سرشناسه : مهدوی پارسا، حسین، 1358 -
عنوان و نام پدیدآور : اولین و قدیمی ترین ها در حرم امام رضا (ع)/ نویسنده حسین مهدوی پارسا؛ برای آستان قدس رضوی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.
مشخصات نشر : مشهد: انتشارات قدس رضوی، 1391.
مشخصات ظاهری : 60ص.؛ 12×17س م.
فروست : رهنما؛ 50.
شابک : 978-600-6543-63-5
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
موضوع : علی بن موسی (ع)، امام هشتم، 153؟ - 203ق.
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره : BP47/م9الف8 1391
رده بندی دیویی : 297/957
شماره کتابشناسی ملی : 2857114
اولین و قدیمی ترین ها در حرم امام رضا
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
اولین شهری که امام رضا در هنگام ورود به ایرانِ امروزی، به آن وارد شدند
امام رضا هنگام هجرت از مدینه به مَرو، پس از عبور از شلمچه، وارد ایرانِ فعلی شدند. اولین شهری که حضرت وارد آن شدند، سوق الاهواز بود. ایشان در شهر اهواز، به دلیل هوای گرم و فصل تابستان، بیمار شدند؛ لذا، درخواست کردند که طبیبی بیاورند. ابوهاشم جعفری می گوید که من طبیبی را به بالین آن حضرت بردم. حضرت نام گیاهی را برای طبیب بردند و خواص آن را بیان داشتند. طبیب گفت: «من در روی زمین چنین گیاهی را نمی شناسم و کسی غیر از شما، نام این گیاه را نمی داند. شما این گیاه را از کجا می شناسید؟ این گیاه در این
ص:5
زمان و در این مکان پیدا نمی شود.» [راوی، اسم گیاه را فراموش کرده است.] حضرت فرمودند: «برایم مقداری نیشکر تهیه کن.» پزشک گفت: «این سخت تر از اوّلی است؛ زیرا حالا وقت نیشکر نیست.» حضرت رضا فرمودند: «نیشکر و داروی گیاهی، هر دو در همین سرزمین و هم اکنون وجود دارد: از آب شادروان عبور کنید؛ آسیابی خواهید دید. در آنجا، مردی سیاه چهره می بینید. از او بپرسید که نیشکر و آن گیاه، کجا می رویَد؟» من به آسیاب رفتم و مرد سیاه را دیدم و از او پرسیدم. او به نیشکرهای پشتِ سر خود اشاره کرد؛ هر چه لازم بود، برداشتم و برگشتم... .
این جریان را که رجاء بن ابی ضحاک شنید، به همراهان خود گفت: «اگر بیشتر در این محل اقامت کنیم، مردم فریفتۀ او می شوند.» پس، از آنجا به راه افتادند.
ص:6
مشهد واژه ای عربی است و در کتاب های لغت، در معانیِ محل دیدار، زیارتگاه، جای دیدنی و مانند آن به کار رفته است؛ اما عموم مردم، آن را به معنیِ محل شهادت و مردم ایران، آن را به محل شهادت و دفن امام رضا می شناسند.
این شهر که آخرین محل زندگیِ پُرماجرای هشتمین امام شیعیان است، تا پیش از به خاک سپاریِ پیکر مطهر ایشان، دهکده ای خوش آب و هوا به نام سناباد، از توابع نوقان، در ولایت توس بود.
نام مشهد را برای اولین بار، حمد الله مستوفی در قرن چهارم ق، برای این شهر به کار برد. در قرن هفتم، مغولان توس را ویران کردند و مردم برای اقامت به سوی مشهد روی آوردند. روستای سناباد به تدریج گسترش یافت، به صورتِ شهری بزرگ درآمد، «مشهد الرضا» نامیده شد و از آن زمان، هستۀ اصلی شهر (مشهد کنونی) شکل گرفت.
ص:7
تصویر
اولین سنگ مزار حضرت، مربوط به سال 516 ق، عهد سلطان سنجر سلجوقی، است؛ با ابعاد 30در40، به قطر 6سانتی متر، دارای کتیبه ای مِحرابی شکل و به خطِ کوفیِ شکسته. در پایان کتیبه، نام بانیِ سنگ چنین آمده است:
«أمر بعمارة المشهد الرضوی علی بن موسی العبد المُذنِب الفقیر الی رحمةالله ابوالقاسم احمد بن علی بن احمد العلوی الحسینی؛ تقبل اللّه منه.» نیز، نام سازندۀ سنگ که عبدالله بن احمد قرّه است، در زیرِ آن به چشم می خورد. این لوحۀ تاریخی که بیانگر تعمیراتی در حرم مطهر است، به لحاظ ارزش تاریخی و هنریِ آن، به موزه انتقال یافت و اکنون در معرض بازدیدِ
ص:8
زیارت کنندگانِ آن حضرت است.
