فنی ارتباطی دنیای متمدن باخبر شوند، بلکه این وسایل را با مطالعه تمدن و رسوم خود به گونه ای مورد استفاده قرار دهند که حداکثر بهره را در پیشرفت های ملی از آن ببرند.

مطالعه تاریخ ارتباطات و روزنامه نگاری هر کشوری اولین قدم در راه توسعه و گسترش بیشتر دانش و علوم ارتباطات اجتماعی آن کشور است. تنها پس از بررسی عمیق در سیر افکار و عقاید عمومی و چگونگی پیدایش و تکامل روزنامه نگاری یک ملت است که می توان به طور عاقلانه از دانستنی های ارتباطی دنیای صنعتی برای آن ملت استفاده کرد. تقلید کورکورانه از سیستم ارتباطی و روزنامه نگاری و تلویزیونی ملل دیگر بدون مطالعه امکان هماهنگی آنها با فرهنگ و تاریخ ارتباطات خودمان نتایج ناگوار و زیان باری را به دنبال خواهد داشت.

هدف کتاب حاضر این است که ما را با تاریخ روزنامه نگاری و سیر تکامل ارتباطات اجتماعی در ایران، از آغاز تا کنون آشنا کند. امید است که این کتاب بتواند اولین تحقیق و تدوین جامع و علمی در تاریخ روزنامه نگاری ایران باشد.

در نیم قرن گذشته تحولات روزنامه نگاری و فنون چاپ و غیره در ایران مورد بحث و گفتگوی نویسندگان مختلف خارجی و ایرانی بوده است و جزوه ها و مقالات متعددی درباره بازیگران عرصه روزنامه نگاری ایران نوشته شده، ولی تا به امروز کتابی که تاریخ ارتباطات اجتماعی ایران را به صورت جامع و کامل بررسی کند به رشته تحریر در نیامده است. از این جهت مآخذ و منابع مؤلفان این رشته در ایران ناچیز و نسبت به سایر رشته های تاریخ تمدن ایران، عقب مانده است. با این وصف در پنجاه سال اخیر، تحقیقات پراکنده باارزشی انجام شده که بی آنها امروز مطالعه تاریخ روزنامه نگاری ایران مشکل بود.

اولین نوشته که در ایران راجع به روزنامه نگاری و مطبوعات منتشر شد به قلم اچ. ل. رابینو در رشت بود. این نوشته در 29 صفحه تحت عنوان «صورت جرائد ایران و جرائدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است» در چاپخانه عروه الوثقی در سال 1911 میلادی چاپ شد.

مقدمه این نوشته که از چند صفحه تجاوز نمی کند را محمدرضا، پسر اسماعیل رشتی نوشته است و رابینو در صفحه های بعد اسم و شرح خیلی مختصری از 243 روزنامه فارسی که تا آن روز در ایران و خارج چاپ شده بود را به ترتیب الفبا ذکر کرده است.

ص: 2

ترجمه این نوشته رابینو دو سال بعد در 1913 میلادی در مجله (جهان مسلمان- ص 315- 287) در پاریس منتشر شد.

در 23 مه 1913 میلادی پروفسور ادوارد برون در دانشگاه کمبریج انگلیس نطقی راجع به تاریخ روزنامه نگاری ایران ایراد کرد که بعدها به صورت جزوه ای کوچک در لندن به چاپ رسید. سخنرانی پروفسور برون و جزوه ابتدایی او مرهون نوشته و مطالعات رابینو در ایران بود و دانشمند انگلیسی در نوشته های بعدی خود به این مطلب اعتراف می کنند. در همین سال ها پروفسور برون که مشغول مطالعه و تحقیق در ادبیات و تاریخ ایران بوده، علاقه ای فوق العاده به تاریخ روزنامه نگاری ایران و مخصوصاً تأثیر آن در ادبیات و شعر فارسی پیدا می کند و در سال 1914 میلادی کتاب «مطبوعات و شعر در ایران نو» را منتشر می سازد. این کتاب به دو قسمت اصلی تقسیم شده است:

1- تاریخ چاپ روزنامه نگاری در ایران مخصوصاً روزنامه های انقلاب مشروطه

2- شعرای معاصر نهضت آزادیخواهی

پروفسور برون در این کتاب پس از چند صفحه مقدمه مختصر که راجع به فن چاپ و شروع روزنامه نگاری در ایران نوشته، قسمت اعظم مطالعات خود را به ذکر نام نشریه، نام مدیر و سردبیر و نویسندگان و محل چاپ 371 روزنامه و مجله فارسی اختصاص داده است. قسمت مهمی از مطالعات پروفسور برون راجع به مطبوعات ایران در حقیقت ترجمه و نتیجه تحقیقات دانشمند ایرانی میرزا محمدعلی خان تربیت تبریزی است. محمدعلی خان تربیت تحقیقات بسیار جالبی درباره فن چاپ در روزنامه های دوره مشروطه انجام داده بود ولی موفق به چاپ نوشته های خود نشد و فقط به اهتمام پروفسور برون بود که مطالعات او به طور منظم در کتاب «مطبوعات و شعر در ایران نو» منتشر گردید.

پروفسور برون در سایر نوشته های خود از جمله «انقلاب ایران» و «تاریخ ادبیات ایران» گاهگاهی به مطالعه توسعه و نقش مطبوعات در ایرن پرداخته است و مخصوصاً در نوشته های دوره نهضت مشروطه، اهمیت روزنامه نگاری و روزنامه نگاران را در پیشرفت های اجتماعی و سیاسی ایران معاصر بررسی می کند. نوشته های پرارزش پروفسور برون مآخذی در خور توجه در تحقیقات مطبوعات ایران و مخصوصاً دوره های اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. ولی نوشته های برون و تحقیقات او درباره معرفی فن

ص: 3

چاپ در ایران و انتشار روزنامه های ابتدایی و به طور کلی وضع ارتباطات و روزنامه نگاری ایران در نیمه اول قرن نوزده، چندان عمیق نیست.

مثلاً تاریخچه روزنامه نگاری ایران در نوشته های برون از زمان صدارت امیرکبیر شروع می شود و هیچگونه اشاره ای به نویسندگان و روزنامه نگاران و روزنامه های پیش از ناصرالدین شاه نکرده است. با اینکه اولین روزنامه ایران توسط میرزا صالح شیرازی (که مدتها در انگلستان اقامت داشته) در زمان محمدشاه در تهران منتشر شده و نسخه های آن به لندن فرستاده شده است و حتی نسخه شماره اول آن به طور کامل در مجله سلطنتی آسیایی انگلستان به سال 1839 در لندن به چاپ رسیده بود، نوشته های پروفسور برون نشان می دهد که او از وجود چنین روزنامه ای باخبر نبوده است و تحقیقات وی در این دوره ناقص است.

تا پایان جنگ دوم بین المللی نوشته های پروفسور برون تنها تاریخچه قابل توجهی بود که درباره روزنامه نگاری ایران به چاپ رسیده بود. با اینکه در سال های بین جنگ اول و دوم بین المللی مقالات متعددی درباره مطبوعات ایران در تهران و اروپا منتشر شد، این نوشته ها اطلاعات مهمی بر آگاهی های روزنامه نگاری و مطبوعات ایران اضافه نکرده است و غیر از چند مقاله جالب توجه در مجله کاوه چاپ برلین که توسط سید حسن تقی زاده و همکاران او منتشر می شد، تاریخچه جدیدی در این مورد نوشته نشد. چند مقاله ای که در مجله کاوه درباره روزنامه نگاری ایران منتشر شد، از این جهت مهم است که این مجله برای اولین بار احتمال وجود روزنامه را قبل از سلطنت ناصرالدین شاه متذکر شده است و اطلاعات جدیدی راجع به معرفی چاپخانه در جلفای اصفهان و فعالیت گروه ارامنه در ایران به دست داده.

کامل ترین لیست روزنامه ها و مجلات ایران (از عصر امیرکبیر تا آغاز جنگ بین المللی دوم) توسط محمد صدرهاشمی بین سال های 1327 تا 1333 شمسی (1948 تا 1953 میلادی) در اصفهان منتشر شد. صدرهاشمی نیز مثل رابینو، تربیت و پروفسور برون، فصل اول «تاریخ جراید و مجلات ایران» خود را به تاریخچه روزنامه نگاری و فن چاپ در ایران و باقی فصول چهار جلد کتاب را به معرفی 1186 روزنامه و مجله چاپ شده در ایران اختصاص داده است. کتاب صدرهاشمی در حقیقت دائره المعارف و راهنمای خوبی برای مطبوعات ایران است که به صورت الفبایی تنظیم شده.

ص: 4

چنانکه پیداست جزوات و کتاب های منتشر شده درباره مطبوعات و روزنامه نگاری ایران تا این تاریخ به طور عام به ذکر نام و نشان و شرح مختصر روزنامه ها اختصاص داده شده است و هیچگونه کوشش و اهتمامی که تاریخ روزنامه نگاری را به طور کامل و علمی مطالعه و بررسی کند به عمل نیامده.

با وجود اهمیتی که روزنامه نگار و روزنامه نگاری در انتشار عقاید جدید در تاریخ معاصر ایران و به ویژه در انقلاب مشروطه ایران و آگاهی های فکری سال های بعد در ایران داشته، قبل از کتاب حاضر تاریخچه جدید و کاملی که نقش ارتباطات و روزنامه نگاری را در امور اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ایارن بررسی کند، نوشته نشده است. علاوه بر این آنچه راجع به روزنامه نگاری در دسترس علاقه مندان تاریخ ایران هست ناقص و ناصحیح است. مثلاً توسط پروفسور برون و سایر نویسندگان خارجی و ایرانی، «وقایع اتفاقیه» اولین روزنامه ایران ذکر شده است و آغاز روزنامه نگاری ایران در کتب درسی و تاریخی از زمان صدارت امیر کبیر و سلطنت ناصرالدین شاه شروع می شود.

آن عده از نویسندگانی هم که سال های بعد به طور پراکنده به وجود روزنامه و انتشارات قبل از وقایع اتفاقیه اشاره کرده اند، نیر به تاریکی انداخته اند و از نشریه ای نام نبرده اند و فقط متذکر شده اند که نسخه ای از این روزنامه های باقی نیست.

در سال 1342 شمسی مطابق با 1963 میلادی مطالعات و تحقیقات نگارنده راجع به تاریخ روزنامه نگاری ایران در دو جلد در آمریکا تدوین شد. قسمتی از جلد اول این کتاب به پیدایش فن چاپ و روزنامه نگاری در ایران اختصاص داده شده است که در آن به تفصیل تاریخ پیدایش و متن کامل روزنامه های قبل از وقایع اتفاقیه را تدوین و وجود و انتشار روزنامه ای را که توسط میرزا صالح شیرازی در زمان محمد شاه منتشر می شد ذکر کرده ام.

در اواخر همین سال بود که تحقیق و مطالعه در روزنامه نگاری ایران مرا به انگلستان کشید و موفق شدم دو نسخه اصلی روزنامه ای را که میرزا صالح شیرازی منتشر کرده بود در موزه بریتانیا در لندن کشف کنم. در آبان ماه 1342 مقامات موزه بریتانیا اجازه عکس برداری و انتشار این دو نسخه اصلی را برای من صادر کردند و عکس متن کامل دو شماره را برای اولین بار به تهران آوردم.

سردبیری کوتاه مدت نگارنده در روزنامه کیهان در سال 1342، خفقان فکری آن زمان در ایران سال های بعد، اشتغال به تدریس در دانشگاه های آمریکا فرصت نداد کتاب «تاریخ ارتباطات اجتماعی ایران» را که به

ص: 5

زبان فارسی نوشته بودم در کشور منتشر شود ولی با همه مشکلات قسمت اولیه این کتاب که دوره قاجار و مشروطه را پوشش می داد در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 در تهران به چاپ رسید. خوشبختانه آگاهی های جدید از تاریخ روزنامه نگاری ایران چند تن از نویسندگان ایران را به اکتشاف آثار تازه علاقه مند کرد. در سال های بعد مطالعات نویسندگانی مثل محیط طباطبایی، دکتر محمد اسماعیل رضوانی، مسعود برزین و اسماعیل رائین نکات بسیار جالب توجهی به تاریخ روزنامه نگاری ایران اضافه کرده است. کتاب «سفرنامه میرزا صالح شیرازی» نیز که در سال های 1347 در تهران منتشر شد، نمونه خوبی از منابع این رشته به شمار می رود.

می توان گفت که امروزه راه تحقیق برای پژوهندگان، هموار شده است. کتابشناسی رسانه در ایران نمونه ای از وسعت اثرات موجود و علاقه مندی عموم به این حوزه علمی و حرفه ای و تحقیقاتی می باشد. کتاب حاضر کوشش دارد نقش مطبوعات و رسانه ها و احزاب سیاسی و زیرساخت های سنتی و اسلامی ایران را از آغاز قاجاریه تا انقلاب اسلامی را مورد مطالعه قرار داده و جوانب مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی آن را تبیین کند.

ص: 6

توانستند آثار علمی و ادبی و اجتماعی خود را به طور منظم و آسان بین جامعه و همسایگان خویش پخش کنند و رونق دهند.

مورخان عقیده دارند در سال 105 میلادی صنعت تولید کاغذ در چین اختراع شد و در قرون بعد به سایر نقاط آسیا و سرانجام به اروپا راه پیدا کرد.

سمرقند اولین شهر ایران بود که در سال 751 میلادی صنعت کاغذسازی در آن رواج یافت و بعد از آنکه اعراب نقاط مختلف آسیای جنوبی و ترکستان کنونی را تسخیر کردند، صنعت کاغذ به سایر نقاط امپراتوری اسلام توسعه پیدا کرد. در حقیقت در اواسط قرن هشتم میلادی در جریان هجوم اعراب به ماوراءالنهر و استان های شمالی ایران، عده ای از زندانیان چینی که اسیر شدند، به تولید کاغذ در سمرقند پرداختند و از ان به بعد کاغذسازی در شهرهای دیگر ایران دایر شد و این صنعت از طریق ایرانی ها به سایر نواحی دنیای اسلام و از این رهگذر به قاره اروپا انتقال پیدا کرد:

تاریخ پیدایش صنعت کاغذ در نقاط ذیل خط سیر توسعه این وسیله مهم ارتباطی را و نیز نقشی را که ایران و آسیا در آن داشته اند به خوبی روشن می سازد:

چین – 105 میلادی

ترکستان – 150 میلادی

تورفان – 399 میلادی

کشمیر – 600 میلادی

سمرقند – 751 میلادی

بغداد – 793 میلادی

مصر – 900 میلادی

مراکش – 1100 میلادی

اسپانیا – 1150 میلادی

ص: 8

ایتالیا – 1270 میلادی

آلمان – 1390 میلادی

انگلستان – 1394 میلادی

آمریکا – 1690 میلادی

جالب توجه اینجاست که صنعت کاغذسازی موقعی در سمرقند رواج پیدا کرد که ایرانی ها به کمک خاندان عباسی، حکومت بنی امیه را سرنگون ساختند و نفوذ سیاسی و اقتصادی و اجتماعی خود را در تمدن اسلام توسعه دادند. در حقیقت نفوذ ادبی و سیاسی ایرانی ها از آغاز

خلافت عباسی (در 750 میلادی) با توسعه صنعت کاغذسازی، انقلاب فرهنگی بزرگی در خاورمیانه بوجود آورد و توسعه تمدن ایران و اسلامی در قرون بعدی مرهون این آمیزش تاریخی است. سمرقند با امکانات وسیع و قدرت تولیدش شهری بزرگ و بازرگانی بود و ماوراءالنهر که سمرقند یکی از شهرهایش بود، مرکز پرورش شعرای بزرگ ایران گردید و کتابخانه های متعددی در آنجا دایر شد. صنعت کاغذسازی که در این دوره منحصر به ایران و اعراب بود باعث شد آثار علمی و فلسفی و ادبی ایرانی ها و دنیای اسلام از سمرقند گرفته تا بغداد و مصر توسعه پیدا کند و بالاخره راه خود را به اروپا و کشورهایی مثل اسپانیا و ایتالیا بگشاید.

