تصویر
ص:2
عنوان و نام پدیدآور : احکامی در باب نماز جماعت/ گردآورنده معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی [آستان قدس رضوی].
مشخصات نشر : مشهد:انتشارات قدس رضوی، 1391.
مشخصات ظاهری : 40 ص.؛ 11×17س م.
فروست : رهنما؛ 52.
شابک : 978-600-6543-61-1
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : کتابنامه.
موضوع : نماز جماعت
موضوع : فقه جعفری -- رساله عملیه
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره : BP187/الف3 1391
رده بندی دیویی : 297/353
شماره کتابشناسی ملی : 2865550
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
احکامی درباب نماز جماعت
پرسش 1. دربارۀ وجوب نماز و فواید آن و نیز نماز جماعت توضیح دهید؟
«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکرِی.» (= نماز را به یاد من به پای دارید.)(1)
نماز تنها در شریعت اسلام تشریع نشده است؛ بلکه این عبادت در ادیان پیشین نیز به شکل های مختلفی وجود داشت. قرآن مجید آن را از وصایای چند تن از پیامبران(2) ذکر کرده است و امام صادق آن را آخرین و مهم ترین سفارش پیامبران دانسته اند.(3)
نماز ستون دین و باارزش ترین عبادت است که اگر در درگاه خداوندU پذیرفته شود، عبادت های دیگر نیز قبول می شود و اگر پذیرفته نشود، اَعمال دیگر نیز ارزش نخواهد داشت.
ص:5
تصویر
ص:6
ازاین رو، تَرک آن، گناه کبیره است. پیامبر فرمودند: «کسی که به نماز اهمیت ندهد و آن را سبک بشمارد، سزاوار عذاب آخرت است.»
نماز آثار و برکاتی متعدد دارد: احیای ذکر خدا در فرد و جامعه: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکرِی.»(1)؛ کسب آرامش درونی: «أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.»(2)؛ بهترین عامل بازدارنده از فحشا و منکر: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکرِ.»(3)؛ بهترین وسیلۀ تقوا و پرهیزکاری: «یا أَیهَا النَّاسُ اعْبُدُوا... لَعَلَّکمْ تَتَّقُون.»(4)
نماز یازده جزء واجب دارد: نیّت، تکبیرۀ الاحرام، قیام (ایستادن هنگام تکبیرۀ الاحرام و قیام متصل به رکوع)، رکوع، سجود، قرائت، ذکر، تشهّد، سلام، ترتیب، موالات. پنج جزء اول، رکن نماز محسوب می شود؛ یعنی اگر انسان آن ها را به جا نیاورد یا در نماز اضافه کند، نمازش باطل می شود؛ خواه از روی عمد باشد یا به اشتباه. باقی اجزا را اگر انسان از روی اشتباه و فراموشی به جا نیاورد یا اضافه کند، نمازش باطل نمی شود.
ص:7
رعایت برخی امور نیز بر حضور قلب نمازگزار می افزاید و درنتیجه، نمازش در پیشگاه حق پذیرفته تر خواهد بود: با انگشتان و دست ها و موی سر یا صورت بازی نکند؛ در هنگام خواندن حمد یا سوره یا ذکر، برای شنیدن حرف کسی سکوت نکند؛ از هر کاری که خضوع و خشوع را از بین می برد، اجتناب ورزد.
نماز ترکیب و هیئت خاصی دارد که اگر نمازگزار به شکل آن خلل وارد سازد، نماز از بین می رود و درنتیجه، باطل می شود. این ها را مُبطلات نماز نیز می گویند: سخن گفتن، خندیدن با صدا (نه لبخند)، گریستن برای کار دنیایی، روی از قبله برگرداندن، خوردن و آشامیدن، برهم زدن صورت نماز و کم وزیادکردن ارکان نماز.