سابقۀ اولین صندوقی که روی مزار حضرت تعبیه کرده اند، مربوط به اوایل قرن ششم است. انوشیروان زردشتی، از اهالی اصفهان، در پیِ مشاهدۀ کراماتی از امام رضا، مسلمان شد و در سال 500 ق، صندوقی چوبی با روکشِ نقره بر مرقد امام نصب کرد.
اولین ضریح حضرت، ضریح چوبیِ طلا و نقره کوبی بوده است که در زمان شاه طهماسب صفوی، به سال 957 ق، ساخته و بر روی مرقد مطهر نصب کرده اند که به دلیل چوبی بودن، به مرور زمان، فرسوده و در سال 1160 ق، تعویض شده است.
ص:9
در سال 734ق که ابن بطوطه، جهانگرد و جغرافی دانِ معروف، به مشهد سفر و حرم مطهر را مشاهده کرد، ورودیِ حرم، فقط درِ پیشِ رو با کیفیتی پایین بوده و اطراف حرم، به صورت باغ و فضایی باز دیده می شده است. ابن بطوطه با یادآوریِ درِ طلای حرم، می گوید: «حرم دری آراسته به طلا و نقره داشت که در محلّ پیشِ رو نصب بوده است.» البته از بانی و سازندۀ این در، نامی در دست نیست.
اطراف روضۀ منوره را به ارتفاع 92سانتی متر با کاشی های قدیمی و ممتاز و نفیسِ سنجری، مربوط به حدود900سال قبل، معرّق کاری کرده اند. این کاشی های بسیار زیبا و ظریف، به رنگ
ص:10
قهوه ای، فیروزه ای، لاجوردی و سفید، به ابعاد هندسیِ منظم و اَشکال شش گوش، هشت گوشِ بزرگ و کوچک، کوکبی شکل و گاهی به صورت مربع است که نوعاً با خطوط برجستۀ رقاع، ثلث و اسلیمی تزیین یافته است و بر روی بیشترِ آن ها، آیات، احادیث، کلمات قصار و امثال و اشعاری، به خط نسخِ قرن ششم و هفتم ق، مشهود است.
حرم پاک امام رضا، اضافه بر جلال معنوی و جذبۀ روحانی و زیبایی و شکوه معماری، به برخی نفایسِ ارزشمند مزیّن است. تعدادی از هدایای بزرگان و حکمرانانِ گذشته را در قابهایی تعبیه کرده اند و در مکانهایی از حرم مطهر، در برابرِ دیدِ زائران قرار داده اند. این
ص:11
جواهرات و نفایس که در هشت قاب چیده شده اند، شامل 104 قلم اشیای مختلف است. قدیمی ترینِ آن ها سلیمانیه هایی با حاشیۀ نقره است که مربوط به 550سال قبل می باشد. دیگر نفایس عبارت اند از: شمشیر جواهرنشان و خنجرِ الماس نشان و مروارید و تسبیح و انگشترهایی از الماس و برلیانِ درشت.
ص:12
مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعۀ هارونیه، قُبّه ای بر فراز بُقعه بنا نهاد که در حوادث خراسان، مانند حملۀ سبُکتَکین به شهرهای ایران، در اواخر قرن چهارم، در جریانِ آسیب حرم مطهر تخریب شد و پس از آن، سلطان محمود غزنوی در سال 400ق، به بازسازیِ حرم و ایجاد قبه ای جدید بر فراز بقعه، اهتمام کرد.
حرم مطهر سال ها بدونِ گنبد و با همان قبّه ای بود که ذکر کردیم؛ تا اینکه در اوایل قرن ششم، فردی خیراندیش به نام شرف الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجرِ سلجوقی، گنبدی بر فراز قبّه (اصلی) احداث کرد که همین گنبدی است که اکنون حدود
ص:13
900سال، از احداث آن می گذرد.
تصویر
گلدستۀ کنار گنبد طلا که به صورت منفرد احداث شده است، سابقۀ تاریخی و قدمت بیشتری دارد؛ به قولی، ساخت آن هم زمان با بنای گنبد در اوایل قرن ششم می باشد. بلندای منارۀ کنارۀ گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن، 5/40متر و
ص:14
محیط آن حدود 13متر است.