سمرقند و نواحی این شهر به علت آب و هوای ملایم و رواج کشت کتان و شاهدانه که لازمه صنعت کاغذ بود، مدتی طولانی مرکز پخش این وسیله ارتباطی و فرهنگی باقی ماند. در دوران خلافت هارون الرشید عده زیادی از متخصصان کاغذسازی این شهر به بغداد منتقل شدند و از آن پس بغداد و دمشق مرکز تولید و تقسیم صنعت کاغذسازی قلمرو خلفا شد.

با تولید کاغذ، صنعت کتاب سازی در ایران رواج پیدا کرد. تاریخ نویسان تکامل خط «کوفی» را توسط ایرانیان مرهون توسعه صنعت کاغذ می دانند. در قرن یازده میلادی صنعت کتاب سازی ایران، نه تنها در سایر نقاط اسلامی بلکه در دنیای آن روز بی نظیر بود. توسعه این هنر و صنعت سبب شد که قسمت مهمی از آثار ادبی و هنری ایران در خاورمیانه و آفریقا و اروپا پخش شود، و صنعت کاغذ و فن کتاب سازی، تغییرات مهمی در گسترش عقاید سیاسی و اجتماعی طبقات مختلف آن زمان بوجود آورد. نسخه های گران قیمت

ص: 9

کتاب «قابوسنامه» و شاهنامه فردوسی و دیگر متن های معتبر فارسی در موزه های مختلف دنیا نشانی از اثرات فوق العاده این رشته از وسایل ارتباطی است که توسط ایرانی ها تأسیس و تکمیل شده است.

وقایع نویسی و خبرنویسی

پیشرفت های وسایل ارتباطی و توسعه صنعت کاغذ و کتاب سازی در ایران سبب شد در دوره حکومت خلفای عباسی و بعدها در دوره فرمانروایی سامانی ها و تیموری ها شغل وقایع نویسی و خبرنویسی در دربار و ادارات دولتی و همچنین بین استان ها و فرمانداری ها رواج پیدا کند. مثلاً در اواخر حکومت خلفای عباسی خبرنویسان آن زمان که به «صاحب البرید» معروف بودند، اخبار و وقایع مهم مملکتی را در روزنامه های خصوصی که در چندین نسخه محدود تهیه می شد، نوشته برای حکمرانان مختلف می فرستادند.

از جنبه توسعه و رواج شغل وقایع نویسی، سلسله تیموری دوره بسیار مهمی به شمار می رود. حکمرانان تیموری برای اولین بار در تاریخ ایران، سمت وقایع نویسی را در ادارات و استان های مختلف به رسمیت شناختند و شاهان این دوره اشخاص بسیار مطلع و نویسندگان برجسته دولتی را به این سمت منصوب کردند. وظیفه وقایع نویسان دوره تیموری این بد که مرتب خبر و تفسیر امور شهری و مملکتی را به فرمانداری ها و مرکز خبر دربار تیموری گزارش می دادند و به طوری که مورخان ایرانی و خارجی ذکر کرده اند تصمیمات بزرگ مملکتی و سیاست کشوری مبتنی و متکی بر اخبار و گزارش هایی بود که وقایع نویسان و خبرنویسان تیموری به پایتخت می فرستادند.

در اوایل قرن چهاردهم میلادی، حکمران معروف، غازان خان، فرمانروای مغول گاهگاهی روزنامه های دیواری منتشر و در شهرهای مختلف پخش و نصب می کرد. این گونه روزنامه های معمولاً فرمان های غازان خان و دستورهای دولتی را بین مردم و رعایای کشور می برد و مخصوصاً در جاهایی که مالیات از طرف مأموران دولت دریافت می شد، اخبار و مقدار مالیات سالانه در روزنامه های دولتی منتشر می گردید تا اهالی هر شهر و ده از مقررات آگاهی یابند و صاحب منصبان کشوری نتوانند مالیات اضافی و غیرقانونی به مردم تحمیل کنند.(1)

مقام «وقایع نویسی» که از زمان تیموریان در ایران رونق یافت به مدت چندین قرن و در واقع تا پیدایش صنعت چاپ در ایران، ادامه پیدا کرد. این شغل مخصوصاً در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی در حکومت صفویه در امور دولتی نقش بسیار مهمی داشت. جهانگرد معروف پی یترو دلاواله که در زمان سلطنت شاه

ص: 10

عباس به ایران مسافرت کرده است در سفرنامه خود ذکر می کند وقتی شاه عباس در میدان عمومی اصفهان نطق می کرد، گزارش سخنرانی او توسط وقایع نویسان نوشته شده و در کاغذهای منظم در نقاط مختلف شهر به دیوار نصب می شد تا مردم از آن آگاهی یابند. (2)

عنوان وقایع نویس و سمت او در دوره حکومت صفوی ها (1502 تا 1736 میلادی) چنان رونق یافت که در دوره های مختلف حکمرانی شاهان این سلسله، وقایع نویس در تمام جلسات دولتی که تصمیمات مهم سیاست داخلی و خارجی گرفت می شد، شرکت نموده گزارش جامع آن را برای پخش و اطلاع اشخاص و گروه های مختلف ثبت می کرده است.(3)

بدین ترتیب عنوان وقایع نویسی درممالکی که زبان فارسی زبان رسمی و دولتی به شمار می رفت رواج پیدا کرد و سمت خبرنگاری حوادث و تصمیمات مهم مملکتی مورد حمایت و تشویق حکمرانان مختلف قرار گرفت. مثلاً در هند که زبان فارسی تا قرن هیجدهم میلادی زبان رسمی و دولتی به شمار می رفت، وقایع نویسان به صورت خبرنگاران کنونی، تصمیمات و حوادث مملکتی را برای اعضای دولت و طبقه مهم مملکتی جمع آوری کرده در کاغذهای مختلف که به روزنامه های کوچک امروزی شباهت داشت ثبت می کردند. ابوالفضل دکنی تاریخ نویس معروف دوره حکمرانی اکبرشاه که در هند، در کتاب «آیین اکبری» به تفصیل را جع به نقش وقایع نویس دوره سلطنت اکبرشاه در هند صحبت کرده وظایف خبرنگاری او را شرح می دهد.

تاریخ نویس دیگری به نام خافی خان در کتاب خود به نام «منتخب اللباب» گزارش می دهد روزنامه های کوچک فارسی که توسط وقایع نویسان در هند منتشر می شد، اخبار مملکتی را به مردم اطلاع می داد و در مواقعی که نسخه های اینگونه روزنامه ها به همه مردم نمی رسید، وقایع نویسان دیگر آن را هر هفته در مسجد جامع برای مردم می خواندند.

در سال 1828 میلادی جیمز تاد سرهنگ انگلیسی در حدود صد نسخه از روزنامه های کوچک فارسی را که توسط وقایع نویسان هند منتشر شده بود و به دوران حکومت مغول ها در هند تعلق داشت به انجمن سلطنتی آسیایی در لندن فرستاد. شرح و محتویات این خبرنامه ها در مجله انجمن سلطنتی آسیایی به سال 1908 میلادی مفصل چاپ شده است.

ص: 11

سمت و عنوان وقایع نویسی تا اواسط حکومت قاجاریه در جلسات مختلف درباری و دولتی و عمومی رواج داشته است و به رسمیت شناخته می شده. مثلاً در دوره سلطنت فتحعلی شاه (1797 تا 1834 میلادی) در میان وزرا، علما، و رؤسای تختلف مملکتی که در «مجلس شاه» همیشه حضور داشتند، شاعر دربار و وقایع نویس روز از جمله حاضران بودند. تاریخ نویسان ایرانی و خارجی در نوشته های خود از اهمیت این دو پست مهم، شاعر دربار و وقایع نویس روز، در حکومت فتحعلی شاه صحبت کرده اند. (4)

از کشیشان کلیسای «ایوستولیک» ارامنه به نام «خاچاطور» متصدی این ماشین چاپ بود و چندین کتاب به زبان ارمنی در جلفا منتشر کرد. (1)

در حقیقت روش اداری و سیاسی شاه عباس کبیر بود که محیط مناسبی در اصفهان و مخصوصاً در جلفا ایجاد کرد و ارامنه آن ناحیه را تشویق کرد که به هنر و اقتصاد و شهرنشینی پایتخت و نواحی آن کمک کنند.

باید یادآوری کرد در اوایل قرن هفدهم میلادی بود که مهاجرت چندین هزار ارامنه از شمال ایران و مخصوصاً جلفای آذربایجان به اصفهان، به دستور شاه عباس انجام شد. به طوری که در سال 1604 میلادی شماره مهاجران ارامنه که در دامنه کوه معروف نور، در خارج اصفهان، سکونت داشتند، به پنج هزار تن رسید. این ناحیه به زودی به جلفای اصفهان معروف شد رو به توسعه و آبادی گذاشت و «ژان شاردن» سیاح معروف فرانسوی که در سال 1627 میلادی از این نقطه بازدید کرده است، جمعیت آن را در حدود سی هزار نفر تخمین زده. (2)

دو عامل مهم در پیدایش فن چاپ در جلفای اصفهان مؤثر بود: عامل اول محیط آزاد و تشویق آمیزی که از طرف شاه عباس کبیر برای ارامنه جلفا ایجاد شده بود. این گروه که سال ها در ارمنستان در شمال ایران، زیر حمله و هجوم ترک ها و تحت تسلط خارجیان بودند، در سایه حکومت صفویه و نفوذ شاه عباس توانستند در صلح و آسایش، فرهنگ خود را توسعه دهند. به طوری که کلیسای ارامنه جلفای اصفهان برای مدت طولانی مرکز مذهبی و اداری ارامنه «اپوستولیک» آسیای غربی به شمار می رفت. (3)

عامل دوم این بود که گروه ارامنه با انتشار کتب مذهبی و بی دخالت خارجیان و مخصوصاً ترک ها می توانستند روش و مذهب خود را در آسیای غربی توسعه دهند و در حقیقت کتب چاپ شده وسیله ارتباط و تشکیلات بین گروه های مختلف ارامنه در ایران باشد.

اولین کتاب مذهبی گروه ارامنه اصفهان به نام «سرگذشت پدران روحانی» که نویسنده آن «هارانس وارک» نام داشت، در سال های 1640 میلادی به زبان ارمنی در جلفا چاپ و منتشر شد.

ص: 13

در سال 1670 دومین ماشین چاپ توسط گروه ارامنه وارد جلفا شد و شروع به کار کرد. آثار این ماشین چاپ که از اروپا به جلفای اصفهان حمل گردید و توسط کشیشی به نام «ژان ژاکوب» در جلفا نصب شد، تا مدتها در موزه ارامنه جلفای اصفهان محفوظ بود و نگاهداری می شد. (4)

در اواخر سلطنت صفویه و سال های بعد در زمان سلطنت نادرشاه افشار تا آغاز سلسله قاجاریه، چندین ماشین چاپ کوچک دیگر توسط میسیون های مذهبی و اروپایی ها در نقاط مختلف ایران و مخصوصاً سواحل جنوب و نزدیک خلیج فارس دایر شد. ولی عمی این گونه ماشین های چاپ کوتاه بود و به علت اختلالات داخلی و جریانات سیاسی و مذهبی که اغلب با اغتشاش ها و تشنجات موجود در استان های مختلف همراه بود، فن چاپ در ایران به طور مرتب و مداوم توسعه پیدا نکرد.

مثلاً با نفوذ اقتصادی و سیاسی پرتغالی ها و بعدها انگلیسی ها در خلیج فارس و هندوستان، نمایندگان دولت انگلستان و تجار خارجی از طریق بوشهر و سایر بنادر خلیج فارس چندین ماشین چاپ وارد ایران کردند که توسط میسیون های مذهبی و تجار مورد استفاده قرار گرفت.

جان پینکرتون و جوناس هانوی که در اواخر قرن هیجدهم به ایران سفر کرده بودند، در یادداشت های خود ذکر کرده اند که در اواسط قرن هیچدهم میلادی در زمان سلطنت نادرشاه، چندین ماشین چاپ در ایران موجود بود که جزوه هایی مختلف به زبان لاتین و عربی در ایران منتشر و پخش می کرده است. (5)

در سال 1740 میلادی به دستور نادرشاه چندین کشیش اروپایی و ارمنی تحت نظارت یکی از منشیان نادرشاه به نام «میرزامهدی» و چند نفر از همکارانش چندین جزوه مربوط به دین مسیح را به فارسی و عربی ترجمه کردند. تصور می رود ترجمه این جزوه های کوچک که به علاقه نادرشاه و بنا بر درخواست برخی از علمای آن زمان انجام شده بود، توسط ماشین های چاپ کوچکی که در دسترس بود به چاپ رسیده باشد. یک کشیش فرانسوی از شهر تولوز، به نام ژوزف که از اولین فرهنگ نویسان فارسی و فرانسته است در صفحه 415 کتاب خود به وجود ماشین چاپ در ایران اشاره می کند.

صنعت چاپ در زمان قاجاریه

رنسانس سیاسی و اقتصادی با تشکیل حکومت صفوی به مدت دویست سال در ایران رواج پیدا کرده بود نتوانست به طور کامل ادامه پیدا کند. با خاتمه حکومت صفوی رابطه ایران با غرب توسعه نیافت و ظهور

ص: 14

نادرشاه دولتی مستعجل بود که مشی سیاسی و اداری قرن هیجدهم ایران را متوجه امور داخلی و جنگ های مداوم با همسایگان شرقی و غربی ساخت و نوآوری های نادر با زوال او از میان رفت. و توجه ایرانی ها به صنعت و علوم اروپا دراین مدت رونق فوق العاده ای نداشت.

ولی با آغاز سلسله قاجاریه و مخصوصاً سلطنت فتحعلی شاه در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی، نه تنها روابط ایران با کشورهای اروپایی رو به توسعه گذاشت بلکه علاقه دولت ایران و دربار قاجار و خاصه شاهزاده عباس میرزا به آشنایی و اقتباس فنون و علوم نظامی و اداری اروپا باعث شد توسعه فن چاپ بار دیگر مورد عنایت جدی و دقیق قرار گیرد و به امور ارتباطی جدید توجه شود.

شاهزاده عباس میرزا که در اوایل قرن نوزدهم فرماندار آذربایجان بود، در تدارک مقابله با قشون روسیه، عده ای از ایرانی ها را برای تعلیم فنون نظامی و سایر فنون و صنایع غربی از جمله چاپ به اروپا فرستاد، همچنین تجار و هنرمندان آذربایجانی را تشویق کرد تا می توانند وسایل جدیدی که در روسیه مورد استفاده قرار دارد به ایران وارد کنند و رواج دهند. در سال 1816 میلادی یکی از تجار و هنرمندان آذربایجانی به نام میرزا زین العابدین تبریزی به کمک شاهزاده عباس میرزا اولین ماشین چاپ را از روسیه به ایران آورد و در تبریز به کار انداخت برای چند سالی تبریز تنها شهری بود که ماشین و فن چاپ در آن رواج داشت و به همین جهت تا مدتی چاپخانه در ایران به نام «باسمه خانه» مشهور بود. بعدها عنوان باسمه خانه با چاپخانه مبدل شد. پروفسور ادوارد برون لغت چاپ را از کلمه «چاو» که به زبان چینی معنی پول و اسکناس می دهد، مشتق می داند. در زمان مغول ها در ایران به عنوان پول کاغذی به کار می رفته است، و با پیدایش ماشین چاپ در ایران «چاپخانه» جای نام ترکی «باسمه خانه» را می گیرد. (6)

رفت و آمد اروپایی ها به ایران و اشتیاق ایرانی ها به خصوص عباس میرزا به اخذ تمدن جدید اروپا باعث شد فصل جدیدی در رابطه فرهنگی ایران و اروپا شروع شود.

