس ارزشمندی همسر نباشد، مخرب است؛ زیرا همسران، یا یکی از آنان، آمادگی پذیرش نظرهای دیگری را ندارند و همین نپذیرفتن، به ازمیان رفتن درک و تفاهم می انجامد و سرانجام، ناسازگاری را در پی خواهد داشت. گاهی این تعارض ها موجب درگیری های لفظی شدید، اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و دیگر اختلال های حاد روانی می شود.(1)

ص:18

تصویر

ص:20

روابط سالم و سازندۀ زن و مرد را ازجهت دیگر می توان به دو نوعِ روابط نیکوی کلامی و روابط نیکوی غیرکلامی تقسیم کرد:

باید از هر فرصتی برای ایجاد فضای محبت آمیز و محرمانه و صمیمانۀ ارتباط کلامی و عاطفی استفاده کنند. برای این منظور، لازم است برای ایجاد فضایی تلاش شود که در آن، همسران به یکدیگر اعتماد دارند و می توانند آزادانه، چه در خلوت و چه در پیش دیگران، با هم ارتباط کلامی مناسب برقرار کنند و نگرانی ها، علاقه ها، خواسته ها، احساسات و مسائل خود را با یکدیگر درمیان بگذارند.

راغب اصفهانی می نویسد که کلام را کلام گفته اند، از آن جهت که تأثیر دارد و دلالت بر چیزی می کند. کلام نیکو همان کلامی است که آثار نیکو دارد و از این جهت طبیب است؛ همان طور که در قرآن آمده است: «إِلَیهِ یصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیب،»(1) این آیه ها نیز به آثار مطلوب کلام نیکو و آثار نامطلوب کلام غیرنیکو اشاره می کنند: «أَ لَم تَرَ کیفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کلِمَةً طَیبَةً کشَجَرَةٍ طَیبَةٍ أَصْلُها

ص:22

ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ...» (= آیا ندیدی خدا چگونه مَثَل زده: سخنی پاک مانند درختی پاک است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است؟)(1) «وَ مَثَلُ کلِمَةٍ خَبیثَةٍ کشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ» (= و مَثَلِ سخنی ناپاک، چون درختی ناپاک است که از روی زمین کنده شده است و قراری ندارد.)(2) «یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمینَ وَ یفْعَلُ اللَّهُ ما یشاءُ» (= خدا کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و در آخرت، با سخن استوار ثابت

می گرداند و ستمگران را بیراه می گذارد و خدا هرچه بخواهد انجام می دهد.)(3)

ص:23

محترمانه همدیگر را صدا می کنند. برای زحمات و خدمات همسرشان ارزش قائل می شوند و از یکدیگر حق شناسی و قدردانی می کنند. هر کلامی را با خوش خُلقی و لبخند همراه می سازند. آنان، از شیوه های خطابی و سخنانی پرهیز می کنند که روابط عاطفی را با مخاطره روبه رو می کند. مصادیق این سخنان از این قرار است: کلام بی معنا و لغو و بیهوده، عبارت های ضدّ ارزشی، لحن ناخوشا یند، سخن همراه با عصبانیت، قطع کردن کلام همسر به هنگام صحبت، برچسب زدن (مانند گفتنِ شلخته، خودخواه، بی ملاحظه، لج باز)، زیرِ سؤال بردن، استفادۀ زیاد از کلمۀ چرا، بی تناسب و طعنه آمیز سخن گفتن و بیان جمله های منفی مانند «از چهره ات خوشم نمی آید».

آموزه های دینی ما رهنمودهای ارزنده ای در این باب ارائه کرده اند: «اقوی الاسباب... أن لا یتکلم بکلام لغو.»(1)

ص:25

همچنین، «هیچ یک از شما نباید دربارۀ چیزی سخن بگوید که به او ارتباطی ندارد.»(1)در حدیث دیگری آمده است: «کفی بالمرء عیباً... ان یتکلم بکلام لا یعنیه»(2)

در دیدگاه اسلامی، ارتباط کلامی زن و شوهر باید به صورت پاک و به دور از هرگونه آلودگی باشد تا با پیامدهای ارزنده و مطلوب، همراه شود. این ارتباط باید براساس اصول باشد و با آداب و فنون ویژه ای همراه شود. ازجمله اصول برقراریِ ارتباط نیکو بین زوجین این است که هر نوع گفت وگو بین زن و شوهر باید برمبنای اهداف عُقلایی و خدایی باشد و تا سخنی خوب ارزیابی نشده است و ازنظر عقلی به تأیید نرسیده است، مطرح نشود. هر گفت وگویی باید با دو معیار عقلی و دینی سنجیده شود و پیش از این ارزیابی، سکوت بهتر از گفت وگوست. اگر کلامی نتیجه ای جز اِبراز بدخُلقی و عصبانیت فرد ندارد و مشکلی را حل نمی کند، بیان آن عقلانی

ص:26

نیست. اگر با کلمۀ بیان شده، حقّی از فردی پایمال می شود، تهمتی زده می شود یا ناراحتی پدید می آید، شرعی و دینی نیست.

