تصویر

ص:2

تصویر

ص:3

سؤال: نماد نیاز

در این نوشتار، می خواهیم بدانیم:

1. پرسش چه تعریفی دارد و تفاوت آن با شبهه چیست؟

2. انواع پرسش ها و ویژگی های آن ها کدام است؟

3. وظایف پرسشگر و پاسخ گو چیست؟

ص:5

تصویر

ص:6

در آیات، روایات و سیرۀ پیامبر و ائمه‰ و منِش بزرگان دین وجود دارد که به علت اختصار، از ذکر آن خودداری می کنیم؛ اما از مجموع این تأکید و توجه های خاصِ اسلام به پرسش و پاسخ، چنین برمی آید که اسلام، پرورش اندیشه را در پرتوِ سؤال و توجه به پرسشگری می داند.

ازآنجاکه دین مبین اسلام، دین کامل و همه جانبه ای است، آمادگیِ کامل برای پاسخ به هر پرسشی، از هر کسی و در هر زمانی را دارد و برخلاف رویکرد بسیاری از ادیانِ انحرافی در اینکه همواره، از طرح سؤال در اجتماع خود واهمه داشته اند، اسلام خود مروّج طرح سؤال است و از آن به خوبی استقبال می کند.

حال که به گوشه هایی از اهمیت پرسشگری از نظر اسلام اشاره کردیم، این مسئله را از زوایای مختلف بررسی می کنیم:

ص:8

پرسش به معنای طلب و خواستن است که گاهی برای استفهام و اِخبار از چیزی است و گاهی به معنای درخواست چیزی. در اصطلاح، جستجوی بشر برای شناختن را پرسش می گویند و پرسشگر می کوشد با بیان پرسش، موضوع یا مطلبی را درک کند و بشناسد و معرفتی را طلب کند. البته، گاهی پرسشگر از بیان پرسشِ خود اهدافی دیگر، نظیر خبرگیری، اِنکار امر، تشویق، تقبیح، سرزنش، تعجب و شگفتی، استهزا و تمسخر یا تقریب و تأیید، دنبال می کند.

درباب اهمیت پرسش، می توان گفت:

- یکی از ارکان مهم هر دانستنی، پرسشِ بجا و دقیق است.

- انسان در آنچه نمی داند، ناچار از پرسیدن است.

- سؤال و پرسیدن همچون شاه کلیدی است که هر گنجینۀ با ارزشی از علم را بازگشایی می کند؛ ازاین رو، هرکه بیشتر سؤال کند، بیشتر می یابد.

ص:10

- سؤال کردن با خصوصیات فطریِ افراد، ارتباط مستقیم داشته و پیشینه ای به درازای عمر بشر دارد.

- هر چقدر انسان به دانایی مشهور تر باشد، نباید خود را از فراگیری بی نیاز بداند.

- بین پرسش و دانایی ارتباطی دوسویه وجود دارد: پرسشگران بیشتر می دانند و آنان که بیشتر می دانند، بهتر و بیشتر می پرسند.

- سؤال نکردن می تواند موجب هلاکت امت ها شود؛ امام صادق† می فرمایند: «همانا مردم هلاک می شوند؛ زیرا، آنان نمی پرسند.»(1)

- مردمی که پرسشگرانِ خوبی باشند، پویاتر، معقول تر، زنده تر و بانشاط تر بوده و فاتحِ قله های رشد و ترقّی خواهند بود و در جامعۀ آنان، علوم مختلف به سرعت رواج خواهد یافت و

ص:11

حقایق، نمایان تر است و باطل، رو به افول و سقوط خواهد بود؛ چه آنکه نپرسیدن و به تبعِ آن ندانستن، باعث می شود حقیقت، نزد مردم وارونه جلوه کند.

ص:12

هرچند در نگاه اول، بین سؤال و شبهه شباهت هایی وجود دارد، اما به لحاظ مفهومی تفاوت های فراوانی بین آن ها هست:

1-2 در پرسش، پرسشگر می کوشد مطلبی را بداند؛ درحالی که در شبهه، هدفِ اصلی ایجاد تردید در ذهن مخاطب است. در حقیقت، کارکرد پرسش، فهم و شناخت است؛ اما شبهه را مطرح می کنند تا مخاطبانِ خود را به چالش بکشانند.