دوره اول جنگ های ایران و روسیه که به مدت ده سال، از سال 1803 تا 1813 میلادی، طول کشید باعث شد استان های گرجستان و قفقاز ضمیمه روسیه شود، ضرورت فرا گرفتن فنون نظامی و صنعتی را در فکر شاهزاده عباس میرزا بیشتر جا داد. از طرف دیگر رفت و آمد هیأت نظامی فرانسوی که به نمایندگی ناپلئون به ایران آمده بود و گروه متخصصان انگلیسی که با دربار فتحعلی شاه در مذاکره بود، محیطی ایجاد کرد که عده ای محصل ایرانی که تا حدی به زبان و فرهنگ خارجی آشنایی و علاقه داشتند عازم اروپا شوند. مثلاً

ص: 15

رشته تحصیلی پنج نفر از محصلان ایرانی که به دستور عباس میرزا در حدود سال 1815 میلادی به لندن رفتند از وسعت احتیاج ایرانی ها به کسب علوم و صنعت اروپا حکایت می کند و نشانه اشتیاق و علاقه محصلان آن زمان نیز هست:

میرزا جعفر برای تحصیل شیمی یا طب

میرزا رضا سوبه دار (فرمانده) توپخانه برای تحصیل توپخانه

میرزا مهندس برای مهندسی (مشیرالدوله اول)

محمدعلی چخماق ساز برای یاد گرفتن قفل و کلیدسازی

میرزا صالح برای آموختن زبان انگلیسی که مترجم دولت باشد.

مثلاً در میان این دانشجویان، میرزا صالح، که بعدها به میرزا صالح شیرازی معروف و در دربار فتحعلی شاه مشغول کار شد، نه تنها زبان انگلیسی را آموخت بلکه از فن چاپ و روزنامه نگاری هم بهره گرفت.

چاپخانه زین العابدین تبریزی چندین سال به چاپ جزوه ها و کتاب های مختلف و از جمله قرآن مشغول بود. در سال های 1824 میلادی میرزاجعفر تبریزی که توسط شاهزاده عباس میرزا به روسیه سفر کرده بود پس از تحصیل فن چاپ به ایران مراجعت کرد و دومین چاپخانه را در تبریز دایر ساخت. مدتی بعد یکی دیگر از هنرمندان ایرانی به نام میرزا اسدلله از نواحی فارس که در «سن پطرزبورگ» در روسیه تحصیل می کرد به ایران بازگشت و به کمک میرزاصالح شیرازی که در آن زمان از لندن مراجعت کرده بود و در دستگاه عباس میرزا مشغول منشی گری بود چاپخانه دیگری در تبریز افتتاح کرد. در این کار تشویق آقا رضا باسمه چی تبریزی بسیار مؤثر بود.

در واقع در حدود 1824 میلادی چندین چاپخانه در تبریز و تهران مشغول کار بودند.

تهران دومین شهری بود که ماشین چاپ در آن بکار افتاد. در سال 1823 میلادی میرزا زین العابدین تبریزی به دستور فتحعلی شاه یکی از ماشین های چاپ خود را از تبریز به تهران منتقل کرد و در تکیه منوچهر خان که امرزو به خیابان بوذرجمهری معروف است کارگاهی برپا ساخت. تصدی این چاپخانه بعدها به میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله نشاط اصفهانی، سرپرست دیوان رسایل دربار فتحعلی شاه واگذار شد.

ص: 16

اولین کتاب هایی که در تبریزی به چاپ رسید عبارت بود از:

1- «قرآن» به خطب میرزا حسین خوش نویس

2- «فتح نامه» تألیف میرزا ابوالقاسم قائم مقام که به شرح جنگ های دوره اول ایران و روسیه اختصاص داده شده بود.

3- «گلستان سعدی»

4- «مآثر سلطانیه»تألیف عبدالرزاق مفتون دنبلی منشی دیوان شاهزاده عباس میرزا. این کتاب تاریخ جنگ های ایران و روس است.

5- «رساله آبله کوبی» که از اولین جزوه های بهداشتی زمان قاجاریه به شمار می رود.

در بین اولین کتاب هایی که در تهران به چاپ رسید «گنجینه معتمدالدوله نشاط» و همچنین «قرآن» قابل ذکر است.

دومین چاپخانه که از تبریز منتقل شد، چاپخانه میرزا اسداله بود که باز از روسیه وارد شده بود. این چاپخانه در تهران تحت نظر میرزاصالح شیرازی اداره می شد و بعدها مرکز چاپ اولین روزنامه ایران گردید. یکی از اعضای میسیون های مذهبی آمریکا به نام جاستین پرکینز که در حدود سال 1830 میلادی در تهران اقامت داشت در کتاب خاطرات خود از آشنایی ایرانیان به فن چاپ و آموزش آن در تهران یاد کرده است و می نویسد مخصوصاً میرزاصالح شیرازی در توسعه این فن بسیار فعال است و بدین ترتیب بسیاری از افکار و عقاید اروپایی توسط این گونه وسایل در بین امرای دولتی و درباری نفوذ می کند. (7)

مدت زیادی نینجامید که فن چاپ و بهره برداری ازآن به سایر استان ها و شهرهای ایران توسعه پیدا کرد و بعد از تبریز و تهران در شیراز، اصفهان، رضائیه، مشهد، بندر پهلوی، رشت، اردبیل، همدان، خوی، یزد، قزوین، کرمانشاه، کرمان و کاشان نیز چاپخانه دایر شد.

میسیون های مسیحی و فن چاپ

تمدن غرب و اروپا و ظواهر آن در قرن نوزدهم از دو جبهه مختلف در ایران راه پیدا کرد: در مرحله اول اروپایی ها و غربی ها به ایران سفر کردند و به سرزمین ادبیات و سیاست و هنر ایران علاقه مند شدند و تمدن

ص: 17

غرب را با خود به ایران آوردند. در مرحله دوم ایرانی ها به صنعت و علم اروپا اشتیاق و آشنایی پیدا کردند و نفوذ آن رد برنامه هایی مثل اعزام محصل به خارج و مسافرت امرای دولتی به اروپا و روسیه جلوه گر شد. پیدایش فن چاپ در ایران به طوری که دیدیم در هر دو جهت توسعه پیدا کرد و این دو عامل دست به دست هم داده اولین نمونه صنعت و ماشین اروپا را که از پایه های رشد فرهنگ و تمدن فرهنگی به شمار می آمد، در ایرن بنیان نهاد.

در این سیر تاریخی، میسیون های مسیحی که از اروپا و آمریکا برای پخش عقاید مذهبی به ایران آمده بودند، نقش مهمی بازی کردند. فعالیت این عده در اواسط قرن نوزدهم افزایش یافت و در نقاط مختلف ایران برای تبلیغ نظریات خود چاپخانه های متعددی دایر کردند.

فعالیت میسیون های مذهبی در ایران تاریخ مخصوص به خود دارد. ولی برای روشن شدن تاریخ صنعت چاپ در ایران لازم است در این فصل به فعالیت آنها در ایران دوره قاجار اشاره شود. اولین میسیونر پروتستان هنری مارتین معروف بود که در سال 1811 میلادی به ایران آمد و پس از مدت کوتاهی موفق شد به کمک ایرانی ها و مخصوصاً شخصی به نام «صوفی شیرازی» کتاب مذهبی خود را به فارسی ترجمه کند. به دنبال هنری مارتین میسیون های مذهبی دیگر از انگلستان و فرانسه و آلمان و روسیه وارد ایارن شدند و به ترویج و تبلیغ مذهب خود پرداختند. اغلب این میسیون ها در شمال غربی آذربایجان و همچنین در تهران که عده مسیحیان و ارمنی ها و آسوریان در آنها زیاد بود اقامت کردند. فعالیت میسیون ها در سه رشته اصلی قابل توجه بود:

1- تأسیس مدرسه

2- تأسیس بیمارستان و مرکز بهداشت

3- تأسیس چاپخانه و قرائت خانه

مثلاً اولین میسیونر مهم آمریکایی جاستین پرکینز که از بوستون در ایالت ماساچوست به سال 1833 میلادی به ایران آمد یکسر در رضائیه سکونت کرد.

ص: 18

در آن زمان در حدود سی هزار ارمنیت و کلدانی و مسیحی نستوری در رضائیه و نواحی آذربایجان غربی زندگی می کردند. پرکینز علاوه بر احداث بیمارستان و مدرسه در رضائیه اولین چاپخانه را نیز در سال 1830 میلادی در آن شهر تأسیس کرد.

در رضائیه از اقدام پرکینز در تأسیس چاپخانه و مدرسه و بیمارستان استقبال شد و پس از مدتی چند تن از منشی ها وطلاب اهل رضائیه در چاپخانه کار کردند و فن چاپ را آموختند. نظریات و خاطرات پرکینز در این مورد از تأثیر میسیون ها در رضائیه و محیط آنجا حکایت می کند و همچنین عکس العمل میسیون های مذهبی را نسبت به زندگی و عادات اهالی رضائیه نشان می دهد. پرکینز در اولین سال سکونت خود در رضائیه در خاطرات خویش می نویسد:

«میسیون ما به چاپخانه احتیاج دارد و بهترین محل برای این کار ارومیه (رضائیه) است. ایرانی ها به ماشین چاپ آشنا هستند و می دانند چگونه از آن استفاده کنند. بنابراین ترسی وجود ندارد که روزی اهالی مسلمان این شهر با تأسیس چنین چاپخانه ای مخالفت کنند.»

هفت سال بعد، در نوامبر 1840 میلادی، اولین چاپخانه میسیون پرکینز وارد رضائیه شد و سالنامه یکی از منجمان رضائیه از نخستین کارهای این چاپخانه بود. پرکینز در یادداشت های خود از کار چاپخانه و وضع رضائیه اینطور یاد می کند:

«چاپخانه ای که تازه وارد شده، کوچک است و مخصوص کار میسیون ها ساخته شده است تا بتوانیم به آسانی آن را به نقاط کوهستانی این نواحی حمل کنیم. چاپخانه ما باید طوری باشد که حمل آن بر پشت اسب و قاطر میسر باشد...»

چاپخانه در اینجا مثل شیر است. اهالی هر روز به دیدن آن می آیند.

مسیحی های نستوری خیلی خوشحال هستند و مسلمانان رضائیه هم خیلی از آن استقبال می کنند. اهالی مسلمان اینجا از ما سؤال می کنند آیا ما کتاب های فارسی هم چاپ خواهیم کرد یا نه؟ البته در حال حاضر حروف فارسی در دسترس ما نیست... .

ص: 19

محمدمیرزا یکی از منشی های محلی اینجا با برادرش در چاپخانه ما کار می کنند. این دو نفر خیلی علاقه دارند فن چاپ را یاد بگیرند و باعث خیلی مسرت است که اهالی مسمان اینجا همدوش مسیحیان و بی مخالفت و مقاومت با هم کار می کنند.

در سال 1842 میلادی دو سال پس از تأسیس اولین چاپخانه در رضائیه نسخه های قابل توجهی از کتاب های مذهبی میسیون های پرکینز در نواحی آذربایجان پخش شد.

توسعه چاپ کتاب

با توسعه فن چاپ در ایران و تأسیس چاپخانه و کارگاه های انتشار در نقاط مختلف کشور، در آغاز نیمه دوم قرن نوزدهم صنعت چاپ وسیله ای بسیار مهمی در ارتباطات اجتماعی در ایران به شمار می رفت. در حقیقت می توان گفت نقشی که صنعت چاپ در نیمه اول قرن نوزدهم در ایران بازی کرد شبیه نقشی است که تلویزیون و اقمار مصنوعی و فضایی رد دنیای امروز بازی می کنند. وسیله چاپ تا آن زمان در ایران مهم ترین نمونه رسوخ تمدن غرب به شمار می رفت و نتایج اجتماعی حاصل از آن در افکار و عقاید ایرانی ها و مخصوصاً طبقات دولتی و روحانیان بی نظیر بود.

توسعه صنعت چاپ در تهران و شهرستان ها که با تأسیس مدارس جدید و از جمله دارالفنون در تهران همراه بود، سیستم آموزش و پرورش و پخش آثار علمی و هنری غرب را در ایران به طور قابل توجهی دگرگون ساخت. کتاب های مختلف در رشته های طب، تاریخ، فلسفه و علوم توسط ایرانیان و خارجیان منتشر گردید و بنیاد کتب درسی و سیستم جدید آموزشی به این ترتیب محکم شد. مثلاً معلمان اروپایی از جمله نیکولاس لماری آندرینی دکتر پولاک و عده ای دیگر کتب گوناگونی از زبان های اروپایی به فارسی ترجمه کردند که در مدرسه دارالفنون مورد استفاده قرار گرفت.

ص: 20

تصویر

شماره 1- چاپخانه ای در سال 1306 شمسی در تهران. منبع: آرشیو عکس مؤسسه تاریخ

معاصر ایران

در سال های بعد شرکت طبع کتاب که از چاپ انجمن معارف در تهران تأسیس شده بود اغلب کتب درسی و ترجمه شده را چاپ می کرد. یکی از اعضای فعال و مؤثر این شرکت حاجی میرزا یحیی دولت آبادی معروف بود. در بین نویسندگان و مؤلفان قدیمی این دوره که آثار آنها چاپ و منتشر شده حاجی نجم الدوله، میرزا زکی مازندرانی، میرزا قاسم، میرزا علی محمد اصفهانی، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه. رضاقلی خان حدایت تبرستانی معروف به لله باشی و میرزا یوسف خان مستشارالدوله نام هایی بسیار مشهورند. در نیمه دوم قرن نوزدهم در حدود 162 کتاب مختلف در تهران در رشته های علمی، تاریخی و ریاضی به چاپ رسید. در بین این کتاب ها می توان «تاریخ پطر کبیر»، «شارل دوازدهم»، «اسکندر کبیر» را که

ص: 21

به دستور شاهزاده عباس میرزا چاپ شده است و همچنین کتاب «جهان نما» تألیف میرزا رافائل، فرهنگ «برهان جامع» تألیف محمد کریم بن مهدی قلی تبریزی، «کلیات سعدی» و «دیوان ناصرخسرو» را نام برد.

یکی از نکات جالب توسعه تاریخ چاپ در ایران توسعه بی نظیر چاپ سنگی است. با اینکه چاپ حروفی و سربی در زمان سلطنت فتحعلی شاه در ایران رواج داشت ولی به علت وجود خوشنویسان معروف و علاقه نویسندگان به خط نویسی، اغلب کتاب های منتشره تا اواخر قرن نوزدهم به طریق چاپ سنگی طبع می شد. از زمان مظفرالدین شاه بار دیگر چاپ سربی متداول گردید و خط نویسی و چاپ سنگی به دیوان های شعر و کتاب های مذهبی اختصاص یافت.

با توسعه چاپ در ایران آموزش و فرهنگ جدید رو به ترقی گذاشت و آمیزش این فن بسیار مهم با رسوخ عقاید و آگاهی جدید در طبقات تحصیل کرده و متوسط ایران هسته اولی روزنامه نگاری را پدید آورد و انقلاب بزرگی را در نحوه تفکر در طبقات مختلف ایران ایجاد کرد.

ص: 22

منابع و مآخذ فصل سوم

(1). H. Kurdien, "A History of Armenian Printing," The Armenian Review, Boston, mass., Summer 1955. P. 115.

(2). Jean Chardin (Later sir John), Voyages, 10 Vols, Paris, 1811, Vol, pp. 280-290

(3). Fred Richards, A Persian Journary, New York, Jonathan Cape and Harrison smith, 1932. Pp. 80-90

(4). Sion Manoogian, "First Armenian Printing Presses," the Armenian Church Monthly, New York, Augst 1959, p 1.

ص: 23

هند محیط مناسبی ایجاد کرده بود و در این شرایط امکان توسعه روزنامه نگاری و چاپ کتاب روز به روز بیشتر می شد.