یکی از مصادیق نماز که ثواب فراوانی دارد و بر آن تأکید خاصی شده است، نماز جماعت است. در روایتی آمده است: «اگر یک نفر به امام جماعت اقتدا کند، هر رکعت از نماز آن ثواب صدوپنجاه نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا کنند، هر رکعتی ثواب ششصد نماز
ص:8
دارد و هرچه بیشتر شوند، ثواب نمازشان بیشتر می شود تا به ده نفر برسند. عدۀ آنان که از ده گذشت، اگر تمام آسمان ها کاغذ و دریاها مرکب و درخت ها قلم و جنّ و انس و ملائکه نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند.»(1)
ازاین رو، فقها گفته اند که حاضرنشدن به نماز جماعت از روی بی اعتنایی، جایز نیست و سزاوار نیست که انسان، بدون عذر نماز جماعت را تَرک کند.(2)
پرسش 2. در نماز فُرادا بهتر می توانم به مستحبات عمل کنم. دراین صورت هم آیا نماز جماعت را توصیه می کنید؟
همۀ مراجع: بلی، نماز جماعتی که مختصر خوانده شود، از نماز فُرادایی که آن را طول بدهند، بهتر است.(3)
ص:9
پرسش 3. اگر امام جماعت نماز قضای خود را می خواند، اقتدا به او چه حکمی دارد؟
همۀ مراجع: اگر قضای نماز، یقینی باشد، اقتدا به او جایز است؛ ولی اگر نمازش را احتیاطاً قضا می کند، اقتدای نماز یومیه به او جایز نیست.(1)
پرسش 4. اتصال به جماعت از چند جهت ممکن است؟
همۀ مراجع، به جز صافی و مکارم: اگر از طرف راست یا چپ یا جلو، به امام جماعت یا مأمومین متصل باشد، نماز صحیح است.
فاضل، صافی، مکارم: اگر از طرف راست یا چپ یا جلو، به امام جماعت یا مأمومین متصل باشد، نماز صحیح است؛ مگر در جایی که مأموم به واسطۀ دیوار و امثال آن، نمی تواند هیچ یک از افراد صف جلو را ببیند. دراین صورت، بنابر احتیاط واجب، اقتدا صحیح نیست.(2)
پرسش 5. اگر بعد از نماز بفهمیم امام جماعت عادل نبوده یا وضو نداشته است، آیا باید نماز را دوباره بخوانیم؟
همۀ مراجع، به جز تبریزی و وحید: نماز مأمومین صحیح است و نیاز به اعاده یا قضا ندارد.
وحید و تبریزی: در صورتی که کارهایی انجام نداده باشد که نماز فُرادا را هرچند سهواً باطل می کند، مثل زیادکردن رکوع، نماز مأمومین صحیح است.(3)
ص:10
پرسش 6. در چه مواقعی می توانیم به امام جماعت اقتدا کنیم؟
همۀ مراجع: در رکعت اول و دوم نماز، در حال قرائت و رکوع و قنوت، می توان اقتدا کرد. در رکعت سوم و چهارم نیز اقتدا درحال رکوع مانعی ندارد. وقتی که امام مشغول خواندن تسبیحات اربعه «سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اکبر» است، اگر بدانیم که نمی توانیم حمد را بخوانیم و به رکوع امام برسیم، احتیاط آن است که صبر کرده و در رکوع اقتدا کنیم.(1)
ص:11
تصویر
ص:12
پرسش 7. آیا زنان می توانند امام جماعت شوند؟
همۀ مراجع، به جز امام و فاضل: امامت زن برای زنان جایز است.
امام و فاضل: امام جماعت، بنابر احتیاط واجب، باید مرد باشد.(1)
پرسش 8. اگر درحال رکوع اقتدا کردیم و قبل از آنکه به اندازۀ رکوع خم شویم، امام جماعت بلند شد، وظیفه چیست؟
امام، بهجت، فاضل، نوری: می تواند نیّت فُرادا کند و نماز خود را بخواند و می تواند صبر کند تا امام برای رکعت بعد برخیزد و آن را رکعت اول نماز خود حساب کند.
صافی: بنابر احتیاط واجب، باید بایستد تا امام برای رکعت بعد برخیزد.
تبریزی: بنابر احتیاط واجب، باید قصد فُرادا کند.
مکارم: نیّت فُرادا می کند و نمازش صحیح است.
ص:13
سیستانی: می تواند قصد فُرادا کرده و نماز را تمام کند.
