تصویر

ص:2

تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

متأسفانه، این عوامل تنها باعث سستی روح تعبّد در مسائل اجتماعی اسلام نمی شود، بلکه پایه های تعبّد در مسائل فردی و عبادی را نیز می لرزاند؛ زیرا اسلام همواره داعیۀ شمول در همۀ حوزه های حیات را داشته است و سستی اعتقاد در یک حوزه، پایه های اعتقادی را در حوزه های دیگر نیز سست می کند.

می دانی؟ همۀ این مسائل که به طور صریح و واضح در قرآن نیامده است.

شناخت دقیق این ها کار سختی است و سال ها درس خواندن می خواهد. مرجع تقلید کسی است که سال ها درس خوانده و در شناخت نظر اسلام در مسائل مختلف، کارشناس و متخصص است و دیگران به تخصص او اعتماد می کنند؛ زیرا خودشان چنین تخصصی ندارند و به کارهای دیگر مشغول اند. من و شما که خودمان مجتهد نیستیم، باید وظایف شرعی را براساس فتوای یک مرجع تقلید انجام دهیم تا یقین کنیم وظیفۀ خود را انجام داده ایم.

گفتم: همۀ این ها درست؛ ولی این نوع پیروی، برای من بار منفی دارد. تا این ها حل نشود، نمی توانم تن به تقلید دهم:

اول اینکه تقلید یعنی رجوع جاهل به عالم. شما از همین اول مرا جاهل حساب کرده اید.

دوم اینکه تقلید یعنی چیزی را بدون دلیل پذیرفتن. عقلِ من اجازه نمی دهد چیزی را بدون دلیل بپذیرم.

ص:10

سوم اینکه در تقلید، نوعی سرسپردگی و اطاعت چشم وگوش بسته وجود دارد که مرا از تقلید باز می دارد. مگر خداوند بی سوادان قوم یهود را ملامت نمی کند که چرا سرسپردۀ علمایشان بودند و چشم وگوش بسته از آنان اطاعت می کردند؟

گفت: این شد حرف حسابی. معلوم شد که می خواهی جدی بحث کنی. از اینکه توصیۀ من به تقلید را جدی گرفتی، تشکر می کنم. من نیز از این سه نکته ای که گفتی، دو نکتۀ آخر را می پذیرم؛ پس اجازه بده دربارۀ هر سه نکته توضیحی بدهم تا معنای تقلید بهتر معلوم شود.

گفتم: پس، از همان نکتۀ اول که قبول نداری شروع کن.

گفت: اینکه تقلید رجوع جاهل به عالم است، هیچ بار منفی برای مقلّد ندارد؛ زیرا جاهل در اینجا کسی است که فقط در مسائل فقهی، مجتهد و کارشناس نیست؛ گرچه ممکن است خودش در مسائل دیگری متخصص و کارشناس باشد یا حتی در مسائل فقهی، از آگاهی نسبیِ خوبی برخوردار باشد.

ص:11

خودِ مجتهدان نیز در مسائل دیگر، به متخصص رجوع می کنند و این را از باب رجوع به اهل خبره و رجوع جاهل به عالم می دانند. مگر نشنیدی که پزشک معالج حضرت امامŠ می گفت: تا به حال کسی را ندیده ام که این قدر در درمان، مطیع پزشک باشد. مردم به طور عادی، در زندگی روزمرۀ خود، هرجا به کاری نیاز پیدا کنند که تخصص کافی را در آن ندارند، به متخصص و خبرۀ آن کار رجوع می کنند: پزشک برای تعمیر ماشین خود به مهندس و مکانیک رجوع می کند و مهندس برای درمان بیماری، نزد پزشک می رود و هیچ یک، جهل خود در آن زمینه را منفی حساب نمی کنند؛ زیرا در جهان امروز، تحقیق در همۀ علوم برای یک نفر کاری غیرممکن یا غیرضروری است.

