رهنما49 ( آیا می دانید که ...؟ نکته هایی پیرامون حرم شناسی )

آیا میدانید که ...؟ نکته هایی پیرامون حرم شناسی

درآمد

کبوترانه می آیی؛ با بال هایی سبُک و سرشار از حسّی تازه. دست هایت پُر از التماس است و دیده ات پُر از انتظار. هَروَله وار از وادیِ قُرب گذر می کنی. چون ضریح در مقابل دیدگانت ظاهر می شود، دست بر سینه می نهی؛ لب هایت به حرکت در می آید و از صمیم قلب، «یا علی بن موسی الرضا†» را بر زبان، جاری می سازی و ناگفتنی ترین سخنان خویش را با امام و مقتدای خویش، در میان می گذاری.

پس از پایان زیارت، جاذبه های حرَم که به سبب وجود حضرت، رنگ و بوی معنوی گرفته اند،

ص:5

1.عبور از مرز شلمچه

1. آیا می دانید که امام رضا† به هنگام ورود به ایران، از مرز شلمچه عبور کردند و در نیشابور، حدیث سلسلۀالذهب را بیان فرمودند.

امام رضا† برای هجرت از مدینه به مَرْو، از شهرهای مدینه و نقره و بصره گذشتند؛ از دروازۀ ورودیِ شلمچه وارد ایران کنونی شدند؛ پس از عبور از شهرهای اهواز، اِقلید، ابَرقوه، یزد، رباط پشت بادام و طبس، وارد شهر نیشابور شدند.

در نیشابور، به تقاضای مردم و علمای نیشابور که اکثریت آنان از اهل تسنّن بودند، حدیث شریف سلسلۀالذهب را بیان فرمودند. ایشان در این روایت، پذیرش توحید را به همراه ولایت اهل بیت ‰ دژ محکمی دانستند که هر کس وارد آن شود، محفوظ می مانَد.

پس از عبور از نیشابور، امام رضا† وارد روستای ده سرخ و سپس سناباد (مشهد کنونی) و درنهایت، پایتخت حکومت مأمون، یعنی مرْو، شدند.

ص:7

2.زندگی در کشور ترکمنستان

2. آیا می دانید که امام رضا† دو سال و چند ماه، در کشور ترکمنستانِ امروزی زندگی کرده اند.

وقتی هارون، برای جنگ، از بغداد به خراسان آمد، فرزندش مأمون نیز همراهش بود. بعد از مرگ هارون در سناباد، مأمون به مرْو رفت و آنجا را پایتخت خود قرار داد. پس از جنگ با برادرش (امین) و کشتن او، امام رضا† را که تهدیدی برای حکومتش بود، با زیرکی تمام، از مدینه به مرْو فراخواند.

امام† نیز با طی کردنِ مسیر چندین ماهه، با برخی از یارانش و هیئتی که از طرف مأمون

ص:8

3.قبرِ بهترین و بدترین انسان ها

3. آیا می دانید که قبرِ بهترین و بدترین انسان ها، درکنار یکدیگر قرار دارد.

حضرت امام رضا† را در سمت بالاسرِ قبر هارون عباسی، پدر مأمون، دفن کرده اند. داستان از این قرار است که حضرت امام رضا† در سفر خود به خراسان، به روستای سناباد (مشهد کنونی) وارد شدند. ایشان را به سمت باغی بسیار زیبا هدایت کردند که امروزه، تبدیل به حرم مطهر شده است.

شاگردش، اباصلت، نقل می کند که روزی حضرت مرا به نزد قبر هارون بردند که در همین

ص:9

4.موقیت قبر مطهر امام رضا علیه السلام

4. آیا می دانید که چرا قبر مطهر امام رضا† وسط روضۀ منوّره قرار نگرفته است؟

ده سال قبل از شهادتِ حضرت به دست مأمون، هارونِ عباسی برای جنگ و دفع شورش های خراسان، از بغداد، راهیِ خراسان می شود؛ تا اینکه واردِ توس و روستای سناباد می شود و با هدف آمادگی برای جنگ، در باغ حمید بن قحطبه اقامت می کند که محلی برای ورود و استراحت و تفریحات خلفای عباسی، از زمان منصور عباسی، بود. هارون، در آنجا، بر اثر شدت بیماری از دنیا می رود و در داخلِ همین قصر، دفن می شود.