تصویر
مسجدِ بالاسر با ابعاد 8متر طول، 30/4متر عرض و 10متر ارتفاع، بعد از روضۀ منوّره، کهن ترین مکان و مسجد در حوزۀ حرم و نزدیک ترین بنا به ضریح مقدس رضوی است. مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، از رجال دورۀ غزنویان، در سال 425قمری (بیش از هزار سال قبل)، در غربِ روضۀ منوره
ص:15
ساخته است و مدفن او در جوار همین مسجد است.
تصویر
رواق دارالسّیاده از قدیمی ترین رواق های روضۀ منوره، مربوط به عصر تیموریان است که در غرب و جنوبِ غربی حرم مطهر واقع شده است و از شمال به جنوب، امتداد دارد. نام گذاریِ این رواق به «دارالسّیاده» از آن جهت است که محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی بوده است. این رواق،
ص:16
نمایشگاهی از هنرهای تزیینی، معماری و هنرهای دستی و گویای نبوغ ایرانیان در انواع هنر است.
تصویر
صحن انقلاب اولین و قدیمی ترین صحن است که در قسمت شمال حرم بنا کرده اند و به سبب قدمت، به صحن عتیق و صحن کهنه نیز معروف می باشد. ضلع جنوبیِ صحن و اساس ایوان طلا از بناهای امیرعلی شیر نوایی، وزیر سلطان حسن بایقرا در سال 875 ق می باشد که بنای اضلاع شمالی و شرقی و غربیِ آن، مربوط به عهد صفویه و ظاهراً با
ص:17
معماری شیخ بهایی است.
تصویر
نواختن طبل و دُهل در دربار سلاطین و حکام، در زمان های پیش از اسلام و بعد از اسلام، علاوه بر اینکه نوعی عظمت محسوب می شد، برای آگاهی و اِعلام عمومی نیز مرسوم بوده است. نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی، از اواسط قرن نهم هجری، برای اولین بار به دستور میرزا ابوالقاسم بابر، نوۀ گوهرشادخاتون، به سال860 ق مرسوم شد. از آن زمان به بعد تاکنون، علاوه بر شب و روزِ ولادت ائمۀ اطهار و لحظۀ تحویل
ص:18
تصویر
سال، هر روزه در دو نوبتِ صبح و عصر، حدوداً یک ربع مانده به طلوع و غروب آفتاب، به منظور اِعلام پایانِ وقت نماز، نقاره می نوازند. در سال های 1312 تا 1320ش، به دستور رضاخان، نقاره زنی تعطیل شد.
ص:19
تصویر
اولین پنجرۀ فولادی را که مربوط به دورۀ تیموری است، به سال 817 ق، به دستور شاهرخ میرزای تیموری، همسر گوهرشاد، با ابعاد 126 در 100سانتی متر به صورت دو لنگۀ مشبّک و زرکوب با کتیبه هایی به خط زیبای نسخِ زرّین، ساختند و وقف حرم مطهر کردند. این پنجره را هم اکنون در موزۀ حضرت نگهداری می کنند.
قدیمی ترین سقّاخانه مربوط به عهد افشاری است که هم اکنون در صحن انقلاب قرار دارد. سنگابِ آن با ظرفیت 1130لیتر آب، از سنگ مرمرِ یکپارچه است و آن را به دستور نادرشاه
ص:20
افشار، از هراتِ افغانستان به منظور استفاده برای آبِ شُرب آورده اند؛ ولی ازآنجایی که شخصی به نام اسماعیل خان، بنایی هشت ضلعی بر فراز آن احداث و سقف آن را طلاکاری کرد، به نام سقّاخانۀ اسماعیل طلا معروف است.
قدیمی ترین ساعت حرم را که ساخت منچسترِ انگلستان می باشد، در زمان مظفرالدین شاه
ص:21
قاجار، در سال 1278 ق، به حرم مطهر اهدا کردند. این ساعت هم اکنون در ضلع جنوبی صحن آزادی ، در میان مناره قرار دارد.
هنگامی که برای اولین بار، چراغ برق به مشهد وارد شد، ابتدا به حرم مطهر و سایر بناها اختصاص یافت. اولین دستگاه مولّد برق را در زمان مظفرالدین شاه قاجار، در سال های 1274 تا 1284ش، خریداری کرده و به آستان قدس رضوی تقدیم کردند. این مولّد برقِ ابتدایی را که با نیروی زغال سنگ کار می کرد، در محل بالاخیابان در کوچۀ
ص:22
چراغ برق، نصب کردند.