2-2 در شبهه، باطل به طور عمدی و خواسته حضور دارد و شبهه گر، حق و باطل را در هم می آمیزد؛ چنان که در فرمایش مولاعلی† آمده است: «شبهه را برای این شبهه نامیدند که به حق شباهت دارد.»(1)

3-2 شبهه تردید و تزلزل را در اندیشه و عمل فرد و جامعه موجب می شود؛ ولی در

ص:14

پرسش، این گونه نیست. باید توجه داشت در مواقعی که طرح پرسشی، تنها به سست شدن نظریه ای علمی، فلسفی یا دینی بیانجامد و تردیدِ اعتقادی و عملی ایجاد نکرده و سعادت فرد و جامعه را تهدید نکند، شبهه نامیده نمی شود.

4-2 برخلاف پرسش، سرپوش نهادن بر واقعیات و انحراف افکار عمومی از حق، از نتایجِ شبهه است.

5-2 در شبهه، سوءنیت شبهه کننده محرز است.

براین اساس، دین اسلام درعین حال که مردم را از روی آوردن به شبهه و شبهه افکنی برحذر داشته، همگی را به پرسشگری فراخوانده است؛ زیرا با پرسش، علم و ایمان رشد یافته و رونق می یابد؛ اما با شبهه، علم و ایمان آسیب می بیند.

در مواجهه با شبهه، از این راهکارها می توان بهره برد: نادیده انگاری و جدی نگرفتن شبهه؛ پاسخ عملی و عینی به شبهه؛ بررسی انگیزۀ طراحان شبهه و مقابله با آن؛ شناخت مراکز

ص:15

شبهه افکن و اِفشای آن؛ تأکید بر درستیِ جنبه های مثبت یا مقدمات صحیح شبهه؛ تصرّف در محتوای شبهه؛ مواجهۀ فعال و طرح شبهاتی که مخالفان را به پاسخ گویی وادار کند؛ طراحی راهکار و برنامه های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت برای پاسخ به شبهه؛ ابداع یک نظریه؛ مواجهۀ اخلاقی با شبهه و رعایت ادب و احترام؛ بیان تاریخچۀ یک نظریه؛ تبدیل کردنِ شبهه به پرسش یا ابهام و سپس پاسخ دهی به آن.

ص:16

تصویر

ص:18

پرسش انواع مختلفی دارد که هریک، ویژگی خاصی دارند:

می سازد؟» عرض کردند: «آری.» فرمود: «پروردگارتان را به صبح و شام بخوانید؛ زیرا دعا سلاح مؤمن است.»(1)

این روش، یعنی طرح سؤالات با هدف آموزشی، بیشترین تأثیر را برای یادگیری در ذهن مخاطبان ایجاد می کند و در پِیِ آن، مخاطب سایر سؤالات خود را نیز طرح خواهد کرد.

مطلبی است و نه آموزش آن؛ بلکه قصد دارد دانسته ها و معلومات خود را به رخ دیگران بکشد یا مخاطب خود را بیازارد و بهانه جویی کند یا ضعف او را به اثبات رسانَد.

چنانچه در آیات 7تا11سورۀ فرقان مشاهده می کنیم، مشرکان در پرسش های خود نمی خواستند ایمان بیاورند و پرسش های آنان معقول نبود. خداوندU به این نکته اشاره می فرماید که آنچه دربارۀ پیامبر… می گویند، چیزهایی نیست که خداوندU از انجام دادنِ آن عاجز باشد، اما آنان به دنبال بهانه جویی و تکذیب هستند. این گونه پرسش ها مذموم است و در مواجهه با آن، باید با ظرافتی خاص روبه رو شد.

نیست و نفعی که میسّر نمی شود و دعایی که شنیده نمی شود.»(1)

تصویر

ص:26

در فرایند پرسش و پاسخ، هریک از پرسشگران و پاسخ گویان وظایفی دارند که عمل به آن ها، نتیجه گیریِ مطلوب تری در تبادل اطلاعات و معلومات در پِی خواهد داشت. اینک به گوشه هایی از وظایف پرسشگران اشاره می کنیم:

1-4 پرسشگر باید از طرح سؤالاتِ ممنوع یا بیهوده و نیز سؤالاتی خودداری کند که منجر به تخریب، مسخره کردن، آزار و اذیتِ دیگران و فخرفروشی می شود. این گونه سؤالات و پرسش ها، علاوه بر ایجاد مزاحمت برای دیگران، طرد پرسشگر را نیز باعث می شود.

2-4 آنچه نمی داند بپرسد و از پرسیدن خسته نشود که پرسیدن بهتر از ندانستن است.