بعد از شهادت امام رضا†، مأمون دستور می دهد حضرت را، به تفصیلی که در پرسش

ص:12

5.ضریح نگین نشان

5. آیا می دانید که چرا ضریح دوم به «نگین نشان» معروف است؟

ضریح دوم، ضریح فولادیِ مرَصّع، به ضریح نگین نشان معروف شده است. این ضریح را در سال

ص:13

6.شاهکار هنرهای اسلامی

6. آیا می دانید که ضریح فعلی، شاهکاری از ترکیبِ اصیل ترین هنرهای اسلامی است و ساخت آن، هفت سال زمان برده است.

طراحی ضریح پنجم را استاد محمود فرشچیان، در سال 1372ش، آغاز کرد. قلم زنی، خاتم کاری و زرگریِ ضریح را استاد خدادادزادۀ اصفهانی و خوشنویسیِ آن را استاد موحّد برعهده داشت. ساخت این ضریح مقدس، با کیفیت عالی و در نهایتِ استحکام، به وزن 12تُن، به ابعاد 73/3 در 78/4 متر و ارتفاع 96/3متر، با روکش طلا و نقره، در مدت هفت سال انجام پذیرفت.

این ضریح یکی از آفرینش های اصیل و بدیعِ هنر اسلامی در دورۀ اخیر به شمار می رود و تمام نقش هایی که در آن به کار رفته است، بارِ فرهنگی دارد. در اطراف ضریح مطهر،

ص:16

7.پوشش گنبد مطهر حضرت رضا† و گنبد مسجد گوهرشاد

7. آیا می دانید که گنبد مطهر حضرت رضا† و گنبد مسجد گوهرشاد، دو پوشش دارد.

گنبد منوّر امام† را از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایتِ هنرمندی و زیبایی ساخته اند و دو پوشش برای آن در نظر گرفته اند: پوشش اولِ گنبد، سقف حرم و ضریح است که به صورت مُقعّر و مقرنَس می باشد و به آن، قُبّه می گویند و پوشش دوم که بر فراز آن وجود دارد، همان گنبد طلاست. بین این دو پوشش، فضایی خالی با بلندای بیش از 13متر وجود دارد. ارتفاع قُبّه از کف، 80/18متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطۀ اوج محدّب، در رأس گنبد، 20/31متر است.

ص:18

8.نماد توحید در طراحی گنبد

8. آیا می دانید که گنبد در معماری اسلامی، نمادی توحیدی است.

قسمت پایین گنبد، عریض ترین قسمت آن است؛ هرچه به سمت بالاتر می رود، از عریض بودن آن کاسته می شود و از اطراف، به هم می آید تا اینکه در یک نقطه که نقطۀ انتهایی است، خاتمه می یابد. بر بالای نقطۀ انتهایی، کلمۀ طیّبۀ

ص:19

9.دو مناره استثنایی

9. آیا می دانید که دو مناره با نمایی استثنایی در حرم مطهر وجود دارد.

در مجموعۀ قدیمیِ آستان قدس، دو منارۀ طلا با اختلاف قدمت وجود دارد: یکی در جنوب صحن انقلاب، کنار گنبد طلا که مربوط به دورۀ سلجوقیان است و دیگری به قرینۀ آن، در شمالِ همین صحن، بالای ایوان عباسی (ایوان شمالی) که مربوط به عهد نادرشاه افشار می باشد. این دو مناره به گونه ای قرار گرفته اند که وقتی زائر از خیابان امام رضا† به جانب حرم در حرکت است، این دو مناره را در دو جانب گنبد طلا

ص:21

10.جذبه مسجد گوهر شاد

10. آیا می دانید که چرا مسجد گوهرشاد جذبه و معنویت خاصی دارد؟

بانو گوهرشاد، همسر شاهرخ میرزای تیموری که موقوفات بسیار ارزشمندی در ایران و هرات دارد، دستور داد از پول حلال، مسجد گوهرشاد را بسازند و بهترین معمار را به خدمت گرفت. قوام الدین شیرازی که بزرگ ترین معمارِ آن روزگار بود و امروزه، روز وفاتش در تقویم رسمی کشورمان روز معمار و معماری نام گذاری شده است، مردی متخصص و بااخلاص بود. وی دستور داد کارگرانی را به خدمت گیرند که در هنگام کار، ذکر خدا بگویند و تأکید کرد که حیوانات را به هنگامِ حمل ابزار ساخت مسجد، تازیانه