وحید خراسانی: باید با امام جماعت به سجده رود و رکعت بعدِ امام را رکعت اول خود قرار دهد و بنابر احتیاط واجب، بعد از متابعت امام، بایستد و تکبیر را به قصد قربت مطلقه، اعم از تکبیرۀ الاحرام و ذکر، بگوید.(1)
پرسش 9. چرا معمولاً محراب امام جماعت را گود می کنند و امام پایین تر می ایستد؟
همۀ مراجع: در نماز جماعت، محل ایستادن امام نباید از محل ایستادن مأمومین بالاتر باشد؛ ولی اگر مقدار کمی بلندتر باشد، کمتر از یک وجب، اِشکال ندارد و بالاتربودن مأمومین اِشکال ندارد. ازسویی، برای آنکه افراد در مواقع خاص در حیاط مسجد یا اطرف آن قرار می گیرند و ممکن است سطح زمین از شبستان پایین تر باشد، محراب را گود می کنند تا محل ایستادن این دسته از افراد از امام جماعت پایین تر قرار نگیرد.(2)
ص:14
پرسش 10. در نماز جماعت چند نفر در کنار هم نماز خود را تمام کردند. نماز ما با جماعت صحیح است یا فُرادا می شود؟
اگر در نماز، بین مأموم و امام یا بین مأموم و کسی که به واسطۀ او به امام متصل است، بیشتر از یک قدم بزرگ فاصله پیدا شود، نمازش فُرادا می شود و صحیح است(1)و اگر فوراً اقتدا کنند، جماعت صحیح می باشد.
پرسش 11. در رکعت دوم به امام اقتدا کردم. در رکعت سومِ امام که باید حمد و سوره بخوانم، اگر به اشتباه تسبیحات اربعه بخوانم یا ساکت بمانم، نمازم باطل می شود؟
اگر بر اثر غفلت و فراموشی، حمد و سوره را نخوانید و پس از رفتن به رکوع متوجه شوید، نماز باطل نیست. دراین صورت، انجام دو سجدۀ سهو بعد از نماز، مطابق احتیاط است.(2)
ص:15
تصویر
ص:16
پرسش 12. در نماز جماعت، وقتی امام در رکعت سوم و چهارم است و وظیفۀ ما خواندن حمد و سوره می باشد، اگر بدانیم که با خواندن سوره به رکوع امام نمی رسیم، در اینجا خواندن سوره چه صورتی دارد؟
فاضل، امام، نوری: دراین صورت، باید سوره را نخواند؛ ولی اگر خواند، نمازش صحیح است.
صافی: چنانچه عمداً سوره را بخواند و به رکوع نرسد، نمازش اِشکال دارد.
وحید، سیستانی، تبریزی: چنانچه عمداً سوره را بخواند و به رکوع نرسد، نمازش صحیح است و باید به وظیفۀ منفرد عمل کند.(1)
پرسش 13. اگر مشغول نماز نافله باشیم و نماز جماعت شروع شود، می توانیم نماز نافله را بشکنیم؟
همۀ مراجع: چنانچه اطمینان ندارد که اگر نماز را تمام کند به رکعت اول نماز جماعت می رسد یا نه، مستحب است نماز نافله را رها کند و مشغول نماز جماعت شود.(2)
ص:17
پرسش14. کسانی که در خوابگاه یا دانشکده امام جماعت هستند و ما آنان را نمی شناسیم، اقتدا به آنان چه صورتی دارد؟
همۀ مراجع: اگر با اعزام از مراکز تبلیغی، عِلم به عدالت آنان پیدا می کنید، اقتدا مانعی ندارد؛ وگرنه باید از کسانی که با او رفت وآمد دارند، تحقیق کنید تا اطمینان به عدالت او پیدا کنید و با احرازنکردن عدالت، اقتدا صحیح نیست.