مسلم بود که انگلیسی ها با چاپ روزنامه و توسعه مطبوعات در هندوستان سعی داشتند ارتباط بین حکام دولتی و طبقه بانفوذ هند را زیاد کنند و از این طریق افکار و نقشه های سیاسی و بازرگانی خود را به سهولت به مرحله عمل درآورند. یکی از سیاحان انگلیسی به نام رابرت بینینگ که در نیمه اول قرن نوزدهم به هندوستان و ایران مسافرت کرد در سفرنامه خود وضع دو کشور را مقایسه می کند و می نویسد چاپ کتاب در ایران به صورت مناسب و خوب رواج دارد ولی به خوبی هند و بمبئی نمی رسد..... سواد و آموزش و پرورش نسبت به هندوستان کمتر در میان ایرانی ها توسعه یافته است و اکثر طبقات پایین نوشتن و خواندن نمی دانند. (1)

شرایط مذکور در هندوستان باعث شد در اواخر قرن هیجدهم روزنامه های محلی در این کشور انتشار یابد. در میان اولین روزنامه های محلی هندوستان روزنامه ای بود به نام «اخبار» که در 1798 میلادی به زبان فارسی در دهلی منتشر شد. ولی روزنامه مهم فارسی که اول بار در هندوستان شهرت پیدا کرد «مرآت الاخبار» بود که توسط «راموهان روی» از روشنفکران اصلاح طلب اهل بنگال به تاریخ 20 آوریل 1822 در کلکته انتشار یافت. وی که به کمک یک ساعت ساز انگلیسی در کلکته مدرسه ای با شیوه اروپایی تأسیس کرده بود، در روزنامه خود به توسعه و بسط امور مذهبی و اصلاحات عمومی پرداخت و عقاید غربی را بین خوانندگان خویش پخش می کرد.

در حدود یک ماه بعد، (16 مه 1822) روزنامه هفتگی فارسی «جام جهان نما» به مدیریت یک هندی به نام «هوری هوردات» منتشر شد. این روزنامه خبرنگاران مختلفی در استان های هندوستان داشت و اخبار خارجی را از روزنامه های انگلیسی ترجمه می کرد. «جام جهان نما» همچنین شماره مخصوصی به زبان اردو داشت. چاپ فارسی این روزنامه به مدت پنجاه و چهار سال در هندوستان ادامه یافت و بالاخره در ماه اوت 1876 متوقف شد.

روزنامه های معروف دیگر فارسی اوایل قرن نوزدهم در هندوستان عبارت بودند از «شمس الاخبار»، «آئینه سکندری»، «سلطان الاخبار»، «مهر منیر» و «جام جمشید» (2)

ص: 25

روزنامه های فارسی هندوستان البته توسط هندی ها و برای استفاده ساکنان شهرهای بزرگ آن کشور تهیه می شد ولی چون در این موقع روزنامه ای در ایران وجود نداشت، شماره هایی از این گونه نشریات توسط مسافران و سیاحان و مأموران دولتی از طریق بنادر جنوبی و مرزهای شرقی به ایران راه پیدا می کرد.

در اینجا باید متذکر شد در اوایل قرن نوزدهم، اخبار خارجه از چندین راه، از جمله توسط روزنامه های خارجی، در محافل دولتی و بین طبقه روشنفکر ایران پخش می شد. ولی نفوذ اخبار در میان دیگر طبقات بسیار محدود بود.

مسافران و سیاحان و مأموران دولتی که بین استان ها و در خارج از کشور سفر می کردند، دهان به دهان و به طور شفاهی آنچه را که شنیده و دیده بودند و در روزنامه ها و مجلات خارجی خوانده بودند برای دوستان و در محافل خصوصی نقل می کردند و در حقیقت گزارش های شفاهی تنها وسیله اصلی نشر و توزیع خبر و تفسیر آن زمان به شمار می رفت.

تأسیس اولین روزنامه در ایران

سلطنت فتحعلی شاه، حکمران دوم سلسله قاجاریه، که سی و هفت سال طول کشید شاهد تحولات مهم بین المللی در خاورمیانه و تغییرات قابل توجه اجتماعی در داخل ایران بود که از نظر رشد و توسعه وسایل ارتباط اجتماعی بسیار قابل توجه است. این تحولات که با پیشرفت های بعدی قرن نوزدهم در ایران ارتباط مستقیم دارد را می توان به طریق ذیل خلاصه کرد:

1- جنگ های ایران و روسیه و قراردادهای گلستان و ترکمن چای

2- توسعه روابط خارجی با کشورهای اروپایی مخصوصاً فرانسه، انگلستان و روسیه.

3- اصلاحات اداری و فرهنگی شاهزاده عباس میرزا.

4- اعزام دانشجو به اروپا

5- پیدایش و توسعه فن و صنعت چاپ

6- ترجمه و نشر کتب علمی و تاریخی

ص: 26

این عوامل محیط جدیدی در ایران بوجود آورد که شیوه های کهنه ارتباطات اجتماعی را به تدریج عوض کرد. نه تنها عده آگاهان و کسانی که به امور کشوری و بین المللی علاقه داشتند رو به فزونی گذاشت، بلکه بین طبقه متوسط که از روحانیون و تجار و مغازه داران تشکیل می شد، نوعی تنبه بوجود آمد. این طبقه رفته رفته تشنه اطلاعات و اخبار و حوادث داخلی و خارجی شدند و این عوامل هسته اولیه روزنامه نگاری را در ایران تشکیل داد.

فتحعلی شاه در سال 1834 میلادی درگذشت و بلافاصله محمدشاه، فرزند عباس میرزا، به سلطنت رسید. سلطنت محمدشاه که چهارده سال طول کشید و سیزده سال آن با نخست وزیری حاجی میرزا آقاسی معروف همراه بود برای ایران سودی نداشت. از جنگ های هرات در زمان محمدشاه نتیجه ای حاصل نشد، و صدارت حاجی میرزا آقاسی، معلم دوران کودکی محمدشاه و سلطنت محمد شاره با رقابت های روزافزون روسیه و انگلستان در ایران همراه بود و وضع داخلی و خارجی کشور را تقریباً به آشفتگی کشاند. ولی در تاریخ ارتباطات اجتماعی، سومین سال سلطنت محمدشاه شاهد تأسیس و انتشار اولین روزنامه فارسی در ایران بود که تنها واقعه درخشان این دوره از جنبه روزنامه نگاری و توسعه ارتباطات اجتماعی به شمار می رود.

اولین روزنامه فارسی در ایران، که عنوان و اسم رسمی نداشت ولی به نام «اخبار» یا «کاغذ اخبار» معروف بود، در سال 1253 هجری قمری مطابق با 1837 میلادی به مدیریت و سردبیری میرزاصالح شیرازی در تهران منتشر شد. این روزنامه که به خط نستعلیق نوشته و با چاپ سنگی طبع می شد – در دو صفحه روی کاغذی با قطع بزرگ که پشت آن سفید بود – ماهانه انتشار می یافت. شماره اول روزنامه که به تاریخ محرم 1253 (آوریل – مه 1873) در تهران به چاپ رسید، هر صفحه آن در حدود 23 سانتیمتر عرض و 40 سانتیمتر طول دارد. در بالا و وسط صفحه اول آن علامت شیر و خورشید نقش شده است و در زیر علامت به خط درشت نوشته شده: «اخبار وقایع شهر محرم الحرام 1253 که بدار الخلافه تهران انطباع یافته» بلافاصله زیر این جمله در صفحه اول تیتر و عنوان «اخبار ممالک شرقیه» و در بالای صفحه دوم تیتر و عنوان «اخبار ممالک شرقیه» و در بالای صفحه دوم تیتر و عنوان «اخبار ممالک غربیه» به خط درشت دیده می شود.

ص: 27

ص: 28

تصویر

شماره 2 – «کاغذ اخبار»، نخستین روزنامه منتشرشده

به زبان فارسی در ایران که توسط میرزا صالح شیرازی و در زمان سلطنت محمد شاه قاجار

در تهران منتشر می شد. نخستین تصویر

از این روزنامه، در سال 1342 شمسی توسط پروفسور حمید مولانا از موزه ی بریتانیا کشف

و به ایران منتقل شد.

ص: 29

قبل از شرح و تجزیه این روزنامه و شماره های دیگر آن، بیان چندین نکته تاریخی ضروری به نظر می رسد. در مقدمه باید ذکر کرد تا امروز تحقیقی عینی بر روش معین و به طور منظم درباره اولین روزنامه ایران انجام نگرفته است و تا سال های اخیر مقاله ای درباره روزنامه «اخبار» یا «کاغذ اخبار» دیده نشده، همچنین درباره تاریخ انتشار چنین روزنامه و اینکه شماره ای از آن اصلا وجود دارد یا نه اختلاف نظر بوده و شایعات و نوشته های تاریخ نویسان و روزنامه نگاران اغلب با یکدیگر فرق دارد و این امر از جنبه تاریخی، وضع انتشار اولین روزنامه را در ایران به گمراهی کشانده است.

مثلاً در اغلب کتب دبیرستانی و دانشگاهی ایران، روزنامه «وقایع اتفاقیه» که در زمان ناصرالدین شاه و در دوره وزارت امیرکبیر منتشر شده به عنوان اولین روزنامه ایران معرفی شده است. به طوری که در آغاز این کتاب ذکر شد تاریخ نویسانی چون پروفسور ادوارد برون (3) و صدر هاشمی (4) یا از انتشار چنین روزنامه ای در زمان محمد شاه اظهار بی اطلاعی کرده اند و یا از وجود آن در شک و تردید بوده اند. تاریخ نویسان دیگر از جمله الول ساتن (5)، دانلد ویلبر (6)، احمد کسروی (7)، و امین بنائی (8) از این روزنامه اسمی نبرده اند و به استناد نوشته های قبلی، اولین روزنامه ایران را «وقایع اتفاقیه» دانسته اند. سید حسن تقی زاده از وجود اصلی این روزنامه در تردید بوده است و نوشته «شاید ابتدای تأسیس آن به عهد فتحعلی شاه می افتد... » (9) این شک و تردید و عدم تحقیق عمیق همچنان ادامه داشت. عباس مسعودی مدیر روزنامه اطلاعات در نطقی که در سال 1337 در انجمن ایران و آمریکا ایراد کرد، به وجود اولین روزنامه ایران اشاره کرد و گفت «و اما روزنامه به اصطلاح معمولی ممالک فرنگ ابتدای آن به احتمال قریب به یقین در اواخر سلطنت فتحعلی شاه بوده است و مدرک این گفته مندرجات مجله انجمن پادشاهی آسیایی چاپ لندن مورخ اکتبر 1893 می باشد.» (10)

در حقیقت تا سال 1341 شمسی، مندرجات مجله انجمن پادشاهی آسیایی تنها منبع و مأخذ وجود روزنامه «کاغذ اخبار» شمرده می شد و این عقیده که نسخه اصلی چنین روزنامه ای در ایران و خارج وجود ندارد، سبب شده بود نویسندگان ایرانی به اهمیت انتشار چنین روزنامه ای پی ببرند و راه تحقیق در این مورد بسته بماند.

در سال 1341 نگارنده در آمریکا به تحقیق در تاریخ روزنامه نگاری و ارتباطات اجتماعی ایران مشغول بود و دنباله تحقیقات در سال 1342 مرا به لندن و کتابخانه موزه بریتانیا کشید و موفق شدم در بایگانی راکد این

ص: 30

موزه دو نسخه اصلی روزنامه «کاغذ اخبار» را که میرزاصالح شیرازی در تهران منتشر کرده بود، پیدا کنم. این دو شماره تاریخ چاپ ربیع الثانی 1253 هجری و جمادی الاول 1253 هجری را دارد و در کتابخانه موزه بریتانیا در لندن محفوظ است. در همین سال، یعنی 1342 شمسی، مقامات موزه بریتانیا در جواب تقاضای نگارنده ضمن دستور شماره 11395/3 – اس پی اجازه عکسبرداری و استفاده آن را به من دادند. بدین ترتیب وجود اولین روزنامه ایران و شماره های متعدد آن امری واضح و مسلم شد. در همان سال عکس های روزنامه میرزاصالح را به ایران آوردم و در ضمن نوشته ها و سخنرانی های خود سعی کردم وضع مبهم انتشار این روزنامه را روشن کنم و در اختیار علاقه مندان و تاریخ نویسان بگذارم.

به دنبال این سرآغاز، علاقه و اشتیاق ایران شناسان و دانشمندان تاریخ معاصر به جریان انتشار نخستین روزنامه ایران افزایش پیدا کرد و در مجله خواندنی ها و نشریه های دیگر مقالاتی در این مورد به چاپ رسید و بالاخره در سال 1347 به همت اسماعیل رابین «سفرنامه میرزاصالح شیرازی» که در حقیقت باید اولین روزنامه نگار ایران نامیده شود انتشار یافت. متأسفانه هنوز هم جریان کامل چاپ و انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» نوشته نشده است و آنچه در مطبوعات و کتب تاریخی اخیر آمده ناقص است. مثلاً اسماعیل رابین در مقدمه «سفرنامه میرزاصالح شیرازی» نوشته است «تنها در موزه بریتانیا یک نسخه از اولین شماره این روزنامه ضبط و نگهداری می شود» (11) و به شماره دیگر روزنامه اشاره نکرده.

در مرداد 1347 نسخه های متعددی از عکس های اولین روزنامه که در اختیار نگارنده بود با همکاری دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی برای اولین بار در ایران در چاپخانه روزنامه کیهان انگلیسی (اول اوت 1968) انتشار یافت. (12) بنابراین امروز چاپ و انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» حقیقت مسلم تاریخی به شمار می رود و تا حال متن کامل سه شماره این روزنامه – دو شماره اصلی (ربیع الثانی و جمادی الاول 1253 هجری) در موزه بریتانیا و یک شماره رونوشت (شماره محرم 1253 هجری) در مجله انجمن پادشاهی آسیایی لندن – برای مطالعه در اختیار اهل تحقیق قرار گرفته است.

اولین ناشر روزنامه: میرزاصالح شیرازی

میرزاصالح شیرازی از شمار دانشجویانی بود که توسط شاهزاده عباس میرزا برای تحصیل به لندن اعزام شدند. وی پسر حاج باقرخان کازرونی بود و در دربار فتحعلی شاه مدتها سمت منشی گری داشت و مدتی

ص: 31

نیز در تبریز منشی و مترجم یکی از افسران انگلیسی بود که به دستور عباس میرزا در آذربایجان خدمت می کرد.

درباره شیرازی یا کازرونی بودن میرزاصالح اختلاف نظر است و از زندگی خانواده و بازماندگان او هم دامرک تاریخ در دست نیست. آنچه معلوم است هوش و ذکاوت و علاقه بی حد میرزاصالح به علم و هنر و امور دولتی و سیاست است. او در میان پنج دانشجوی اعزامی بیش از همه نظر عباس میرزا را جلب کرده بود و فعالیت و شوق و علاقه او به تحصیل در لندن از توانایی و بینش این روشنفکر ایرانی حکایت داشت. رشته تحصیلی میرزاصالح شیرازی در لندن زبان انگلیسی و فن ترجمه بود ولی به طوری که در سفرنامه اش شرح می دهد از فرصت استفاده کرد و فن چاپ و روزنامه نگاری را نیز آموخت.

میرزاصالح شیرازی در این مورد می نویسد: «با خود اندیشه نمودم که به جز به تحصیل اگر توانم چیزی از این ولا به ایران برم که بکار دولت علیه آید، شاید خوب باشد. و مدتها بود که خیال بردن چاپ و صنعت باسمه در سر من افتاده بود. چند روز بعد از آن به لندن رفته قولونل خان را دیده کیفیت را به او حالی کردم. این مطلب را پسندیده و بعد از آن مستردانس نامی که او ستاد چاپ ساز است.

یعنی مختص آن است که انجیل را در زبان فارسی و هندی و سریانی و عربی و سایر زبان های غریبه چاپ میزنند دیده هر روز دو ساعت بنده در کارخانه او رفته و من اوله الی آخره چاپ را می آموزده.» (13)

میرزاصالح شیرازی در مدت اقامت خود در لندن با اینکه با مشکلات گوناگون و از جمله مضیقه مالی رو به رو بود از کسب دانش غفلت نکرد و در تاریخ انگلستان و اروپا مطالعه داشت و هر وقت که فرصت می کرد به بازدید از دانشگاه های آکسفورد و کمبریج رفته و از این مجامع علمی استفاده می کرد.

در این سفرنامه میرزاصالح از حکومت و پارلمان و قوه قضائی انگلستان صحبت می کند و به طور غیرمستقیم آنچه که دیده را با وضع ایران می سنجد. درباره امنیت و آزادی می نویسد: «ولایتی به این امنیت و آزادی که او را ولایت آزادی می نامند در عین آزادی نوعی انتظام پذیرفته که از پادشاه الی گدای کوچه کاملاً موافق نظام ولایتی مقید هستند و هر کدام اندک اختلاف و انحراف از طریقه و نظام ولایتی نمود مورد تنبیه واقع می شوند. نه احدی را یارای انحراف است و در عین آزادی به نوعی مردم صغیراً و کبیراً مقید به نظام ولایتی هستند که احدی را یارای مخالفت نیست مگر اینکه مورد تنبیه واقع شود..»