امام سجاد† علیه السلام می فرمایند: «هر چیزی میوه ای دارد و میوۀ گوش، سخن نیکوست.»(1) در هر چیزی، نوعی خوش طبعی وجود دارد و خوش طبعی گوش، کلام نیکوست؛ یعنی گوش به صورت طبیعی از کلام زیبا خوشش می آید. پس کلام، باید متناسب با گوش باشد: نه خیلی آهسته و نه خیلی بلند. محتوای آن نیز باید خوب و زیبا باشد. قالب آن و لحن گوینده باید دلنشین و گوش نواز بوده و همراه با لبخند و محبت باشد و از هرگونه عصبانیت و پرخاشی، به دور. در کلام نباید آلودگی و ناپاکی و خلاف عفت وجود داشته باشد.

ص:27

در هر ارتباط کلامی، باید هدفمند عمل کرد و پایان و نتیجۀ کار را ارزیابی کرد. کلام باید به گونه ای باشد که پیامد مطلوب داشته باشد. همچنین، برقراری ارتباط کلامی نیکو، از دو عامل در آدمی ناشی می شود: یکی عقل و خِرد و دیگری ایمان و تعهد الهی داشتن. بنابراین، تقویت خردمندی و ارزش های اخلاقی در زن و مرد، ارتباط نیکو را در پی دارد.

دیگر آنکه آنچه نقش مؤثری در زندگی زن و شوهر دارد، ارتباط نیکوی کلامی است، نه فقط ارتباط کلامی. آخر اینکه باید مفهومی در ذهن پرورده شده و برای ابراز کلام، آمادگی ایجاد شود و سپس، سخن بیان گردد؛ پس، هرچه به ذهن بیاید، نباید درقالب جمله یا کلمه ای آشکار شود: «تجنب ارتجال الکلام.»(1)

ص:29

روابط غیرکلامی زن و شوهر شامل روابط روانی، عاطفی، احساسی و عملی است. در زیر به برخی زمینه های راهبردی در روابط نیکوی غیرکلامی می پردازیم:

به ارزش گذاری فعالانه و قدردانی احترام آمیز تبدیل می شوند.(1)

احترام به این معنا نیست که زن و شوهر عواطف و احساسات خود مانند خشم، سرسختی، ناراحتی روحی و... را از یکدیگر پنهان و آن ها را به صورت عقده های روانی روی هم انباشته کنند. خشم های سطحی و بگومگوهای کوتاه میان زن و شوهر در زندگی زناشویی، چون رعدوبرق است: همیشه پس از رعدوبرق باران می بارد و این باران، همه چیز را می شوید و آرام می کند. همچنین، احترام به معنای انتقادنکردن نیست: گاهی لازم است زن و شوهر، آشکارا از رفتار نامناسب یکدیگر انتقاد کنند؛ ولی باید از تندخویی بپرهیزند تا انتقاد آنان بی اثر نباشد.

روایات اسلامی، به احترام متقابل زن و شوهر بسیار سفارش کرده اند: امام صادق† علیه السلام دربارۀ احترام گذاشتن زن به شوهر می فرمایند: «هر زنی که به شوهرش احترام بگذارد و آزار

ص:33

نرساند، خوشبخت و سعادتمند خواهد بود.»(1) پیامبر اکرم… صلی الله علیه واله می فرمایند: «هرکس به خانواده اش توهین کند، خوشیِ زندگی را از دست خواهد داد.»(2)

رابطۀ احترام آمیز میان زوجین، نشانه ها و نمودهای ویژه ای دارد. شایسته است که احترام متقابل همسران به هم، افزون بر احترام قلبی، در برخی رفتارهای بیرونی نیز اِبراز شود. این رفتارها عبارت اند از:

با نام کوچک صدا می زنند؛ اما در محیط های جمعی و در حضور دیگران استفاده از القاب و پسوندها و پیشوندهای مناسب، مصداق احترام به همسر است و سبب بزرگداشت او خواهد شد و این پیام را به دیگران القا می کند که اگر بخواهند همسر شما را مخاطب قرار دهند، به طورکامل و شایستۀ شأن او، از آن لقب ها استفاده کنند.(1)