رهبری: اگر عدالتِ او نزد مأموم به هر طریقی ثابت شود، اقتدا به او جایز و نماز جماعت صحیح است.(1)
پرسش 15. اگر امام جماعت در رکعت دوم نمازِ چهاررکعتی، به اشتباه سلام دهد، نماز ما هم باطل می شود؟
همۀ مراجع: اگر امام فقط سلام دهد و از حالت نمازگزار خارج نشود، نمازشان صحیح است؛ باید نیّت فُرادا کرده و نماز خود را تمام کنند. اگر امام جماعت هم متوجه اشتباه خود بشود، می تواند برخیزد
ص:18
و بقیۀ نماز خود را به جماعت بخواند و بعد از نماز، دو سجدۀ سهو برای سلامِ بیجا انجام دهد.(1)
پرسش 16. بسیاری افراد در نماز جماعت، قبل از امام به رکوع و سجده می روند یا برمی خیزند. آیا نمازشان صحیح است؟
امام، بهجت، صافی، مکارم: مأموم باید افعال نماز، مثل رکوع و سجود، را با امام یا کمی بعد از امام به جا آورد و اگر عمداً پیش از امام یا مدتی بعد از امام انجام دهد، معصیت کرده است، ولی نمازش صحیح است. (البته از نظر حضرت امام، اگر دو رکن پشت سر هم باشد، بعید نیست نمازش فُرادا شود.)
وحید، زنجانی، سیستانی، تبریزی: اگر عمداً پیش از امام یا مدتی بعد از امام انجام دهد، جماعتش باطل می شود؛ ولی اگر به وظیفۀ منفرد عمل کند، نمازش صحیح است.
فاضل: در فرض سؤال، معصیت کرده است و احتیاط واجب آن است که نماز را تمام کند
ص:19
و دوباره بخواند.(1)
نوری: مأموم باید افعال نماز، مثل رکوع و سجود، را با امام یا کمی بعد از امام به جا آورد و اگر عمداً پیش از امام یا مدتی بعد از امام انجام دهد، معصیت کرده است، ولی نمازش صحیح است و اگر در حال قرائتِ امام به رکوع رود، نمازش باطل می شود.
پرسش 17. برای تبعیت از امام جماعت، پس از برخاستن، دوباره به رکوع رفتم. آیا رکوعِ اضافی نماز را باطل می کند؟
همۀ مراجع، به جز سیستانی: اگر سهواً پیش از امام سر از رکوع بردارد، چنانچه امام در رکوع باشد، باید به رکوع برگردد و با امام سربردارد و دراین صورت، زیادشدن رکوع که رکن است، نماز را باطل نمی کند؛ ولی اگر به رکوع برگردد و پیش از آنکه به رکوع برسد، امام سربردارد، نمازش باطل است.
ص:20
سیستانی: اگر سهواً پیش از امام سر از رکوع بردارد، چنانچه امام در رکوع باشد، بنابراحتیاط باید به رکوع برگردد و با امام سربردارد و دراین صورت زیادشدن رکوع که رکن است، نماز را باطل نمی کند؛ ولی اگر به رکوع برگردد و پیش از آنکه به رکوع برسد، امام سربردارد، نمازش بنابر احتیاط باطل است.(1)
پرسش 18. نمازهای واجب کدام است؟
1. نماز یومیه (پنج نماز در هفده رکعت)؛ 2. نماز آیات؛ 3. نماز میّت؛ 4. نماز قضای پدر؛ 5. نماز طواف واجب؛ 6. نمازی که به سبب اجاره، نذر، عهد و قسَم واجب می شود.
پرسش 19. نمازهای مستحب کدام است؟
1. نماز عید فطر، در زمان غیبت؛ 2. نماز عید قربان، در زمان غیبت؛ 3. نماز وحشت؛ 4. نماز جعفر طیّار؛ 5. نماز غفِیله؛ 6. نماز اول ماه؛ 7. نوافل یومیه (نافله های نمازهای واجب)؛ 8. نماز شب؛ 9. نماز زیارت؛ 10. نماز تحیّت مسجد؛ 11. نماز شکر؛ 12. نماز باران؛ 13. نماز برآورده شدن حاجت.
ص:21
تصویر
ص:22
پرسش 20. آیا محل ایستادن خانم ها در نماز، باید عقب تر از مردها باشد؟
امام، بهجت، صافی، نوری: خیر، اگر جلوتر از مرد هم بایستد، اِشکال ندارد؛ ولی بهتر است زن عقب تر از مرد بایستد.