ص: 32

آزادی انتخابات و مطبوعات، آزادی افکار و عقاید و ترویج علم و صنعت، میرزاصالح شیرازی را تحت تأثیر قرار می دهد و به تفاوت طرز زندگی و فکر مردم اروپا و ایران پی می برد. مدتی نمی گذرد که میرزاصالح کاملاً به وضع زندگی انگلیسی ها خو می گیرد و در دوران زندگی لندن برنامه روزانه خود را چنان ترتیب می دهد که ساعتی از وقتش تلف نشود و این نظم از سفرنامه اش پیداست: «روز یکشنبه ها که روز تعطیل است درس نخوانده و یک شب در هفته به مهمانی یا به تماشاخانه رفته، هر کس در میان هفته بنده را وعده می خواست عذر می آوردم بالجمله همه روزه مستمراً درس می خواندم و به چایخانه می رفتم.»

افکار و آداب اروپایی نه تنها مغز و فکر میرزاصالح را پر می کند بلکه از جنبه ظاهری و لباس نیز در این جوان ایرانی اثر می گذارد. علی رغم دستور شاهزاده عباس میرزا، میرزاصالح شیرازی ریش خود را می تراشد و لباس ایرانی را به لباس انگلیسی تبدیل می سازد. خود او در سفرنامه چنین می نویسد: «و نیز نواب والا روحی فداه بلفظ مبارک فرموده بودند که تغییر لباس مکن. چون قولونل خان سعی بلیغی در تغییر لباس بنده داشت در کرایدن محاسبات مردم را طی کرده و ریش را تراشیده لباس انگریزی در بر کرده و ملاحظه عادت و قاعده را نکرده اگر ریش است قطع نظر از قاعده و عادت مشتی پشم است، چهار ماه نتراشی باز بلند خواهد شد و به مضمون شعر شیخ سعدی عمل نموده:

میفراز گردن بدستار و ریش که دستار پنبه است و سبلت حشیش

و همچنین مقید به لباس ایران بودن را نیز از عقل دور دانستم. اگر قولونل خان را سعی اینست که بنده به لباس انگریز شوم. این هم آسانست. و در متن واقع گرفتار این و آن بودن و ترجیح کلاه پوست را به برنس (کلاه) فرهنگی دادن ایضا خوش آیند است. باز به مضمون شعر شیخ سعدی:

تفاوت کند هرگز آب زلال گرش کوزه زرین بود یا سفال»

میرزاصالح شیرازی پس از سه سال و اندی تحصیل در اروپا به ایران مراجعت کرد و در دربار فتحعلی شاه و نزد شاهزاده عباس میرزا عهده دار پست های مهم سیاسی داخلی و خارجی شد. از جمله مدتی به عنوان نماینده و سفیر ایران در انگلستان خدمت کرد و در محافل ادبی و علمی لندن رسوخ یافت. در سال 1832 میرزاصالح به دستور شاهزاده عباس میرزا به انگلستان رفت و از آن دولت عزل هنری ویلک وزیر مختار انگلستان را خواستار شد که حرکات او باعث خشم و آزردگی دولت ایران شده بود. سفر میرزاصالح و

ص: 33

ملاقاتش با وزیر خارجه انگلستان با موفقیت کامل همراه شد و دولت انگلستان ویلک را به لندن احضار کرد.

میرزاصالح در سال 1839 میلادی به عضویت انجمن پادشاهی آسیایی در لندن پذیرفته شد و مطابق مدارکی که نگارنده از آرشیو این انجمن در لندن به دست آورده، وی تا سال 1852 عضو انجمن بوده است و جالب توجه اینجاست که عنوان او در لیست اعضای انجمن به نام «سردبیر گازت (یا روزنامه) تهران» ضبط شده.

در سال 1837 موقعی که میرزاصالح اولین شماره روزنامه «کاغذ اخبار» را منتشر کرد، نسخه ای از آن را به انجمن پادشاهی آسیایی در لندن فرستاد و به گمان قریب به یقین نسخه های دیگری را نیز به کتابخانه موزه بریتانیا در لندن ارسال کرده است. ارسال نسخه اول روزنامه به انجمن پادشاهی سبب شد که دو سال بعد متن کامل آن به عنوان «نمونه رشد سیاسی» ایرانی ها در مجله انجمن چاپ شود و بعید نیست که نسخه های اصلی روزنامه که امروزه در موزه بریتانیا محفوظ است مرهون دوراندیشی و بینش خود میرزاصالح بوده است.

به هر صورت میرزاصالح شیرازی پس از مراجعت از لندن به تشویق و توسعه صنعت چاپ پرداخت و به کمک او شخصی به نام اسداله باسمه چی روانه روسیه شد و فن چاپ را یاد گرفت و در مراجعت چاپخانه ای در تبریز تأسیس نمود. پس از وفات فتحعلی شاه و آغاز سلطنت محمدشاه، میرزاصالح همچنان در تهران با امور اداری و دولتی اشتغال داشت و با نظر مثبت محمدشاه و موافقت دولت تصمیم به انتشار روزنامه گرفت. اعلامیه انتشار این روزنامه در یک صفحه و به تاریخ رمضان 1253 در تهران منتشر شد و نسخه آن به تمام استان های ایران و برای مقامات دولتی و رسمی ارسال گردید. در آغاز این اعلامیه دلیل و منظور انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» و حدود مندرجات آن به شرح ذیل ذکر شده است:

«اعلام نامه ایست که به جهت استحضار ساکنین ممالک محروسه ایران قلمی و تذکر می نماید. بر رأی صوابنمای ساکنین ممالک محروسه مخفی نماناد که همت ملوکانه اولیای دولت علیه مصروف بر این گشته است که ساکنین ممالک محروسه تربیت شوند و از آنجا که اعظم تربیت آگاه ساختن از کار جهان است لهذا به حسب حکم شاهنشاهی کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد. اما اخبار شرقیه عبارتست از عربستان و اناتولی و ارمن زمین و ایران و خوارزم و توران و سیبر و مغولستان و تبت و چین و ماچین و هندوستان و سند و کابل و قندهار و گیج و

ص: 34

مکران و اخبار غربیه عبارتست از اخبار یروپ یا فرنگستان و افریقا و آمریکا یاینگی دنیا و جزایر متعلقه به آنها مختصراً هر آنچه طرفه بوده و تازگی داشته و استماع آنها مورث آگاهی و دانش و عبرت اهالی این مملکت خواهد بود ماهی یک مرتبه در دارالطباعه ثبت و به همه ممالک انتشار خواهد شد...»

با اینکه اولین روزنامه ایران که به سردبیری و مدیریت میرزاصالح منتشر شد اسم و عنوان خاصی نداشت که بالای روزنامه درج شود، از اعلامیه مذکور روشن است که به نام «کاغذ اخبار» معروف بوده است. در حقیقت باید متوجه بود که «کاغذ اخبار» ترجمه تحت الفظی لغت انگلیسی (Newspaper) است که بعدها در ایران به روزنامه معروف شد. در اوایل سلسله قاجاریه و قبل از انتشار روزنامه در ایران لغت روزنام به یادداشت های روزانه دولتی و اتفاقات روزانه امرا اطلاق می شد.

روزنامه ماهانه «کاغذ اخبار» چندین سال در تهران منتشر می شده است و چون امروز بیش از سه نسخه مختلف از آن در دسترس نیست به طور یقین نمی توان گفت تا چه سالی این روزنامه به انتشار خود ادامه می داده، ولی این اندازه روشن است که روزنامه «کاغذ اخبار» حداقل مدت سه سال یعنی تا سال 1840 در تهران چاپ می شده است.

«هورا تیوساتیت» یکی از اعضای گروه مذهبی «اپیسکوپول» پروتستان آمریکا که به سال 1840 در ایران بوده در سفرنامه خود به انتشار «کاغذ اخبار» اشاره کرده می نویسد:

«... تنها امری که حکایت از پیشرفت در ایران می کند تأسیس روزنامه ایست که به سال 1837 در تهران تحت نظر شاه شروع به چاپ شده. این روزنامه به چاپ سنگی منتشر می شود و مقصود و منظور اصلی آن تبلیغ شاه و کارهای اوست با این وصف تأسیس این روزنامه یکی از قدم های مهم در پیشرفت ایران است و نتایج مهمی در بر خواهد داشت.» (14)

بی شک میرزا صالح شیرازی را باید یکی از روشنفکران نیمه اول قرن نوزدهم ایران دانست. نفوذ او در ترویج رسوم جدید و اصلاحات اداری دوره سلطنت فتحعلی شاه و محمدشاه بسیار پرارزش بود و می توان گفت روزنامه او هسته خیلی از تحولات و تغییرات را کاشت که سال های بعد در ایران به وجود آمد. او در بسط و توسعه اندیشه های جدید در ایران جای پرارزشی برای خود باقی گذاشت. متأسفانه درباره زندگی و فعالیت های سیاسی میرزاصالح کمتر تحقیق شده است و به دقت معلوم نیست که سال های آخر عمر خود را چگونه گذرانده است. سال وفات او نیز دقیق معلوم نیست ولی از مدارکی که وجود دارد به نظر می رسد که

ص: 35

میرزاصالح در اواخر سلطنت محمدشاه و آغاز حکومت ناصرالدین شاه درگذشت. آرشیو انجمن پادشاهی آسیایی انگلستان اسم او را به سال 1852 از عضویت خود قلم زده است.

سفرنامه میرزاصالح دو زمینه جامعه شناسی ایران قرن نوزده مدرک بسیار مهمی است و رسوخ افکار و عقاید غربی را در ایران و عکس العمل ایرانی ها را نسبت به زندگی و روش اروپایی در آغاز آن قرن نشان می دهد.

میرزاصالح را می توان تقریباً مردی از دوره رنسانس به شمار آورد. او نه تنها تاریخ و جغرافیا و فلسفه اروپا یاد گرفت بلکه دو سه زبان خارجی از جمله انگلیسی و فرانسه را آموخت و با تحصیلات اروپایی و ایرانی خود و با رفت و آمدهای متعدد در داخل و خارج کشور نمونه کامل روزنامه نگاران نخستین ایران بود و خیلی از خصایص او را روزنامه نگاران سال های بعد به میراث بردند. روزنامه نگاران و «آژیتاتور»های قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ایران مخلوطی از آزادی خواهان تحصیل کرده خارج و ایرانی های فرنگی مآب و اروپادوست آن زمان بودند که سیاست و اصلاحات مملکتی را با حرفه روزنامه نگاری و تدریس به هم می آمیختند و اغلب اهل علم و ادب بودند.

وضع آشفته سلطنت محمدشاه قاجار علت اصلی پا نگرفتن روزنامه «کاغذ اخبار» و پژمردن فکر اساسی میرزاصالح شیرازی به شمار می رود. باید به خاطر داشت در مدت سیزده سالی که محمدشاه فرمانروای ایران بود، امور دولتی و سیاسی اغلب به اراده و هوس های صدراعظم وقت «میرزا آقاسی» بسته بود. محمدشاه در تمام این مدت به اصلاحات عمیق و اساسی در ایران بی اعتنا ماند. اعزام دانشجو به اروپا در زمان سلطنت او با موانع بزرگ مواجه شد. در اوایل سلطنتش وقتی طرح اعزام دانشجو به اروپا را برای تصویب پیش او بردند، اولین سؤالش این بود که دانشجویان در چه رشته تحصیل خواهند کرد. جواب داده شد دو نفر از دانشجویان در رشته چراغسازی و شمع سازی درس خواهند خواند. چون محمدشاه شمع سازی را دوست می داشت این رشته باعث خشنودی او شد ولی وقتی که برآورد مخارج اعزا م دانشجویان را به او اطلاع دادند سخت تعجب کرد و دستور داد اعزام دانشجو را متوقف کنند و تا چندین سال کسی به اروپا فرستاده نشد.

وضع داخلی و خارجی ایران خوب نبود. رقابت روسیه و انگلستان برای توسعه نفوذشان در ایران شدت یافته بود و اختلافات دولت ایران با عثمانی و درگیری نظامی در هرات به زیان ایران پایان گرفته بود و

ص: 36

سرکشی ها و نارضایتی هایی در استان های شرقی و جنوبی پدید آمده بود و صدارت میرزا آقاسی و کارایی درباریان محمدشاه برای حل و فصل اغتشاش ها کفایت نمی کرد. وضع اقتصادی کشور آشفته بود و شیرازه امور مالی دولت روز به روز بیشتر گسیخته می شد. وسایل ارتباطی و پست بین تهران و شهرستان ها همچنان کند و قدیمی بود. تعداد باسوادان دانش اندوخته و آگاه ایران بسیار اندک بود و اغلب در تهران و تبریز و چند شهر دیگر تمرکز داشتند. اکثر قریب به اتفاق مردم از سواد خواند و نوشتن بی بهره بودند. و این تعداد اندک به اندازه ای از سایر مردم جدا بودند که دلیلی برای ایجاد و تأسیس روزنامه دیگر که سخنگوی دولت و دربار باشد باقی نمی ماند. عنوان روزنامه هنوز در بین مردم رواج پیدا نکرده بود و این کار نزد طبقه متوسط ایران کاری فرنگی و خارجی شمرده می شد و مقاومت دسته های متعصب و قدیمی را برمی انگیخت. اینها دلایلی بود که هنگام نشر روزنامه «کاغذ اخبار» وجود داشت و مانع رشد و نمو روزنامه نگاری در ایران بود، و سرانجام به سقوط روزنامه «کاغذ اخبار» انجامید.

یکی از پیش آمدهای مهم زمان محمدشاه پیدایش سید محمدعلی محمد باب بود که تبلیغات و اختلافات مذهبی را دامن زد. تلاش در راه توسعه مذهب باب را که پیروان سید علی محمد در ایران شروع کردند به وسیله سخنرانی و انتشار جزوه های تبلیغاتی صورت می گرفت و تا مدتها هیچ روزنامه و نشریه ای که عهده دار پخش خبر و تبلیغ مذهبی باشد، در ایران وجود نداشت.

مندرجات روزنامه «کاغذ اخبار»

مندرجات مطبوعات هر زمان تا حدی آیینه فکر و نمونه محیط اجتماعی آن زمان است. روزنامه «کاغذ اخبار» و مندرجات آن نیز از شیوه بیان و طرز اندیشه دربار و دولت محمدشاه قاجار حکایت می کند. اولین روزنامه ایران در حقیقت جریده دولتی و سخنگو و مداح حکومت وقت بوده است. نوشته ها و اخبار آن بسیار رسمی و خشک است مقاله و تفسیرهای اجتماعی و ادبی ندارد. از جهتی روزنامه «کاغذ اخبار» به روزنامه دیواری مدارس امروز شبیه است. مندرجات آن کوتاه است و اخبار خارجی آن اغلب جز اطلاعات تاریخی و جغرافیایی چیز دیگری در بر ندارد. اخبار داخله روزنامه اغلب شامل اخبار تهران است و اخبار خارجه آن یا ترجمه اخبار روزنامه های اروپایی و یا اخباریست که توسط نامه به تهران رسیده. به طوری که جدول ذیل نشان می دهد در سه شماره موجود، هر شماره معمولاً بین شش تا دوازده خبر مختلف داخلی و خارجی دارد و بیشتر اخبار خارجی از انگلستان است.

ص: 37

تجزیه مندرجات روزنامه «کاغذ اخبار»

(1837 میلادی – 1253 هجری)

شماره

و تاریخ

تعداد

اخبار داخلی و منبع آن

تعداد

اخبار خارجی و منبع آن

1

محرم

4

تهران

8

ایتالیا-آمریکا-انگلستان-ترکیه

4

ربیع الثانی

2

تهران

4

ترکیه- انگلستان-آلمان-مصر

5

جمادی الاول

5

تهران – خراسان

5

انگلستان-فرانسه-روسیه-ایتالیا-اسپانیا

مثلاً در شماره جمادی الاول تحت عنوان فرانسه نوشته شده: «رودخانه عظیمی در آن ملک واقع است که عرضش سیصد زرع می باشد و از زنجیرهای قویه محکمه متصله بر پهلوی هم پلی بر آن اختراع کرده اند که عرض ان که از اتصال زنجیرات کشیده بر روی رود حاصل و معبر عابرین گردیده هشت ذرع و طولش به عرض سیصد ذرع است بدان ارتفاع که جهازات از تحت آن پل کذرند به سهولت تا هم خلایق بری را به رویش محل عبور باشد و هم سفاین بحری را به زیرش ممر مرور و هذا من ابدع بدایع الامور.»