3-4 هنگام پرسش، نوع سؤال و موقعیتِ زمانی و مکانی و سایر مخاطبان را در نظر بگیرد؛ آنگاه سؤال را طرح کند.

4-4 سؤال کردن باید به انگیزۀ الهی و برای فهمیدن و روشن شدن حقایق و تکالیف باشد و از آنچه منجر به راهنمایی و ارشاد انسان نمی شود، باید پرهیز کرد. حضرت علی† می فرمایند:

ص:27

«برای فهمیدن، سؤال کن؛ نه برای آزاردادن. به درستی، جاهلی که به دنبال فراگیری است، شبیه عالِم است و عالِمی که به بیراهه می رود، شبیه جاهل است.»(1)

5-4 در پرسیدن، هیچ گاه نباید سوءنیت داشته باشد.

6-4 از طرح پرسش هایی پرهیز کند که شک و تزلزل در اعتقادات و باورهای افراد ایجاد می کند.

7-4 حفظ حرمت افراد برای پرسشگر و پاسخ گو واجب است.

8-4 برای پرسیدن و دانستن، به کارشناس و خبرۀ همان دانش باید مراجعه کرد و از پرسیدن از افرادِ غیرکارشناسِ ناآشنا، باید پرهیز کرد: ]فَسَْئَلُواْ أَهْلَ الذِّکرِ ان کنتُمْ لَا تَعْلَمُون.[(2)پس، بهترین افراد برای پرسیدن، در درجۀ اول انبیا و سپس، ائمه‰ هستند. در درجۀ سوم، علما و

ص:28

دانشمندان و متخصصان هر رشته و در مسائل دینی، در عصر غیبت، متفکران اسلامی و فقها شایستگی پاسخ به پرسش های جامعه را خواهند داشت.

9-4 به هیچ وجه از افرادی که غرض و مرض و غل و غش در کارشان باشد، نباید پرسید؛ زیرا موجب انحراف اذهان خواهند بود و سخت شدنِ وظایف و تکالیف را در پِی خواهند داشت.

01-4 مسائلی را نباید پرسید که اگر آشکار شود، ناراحتی و رنجش به بار می آورد: ]لَا تَسَْئَلُواْ عَنْ أَشْیاءَ ان تُبْدَ لَکمْ تَسُؤْکمْ.[(1)

11-4 پرسش خوب، پاسخ خوب را هم به دنبال خواهد داشت؛ ازاین رو، پرسش باید صریح، شفاف، ساده، روان و فهم پذیر باشد.

علاوه بر نکته های بالا، رعایت آداب زیر برای هر پرسشگر ضروری است:

ص:29

اجازه گرفتن برای پرسیدن، احترام به پاسخ گو، رعایت نوبت در پرسش، توجه دقیق به پاسخ، اختصاص زمان مناسب، عجله نکردن، ضبط نکردن مگر با اجازۀ استاد، پرسیدن از یک عالِم، تشکر از پاسخ گو و دعا برای او، شرم نکردن از سؤال و بالاخره، کم و گزیده پرسیدن که از نگاه مولای بیان، بهترین گفتار سخنی است که در عین کوتاهی، گویا باشد.

ص:30

1-5 پاسخ گوی خوب الزاماً باید پرسشگری خوب هم باشد. او همواره به دنبال علم و درک و فهم و شناخت مسائل مختلف است و برای پاسخ گویی به سؤالات متنوع و مختلف و تسلط به مسائل روزِ جامعه، مطالعه و آمادگی کامل کسب می کند. آشنایی با علوم مرتبط با سؤالات طرح شده، ضروری است؛ برای مثال، در جایی که از مسائل تربیتی سؤال می کنند و فردِ پاسخ گویی، خود را آمادۀ پاسخ دهی می کند، او باید با مسائل روان شناسی، جامعه شناسی و... آشناییِ مناسبیِ داشته باشد.

2-5 او باید بداند که پرسشگری برای آموختن، ایجاد حق می کند و لذا، پاسخ دهی بر پاسخ گو واجب و حفظ حرمت پرسشگر نیز لازم است.