تبریزی: باید بین زن و مرد دست کم یک وجب فاصله باشد و با رعایت فاصله، اگر زن هم جلوتر بایستد، نمازش صحیح است.
خامنه ای: بنابر احتیاط واجب، باید دست کم بین زن و مرد یک وجب فاصله باشد و با رعایت فاصله، اگر زن هم جلوتر بایستد، نمازش صحیح است.
فاضل و مکارم: زن باید عقب تر از مرد بایستد؛ وگرنه، نماز او باطل است و فرقی بین محرم و نامحرم نیست.سیستانی: بنابر احتیاط لازم، زن باید عقب تر از مرد بایستد و فرقی بین محرم و نامحرم نیست.
وحید: باید بین مرد و زن در حال نماز، حداقل یک وجب فاصله باشد؛ ولی اگر زن برابرِ مرد یا جلوتر، در کمتر از فاصله ای که ذکر شد، بایستد و هر دو با هم وارد نماز شوند، باید نماز را دوباره بخوانند.(1)
ص:23
پرسش 21. آیا برای خواندن نماز قضا، می توانیم به جماعت اقتدا کنیم؟
همۀ مراجع: بلی، اقتدا به جماعت در نماز قضا، اِشکال ندارد و لازم نیست هر دو یک نماز بخوانند؛ بلکه قضای نماز صبح را می توان به نماز ظهر یا عصرِ امام جماعت اقتدا کرد.(1)
پرسش 22. پس از تکبیرِ امام جماعت، هنوز صف های جلو تکبیر نگفته اند. اگر کسی در صف های بعدی تکبیرۀ الاحرام بگوید، نمازش چه حکمی دارد؟
همۀ مراجع، به جز بهجت: اگر صف های جلو آمادۀ نمازند و تکبیر گفتن آنان نزدیک است،
افراد در صف های بعدی می توانند تکبیرۀ الاحرام بگویند و وارد نماز شوند.
بهجت: احتیاط واجب آن است که پیش از تکبیرِ کسانی که در صف های جلو هستند، تکبیر نگوید.
مکارم: صبرکردن خلاف احتیاط است.(2)
ص:24
پرسش 23. نمازجمعه واجب است یا مستحب و به جای نماز ظهر محسوب می شود یا خیر؟
همۀ مراجع، به جز تبریزی، صافی، مکارم: در زمان غیبت حضرت ولی عصرS، نمازجمعه واجب تخییری است و بهتر است انسان در این نماز شرکت کند و برای کسی که آن را به جا می آورد، کفایت از نماز ظهر می کند؛ ولی احتیاط مستحب آن است که هر دو را بخواند.
تبریزی و خویی: اگر نمازجمعه با شرایطش اقامه شود، شرکت در آن احتیاط واجب است و برای کسی که آن را به جا آورد، کفایت از نماز ظهر می کند.
صافی: شرکت در اقامۀ نمازجمعه بسیار خوب است؛ ولی کسی که نمازجمعه را به جا می آورد، بنابر احتیاط واجب باید نماز ظهر را بخواند و به نمازجمعه اکتفا نکند.
مکارم: در زمان غیبت حضرت ولی عصرS، نمازجمعه واجب تخییری است و برای کسی که آن را به جا می آورد، کفایت از نماز ظهر می کند؛ ولی به هنگام تشکیل حکومت اسلامی، احتیاط در خواندن نمازجمعه است.(1)
ص:25
پرسش 24. نماز غُفِیله چیست؟
همۀ مراجع: یکی از نمازهای مستحبی نماز غفیله است که بین نماز مغرب و عشا خوانده می شود. در رکعت اول، بعد از حمد و به جای سوره، این آیه را بگوید: «وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَک إِنِّی کنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ. فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کذلِک نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ.»
در رکعت دوم نیز بعد از حمد، این آیه را بخواند: (وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کتابٍ مُبِینٍ.»