احساس می کند که منزلت و شخصیت ویژه ای نزد همسر خود دارد.(1) امام صادق† علیه السلام فرمودند: «وقتی شوهر به خانه وارد می شود، باید به خانواده اش سلام کند و پیش از آن، کفشش را به زمین بزند و سرفه کند تا خانواده را از آمدن خود خبر دهد.»(2)

درواقع، به همان اندازه که دو زوج، منزلت و احترام یکدیگر را رعایت کنند، از آلودگی ها و لغزش ها فاصله می گیرند و به نسبتی که خود را نزد همسر خود بی ارزش احساس کنند، در وادی انحرافات گرفتار می شوند و پاکی و صفای خود را از دست می دهند و احترام را بیرون از فضای خانواده جست وجو می کنند.

می گذارد. شاید مرد، بیرون از خانه، با ده ها مشکل روبه رو بوده و با روحی پژمرده و تنی خسته وارد خانه شده است. دراین حال، به پیشوازرفتن همسر با چهرۀ باطراوت و باصفا، روح تازه ای در کالبد

خستۀ او می دمد و دلش را آرامش می بخشد.(1)رسول گرامی اسلام… صلی الله علیه واله می فرمایند: «وظیفۀ زن این است که تا درِ خانه به پیشواز شوهر برود و به وی خوش آمد بگوید.»(2)

می توانی بیشتر توضیح دهی؟» این جمله، به ظاهر تقاضایی ساده برای کسب اطلاعات بیشتر است. باوجوداین، در معنای ظریف تر، همسران در ادامه می گویند: «من به واقع تلاش می کنم که این مسئله را از دیدگاه تو ببینم.»

درحقیقت، این، همۀ آن چیزی است که درک و فهم به آن مربوط می شود؛ یعنی تواناییِ دانستن و درک همدلانۀ آنچه همسر تجربه کرده است. افزون براین، نوعی پذیرش تجربه نیز هست. این به آن معناست که همسران به چارچوب های داوریِ یکدیگر، مشروعیت می بخشند.(1)

در محیط خانوادگی، گاه زن و مرد یکدیگر را درک نمی کنند و بدون درنظرگرفتن توان یکدیگر، هریک، از دیگری انتظارهایی دارند که خارج از توان اوست و بر همین اساس، همواره میان آن دو، جنگ و جدال وجود دارد؛ درحالی که اگر هر دو همدیگر را درک کرده بودند،

ص:38

به جای درگیری، سازش میان آن دو پدید می آمد.(1) فراموش نکنیم که درک کردن هنگامی است که انتظارهای افراد از دیگران با توانایی های آنان برابر باشد. در چنین اوضاعی است که تلاش و امیدِ حرکت کردن پدید می آید. وقتی انتظارها بیش از تواناییِ فرد باشد، درک کردن وجود ندارد. درنتیجه، سردی و یأس و سکون پدید خواهد آمد.(2)

تصویر

ص:40

همسرشان زمانی اختصاص نمی دهند. زوج هایی نیز هستند که از بیم سوءاستفاده، تصمیم می گیرند به یکدیگر حساس نباشند. در همۀ این مواقع، نتیجۀ نهایی یکسان است: همسران در شناسایی یا ارضای نیازهای یکدیگر، شکست می خورند و از هم دورتر و دورتر می شوند.(1)

رسیدن به تفاهم، نیازمند شناخت طرف مقابل است تا بتوان دربرابر او حساسیتِ مناسب نشان داد. همسرانی که اندیشه ها، علاقه ها و خواسته های همسر خود را به خوبی می شناسند و در موقعیت های گوناگون دربرابر آن ها از خود واکنش مناسب نشان می دهند، هیچ گاه در روابط خود با مشکل روبه رو نمی شوند و با شناختی که از حالت های روحی همسر خود دارند، دربرابر خواسته های او واکنش مناسبی نشان خواهند داد.