در قرن های گذشته، بخشی از روشناییِ حرم، از طریق غرفه های کوچکِ بالای صُفّه ها تأمین می شد و قسمتی از فضای حرم را نیز افروختن شمع ها روشن می کرد. بعدها، با مرور زمان، روشن کردنِ شمع در حرم و رواق ها را زائران به عنوان ادای نذر انجام می دادند. پس از مدتی، از چراغ های پیه سوز و شمعدان های نقرۀ یک شاخه و چندشاخه استفاده کردند و با گذشت زمان، برای نورآراییِ حرم مطهر، انواع چراغ های بلوری و فلزی، دیواری و گردسوز را به کار گرفتند. در دوره های بعد، با ورود چراغ برق به مشهد، وسایل روشناییِ قدیمی به موزه انتقال یافت و جزء اشیای عتیقه درآمد.
در بافت مجموعۀ اماکن متبرکۀ اطراف حرم مطهر، تعداد ده مدرسۀ علمیه وجود داشت
ص:23
که درحال حاضر، فقط چهار مدرسه باقی مانده است.
اولین مدرسۀ تاریخی که اکنون اثری از آن نیست، در حاشیۀ غربیِ بازار زنجیر، در ناحیۀ بالاسرِ حرم مطهر بود که از شمال، به صحن انقلاب و از جنوب، به مدرسۀ پریزاد محدود می شد. این مدرسه را در زمینی به مساحت 250مترمربع، در دو طبقه، احداث کرده بودند و ازآنجایی که در بخش شرقیِ رواق دارالولایۀ کنونی، در بالاسرِ حرم مطهر امام بود، به مدرسۀ بالاسر معروف شده بود. برخی معتقدند واقف آن شاهرخ میرزای تیموری است.
ص:24
تصویر
از آثار منحصر به فردِ موجود در موزۀ آستان قدس رضوی، دو عدد سکۀ نقره مربوط به ولایت عهدیِ امام رضا است؛ پس از اینکه آن حضرت، در رمضان سال 201 ق، مجبور به پذیرشِ ولایت عهدی شدند، این سکه ها به دستور مأمون، در سال 202 ق در سمرقند و در سال 203 ق در اصفهان ضرب شد.
ص:25
روی سکۀ ضرب اصفهان، آمده است: «الله محمدٌ رسول الله المأمون خلیفةالله مِمّا أمر به الامیرالرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی طالب ذوالریاسَتیْن» و در حاشیۀ آن: «محمدٌ رسول الله أرسلهُ بالهُدی و دینِ الحقّ لِیُظهِرهُ عَلَی الدّین کُلّه و لَوْ کَرِه المُشرِکون.» در پشت سکه نیز عبارت «لا اله الا الله وحدَه لا شریک لَه» را درج کرده اند. درحال حاضر، این دو سکۀ بسیار نفیس را در موزۀ آستان قدس رضوی نگهداری می کنند.
از روی یقین معلوم نیست که وقف، از چه زمانی در آستان مقدس رضوی شروع شده است و نخستین واقف، چه کسی بوده است. بعضی اشیاء منقول در کتابخانه و موزۀ آستان قدس رضوی وجود دارد که بیش از هزار سال از وقف آن ها می گذرد و براساس اسناد موجود، قدیمی ترین اسناد وقف مربوط به قرن دهم هستند.
در لیستی که در آستان قدس رضوی، از موقوفات به صورت الفبایی تهیه کرده اند، قدیمی ترین سند وقفِ غیرمنقول مربوط به وقف نامۀ عتیق علی طوسی است که در سال
ص:26
931 ق، تنظیم شده و شامل 21 رقبه، ازجمله چند روستای شش دانگی کنه بیست است که هم اکنون، به یک مرکز بزرگ تولیدی دامداری تبدیل شده است.
پس از آن، وقف نامۀ سید لطیف الدین شاه حسینیِ مازندرانی است که در سال 940ق نوشته شده است و واقفِ سومین وقف نامه، سید علی حسین گنابادی است که در سال 957 ق، مِلکی در قریۀ زبید گناباد، وقف آستان قدس رضوی کرده است.
ص:27
1. عطاردی، عزیزالله، فرهنگ خراسان، عطارد.
2. مؤتمن، علی (به اهتمام)، تاریخچۀ آستان قدس رضوی.
3. احتشام کاویان، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس.
4. ماهوان، احمد، تاریخ مشهد الرضا، ماه نشر.
5. مدرس رضوی، محمد تقی، سالشمار وقایع مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
6. پسندیده، محمود، حوزۀ علمیۀ خراسان، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
7. عالم زاده، بزرگ، به سوی بارگاه نور، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
8. مهدوی پارسا، حسین، در حریم ملکوت، به نشر.
ص:28
تصویر
ص:29
تصویر
ص:30