گفتم: نکتۀ دوم را چه می گویی؟ پذیرفتن یک مطلب بدون دلیل و صرفاً چون کسِ دیگری آن را گفته، کار نامعقولی است و خودت گفتی که این نکته را می پذیری.

گفت: من هم هرگز مطلبی را بی دلیل نمی پذیرم؛ اما تبعیتی که از آن بحث می کنیم،

ص:12

پذیرفتنِ بدون دلیل نیست؛ مثلاً مسئلۀ تعلّق خمس به سودِ حاصل از کسب، مسئله ای است که مجتهد ازآن رو به آن فتوا می دهد که دلیل او آیات مبارکۀ قرآن و روایاتی است که در این زمینه است. او براساس دلایلی که در دست دارد، فتوا می دهد که «هرگاه انسان از تجارت یا صنعت یا کسب های دیگر، مالی به دست آورد، چنانچه از مخارج سال خود او و عیالش زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.»(1) پس، مجتهد برای فتوای خود دلیل دارد.

مقلّد نیز برای پذیرش همین مسئله، دلیل دارد و بی دلیل، آن را نپذیرفته است. فرقی که هست این است که دلیل مجتهد، تفصیلی است و دلیل مقلّد، اجمالی؛ یعنی دلیلی که مجتهد برای این مسئله اقامه می کند، مخصوص همین مسئله است. مثلاً از آیۀ 41سورۀ انفال(2)

ص:13

و روایاتی که شیخ حرّ عاملی درباب هشتم از ابواب «ما یَجِب فیه الخُمس» از کتاب الخمسِ وسائل الشیعه(1) جمع آوری کرده است، استفاده کرده و چنین حکمی را صادر می کند؛ اما دلیلی که مقلّد بر آن اقامه می کند، دلیلی است که به صورت کلّی اعتبارِ همۀ فتاوای مجتهد و ازجمله همین مسئله را برای او اثبات می کند.

گفتم: این چه دلیلی است که می تواند همۀ مسائل را یک جا اثبات کند؟

گفت: خیلی ساده است: شما به خدا و پیامبر… و اسلام اعتقاد داری و می دانی که خداوند تعدادی تکالیفِ الزامی برای انسان مقرّر فرموده است؛ یعنی اعمالی را واجب یا حرام کرده است. آیا این مطلب را می پذیری؟

گفتم: آری، این مقدار را هر مسلمانی می داند.

ص:14

گفت: همین مقدار از علم به تکلیف، باعث می شود شما دربرابر آن تکالیف، مسئول باشی؛ یعنی اگر وظیفه ات را انجام ندهی، نزد خداوند عذری نداری. برای اجرای تکلیف نیز نخست باید آن را بشناسی که چه چیزی واجب و چه چیزی حرام است. راه شناخت واجبات و محرمات این است که به منابع اسلام، یعنی قرآن و سنّت و عقل و اجماع، رجوع کنی. به دست آوردن احکام شرعی از این منابع، نیازمند مقدمات فراوان و آشنایی با علوم بسیاری است؛ به خصوص با توجه به فاصلۀ زمانی زیادی که ما با زمان معصومان: پیدا کرده ایم.

هرگاه کسی بتواند آن علوم را بیاموزد و خودش احکام شرعی را با ادلّۀ تفصیلی به دست آورد و به اصطلاح مجتهد بشود، طبق نظر خودش تکلیفش را انجام می دهد؛ اما اگر کسی چنین علومی را نیاموخت و نتوانست خودش احکام شرعی را از منابع اسلام استخراج کند، وظیفه اش چیست؟ البته چنین کسی گناه نکرده است که مجتهد نیست؛ چراکه معنا ندارد همۀ مردم کار و زندگی خود را رها کنند و سال ها درس بخوانند و مجتهد شوند. اما به نظر

ص:15

تصویر

ص:16

تو، آیا چنین کسی دربرابر تکالیف الهی وظیفه ای ندارد؟

گفتم: به نظر می رسد که مسئولیت دارد؛ زیرا به هرحال می داند که واجباتی به گردن اوست و مُحرّماتی پیش روی اوست که می بایست آن ها را تَرک کند.