در همین شماره تحت عنوان روسیه این خبر نوشته شده است: «در روزنامه پتربورغ آمده است که در لندن از طپانچه بزرگتری چون پیشتاب بزرگ اختراعی کرده و ساخته است که چون پر و خالی شود بهر دفعه ده گلوله از آن به در رود و در یک دقیقه ده مرتبه پر و خالی کنند و یکصد و بیست گلوله از آن اندازند پس هر گاه در لشکری صد مرد، آموخته به صد قبضه چنین در ده دقیقه به جنگ پردازند یکصد و بیست هزار گلوله بر دشمن اندازند.»

به طوری که از مندرجات شماره های ربیع الثانی و جمادی الاول معلوم می شود، قسمتی از این اخبار از روزنامه پتربورغ ترجمه شده است و منبع اخبار خارجی معمولاً روزنامه های خارجی یا گزارش های دولتی است. موضوع جالب توجه دیگر اینست که کلمه «روزنامه» در اولین روزنامه ایران بکار برده شده است و این می رساند گر چه نخستین روزنامه ایران نام مخصوص نداشته است و به صورت تاریخی به «کاغذ

ص: 38

اخبار» معروف شده است، عنوان و لغت روزنامه به طرزی که امروز بکار می رود در آن موقع نیز متداول بوده است.

از آنجا که نسخه اصلی شماره محرم 1253 این روزنامه در دست نیست و فقط متن کامل آن در مجله انجمن پادشاهی آسیایی انگلستان به سال 1839 چاپ شده، مندرجات کامل این شماره را نقل می کند تا خوانندگان آن را با مندرجات گراور شده نسخه های اصلی ربیع الثانی و جمادی الاول 1253 مقایسه و تطبیق کنند.

متن اولین شماره «کاغذ اخبار»

اخبار وقایع شهر محرم الحرام 1253 که در دارالخلافه

تهران انطباع یافته – اخبار ممالک شرقیه

در دارالخلافه طهران: عالیجاه مقرب الخاقان خدادادخان از سفارت اسلامبول معاودت نمود

نامه از اعلیحضرت سلطان محمود به حضور اعلیحضرت شاهنشاهی آورد از آنجا که سفارت مشارالیه مستحسن رأی جهان آرای شهریاری افتاد بعد از تبلیغ نامه و عرض مراتب مأموریت خود خاطر مبارک از او خرسند گردید و پایه اعتبار عالیجاه مشارالیه به اعلی مدارج رسید و او را بوزارت خوی مفتخر و سرافراز فرمودند بنهجی که شاید و باید با ولایات سرحدیه دولتین علیتین سعی و جد و جهد بلیغ نماید که روز به روز این دوستی و یک جهتی تزاید پذیرد و رشته اتحاد محکم گردد و امری که مورث نقار خاطر و غبار کدورت ضمیر اولیای دولتین است، رفع سازد.

ایضا جناب جلالت مآب شریع آداب آقامیرمحمد مهدی امام جمعه و جماعت دارالسلطنه اصفهان به دارالخلافه آمدند و با جمعی کثیر از علماء که در خدمتش بودند به حضور باهرالنور شاهنشاه عدالت سیر مشرف گشتند و الحق شخص وجودش از جمیع نقایض و ذمایم پیراسته و به محاسن اخلاق آراسته و به سبب عدم ریا و تزوی و بیساختگی (کذا) و نجابت ذاتی و متانت و کمال انسانیت معزی الیه خاطر مبارک شاهنشاهی خرسند گردید امرا و بزرگان درگاه و سران و پیشکاران بارگاه با سایر چاکران حضرت دولت علیه و تمامی اهل دارالخلافه به جنابش دست ارادت دادند دولتخواه و خیراندیش پادشاه اسلام پناه و کافه

ص: 39

بندگان خدا از روز ورود آناً فآناً مراحم و مکارم شاهانه درباره آنجناب و همراهانش در تزاید بود هر روزی التفافی جداگانه و رأفتی تازه می دیدند تا روزی که به جهه استرخاص با علماء و فضلا به انجمن حضور خسرو عادل دریادل شرفیاب آمدند پس از تکریم و اظهار التفات بلا نهایات فرمودند که آنجناب و سایر فضلا متمنیات و مقاصد و مستدعیات خود را به معرض شهود درآورند شریعت نصاب عرض کرد که چون شاهنشاه دین پناه به تقویت شرع محمدی جاهدند بر هر یک از پاسداران شریعت غرا واجبست که در راه دین از جان و مال بگذرند استدعای دولتخواه این است که تمامی املاک و اموال خود را صرف لشکر اسلام نمایم سایه خدا قبله عالم خلدالله ملکه و ابد ایام دولته که معموره جهان در نظر همت آفتاب آثارشان بهای رباطی مخروبه ندارد و مرکز خاک بکفی خاکستر نیرزد زیاده از حد و حصر بر اکرام و احترام آن جناب افزودند بعلاوه انعامات و افره و تشریفات فاخره مبلغ سه هزار تومان به رسم وظایف و مستمری به او و متعلقانش زیاده بر مرسومات سابقه مرحمت فرمودند و مبلغ شصت هزار تومان نیز از اصل مالیات دیوانی به رعایای اصفهان تخفیف و عنایت رفت و اینگونه رأفت و تخفیف نه تخصیص به اصفهان دارد بلکه به همه ممالک ایران خاصه آذربایجان و خراسان و عراق و فارس و سایر ولایات تخفیفات بیکران مکرمت شد این صفحه روزنامه گنجایش بیان تفصیل عطیه ملوکانه و گذشت شاهانه آن آسمان مکارم را ندارد اگر خواهند مقدار عفو و احسان شاهنشاه معدلت بنیان را بدانند که نسبت به تمامی اهالی ممالک محروسه چه مرحمت ها مبذول افتاده رجوع به کتابچه هر ولایت نموده تا حقیقت تخفیفات ظاهر و هویدا گردد.

ایضا چون به هر یک از عظما و امرا و فدویان دولتخواه و حکام ولایات که از شرف حضور خاقانی دور بودند خلعتی مرحمت شد از آن جمله یک دست خلعت از جامه خانه خاص خسروی به افتخار جناب مجدت و نجدت نصاب معتمدالدوله العلیه العالیه مبذول افتاد و به سبب خدمات معظمه و جان نثاری ها که از معظم الیه به ظهور رسید خاطر حق شناس سلطانی هر روزی التفاتی جدید پایه اعتماد و مایه اعتبارش را برتری دادند بر همگی دولتخواهان شوکت قاهره آشکار است که بعد از قضیه خاقان مغفور اول کسی که از چاکران قدیم به قدم جان نثاری پیش آمد و به معسکر انجم حشر خسرو آسمان سریر ملحق گردید آن جناب بود که از جان و مال را در رکاب ظفر انتساب شاهنشاهی از خاره و خاک خوارتر گرفت و در دعوت چاکری بر فدوی بندگان پیشینه سبقت تجست و یک قسط مالیات گیلان را به انضمام پیشکش های لایق به خای پای شاهنشاهی حاضر آورد پس از نزول موکل اجلال به دارالخلافه مأمور به پیاده نظام را به همراهی معزی الیه روانه فرمودند هر جا قلعه دید به آسانی بگشاد و اگر سرکشی بود به سختی بربست در

ص: 40

یکی از منازل حسنعلی میرزا را با گروهی متفرقه پراکنده و منهزم ساخت و تا قلعه شیراز قومی از اشرار نگذاشت و در حین ورود بدون مکث و درنگ به نیروی طالع بی زوال شاهنشاهی داخل قلعه شیراز شده به حکم مأموریت که نه خارج از رسوم و ادب باشد حسینعلی میرزا و حسنعلی میرزا بی مجادله و گیرد و دار گرفتار با قراول به دارالخلافه فرستاد و بعد به نظم مهمات ملکی پرداخت و هر کجا قلعه صعبی بود مانند قلعه سفید و قلعه سرآسیا و قلعه کل و قلعه کلاب قلعه ده مروه به تدابیر صایبه تسخیر و طاغیان دور و نزدیک را دستگیر ولیخان ممسنی و باقرخان پسرش را مخذولا و منکوبا با غل و زنجیر به دارالخلافه روانه نمود و ار محاسن خدمت و صدق ارادت معزی الیه خاطر مبارک سلطانی خرسند گشت و الحق بجاست که ایضا نوزدهم شهر محرم روز تولد پاشاه انگلیس بوده جناب وزیر مختار دولت انگلیس جشن ملوکانه ترتیب داده وزیر مختار دولت علیه روسیه و امرا و سرکردگان و صاحب منصبان روسیه و جناب وزیر دول خارجه میرزا مسعود و جمعی کثیر از اعزه و اشراف و برزگان و چاکران درگاه شاهنشاهی را دعوت نموده خانه بزرگ سفارت شوکت انگلیس را چراغان نمودند باغچه این خانه به غایت باصفا مشخون به گلها و لاله های الوان و اشجار دلکش است هزاران فانوس و قنادیل بلور و مشاعل و شمعدان نقره و طلا به اطراف ایوان و رواق و طاقها و باغچه ها و دیوارها آویخته و افروخته که شب رشک روز آمد شبیه مبارک شاهنشاهی اسلام پناه را در پرده نقش نموده در بالای طاق اوطاق و چندین قندیل و شمع به اطراف تصویر همایون ترتیب داده و شبیه پادشاه انگلیس را نیز در پرده دیگر در مقابل شیبه مبارک نصب نموده و قندیل ها آویخته و آتشبازی عظیمی برپا ساخته که دیده روشنان خیره آمد و چهره مهر تفته و تیره الحق مجلسی ملوکانه و میز میز مجلس بزرگانه بود که قریب چهل نفر در بالای میز شام خوردند و انواع سازها و اسباب طرب به علاوه یک بند موسیقی متعلق به فوج بهادران به نواختن سازها غریبه مشغول بودند که نعمتی غیرمترقبه اتفاق افتاده عالیحضرت میرزا لطفعلی پیشخدمت خاصه سلطانی به تهنیه وارد و به وزیر مختار اعلام نمود که اعلیحضرت ظل اللهی به جهت عز و سرافرازی وزیر مختار یک قطعه تصویر خود شبیه نظر که با چندین قطعه الماس و جواهر گرانبها مرصع و مکلل شده بود آویزان گردن اعتبار مرحمت فرمودند معزی الیه از استماع اینگونه التفات و مرحمت شاهانه به استقبال تصویر مبارک تا بیرون عمارت شتافته حضار مجلس کلا و وطرا با معزی الیه همراهی نمودند و مبارکباد و تهنیه گفتند و این موهبت عظمی مزید بر عشرت و شادی ها آمد و تا هشت ساعت از شب گذشته چنانکه از بیان آن عاجز است مشغول عیش و عشرت بودند.

ص: 41

اخبار ممالکت غربیه

مملکت ایتالیا از شهر ناپل شخصی مراسله به دوستی نوشته بود ترجمه اش این است که پنج ساعت از شب گذشته در شهر شوال سقف بارگاه مشتعل گردید که به اندک وقت کتابخانه سلطنت که سالها از هر نسخه و بهترین کتاب ها به هر زبان و انواع لغات جمع کرده بودند و تصویر خانه بزرگ سلطنت نیز که بهترین تصاویر استادان هر مملکت در آنجا فراهم آمده با سایر اشیاء نفیسه که قدیما درین دو خانه بزرگ بمرور دهور جمع شده بود در نیم ساعت هر دو تل خاکستر شد و به سمت خوابگاه رسید مادر پادشاه به قدری فرصت نمود که جانی به سلامت بدر برد و لیکن نواب شاهزاده سیراکوس در خواب بود منازل خوابگاه او چندان دود پراکنده کرده بود که شاهزاده را با جامه خواب بیخود و بیهوش بیرون کشیدند و نایره شعله به حدی در التهاب آمد که بیم سوختن تماشاخانه بود برای دفع این بلا دیواری ده زرع طول و دو زرع و نیم عرض و دوازده زرع ارتفاع به فاصله سه ساعت ساختند و نگذاشتند به تماشاخانه آتش رسد در این یک روز و دو شب که خلق مشغول انتفای آتش مزبور بودند جمعی از دزدان کیسه بر در اوطاق ها و سایر اماکن به سرقت اموال مردمان فرصت نمودند و جمعی نیز در این خانه آمده گرم دزدی اموال نفیسه شدند چند نفر از آنها را گرفته روانه محبس نمودند و هنوز معلوم نشده که آتش افروز که بوده و از چه افروخته.

ینگی دنیا در شهر نیویارک به این مضمون مراسله نوشته اند که در این سال کشتی بخار تازه اختراع کرده اند که در چرخ (ظ: کشتی) مزبور دو چرخ بخار به کار انداخته که هر چرخی در یک دقیقه سی و پنج مرتبه به دور محور خود می گردد که مدت یک ساعت بیست میل که قریب شش فرسخ باشد سفر می کند و در نوروز گذشته کشتی مذبور را به آب انداخته اند تجار و ارباب معامله به واسطه اینگونه طی مسافت و سرعت حمل و نقل به غایت مشعوف و ممنونند قبل از این یک ماه از نیویارک الی لندن کشتی می رفت و حال مدت دوازده روز بدون اختلاف همان قدر راه طی می کند و نیز به هر طرف این کشتی بکار برده اند.

انگلند کشتی جنگی بزرگی را که شصت و هشت توپ داشته چرخ بخاری را هم به او ضم کرده اند و اسم آن کشتی را آتلنتا نهاده اند در این اوقات کشتی مزبور به بنبایی (بمبئی) رسیده از انگلند الی بنبایی شصت و چهار روز راه بوده چه عموما کمتر از ششماه هیچ کشتی این مسافت را طی نکرده از انگلد الی برن امیدی (دماغه امیدی) که آخر ملک مغرب و سال هاست برای راحت نمودن و آب دادن کشتی ها به هند می روند و مراجعت می کنند در آنجا جمعی کثیر از انگلیسیان توطن می نمایند و این کشتی جنگی بخار در برن امیدی

ص: 42

هم یک روز توقف کرده و آب و سوخت برای کشتی برداشته عازم هندستان گردیده چنیدن شتی دیگر هم به این بزرگی و پرمصرفی خواهند ساخت.

چون بیست و پنج سال است میرزاسید علی شیرازی کتاب انجیل را با هنری مارتن ترجمه کرده بود و چیزی هم نخواسته اجزاء مجلس انجیل که جمعی کثیرند و همیشه در انتشار دین مسیحی می باشند و مبالغ کلی در این راه صرف می کنند عالیجاه سرجان کمیل ایلیچی سابق انگلیس بعد از مراجعت از ایران مراتب را به اجزاء مجلس انجیل اظهار نموده بود و علی العجاله دویست تومان به رسم تعارف به جهت میرزاسیدعلی فرستاده اند و خواهشمند شده اند که خود ایشان شرحی نویسند که در ازاء این زحمت چه به ایشان رسیده یحتمل چیزی دیگر هم بفرستند.

اسلامبول عالیجاه اسعد افندی که مدتهاست مباشر کاغذ اخبار است به اسم سفیر شوکت عثمانیه با جمعی از صاحب منصبان محض برای تهنیت جلوس اعلیحضرت قدر قدرت شاهنشاه ممالک ایران رفته بود در شهر رمضان وارد اسلامبول شده اگر چه رشته دوستی و یک جهتی میانه دولتین علیتین سالهاست کمال استحکام را دارد ولی به سبب قابلیت و استعداد مشارالیه و کثرت فهم و کیاست و طریقه و رویه سفارت و آداب دانی او مزید استحکام و دوستی و یک جهتی میانه این دو دولت شده چرا که این دو دولت در ملاحظه منافع دولتی و رموز نکات دولتداری به یک رأی و اراده می باشند و در مذهب و ملت نیز به یک طریقه و آیین مستقیم اند بعد از آن که اسعد افندی ابلاغ سفارت خود را به وجهی احسن از عهده برآمد و پایه اعتبارش بلندی یافت مجدداً به خدمت سابقه خویش مأمور و مشغول گشت.