در قنوت آن بگوید: «اللَّهمَّ اِنّی اَسْئَلُک بِمَفاتِحِ الغَیبِ الَّتی لا یعْلَمُها اِلاّ انتَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِهِ و اَنْ تَفْعَلَ بی کذا و کذا )به جای این کلمه، حاجت خود را ذکر کند و سپس بگوید:« اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلیُّ نِعْمَتی وَ الْقادِرُ عَلی طَلِبَتی تَعْلَمُ حاجَتی فَأَسْئَلُک بِحَقِّ مُحَمَّدٍ و آلِهِ عَلَیهِ
ص:26
وَ عَلیهِمُ السَّلامُ لَمَّا قَضَیتها لی.»
می توان نماز غفیله را به جای دو رکعتِ نافلۀ نماز مغرب به جای آورد.(1)
ص:27
1. طه، 14.
2. پیامبران یادشده عبارت اند از: اسماعیل، لقمان، موسی، عیسی و پیامبر اسلام
3. اَحَبُّ الْاَعْمالِ اِلَی اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ الصَّلاةُ وَ هِیَ آخِرُ وَصایا الْاَنْبِیاء؛ کافی، ج3.
4. طه، 14.
5. رعد، 28.
6. عنکبوت، 45.
7. بقره، 21.
8. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1400.
9. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1401.
10. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1402؛ وحید، توضیح المسائل، م1410.
11. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1409؛ رهبری، سایت؛ وحید، توضیح المسائل، م1417.
12. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1413و1414؛ وحید، توضیح المسائل، م1421و1422.
13. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1421؛ وحید، توضیح المسائل، م1429.
ص:28
14. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1427و1430و1441و1442؛ وحید، توضیح المسائل م1437و 1438و1447و1449.
15. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1453، رهبری، اجوبة الاستفتائات، س596؛ وحید، توضیح المسائل، م1461.
16. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1429؛ وحید، توضیح المسائل، م1437.
17. توضیح المسائل مراجع، جلد1 م1415؛ وحید، توضیح المسائل، م1423.
18. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1437؛ وحید، توضیح المسائل، م1445.
19. توضیح المسائل مراجع، ج1، م942 و1236؛ وحید، توضیح المسائل، م951و1245.
20. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1443؛ وحید، توضیح المسائل، م1451؛ فاضل، عروة الوثقی، ج1، 1943.
21. توضیح المسائل، مراجع، ج1، م1449؛ وحید، توضیح المسائل، م1457.
22. امام، تحریرالوسیله، ج1، ص233، م3؛ فاضل، عروة، ج1، م1974و1975؛ مکارم، عروة، ج1، ص681، م14و15؛ وحید، منهاج الصالحین، ج1، ص242؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج1، ص265؛ تبریزی، صراط النجاة، ج1، س246؛ بهجت، وسیلة النجاة، ج1، م1060و1064؛ نوری، هزارویک مسئلة فقهی، س202؛ صافی، جامع الاحکام، ج1، س300.
23. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1236؛ وحید، توضیح المسائل، م1245.
24. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1470؛ وحید، توضیح المسائل، م1478.
25. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1471؛ وحید، توضیح المسائل، م1479.
26. توضیح المسائل مراجع، ج1، م887؛ وحید، توضیح المسائل، م895و896؛ رهبری، اجوبة الاستفتائات، س374.
27. توضیح المسائل مراجع، 1388؛ نوری، توضیح المسائل، م1387؛ وحید، توضیح المسائل، م1396؛ رهبری، دفتر.
28. توضیح المسائل مراجع، ج1، م1418؛ وحید، توضیح المسائل، م1426؛ بهجت، استفتائات، ج2، س2672؛ عروة
ص:29
الوثقی، حاشیۀ مکارم، ج1،ص665، مسئلۀ20.
29. مکارم، امام، تبریزی، توضیح المسائل مراجع، بخش احکام نمازجمعه، م1؛ صافی، جامع الاحکام، س351و353؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ج1، المقصد الثانی عشر: فی صلاة الجمعه؛ وحید، منهاج الصالحین، ج2، الفصل الثالث عشر: فی صلاة الجمعه؛ نوری، استفتائات، ج2، س215و216؛ بهجت، توضیح المسائل، نمازجمعه، م2.
30. توضیح المسائل مراجع، م775؛ نوری، توضیح المسائل، م776؛ وحید، توضیح المسائل، م781؛ رهبری، دفتر.
ص:30
تصویر
ص:31
تصویر
ص:32