گفت: خوب، چنین کسی چگونه بفهمد آن واجبات و محرمات کدام اند؟ و هرکدام چه شرایط و چه کیفیتی دارند؟ همین جاست که او می بایست یکی از این دو راه را انتخاب کند: راه اول اینکه در هر کاری احتیاط کند؛ یعنی به گونه ای رفتار کند که یقین به انجام دادن تکلیف پیدا کند؛ مثلاً هر کاری را که احتمال می دهد واجب است، انجام دهد و هر کاری را که احتمال می دهد حرام است، تَرک کند. در انجام دادن واجبات نیز مشکل ترین صورت محتمل را انجام دهد تا یقین کند حتماً از عهدۀ تکلیف برآمده است.

گفتم: اینکه خیلی سخت است!

گفت: نه تنها بسیار سخت است و گاه نظام زندگی را از هم می پاشد، بلکه در برخی مواقع،

ص:17

غیرممکن است.

گفتم: پس چه کند؟ او که گناه نکرده که مجتهد نشده است. احتیاط هم که سخت است. پس، حتماً تکلیف از عهدۀ او ساقط می شود؟

گفت: خیر. همان گونه که قبلاً خودتان گفتید، او به هرحال می داند که واجبات و محرماتی در اسلام هست و همین علم، تکلیف را به گردن او می اندازد. تنها راهی که برای او باقی می ماند، راه دوم است و آن اینکه به داناترین مجتهد که خبرۀ این مسائل است رجوع کند و واجبات و محرمات را از او بپرسد و این، همان تقلید است.(1)

گفتم: می گویی من راهی برای شناخت احکام اسلام ندارم؛ احتیاط هم نمی توانم بکنم، چون سخت است و نمی خواهم احتیاط کنم؛ پس، چاره ای جز پیروی از مجتهد ندارم. حال،

ص:18

از کجا معلوم که تقلید من نزد خدا قبول باشد؟ شاید مجتهد هم در شناخت خود خطا کرده باشد.

گفت: آری، احتمال دارد مجتهد نیز در فتواهای خودش به حکم واقعی نرسیده باشد؛ ولی مکلّف یقین دارد حال که برای خروج از تکلیف هیچ چاره ای جز رجوع به خبره ندارد و هیچ راهی نزدیک تر از تبعیت از مجتهد برای شناخت احکام واقعی نیست، می فهمد که خداوند فتوای مجتهد را برای او، راه شناختِ احکامش قرار داده است. ازآنجاکه خداوند خودش این راه را قرار داده، قطعاً اَعمالِ مُترتّب بر تقلید را از او می پذیرد. این دلیل را می توان به نام «انسداد همۀ راه های شناخت، جز تقلید» خواند.

گذشته از این، رجوع به اهل خبره از اموری است که در نهان همۀ انسان ها نهفته است و روش مردم در زندگی شان مبتنی بر همین امر است. خلاصه اینکه مقلّد برای اثبات اعتبار فتواهای مجتهد برای خودش، به دو دلیلِ انسداد و روش عمومیِ رجوع به اهل خبره استناد

ص:19

می کند؛(1) پس او نیز از روی دلیل است که فتوای مجتهد را پذیرفته است، نه بدون دلیل.

گفتم: دلیل دیگری نیز برای لزوم پیروی از مجتهد وجود دارد؟

گفت: آری. مجتهد برای لزوم تقلید عامی، ادلّۀ دیگری نیز از قرآن و سنت دارد؛ اما این دو دلیل، دلیل هایی هستند که مقلّد برای لزوم تقلید می آورد.

گفتم: حالا که برای غیرمجتهد واجب است که تقلید کند، چرا برای من، این همه دلیل آوردی؟ یک راست می گفتی مراجع فتوا داده اند که تقلید واجب است و من باید تقلید کنم.