ایضا اعلیحضرت سلطان حکم صریح فرموده بودند که روزی که پل بسته شد و راه عبور خلق کشوده از مترددین و مسافرین مطلقاً چیزی مطالبه نکنند و این معنی بر همه مردم ظاهر است که سابق بر آن چندین هزار مرد و زن و دواب به زحمت و خوف و خسارت و بیم هلاکت از رود به واسطه لتکه عبور می کردند و مبلغی خطیر خرج می نمودند با وجود این سختی ها عبور از آب خالی از گزند نبود اعلیحضرت سلطان محمود محض ترحم و رأفت و رفاه تجار و رعیت و منافع مسافرین علام و بقای نام نیک و شهرت به عمل خیر مبلغی خطیر به مصرف ساختن پل رسانیدند پس از چندی رشید نامی به بهانه اینکه پول خرج چراغ و روشنایی پل را از مترددین و دواب بارگش بگیرند جمعی نیز در این تعدی با او هم دستان آمدند خیراندیشان خلق و دولتخواهان سلطنت سلطان را آگاهی دادند نایره غضب سلطان ملتهب گردید رشید را

ص: 43

(ظ: تقی) بلد نمود در قریه استنکوی فرستاد و اشخاصی که با او یار و ممد بودند بجم عام بکار بیگار گل بداشتند تا تنبیه شوند.

ایضا روزی اعلیحضرت سلطان محمود سواره ازین پل می گذشت درویش هرزه گرد بیهوده گوی ژولیده موی بی سر و پا برهنه کثیف الجلد مسی الخلق موذی اللسان بی ادب زندقه مذهب که در هر صورت و سیرت مانند دیو و مشابه مسوخات بود بر رهگذار سلطان ایستاد نظر سلطان بر هیگلی غربی و صورتی عجیب افتاد قدمی چند پیش رفت و در نهایت خشونت و بی ادبی نسبت به سلطان و ناسزا گفته که دین اسلام را بر باد دادی اعلیحضرت سلطان از عظمت شان جوابی ندادند گذشته بود که سریر موی درویش دیوانه مانند خارپشت مختلف اللون از بدن جدا افتاده و بدن خبیثش چون مردار مردادی مغز را پراکنده نموده جمعی از یاران او شهرت دادن که بدن درویش را نوری احاطه کرده و به تلاوت قرآن و دعا مشغول بوده با اینکه درویش مزبور در حیاط به سلک بهایم بوده چگونه می شود در ممات مظهر کرامات گردد و ادراک تکلم با سلطان اولوالعزم را نداشته باشد ولی خلق در آشکار و نهان کلمات شکایت آمیز می گفتند که سلطان ملاحظه مذهب و دین را نمی نمایند چون سلطان از این معنی آگاه شد حکم فرمودند که بعد از این هر مسلمانی که به وقت معین به نماز ظهر و عصر به مسجد حاضر نشود و یا دقیقه از دقایق شریعت را ترک کند به تنبیه و تأدیب و سیاست رسد بنابر آن الحال در کوچه و برزن مردم را جبرا به مسجد می فرستند و هر که تهاون ورزد به حد شرعی گرفتار آید و به این وسیله همه خلق پرهیزگار و مؤمن شده و به عبادت عادت کرده اند.

ایضا تولد سلطان محمود در روز چهاردهم شهر رمضان المبارک 1199 بوده عیدی بزرگ و جشنی عظیم در اسلامبول چیدند و اسباب عیش و عشرت به جهت سپاهی و رعیت آماده کردند و کمال شادی و شعف از ناصیه احوال هرذی و حیاتی ظاهر و هویدا بوده چرا که سلطانی رؤوف و خیرخواه و عادل و دوربین و با شعور است خدا را به این عطیه عظمی به جا آوردند و آنی رفاه خلایق را از نظر محو نکرده چه بناها که برای استراحت رعایا ازین وجود بزرگ به بنیان آمد و چه منافع و فیوضات به دولت و اجزاء دولت رسیده و اهل شهر را از غریب و بومی درین عید و جشن شکرگزار بوده همگی شادان و دل خوش در عیش و طرب شریک بودند چراغان شب طرفه چراغانی بوده در سرای همایون و باب قاپو و جای بیگلربیگی و خانه شیخ الاسلام و خانه سرعسکر پاشا و خانه سایر نوکران چراغان کردند.

ص: 44

ص: 45

از جمله اصلاحات امیرکبیر، پایه گذاری آموزش و پرورش جدید در سطح عالی و دانشگاهی و تشویق و بسط امور فرهنگی بود. از آثار مهم این نهضت فرهنگی تأسیس مدرسه دارالفنون تهران را باید نام برد که به سال 1850 میلادی رسماً افتتاح شد.

امیرکبیر معلمان اروپایی و خارجی را برای تدریس به دارالفنون دعوت کرد و علاوه بر چهار رشته علوم نظامی، رشته های عالی طب، شیمی، زمین شناسی، زبان های خارجی و بعدها نقاشی و موزیک در این مدرسه دایر گردید. طولی نکشید که دارالفنون مرکز تحصیلات عالی دانشجویان ایرانی شد و فارغ التحصیلانش برای ادامه تحصیلات عالی به اروپا اعزام گردیدند. علاوه بر این، دارالفنون کتابخانه و چاپخانه ای مخصوص داشت. نخستین کتاب های دانشگاهی و ترجمه آثار نویسندگان معروف از جمله مولیر، ولتر، الکساندر دوما، و دیگران در این چاپخانه چاپ و منتشر می شد.

همراه با این تحولات، امیرکبیر سرویس پست را بین تهران و شهرستان ها تعمیم داد و دائمی کرد که کمک بسیار مهمی برای پخش افکار و عقاید در داخل ایران بود از جنبه ارتباطات خارجی یکی از اصلاحات نخستین امیرکبیر برقراری و انتشار گذرنامه و قوانین مربوط به آن بود که مسافرت بین ایران و کشورهای همسایه و نیز اروپا را تا حدی آسان کرد.

دومین و سومین روزنامه در ایران

صدارت امیرکبیر از جهت مطبوعات و روزنامه نگاری نیز سرفصل تاریخی مهمی به شمار می رود. اصلاحات امیرکبیر در دو سال اول زمامداری او اثری عمیق در ایران به جا گذاشت و محیط جدیدی برای پخش و ترویج نظریات و اخبار دولتی و ملی در تهران پدید آورد در سال 1851 میلادی دو روزنامه در ایران تأسیس شد روزنامه اول به نام «زاراریت باهرا» که (یا شعاع روشنایی) به زبان کلدانی (آسوری) و توسط میسیون مسیحیان به تاریخ اول ژانویه 1851 (27 صفر 1267) در رضائیه انتشار یافت و روزنامه دوم به زبان فارسی و به طور رسمی به نام «وقایع اتفاقیه» به دستور امیرکبیر و تحت نظر دولت در تهران منتشر گردید. تأسیس این دو روزنامه درست چهارده سال بعد از انتشار اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار بود. «زاراریت باهرا» که ماهانه منتشر می شد و به آسوریان نواحی رضائیه و آذربایجان محدود بود تحت نظارت مبشران مسیحی آمریکا در رضائیه اداره می شد و محتوای آن مذهبی بود و مسائل سیاسی و انتقادی در آن وجود نداشت. مدیران اولیه روزنامه دو نفر از جانشینان پرکینز میسیونر آمریکایی بودند پرکینز به مدت

ص: 47

هشت سال در رضائیه زندگی کرد و چاپخانه ای را که روزنامه منتشر می کرد او به ایران آورد. انتشار «زاراریت باهرا» به مدت شصت و سه سال (تا سال 1914 میلادی) در رضائیه ادامه داشت. سی و هفت روز بعد از انتشار «زاراریت باهرا» در رضائیه به تاریخ 5 ربیع الثانی 1267 هجری مطابق با 7 فوریه 1851 میلادی روزنامه «وقایع اتفاقیه» به دستور و تحت نظر امیرکبیر در تهران منتشر شد. این روزنامه با چاپ سنگی و در چهار صفحه به طور هفتگی از طرف دولت در تهران طبع و در تمام استان ها و شهرهای بزرگ ایران منتشر می شد. در شماره اول روزنامه، هدف انتشار «وقایع اتفاقیه» به تفصیل ذکر شده است و خاطر نشان شده منظور اصلی روزنامه این است که اهالی ایران را به اخبار داخلی و خارجی آشنا کند و مردم را از انتصابات و امور دولتی باخبر سازد همچنین یکی از اهداف روزنامه این خواهد بود که اهالی ایران را به اخبار صحیح مملکتی آشنا و از گمراهی و تردید ملت جلوگیری کند شماره اول این روزنامه عنوان «یا اسدالله الغالب» را داشت ولی از شماره دوم «وقایع اتفاقیه» جای آن را گرفت و به این اسم معروف شد. در بالای صفحه اول علامت شیر و خورشید ایران قرار دارد و از این جهت «وقایع اتفاقیه» شبیه روزنامه «کاغذ اخبار» است و علامت شیر و خورشید در هر دو روزنامه از دولتی و رسمی بودن آنها حکایت می کند. «وقایع اتفاقیه» تا شماره 16 به طور هفتگی و هر جمعه منتشر می شد ولی از شماره 17 روز انتشار هفتگی آن به پنجشنبه تغییر کرد.

«وقایع اتفاقیه» اولین روزنامه هفتگی در ایران بود که به طور منظم در چهار صفحه و گاهی در شش یا هشت صفحه منتشر می شد. صفحه اول آن اغلب به اخبار داخلی و دربار اختصاص داشت و صفحات داخلی حاوی اخبار خارجی و شهرستان ها و انتصابات بود. حق اشتراک یا آبونه سالانه آن 24 قران و قیمت تک فروشی ده شاهی بود. پنج نفر در نویسندگی و مدیریت این روزنامه نقش بسیار مهمی داشتند که عبارت بودند از:

1- میرزا تقی خان امیرکبیر، صدر اعظم و مؤسس روزنامه

2- حاجی میرزا جبار تذکره چی، مدیر و سردبیر

3- ادوارد برجیس، نویسنده و مترجم و مسؤول مالی

4- میرزا عبدالله، خبرنگار و نویسنده

ص: 48

5- حاجی عبدالمحمد، مسؤول چاپ

ص: 49

تصویر

شماره 3- روزنامه وقایع اتفاقیه

ص: 50

حاجی میرزا تذکره چی مدتی سرکنسول ایران در بغداد بود و در بازگشت از طرف امیرکبیر به سردبیری و مدیریت «وقایع اتفاقیه» منصوب شد. ادوارد برجیس یک انگلیسی بود که در زمان شاهزاده عباس میرزا به ایران آورده شد و مدتها با سمت مترجم و بعدها به عنوان متخصص چاپ در تبریز و تهران کار می کرد. برجیس به علت اقامت دائمی در ایران زبان فارسی را به خوبی فراگرفته بود و مدتها نیر مغازه ای در تهران داشت که اجناس اروپایی می فروخت. در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه برجیس به سمت منشی و مترجم در دربار استخدام شد و به علت آشنایی کاملی که به آداب و عادات ایران داشت و تسلطی که به زبان فارسی پیدا کرده بود، امیرکبیر او را متصدی ترجمه اخبار خارجی روزنامه «وقایع اتفاقیه» کرد و امور مالی روزنامه را به او سپرد. این امر مخصوصاً در شماره 15 روزنامه تشریح و نوشته شده است که مشترکان روزنامه برای امور مالی و اداری درخواست های خود را مستقیم به برجیس بفرستند. میرزاعبدالله خبرنگار اصلی این روزنامه بود و در تمام مراسمات درباری و دولتی حاضر شده و اخبار داخلی را تنظیم می کرد. روزنامه «وقایع اتفاقیه» در چاپخانه حاج عبدالمحمد واقع در دروازه دولاب چاپ می شد و او خود امور فنی و گارگاهی روزنامه را به عهده داشت. خدمات برجیس و میرزا عبدالله در تهیه و تحریر مندرجات روزنامه به قدری مورد رضایت دولت و شاه بود که ناصرالدین شاه به عنوان پاداش این دو نفر را صاحب خلعت کرد.

تا آنجا که معلوم است «وقایع اتفاقیه» تیراژ چندانی نداشته است و اغلب بین کارمندان و رؤسای دولت پخش می شده تعدادی هم به شهرستان ها و ایالات مختلف ارسال می گردیده است. تک فروشی روزنامه در بازار تهران به عهده سید کاظم بلورفروش بود و در مغازه او بین تجار و علاقه مندان توزیع می شد.

«وقایع اتفاقیه» همچنین اولین روزنامه ای بود که آگهی و اعلان بازرگانی در آن منتشر می شد. در شماره چهارم مورخ 7 رجب 1267 هجری اولین آگهی به این ترتیب درج شده است: «یک باب خانه واقع در محله دروازه شاهزاده عبدالعظیم پهلوی گود زنبورکخانه مال موسیو رفائل مسیحی است و می خواهد بفروشد. هر کس طالب خریداری خانه مزبور از موسیو رفائل یا هر کس که در خانه مزبور باشد قیمت او را جویا بشود.» در همین شماره تحت عنوان اعلانات این اعلامیه به نظر می رسد: «بعضی اشخاص که باید روزنامه دولتی هفته به آنها برسد شکایت کرده اند که گاهی موافق قاعده نمی رسد. لهذا مباشرین روزنامه خواهش می کنند که هر کس سفر می کند یا از جایی به جایی مأمور می شود به مباشرین اخبار و اعلام نمایند که در هر کجا باشند روزنامه آنها را هفته به هفته برسانند»

ص: 51

با انتشار مرتب این روزنامه توجه مردم به آگهی جلب شد از شماره 22 روزنامه (پنجشنبه سوم رمضان 1267) آگهی تقریباً رسمیت یافت و برای آن قیمت تعیین گردید. در سمت چپ بالای صفحه اول هر شماره این جملات نقش بسته است: «قیمت اعلانات بیشتر از چهار سطر نباشد یک هزار دینار، کمتر هم باشد یک هزار دینار و بیشتر باشد از قرار سطری پنجشاهی.» ولی با این وجود نیز تا شماره 32 یعنی نزدیک سه ماه پس از تعیین قیمت اعلانات، آگهی به ندرت دیده می شود و از این به بعد تقریبا در هر شماره اعلانی به چشم می خورد که اکثر مربوط به قیمت کتاب های طبع شده در ایران است و گاه گاهی آگهی های مربوط به فروش سایر اجناس یا تغییر مکان شخصی دیده می شود. نحوه نگارش و جمله بندی و کلمات این آگهی ها کاملاً شبیه سایر اخبار و مقالات روزنامه است.