ص:22

11.خروج از ظلمت به سوی نور

11. آیا می دانید که گلدسته های مسجد گوهرشاد، نمادی از نیایش و ورودی های آن، نشانۀ خروج از ظلمت به سوی نور هستند؟

ایوان جنوبیِ مسجد گوهرشاد، به نام ایوان مقصوره، دارای دو مناره می باشد که حالت مناجات و نیایش دارند. در آداب دعاست که هنگام دعا، دست ها را به حدی بالا ببرید که بالاتر از سر قرار گیرد؛ این دو مناره را نیز با ارتفاع 43متر از کف مسجد ساخته اند و از گنبد که

ص:23

12.منبر امام زمان عج

12. آیا می دانید که چرا در مسجد گوهرشاد، منبری به نام منبر امام زمان معروف شده است؟

برخی فکر می کنند که این منبر را به دستور امام زمان ساخته اند؛ درحالی که چنین نیست. ماجرا از این قرار است که در عصر فتحعلی شاهِ قاجار، منبّت کارِ معروفی، به نام استادمحمد نجّار خراسانی، این منبر نفیس را در چهارده پله به نام چهارده معصوم‰، از چوب گردو و گلابی، با شیوۀ منبّت کاریِ بسیار زیبا و بدون استفاده از میخ یا هر فلز دیگری می سازد. نقل کرده اند که در زمان

ساخت، او با این امید این منبر را ساخته است که إن شاءالله، امام زمان پس از ظهور، بر فراز این منبر، برای مردم ایرادِ خطبه کنند. از این روست که در بین مردم، این منبر

ص:25

13.عصای نقره ای دربانان

13. آیا می دانید که عصای نقره ای که دربانان به دست می گیرند، برای چیست؟

باوجود مطالعات انجام شده، زمان کاربرد عصای نقره ای دقیقاً مشخص نیست. از آنجایی که حرم فعلی، قبل از شهادت حضرت رضا† روزگاری محل آمدورفتِ خلفای عباسی بوده است، دربانانی داشته است که مسلّح به نیزه، از مبادیِ ورودی محافظت می کرده اند و تا سال ها بعد از دفن هارون عباسی نیز این رَویه ادامه داشته است.

بعد از شهادت و دفن حضرت در این مکان، همین عنوانِ دربانی وجود داشته است، ولی نیزه های دربانان با عصاهای موجود تعویض شده اند و فقط دربانان هستند که از این عصاها به دست می گیرند و در کنار درهای اصلی و منتهی به صحن ها می ایستند. با وجود این، حوزۀ حرم مطهر را دربانان و خدّام، پاسداری و نگهداری می کنند و زمان تشرّف متولّی، دربانان با عصای نقره

ص:26

14.از نوادگان حرّبن یزید ریاحی

14. آیا می دانید که شیخ حرّ عاملی که در صحن انقلاب مدفون است، از نوادگان حرّبن یزید ریاحی است.

محمد بن حسین، معروف به شیخ حرّ عاملی، در جبل عاملِ لبنان و در میان خاندانی چشم به جهان گشود که ریشه در عاشورای حسینی داشت و نسلش به آزادمردی می رسید که یادش،

ص:27

15.کلام نهفته

15. آیا می دانید که در آوای نقاره نوازی در حرم مطهر، چه کلامی نهفته است؟

آهنگ امروزِ کُرناها همان آهنگ قرن های پیشین است که سینه به سینه منتقل شده و باقی مانده است. نُت های نقاره که در سه دست و به ترتیب اجرا می شود، چنین است:

ابتدا سَرنواز (سردستۀ کُرنا زنان) کُرنا را به طرف گنبد با حالت سلام می گیرد و در کُرنا می گوید: «سلطان دنیا و عُقبا؛ علی بن موسی الرضا؛» پَس نوازان، هماهنگ می گویند: «امام رضا.» سَرنواز مجدداً می گوید: «امام رضا، امام رضا، امام رضا» و بقیه