گفت: این گونه نیست. مسئلۀ لزوم تقلید از مسائلی نیست که انسان بتواند در آن تقلید کند! یعنی اگر مجتهد فتوا دهد که غیرمجتهد باید در احکام شرعی تقلید کند، این فتوا به درد غیرمجتهد نمی خورد؛ زیرا او سؤال می کند که چرا باید از همین یک فتوای او تقلید کنم؟

ص:20

پس تا زمانی که اعتبار فتوای مجتهد برای غیرمجتهد اثبات نشود، هیچ یک از فتاوای مجتهد به درد او نمی خورد. خلاصه آنکه مسئلۀ لزوم تقلید، تقلیدی نیست و انسان باید خودش با دلیل به آن برسد. البته در برخی مسائلِ فرعی تقلید، می توان پیروی کرد.

در فروع دین نیز در مسائلی که ضروری است و هر مسلمانی آن را می داند، مانند اصل وجوب نماز و رکعات آن و اصل وجوب روزه، تقلید جایز نیست؛ چون تقلید، رجوع جاهل به عالم است و هیچ مسلمانی در این مسائل جاهل نیست.

اکثر موضوعات احکام نیز تقلیدی نیستند: مثلاً مجتهد فتوا می دهد که بازی با آلات قمار حرام است؛ اما اینکه آلات قمار چه چیزهایی هستند، مسئله ای است که باید از اهلِ فنّ آن پرسید.

گفت: وجوب تقلید تنها در واجبات و محرمات و هر کار دیگری است که احتمال می دهی واجب یا حرام باشد. در مستحبات، تقلید واجب نیست؛ مگر آنکه بخواهی آن مستحب را انجام دهی، یعنی برای شناخت کیفیت اجرای آن باید تقلید کنی.

گفتم: با این توضیحاتی که دادی، آن نکتۀ سوم نیز تقریباً برایم حل شد.

گفت: آن قدر بحثمان طولانی شد که نکتۀ سوم را فراموش کردم. اگر می شود، یک بار دیگر تکرار کن.

گفتم: اعتراض من این بود که در تقلید، گونه ای سرسپردگی و اطاعت چشم وگوش بسته وجود دارد که مرا از پرسش و تحقیق باز می دارد. خداوند نیز بی سوادانِ قوم یهود را ملامت کرده است که چرا سرسپردۀ علمای خود بودند و بی چون وچرا از آنان اطاعت می کردند.(1)

البته با آنچه در دلیل تقلید گفتی، تقریباً مسئلۀ من حل شده است؛

ص:24

اما اگر ممکن است دربارۀ عوام قوم یهود و ملامت قرآن از تقلید علمایشان توضیح بده.

گفت: یادم می آید در کتاب ده گفتار شهیدمطهری، بحثی دربارۀ همین مسئله خوانده ام.(1) در آنجا، استاد می فرمایند که اخیراً از برخی مردم که در جست وجوی مرجع تقلیدند، گاهی این کلمه را می شنوم که می گویند می گردیم کسی را پیدا کنیم که آنجا سر بسپاریم. می خواهم بگویم تقلیدی که در اسلام دستورش را داده اند، «سرسپردن» نیست؛ چشم بازکردن و چشم باز داشتن است. تقلید اگر شکل «سرسپردن» پیدا کند، هزارها مفاسد در آن راه می یابد. سپس، استاد روایتی را از امام صادق† دربارۀ تقلید عوامِ قوم

ص:25

تصویر

ص:26

یهود نقل می کند که اگر بخواهی آن را برایت بگویم.

گفتم: سراپای وجودِ من، گوش به سخنان امام صادق† است. برایم بخوان.

آن شخص عرض کرد: یابن رسول الله، توضیح بدهید.