نیازهای انسان، حد و مرزی ندارند: بخشی از آن ها تخیلی و غیرمنطقی اند که فرد به

ص:41

ناممکن بودن آن ها آگاه است؛ ولی گاهی در رؤیا به آن ها می اندیشد و ازنظر روانی، آرام و دل خوش و به این وسیله تخلیۀ روانی می شود. بخش دیگر نیز به نیازها و انتظارهای او از خود و دیگران مربوط است. نیازهای فرد از خود که جنبۀ عملی و منطقی دارند، باعث انگیزه و درنتیجه، تحرک و فعالیت او می شود. برآورده شدن بخشی که مربوط به دیگران است، مشخص نیست. این خواسته ها و نیازها نیز می تواند غیرمنطقی یا بدون حدومرز باشد. در روابط زن و شوهر به دلیل اشتراک در پاره ای از زمینه ها، خواسته ها و نیازهای متقابلی وجود دارد که بخشی از آن، طبیعی است. آگاهی به اینکه چه نوع و تا چه اندازه، انتظارها و نیازهای زن و شوهر از یکدیگر، طبیعی و منطقی است، از نکته های مهمی است که باید به آن به دقت توجه کرد.(1)

ص:42

و معاداندیشی. به بیان دیگر، نزد زنان و مردان پاک دل، ارزشمندترین معیار، انتخاب همسری همراه و همدلی نیک سرشت و خداپرست و معادباور است.(1)

حفظ و تقویت مستمر و تعالی باورها و ارزش های مذهبی به وسیلۀ زوجین، از مؤثرترین عوامل و قوی ترین جاذبه های زندگی مشترک است. برخورداری از اندیشۀ مذهبی مشترک و همگامی و همراهی در پایبندی به فریضه های مذهبی، زیباترین حلقۀ روابط سازنده را به همسران ارزانی می دارد.

همسوییِ کامل دارند، در نگرش ها و برداشت های اجتماعی و فرهنگی نیز اندیشه و زبان مشترک خواهند داشت؛ برای نمونه، هنگام طرح مباحثی همچون تحصیل و کار و فعالیت اجتماعی زنان در عرصه های مختلف، زن و مرد براساس مبانی و ارزش های اسلامی و معیارهای قرآنی و به دور از تعصبات فردی و جنسیتی و مشاجره ها و جدال های بیهوده، به صراحت و آسانی، مواضع فکری مشترک و مشابهی را اعلام می کنند. اینان هرگز تحصیل و تحقیق را در انحصار مردان نمی بینند و در زمینۀ ارتباطات اجتماعی، انتخاب شیوۀ زندگی و فرزندپروری نیز آرای مشابهی دارند.(1)

در زمینۀ سیاسی، افراد گاه خود را پیروِ مکتبی می دانند و حتی ممکن است در این راه و در طرفداری از آن مکتب، افراط کنند. اگر تفکر سیاسی زوجین یکسان نباشد، چه بسا به

ص:45

اختلاف هایی بینجامد و در این اختلاف ها، به روابط سالم آسیب برسد.

هماهنگی در زمینۀ فرهنگی نیز در ایجاد روابط سالم و سازنده نقش مهمی دارد: اگر زن و شوهر، هنگام ازدواج، همان گونه که کفو بودن در اعتقادات دینی را درنظر گرفته اند، به کفو بودن در فرهنگ و سطح فکر هم توجه کرده باشند، مسئله و اختلافی نخواهند داشت. این بدان معناست که باید با خانواده ای ازدواج کنند که در آن، طرز فکرها و آداب ورسوم و خُلقیات و ارزش هایشان شبیه هم است.

درنظرگرفتن سطح تحصیلات نیز می تواند مؤثر باشد. بعضی افراد در آغاز ازدواج به فردای خود فکر نمی کنند و شرط هایی را به هنگام انتخاب همسر می پذیرند که ممکن است در آینده، مشکلاتی در روابط آنان ایجاد کند؛ مثلاً مردی که تحصیلات عالی دارد، با زنی بی سواد یا زنی کم سواد ازدواج می کند و پس از چندی، به فکر ارزیابی خود و او می افتد. او می کوشد برتری علمی خود را ثابت کند و نشان دهد که زن، درک و فهم کافی

ص:46

و نیز هماهنگیِ لازم را برای زندگی با او ندارد!

باید بدانند زنان، تنها به عمل جنسی نیاز ندارند؛ بلکه از نظر روحی و تمایلات زنانگی احتیاج دارند که مردان، زن بودن و تمایلات زنانگی آنان را تأیید کنند.(1) علی† علیه السلام فرمودند: «هرگاه یکی از شما اراده کرد که با همسرش هم بستر شود، نباید شتاب ورزد؛ زیرا زنان نیازمندی هایی دارند.»(2)

معقول و منطقی برای رفع این مشکلات، زندگی را پایدار می سازند.

تصویر

ص:52

و درگیری ها میان آن دو پیشگیری می کند.