ص:29

16.یک انسان و دو شیر

16. آیا می دانید که تصویر یک انسان و دو شیری که در حالِ خوردنِ او هستند، در قسمت انتهاییِ ایوان شرقیِ صحن انقلاب اسلامی، یعنی ایوان نقاره، نشان دهندۀ چیست؟

در زمان حضور امام†، در مروْ قحطی حاکم شد؛ به حدی که منابع آب شُرب نیز در حالِ خشکیدن بود. مأمون به مردم پیشنهاد داد که از امام بخواهند تا دعا کند. حضرت به مردم سفارشِ سه روز روزه گرفتن کردند و خارج از شهر، نمازِ باران خواندند. هنوز نماز امام پایان نگرفته بود که ابرهای بارانی پدیدار شدند و همه جا را سیراب کردند.

این اتفاق در گرمای تابستان، محبوبیت امام را چندین برابر کرد. نقل کرده اند که فردی

ص:31

17.فلسفۀ ساخت پنجره فولاد

17. آیا می دانید که فلسفۀ ساخت پنجره فولاد چیست؟

ساختن پنجره های فولاد از دورۀ شاهرخ میرزای تیموری، در جهت هایی که به ضریح مطهر محیط هستند، مرسوم می شود و تا به امروزه ادامه می یابد. هدف این است که کسانی که به سبب عذر شرعی یا دلایل دیگر، امکان حضور در اطراف ضریح برایشان میسّر نیست، از این مکان ها بتوانند ضریح را مشاهده کنند و زیارت نامه بخوانند و اگر نذری دارند، ادا کنند و اگر در رواق های

ص:32

18.کاشی های صحن های غدیر و کوثر

18. آیا می دانید که بر روی کاشی های صحن های غدیر و کوثر، واژه های علی و فاطمه را نوشته اند.

صحن های غدیر و کوثر را در ضلع های جنوب غربی و شرقی حرم مطهر، با کاربری عبادی و مذهبی، به یاد امیرالمؤمنین علی† و حضرت زهراƒ ساخته اند. بر روی تمامیِ کاشی های صحن غدیر، کلمۀ علی و بر تمامیِ کاشی های صحن کوثر، نام نورانی فاطمه، به طرز بسیار زیبایی، نقش بسته است.

ص:33

19.با تواضع و به دور از تکبّر

19. آیا می دانید که آیینه کاری های داخل رواق هایِ منتهی به روضۀ منوره، به زائر می گویند که باید با تواضع و به دور از تکبّر، وارد حرم شود.

حتماً هنگام ورود به حرم مطهر و روضۀ منوره، مجذوب آینه کاری های رواق ها شده و به آن ها نگریسته اید؛ ولی چون از قطعات کوچکی تشکیل شده اند که در کنار یکدیگر قرار گرفته اند، هیچ گاه نتوانسته اید خودتان را در آن ها، کامل، مانند آیینۀ تمام نما، ببینید. این نماهای بسیار زیبا در کنار معنویتی که بر حرم حاکم است، ذهن را به یاد روایت نبوی می اندازد که می فرمایند: «فرزندم میان دو کوه که باغی از باغ های بهشت است، دفن می شود» و علاوه بر آن، می فهمانَد که برای ورود، باید منیّت و بزرگ بینی را کنار بگذاری و با تواضع و دلی شکسته، وارد حرم شوی؛ چراکه:

اینجا تن ضعیف و دل بشکسته می خرند بازار خودفروشی از آن سوی ِ دیگر است

ص:34

منابع

1. عطاردی، عزیزالله، فرهنگ خراسان، عطارد.

2. مؤتمن، علی (به اهتمام)، تاریخچۀ آستان قدس رضوی.

3. احتشام کاویان، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس.

4. ماهوان، احمد، تاریخ مشهد الرضا†، ماه نشر.

5. مدرس رضوی، محمد تقی، سالشمار وقایع مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.

6. پسندیده، محمود، حوزۀ علمیۀ خراسان، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.

7. عالم زاده، بزرگ، به سوی بارگاه نور، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.

8. مهدوی پارسا، حسین، در حریم ملکوت، به نشر.

9. تفسیر نمونه.

ص:35