فرمودند: عوام یهود دیده بودند که علمای آنان، درعمل، صریحاً دروغ می گویند، از رشوه پرهیز ندارند، احکام و قضاها را از روی رودروایسی ها و رشوه ها تغییر می دهند، دربارۀ افراد و اشخاص عصبیت به خرج می دهند، حبّ و بغض شخصی شان را دخالت می دهند، حق یکی را به دیگری می دهند و... . آنان به حکم الهامات فطریِ عمومی که خداوند در سرشت هرکس به طور تکوینی قرار داده است، می دانستند که از هرکس چنین اَعمالی سر بزند، نباید قول او را پیروی کرد و نباید قول خدا و پیغمبران خدا: را از زبان این دسته علما قبول کرد.

به همین منوال است حال عوام ما: اینان نیز اگر در فقهای خود اَعمال خلاف، تعصب شدید، تزاحم بر سر دنیا، طرفداری از طرفداران خود هرچند ناصالح باشند، کوبیدن مخالفان خود هرچند مستحق نیکی باشند و... اگر این اعمال را در آن ها حس کنند و باز هم چشم خود را ببندند و از آنان پیروی کنند، عیناً همان عوام یهودند و مذمت و ملامت می شوند.

ص:28

نبسته ام و هنوز اِشکال هایی دارم.

گفت: بفرمایید.

گفتم: یک بار برای مطالعۀ رساله به کتابخانه رفتم. با رساله های متعددی روبه رو شدم و مدتی متحیّر ماندم که کدام را مطالعه کنم. مسئول کتابخانه نیز می گفت تعداد رساله های موجود، خیلی بیشتر از این هاست که اینجا داریم. سؤال من این است که مگر اسلام بیش از یک دین است و مگر احکام اسلام برای همۀ انسان ها در همۀ مکان ها و همۀ زمان ها یکسان نیست؟ پس چرا آرای فقها در احکام شرعی با هم متفاوت است؟

گفت: دربارۀ تعدّد رساله های عملیّه که در این چند سال اخیر دیده می شود، بعداً نکته ای خواهم گفت؛ اما باید توجه داشت که صِرف تعدّد رساله، نشانۀ کثرت اختلاف در فتوا نیست. اختلاف در فتوا تنها در برخی مسائل است که اگر حوصله داشته باشی، برخی از ریشه های پیدایش این اختلاف فتواها را توضیح می دهم.

ص:30

اختلاف در فتوای آنان می شود.

2. فهم آیات و روایات نیز کار دشواری است و گاه اختلاف فهمِ دو فقیه از یک آیه یا روایت، سبب اختلاف فتوای آنان می شود؛ مثلاً به این آیه توجه کن: ]إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا[ (= حقیقت این است که مشرکان ناپاک اند؛ پس نباید از سال آینده به مسجدالحرام نزدیک شوند.)(1)

به نظر تو، واژۀ «نجس» در این آیه، به معنای ناپاکیِ معنوی است یا نجاستِ اصطلاحی که در خون و سگ و امثال آن وجود دارد؟ آیا اصلاً در زمان نزول این آیه، حکم نجاسات تشریع شده بود؟(2) آیا واژۀ «مشرکین» شامل اهل کتاب نیز می شود؟ زیرا اهل کتاب نیز مشرک اند؛(3) یا

ص:32

تنها شامل مشرکان غیراهل کتاب است؟(1)

می بینی که فهم دلالت آیۀ مذکور بر نجاست اهل کتاب، بسیار دشوار است. البته دلیل کسانی که به نجاست یا طهارت اهل کتاب فتوا داده اند، منحصر در همین آیه نیست و عمدۀ دلیل آنان، روایات است. اما فهم آن روایات نیز مسائل خاص خود را دارد که باعث اختلاف در این فتوا شده است.

گفتم: اما به نظر من، بهتر است اهل کتاب را و بلکه همۀ مشرکان را مانند مسلمانان پاک بدانیم؛ چراکه معنا ندارد عقیدۀ یک انسان باعث نجاست بدن او شود.