تعیین حقوق، روابط را برپایۀ ضوابط استوار می کند و مرز توقع ها را مشخص می سازد و باعث می شود که هرکس، از دیگر افراد خانواده توقعی بیش ازاندازه نداشته باشد. همچنین، سبب می شود که هرکسی براساس ضوابط، کار و برنامه ای را برای خود معیّن کند و از آن مرز فراتر نرود.(1)

آخرت سعادتمند می کند.(1) خدمت هایی مانند آب دادن به همسر، روشی برای ارتباط عاطفی در خانواده است که در مردان کمتر است و به همین جهت، با پاداش، به این کار تشویق شده اند.(2)

رابطۀ زن و شوهر در ارتقای سلامت خانواده و سعادت آن تأثیر مهمی دارد.(3) از اصول لازم خانوادۀ موفق، تقسیم مناسب و منصفانۀ مسئولیت ها در خانه و خانواده است. تقسیم عادلانۀ کار در محیط خانواده، خود، نمونه ای از رعایت عدالت اجتماعی در نهاد کوچکی از اجتماع است. یکی از عوامل شادابی در تکامل خانواده این است که تعیین مسئولیت ها، سبب تقسیم و تخفیف سنگینیِ بار تکالیف می شود و این همکاری متقابل، موجبات تحکیم پیوند مودّت بین زن و شوهر را فراهم می آورد. نظر به زندگی حضرت فاطمه‡ علیها السلام نشان می دهد که این تقسیم کار

ص:55

در خانۀ ایشان به نحو اَحسن انجام گرفته بود. امام باقر† علیه السلام فرموده اند: «حضرت زهرا‡ سلام الله علیها کارهای منزل را با حضرت علی† علیه السلام این گونه تقسیم کردند که خمیرکردن آرد، نان پختن، تمیزکردن و جاروب زدن به عهدۀ فاطمه علیها السلام باشد و کارهای بیرون از منزل، مانند جمع آوری هیزم و تهیۀ مواد اولیۀ غذایی را علی علیه السلام انجام دهد.»(1) زن و شوهر در خانوادۀ برتر، به تقسیم کاری که رسول اکرم… صلی الله علیه واله در زندگی مشترک علی و فاطمه‡ علیهما السلام صورت داد، کمال رضایت را دارند و هرکدام، انجام وظیفه کردن در محدودۀ تعیین شده را برای خود، کاری مقدس و در ردیف جهاد در راه خدا عزوجل می شمارند. وقتی رسول خدا… صلی الله علیه واله کارها را میان علی و فاطمه‡ علیهما السلام تقسیم کردند، فاطمه‡ علیها السلام دراین باره گفتند: «خدا می داند که من چقدر از این مطلب خوش حال شدم.» او به تمام وظایف همسری خود عمل می کرد: از پاکیزگی و ساده پوشی و آرایش و عطرزدن گرفته تا کارهای

ص:56

منزل و آزادکردن و نان پختن. حضرت علی† علیه السلام می فرمایند: «به خدا سوگند، هرگز فاطمه علیها السلام را به خشم نیاوردم و او را بر کاری مجبور نکردم تا به دیدار خداوند شتافت.»

همکاری شایستۀ زن و شوهر، از ویژگی های رفتاریِ خانوادۀ نمونه است. آن دو، بندۀ خدایند و خود را دربرابر او مسئول می دانند و تمام تلاششان در زندگی این است که رضایت خدا عزوجل را جلب کنند. روزی رسول خدا… صلی الله علیه واله از علی† علیه السلام پرسیدند: «همسرت را چگونه یافتی؟» گفتند: «خوب یاوری برای اطاعت.» بهترین نوع همکاری این است که زن ازلحاظ معنوی و روحی شوهرش را تدارک کند و او را برای حضور در اجتماع تقویت نماید و مرد نیز او را در مسیر بندگی خدا عزوجل دست گیری کند و از او مراقبت و محافظت نماید و خویشتن را دربرابر او مسئول بداند.

ص:57

باید توجه داشت که زن و شوهر بهتر است تا حد امکان از بیان اختلاف سلیقه ها یا برداشت های خود از خانوادۀ دیگری بپرهیزند؛ زیرا هیچ کس انتقادهای دیگران را به افراد خانوادۀ خود نمی پذیرد. برخی انتقادها باعث بروز واکنش های عصبی همراه با مقاومت های روانی می شود یا موجب اِبراز انتقاد و عیب جوییِ متقابل از خانوادۀ دیگری خواهد شد. در برخی مواقع که گمان می رود انتقاد یا گلۀ شوهر یا زن از خانوادۀ دیگری درست باشد، باز این احتمال نیز وجود دارد که این انتقاد، ناشی از سوءتفاهم ها یا اختلاف فرهنگ دو خانواده باشد.

ص:59