3-5 پاسخ گو به اجر و پاداشی می بالد که برای پاسخ گویی مقرر شده است: در روایتی از حضرت زهراƒ، نقل کرده اند که پاداش پاسخ گویی و تبیین مسائل برای مردم، بیشتر از این

ص:32

است که بین زمین تا عرش را از گوهر و لؤلؤ پُر کنند.(1)

4-5 به سفارش پیشوایان دینی،(2) از ورود به عرصۀ مناظره و جدال، درصورت ناتوانی و نداشتنِ آمادگیِ لازم، پرهیز کند و به عکس، اگر آمادگی و توان آن را دارد، مباحثه کند و پاسخ گو باشد؛ چنان که امام رضا† به محمد بن حکیم دستور دادند در مسجد پیامبر… بنشیند و با مردم مدینه، بحث و گفتگو کند.(3)

5-5 فراگیری اصول و روش های صحیح پاسخ دهی و تسلط بر روش شناسیِ پاسخ گویی و کسب مهارت های لازم، ضروری است.

6-5 پاسخ گو همواره باید در مرز دانش حرکت کرده و راه را برای پویاییِ علم، بازگشایی

ص:33

تصویر

ص:34

کند و نیز، باید به گونه ای عمل کند که همواره، روش پاسخ به سؤالات و شبهاتِ مطرح را بداند و از طرح سؤالات جدید نهراسد. هم چنین، پاسخ دهی باید به گونه ای باشد که به افزایش روحیۀ پرسشگری و تشویقِ پرسشگر منجر شود.

7-5 او نباید خود را در سؤالاتی محصور کند که قبلاً مطرح شده است. به اصطلاح، نباید سؤالات و پاسخ ها را به صورت کلیشه ای فراگرفته باشد و فقط بتواند به همان ها پاسخ دهد.

8-5 در پاسخ گویی نباید حق را با باطل ممزوج کرد و همچنین، نباید از شاخه ای به شاخۀ دیگر پرید؛ همچنان که در روایتی از امام صادق† آمده است که به قیس ماصر می فرمایند: «سخن تو به گونه ای است که هرچه می خواهی به حدیث پیامبر نزدیک تر شوی، دورتر می شوی و حق را به باطل می آمیزی، با آنکه حقّ اندک از باطلِ بسیار، بی نیازت می کند.(1)

ص:35

9-5 پاسخ دهیِ صحیح مهم است؛ به این معنی که ارائۀ پاسخ های ناکافی یا اشتباه، بد دفاع کردن و بد جواب دادن، از دفاع نکردن و جواب ندادن بسیار بدتر و خطرناک تر است.

01-5 پرداختن به مسائل مهم تر و اساسی تر در پاسخ گویی و نپرداختن به مسائل جزئی و غیرضروری و جهت دهی به پاسخ ها، تأثیر پاسخ را دوچندان می کند.

11-5 خوش رویی، متانت، توجه، صبر، حوصله و رعایت ادب در شنیدن سؤالِ پرسشگر، باعث نفوذ در ضمیر او می شود.

21-5 تشکیل جلسات پرسش وپاسخِ متنوع، آمادگیِ پاسخ گو را برای مواجهه با پرسش های جدید، افزایش می دهد. گاهی لازم است پاسخ گو، قبل از ارائۀ پاسخ مناسب، با طرح سؤالات دیگری ضمن روشن تر شدنِ مفهوم سؤال، هدف پرسشگر را نیز درک کند. درک درست از سؤال و هدف سؤال کننده، به منظورِ تشخیص سؤال از شبهه و تفکیک آن ها در پاسخ گویی، زیرکی خاصی می طلبد. ضمناً، پاسخ باید تناسبی دقیق با نوع سؤالِ مطرح شده داشته باشد.

ص:36

31-5 از به کاربردنِ کلمات و اصطلاحات ناپسند و غیرمؤدبانه در پاسخ گویی، به گونه ای که باعث ناامید شدن و پشیمانیِ سؤال کننده شود، باید پرهیز کرد.

41-5 معصومان‰ در شیوۀ پاسخ گویی خود، گاهی مطلب را به وضوح بیان نمی کردند؛ بلکه آن را به صورت سربسته یا در سطح نازل بیان می کردند تا شاگردی که مطلب برای او مبهم است و خواهان فهم بیشتری است، با طرح سؤال از امام، مطالب بیشتری را طلب کند.

51-5 پاسخ گویی به هر سؤال، باید براساس مقتضای نیاز روحی و معنوی، سطح فرهنگی و تحصیلات، سن و جنس مخاطب و موقعیت محیطی صورت گیرد.

61-5 در پرسش های تقریری، برای یادآوریِ معلومات افراد و اِقرارگرفتن از آن ها، باید مطالبی پرسید که آنان می دانند تا مقدمه ای برای درک مطالب مهم برای مخاطب باشد.

ص:37

تصویر

ص:38