ص:33

تصویر

ص:34

گفت: فرق شما با فقیه در همین است که شما نظر خودتان را می دهید، اما فقیه به دنبال نظر اسلام است. دلیلی که شما برای طهارت مشرکان آوردید، نه مستند به کتاب و سنت است و نه تکیه بر دلیل عقلیِ قطعی دارد. طهارت و نجاست، امری اعتباری و قراردادی است که خداوند دانا و حکیم، آن را براساس مصالح و مفاسدی تشریع فرموده است: برخی از این مصالح و مفاسد برای ما روشن و برخی دیگر مبهم یا مجهول است. اگر به دلیل معتبری، نجاست چیزی ثابت شود، خواهیم دانست که قطعاً مصلحتی در پسِ این قانون وجود دارد.

گفتم: یعنی می گویید ما باید احکام اسلام را طوطی وار و بدون آگاهی از فلسفۀ آن و بدون قضاوت بر مفید یا مضربودنِ آن بپذیریم؟!

گفت: اصلاً چنین نیست؛ زیرا اولاً با همان دلیلی که عصمت نبی اکرم… اثبات می شود، خدایی بودنِ تمام احکام اسلام نیز معلوم می گردد؛ پس ما یقین داریم که آنچه پیامبر اکرم… فرموده است و آنچه در قرآن است، همگی دستور و قانون خداوند است. به همین دلیل

ص:35

، پذیرش هیچ یک از قوانین اسلام چشم وگوش بسته و بی دلیل نیست.

ثانیاً عقل با همان دلیلی که علم و حکمت خداوند را اثبات می کند، می گوید خداوندی که خالق انسان و جهان است، به همۀ مصالح و مفاسد آگاه است و اگر قانونی وضع کند، براساس همان مصالح و مفاسد است؛ پس ما به طورکلّی یقین داریم که همۀ احکام اسلام برای ما مفید است و هریک از آن ها برای رسیدن ما به سعادت انسانی لازم می باشد.

ثالثاً چنین نیست که فلسفۀ احکام و مصالح آن ها به طورکلّی بر ما پوشیده باشد. بسیاری از آن ها در قرآن و روایات آمده است و خود ما نیز می توانیم کمابیش به برخی از آن ها دست یابیم.

گفتم: بسیار خوب. اما به هرحال اهل کتاب یا پاک اند یا نجس. حالا که در این مسئله دو فتوای مختلف هست، قطعاً یکی از آن ها با حکم واقعی اسلام مطابقت ندارد. در چنین صورتی، وظیفۀ من چیست؟

ص:36

گفت: اینجاست که گفته اند باید از رأی مجتهدِ اَعلم پیروی کرد؛ زیرا رأی او کارشناسانه تر و دقیق تر و احتمال خطا در آن کمتر است. البته نمی خواهم بگویم حتماً رأی مجتهد اَعلم به واقع نزدیک تر است: شاید اتفاقاً یکی از فتاوای مجتهد غیراَعلم مطابق واقع باشد. بلکه مقصود من این است که اگر دو مجتهد با یکدیگر اختلاف فتوا داشتند و یکی اَعلم از دیگری بود، همان دلیلِ «بنای عقلا دربارۀ رجوع به اهل خبره» می گوید که باید به اَعلم رجوع کنیم.

تبعیت از اَعلم، مطابق احتیاط نیز هست؛ یعنی وظیفۀ من یکی از این دو احتمال است: احتمال اول اینکه من مخیّرم که به هریک از آن دو رجوع کنم و عمل به هریک از آن دو برای من مساوی است. احتمال دوم اینکه فقط باید از اَعلم تقلید کنم. بنابراین، تقلید از اَعلم بنابر هر دو احتمال برای من صحیح است؛ درحالی که تقلید از غیراَعلم تنها بنابر احتیاط اول صحیح است. پس احتیاط این است که عملی را انجام دهم که یقین دارم برای من صحیح است.

ص:37

گفتم: فلسفۀ لزوم تقلید از اَعلم نیز معلوم شد.

گفتم: بفرمایید، متشکرم.

گفت: نخست باید دو اصطلاح را توضیح دهم. پیروی از مجتهدِ میّت دو حالت دارد: 1. اگر انسان در زمان حیاتِ مجتهدی، از او تبعیت می کرده است و پس از مرگِ او می خواهد هنوز از وی تبعیت کند، تقلید او را «تقلید استدامه ای» یا «بقای بر تقلید» می گویند؛ 2. اگر فرد قبلاً از آن مجتهد تبعیت نمی کرده است، مثلاً در آن زمان هنوز بالغ نبوده است و اکنون می خواهد از او تقلید کند، تقلید او را «تقلید ابتدایی» از میّت می گویند. اکثرِ قریب به اتفاق فقها، تقلید ابتدایی از میّت را جایز نمی دانند؛ اما تقلید استدامه ای (بقای بر تقلید) سه حالت دارد:

1. مجتهدِ ازدنیارفته، از مجتهد اَعلمِ زنده نیز اَعلم است؛ 2. مجتهدِ ازدنیارفته، با مجتهد اَعلمِ زنده مساوی است؛ 3. مجتهد اَعلم زنده، از مجتهدِ ازدنیارفته نیز اعلم است.

نظر مقام معظم رهبری این است: درصورت اول، بقای بر تقلید احتیاط مستحب است؛

ص:39

درصورت دوم، تقلید از هریک از آنان جایز است؛(1) درصورت سوم، تقلید از مجتهد زنده احتیاط واجب است.(2) فتوای دیگر مراجع را می توانی در رساله هایشان یا مسئلۀ 9 رسالۀ سیزده مرجع مطالعه کنی. مثلاً درصورت اول، بقای بر میّت، به نظر آیت الله صافی احتیاط واجب، به نظر آیت الله نوری جایز و به نظر آیات عظام زنجانی، سیستانی، مکارم(3) و وحید خراسانی(4) واجب است.

گفتم: پس اینکه گفتی اول باید از مجتهد اَعلمِ زنده پیروی کنم و بعداً به فتوای، او از میّت، تقلیدِ ابتدایی یا استدامه ای کنم، به این دلیل است که تقلید از میّت بنابر برخی فتاوا گاه واجب یا ممنوع می شود؟

ص:40

گفت: فقط برای این نیست؛ بلکه در حیطه ای که شخص می تواند باقی بر تقلید باشد نیز باید از فتوای مجتهد اَعلمِ زنده تقلید کند؛ مثلاً آیات عظام خامنه ای، سیستانی، صافی، نوری و وحید خراسانی معتقدند که حیطۀ بقای بر میّت در همۀ مسائل است: چه در زمان حیات میّت به همۀ آن مسائل عمل کرده باشد، چه فقط به برخی از آن ها عمل کرده باشد؛ درحالی که مثلاً آیت الله مکارم معتقد است بقا فقط در مسائلی است که در زمان حیات میّت به آن ها عمل کرده است.(1)

بدون تقلید انجام داده ای صحیح است و نیازی به اعاده یا قضا ندارد؛ فقط به شرطی که اَعمالت مطابقِ واقع بوده یا مطابق با فتوای کسی بوده که در آن زمان باید از او تقلید می کردی، یا مطابق با فتوای کسی باشد که الان باید از او تقلید کنی.(1) البته دیدگاه های دیگری نیز هست؛ مانند اینکه مطابقت با فتوای مرجع فعلی شرط است.(2)

گفتم: چگونه باید تقلید کنم؟ آیا باید بگویم ازاین پس، از فلان مرجع تقلید می کنم؟ باید رسالۀ او را تهیه کنم؟

گفت: این ها لازم نیست؛ همین قدر که قصد کنی اَعمالت را مطابقِ فتوای او انجام دهی، کافی است. ازاین رو بهتر است نخست مرجعی را انتخاب کنی و مسائل شرعی، ازجمله مسائل فرعیِ تقلید، را از فتوای او پیروی کنی.

ص:42

اَعلم بودنشان مساوی است، مجتهدان اَعلم معرفی می شوند. علت تعدد رساله های عملیّه در این سال های اخیر نیز همین نکته است.

ص:44