تأثیر اصلاحات امیرکبیر و تغییرات دولتی و اجتماعی که بوجود آورده بود از نظر دشمنان او و کسانی که سالها از خزانه مملکت بی چون و چرا بهره مند بودند پنهان نماند. مبارزه شدید امیرکبیر علیه رشوه خواری و عزل مأموران نالایق و بی کفایت، جبهه جدیدی از درباریان و دولتی ها را علیه او بسیج کرد رهبری این عده را مادر ناصرالدین شاه به عهده داشت. اختلافات امیرکبیر و درباریان چندان شدت یافت و حسودی دشمنان امیرکبیر به قدری فزونی گرفت که بالاخره در سال چهارم زمامداری او ناصرالدین شاه به تشویق ملکه مادر و عده دیگری فرمان عزل امیرکبیر را صادر کرد و صدراعظم کاردان و اصلاح طلب قرن نوزدهم ایران را چند روز بعد به کاشان تبعید نمود و دستور داد او را در حمام فین به قتل برسانند. مرگ امیرکبیر ضایعه بزرگی بود و راه پیشرفت اجتماعی و سیاسی ایران را سالها مسدود ساخت. سرپرسی سایکس تاریخ نویس انگلیسی عزل و مرگ امیرکبیر را یک «مصیبت برای ایران» شناخته است و حادثه را اینطور خلاصه کرده: «گفته شده است که هر مردم و ملتی سزاور حکومتی است که دارد اگر این گفته صحت داشته باشد، به وضع ایران باید غصه خورد برای اینکه حکومت این کشور به دوران قرون وسطای اروپا شباهت دارد و هدف اصلی مأموران و حکمرانان، جمع آوری و افزایش ثروت شخصی است هر مسافری که این روزها از باغ ها و باغچه های باشکوه فین در کاشان دیدار می کند چیزی جز تأُسف و حسرت ندارد اگر این مرد (امیرکبیر) توفیق می یافت بیست سال زمامدار ایران باشد در این مدت ایرانیان موفق می شدند برای جانشینی وی به قدر کافی رهبران جوان و درستکار تربیت کنند» (1) داوری سایکس و سایر ناظران اوضاع ایران در حقیقت صحیح بود از جنبه ارتباطات اجتماعی و روزنامه نگاری پس از مرگ امیرکبیر تا چندین سال

ص: 52

روزنامه (وقایع اتفاقیه) جریده منحصر به فرد ایران ماند و قدم جدیدی در توسعه مطبوعات و روزنامه نگاری برداشته نشد.

روزنامه «وقایع اتفاقیه» که تحت نظر وزارت علوم اداره می شد به سردبیری حاجی میرزا جبار تذکره چی به انتشار خود ادامه داد این روزنامه تا شماره 456 (مورخ 14 دسامبر 1859) مرتب و به طور هفتگی در تهران طبع و توزیع شد تا شماره 471 (مورخ اوت 1860) گاهگاهی در انتشار و توزیع آن بی نظمی دیده می شد. از شماره 472 اسم روزنامه «وقایع اتفاقیه» به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر یافت و به صورت مصور در تهران انتشار یافت و پس از نه سال که روزنامه به سردبیری تذکره چی اداره می شد مدیریت آن به ابوالحسن خان نقاشباشی غفاری واگذار شد و در حقیقت او بود که اسم روزنامه را عوض کرد و آن را به جریده ای مصور تبدیل نمود. ابوالحسن خان نقاشباشی که بعد لقب صنیع الملک گرفت یکی از هنرمندان معروف دوره قاجار است. وی در سال 1843 میلادی در سی سالگی به ایتالیا رفت و در رم و فلورانس به مطالعه نقاشی غرب مشغول شد. یکی از آثار او که کپیه کار هنرمند معروف ایتالیا رافائل است در موزه واتیکان نگاهداری می شود. صنیع الملک در بازگشت به ایران مدرسه ای برای تعلیم هنرهای زیبا دایر کرد و سالها به تدریس و نقاشی مشغول بود. سردبیری صنیع الملک مندرجات رسمی و دولتی «روزنامه دولت علیه ایران» را چندان عوض نکرد و برای ده سال یعنی تا 1870 این روزنامه که در حقیقت ادامه «وقایع اتفاقیه» بود تا شماره 668 انتشار یافت.

تأثیر چاپ و گسترش مطبوعات دولتی

ده ساله دوم سلطنت ناصرالدین شاه مخصوصاً سال های بین 1860 تا 1870 شاهد تحولات اجتماعی و فکری بین طبقات مختلف ایران و گسترش سازمان اداری و مطبوعات دولتی بود. از نظر جامعه شناسی، تأثیر فن چاپ و نشر کتاب و روزنامه نگاری در ایران از اوایل سال 1860 ظاهر شد و به طور مرتب ادامه یافت. وسایل چاپی از کتاب گرفته تا روزنامه، در حقیقت نیروی اجتماعی جدیدی – که به تدریج احساس می شد – بوجود آورده بود. مطبوعات، همراه با پیدایش مدارس و رسوخ افکار اروپایی، بازار مناسبی برای خواندن و نوشتن در کشور ایجاد کرده بود و نخستین رشته های ارتباط فرهنگی را بین روشنفکران و تحصیل کرده ها و مأموران دولتی پدید می آورد. رسالات و کتاب های متعددی که در بیست ساله اول

ص: 53

سلطنت ناصرالدین شاه در تهران و شهرستان ها منتشر شد و ترویج و تبلیغ روش های جدید فکری و مذهبی، پایه ارتباطی و اجتماعی این تحول به شمار می رود.

دولت استبدادی و انفرادی ناصرالدین شاه در وضعی قرار گرفته بود که اگر اقدامی در جهت گسترش و کنترل چاپخانه ها و کتاب ها و مطبوعات نمی کرد و تمرکزی به آنها نمی داد احتمال می رفت عوامل ملی و غیر دولتی از این شرایط استفاده کنند و با قدرتی که بدست می آورند در دولت نفوذ کنند. از طرفی گسترش مطبوعات، ضرورت تأسیس ادارات جدید و رسمی کردن امور مطبوعاتی و ارتباطی را گوشزد می کرد به طور خلاصه در ایران نشر و توزیع افکار و عقاید از دو طریق بین طبقات مختلف انجام می گرفت: اولی همان شیوه سنتی ارتباطات شفاهی است که شامل ارتباطات فردی و گروهی و سخنرانی و انجمن ها و دوره ها می شد و دیگری که برای محیط ایران تازگی داشت نشر کتاب و جزوه و اعلامیه و روزنامه بود این دو طریقه به هم کمک کرده روش ارتباطی ایرانی ها را با خود و دنیای خارج دگرگون ساختند شرکت در سخنرانی ها و انجمن ها به مطالعه بیشتر کتاب و روزنامه کشیده می شد و همینطور دسترسی به چاپ کتاب باعث توسعه ارتباطات فردی و گروهی می گردید این تحولات، ناصرالدین شاه را تا حدی نگران کرد و در سال 1863 صنیع الملک موظف شد ریاست اداره مطبوعات دولتی را در تهران به عهده بگیرد و تمام چاپخانه های ایران تحت نظارت این اداره در آمد در فرمانی که از طرف ناصرالدین شاه صادر شد یادآوری شده بود که اداره مطبوعات دولتی در تهران دستورهای لازم را به همه چاپخانه ها بدهد و آن ها را راهنمایی کند و از انتشار جزوات و کتاب هایی که بر خلاف آداب ملی و علیه دولت باشد جلوگیری نماید. در همین سال ناصرالدین شاه دستور انتشار روزنامه های جدید دولتی را صادر کرد و علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه که ریاست وزارت علوم را بر عهده داشت مأمور تأسیس و انتشار این روزنامه ها شد. به دستور اعتضادالسلطنه روزنامه «دولت علیه ایران» و اداره مطبوعات دولتی به ساختمان مدرسه دارالفنون انتقال یافت و این مدرسه مرکز انتشار و پخش روزنامه های دولتی شد.

سه روزنامه جدید باید ماهانه منتشر می شد ولی به جای بحث از امور سیاسی و دولتی در آنها فقط امور تاریخی و فرهنگی و علمی مورد بحث قرار می گرفت. اولین روزنامه ماهانه جدید به نام «روزنامه علمیه» در 11 ژانویه 1864 منتشر شد این روزنامه که اغلب به زبان های عربی و فرانسه نیز چاپ می شد به مقالات علمی اختصاص داشت. دو سال بعد به تاریخ 27 ژوئیه 1866 روزنامه ماهانه دوم به نام «روزنامه ملتی» (2) که مندرجات آن فقط مقالات تاریخی بود انتشار یافت و چند ماه بعد از آن در سپتامبر 1866 روزنامه

ص: 54

سومی به نام «روزنامه دولتی» که در واقع نشریه هفتگی «روزنامه دولت علیه ایران» بود به زیر چاپ رفت. مندرجات این روزنامه اغلب ترجمه اخبار خارجی بود و گاهگاهی امور دولت و دربار هم در آن ذکر می شد.

با آنکه طبق دستور ناصرالدین شاه مأموران دولتی وادارات به اشتراک روزنامه های دولتی مجبور بودند، تیراژ آنها خیلی محدود بود و در واقع فقط بین رؤسای ادارات و کتابخانه ها و عده ای از تحصیلکرده ها توزیع می شد. باید دانست که روزنامه در بین روحانیون و طبقات تجار و پیشه ور پدیده ای فرنگی محسوب می شد و این برداشت مانعی در توزیع و افزایش تیراژ روزنامه در ایران به شمار می رفت. تیراژ روزنامه از 1115 نسخه تجاوز نمی کرد. در سال 1867 مستوفی الممالک خزانه دار کشور عده مشترکان هر یک از روزنامه های دولتی را در تهران و شهرستان های مختلف به شرح جدولی که می آید اعلام کرد:

تیراژ روزنامه های دولتی در تهران و شهرستان ها در سال 1867 میلادی

تهران

– 270 شماره

گیلان

– 35 شماره

آذربایجان

– 166 شماره

استرآباد

– 34 شماره

وزارت

خارجه – 87 شماره

اصفهان

– 30 شماره

خراسان

– 80 شماره

مازندران

– 30 شماره

کرمانشاه

– 75 شماره

اسدآّباد

و گنج آور – 31 شماره

فارس

– 66 شماره

خوزستان

– 26 شماره

قزوین

– 22 شماره

ملایر

و توسرکان – 10 شماره

یزد –

26 شماره

کرمان

– 8 شماره

کردستان

– 21 شماره

قم و

نطنز – 7 شماره

قمشه

– 16 شماره

نهاوند

– 5 شماره

ص: 55

بروجرد

– 14 شماره

گلپایگان

و خوانسار – 5 شماره

اراک

– 12 شماره

شاهرود

– 5 شماره

گنبد

قابوس – 12 شماره

سمنان

و دامغان – 2 شماره

کاشان

– 12 شماره

ساوه

– 2 شماره

همدان

– 12 شماره

محلات

– 1 شماره

جمع

کل 1115 شماره

تهران با 270 مشترک در درجه اول قرار داشت و تقریبا یک چهارم تیراژ روزنامه را تأمین می کرد. آذربایجان در درجه دوم بود و 166 مشترک داشت. با توجه به اینکه در این سال سه روزنامه ماهانه منتشر می شد، می توان گفت مجموع تیراژ آنها به 3500 نسخه نمی رسید.

یکی از مشکلات مهم توزیع، بدی راه های ارتباط تهران و شهرستان ها بود. بعد از دوره صفوی، به توسعه ارتباطات و آبادی راه های اصلی بین شهرستان ها اعتنایی نشد و در این مدت راه های ارتباطی رو به ویرانی و کهنگی گذاشت. اسب و قاطر وسیله اصلی مسافرت به شمار می رفت و با وضع بد ارتباطی، ماه ها طول می کشید تا روزنامه یا کتاب و نشریه دیگر از تهران به نقاط دور افتاده برسد.

تأسیس ارتباطات تلگرافی در ایران

دهه 1860- 187 شاهد تحولات جدیدی در امر ارتباطات ایران بود و تأثیر مهمی در استقرار حکومت مرکزی تهران داشت و باعث گسترش تبلیغ مطبوعات دولتی در پایتخت و شهرستان ها شد. برقراری خطوط ارتباط تلگرافی در ایران و ارتباط ایران با خارج کشور جریان پخش اخبار خارجی و داخلی را تسهیل کرد. از جنبه جغرافیایی موقعیت ایران در خاورمیانه طوری بود که آسیا و اروپا را به هم وصل می کرد. وقتی که انگلیسی ها تصمیم گرفتند با هندوستان و مستعمرات خود در آسیا ارتباط تلگرافی برقرار کنند، ایران را تنها

ص: 56

راه مناسب تشخیص دادند و به این جهت ایران یکی از اولین کشورهای آسیا بود که وسیله ارتباط تلگرافی در آن دایر شد و مورد بهره برداری قرار گرفت.

در سال 1859 اقدام انگلیسی ها برای استقرار خطوط تلگرافی بین انگلستان و اسکندریه از طریق دریای سرخ و مارسی با شکست مواجه شده بود. از طرفی دولت عثمانی تصمیم داشت با احداث و توسعه خطوط تلگرافی بین آسیای صغیر و بغداد ارتباطات دولتی را در امپراطوری خود تقویت کند. موقعی که دولت عثمانی تصمیم به تأسیس خط تلگرافی بین استامبول و بغداد گرفت، انگلیسی ها پیشنهاد کردند خط تلگرافی بغداد از طریق ایران به هند اتصال یابد. پیشنهاد انگلیسی ها قبول شد و خط تلگرافی استامبول – بغداد از راه ایران و خلیج فارس و به خصوص بندر بوشهر به هند متصل شد و بدین ترتیب اولین خط تلگرافی در ایران دایر گردید. قرارداد این خط ارتباطی در 1863 بین نمایندگان دولت های ذینفع به امضا رسید. در سال 1864 درست بیست سال بعد از اختراع ارتباطات تلگرافی توسط «ساموئل مورس» شهرهای بغداد – تهران – کرمانشاه – همدان و بوشهر توسط تلگراف سیمی به هم متصل شد و ایران وارد دوره جدیدی از تاریخ ارتباطات گردید.

در سال 1870 برادران «زیمنس» خطوط ارتباطی بین لندن – الکساندروسک را در مرز روسیه از دولت های آلمان و انگلستان اجاره و از طریق روسیه خط ارتباط تلگرافی بین اودسا، تفلیس، تبریز و تهران را دایر کردند. این خط بعدها بوسیله کمپانی هند شرقی به خلیج فارس و از آنجا از طریق کراچی به هندوستان ادامه یافت. بدین ترتیب در اواخر قرن نوزدهم خطوط ارتباط تلگرافی در ایران گسترده شد و شهرهای مهم کشور را به هم اتصال داد و توسعه خطوط تلگرافی در ایران سبب شد اخبار خارجه در روزنامه های ایران رونق بیشتری پیدا کند. از سال 1875 روزنامه های داخلی در ایران اخبار شهرستان ها را از طریق تلگراف دریافت می کردند و یک سال بعد روزنامه دولتی در تهران یک صفحه کامل را به اخبار تلگرافی شهرستان ها اختصاص داد.

یکی از نتایج سیاسی و اجتماعی توسعه ارتباطات تلگرافی در ایران «تحصن در تلگرافخانه» بود با افتتاح خطوط ارتباطی، مردم از وجود تلگرافخانه به منظور ارتباط با مقامات دولتی و طرح اعتراضات خود استفاده کرده «تحصن» و «بست نشینی» در تلگرافخانه را که در اوایل تنها وسیله ارتباط حضوری و سریع با دربار و دولت بود رواج دادند. تحصن در تلگرافخانه در سال های بعد به خصوص در زمان انقلاب مشروطه در

ص: 57

ایران متداول شد و به عنوان یک وسیله ارتباط سیاسی نقش مؤثری در تاریخ ایران بر جای گذاشت. روزنامه نگاران، سیاستمداران، و بالاخره مردم معمولی کشور اسلحه تحصن در تلگرافخانه را وسیله بیان اعتراضات خود قرار دادند و به این طریق عقاید و افکار خود را بین مردم و دولتی ها تبلیغ کردند. در حقیقت می توان گفت تحصن در تلگرافخانه یکی از شیو ه های سیاسی خاص ایرانیان به شمار می رود.

روابط عمومی و تبلیغات ناصرالدین شاه

با تأسیس خطوط ارتباطات تلگرافی در ایران، دو وسیله ارتباطات اجتماعی یعنی مطبوعات و تلگراف کاملاً تحت نظر و کنترل دولت و شخص ناصرالدین شاه قرار گرفت و درباریان و شاه تا آنجا که می توانستند از این دو عامل برای تبلیغ به نفع خود و روابط عمومی شخصی و دولتی استفاده کردند. مثلاً در یکی از سفرهای داخلی ناصرالدین شاه پزشک مخصوص خود میرزاعلینقی حکیم الممالک را مأمور کرد که از مسافرت او و درباریان یادداشت بردارد و یک روزنامه موقتی خصوصی جهت تبلیغ و انتشار فعالیت های شخصی شاه منتشر کرد. بدین ترتیب در مسافرت ناصرالدین شاه به خراسان که به سال 1869 انجام گرفت «روزنامه حکیم الممالک» برای مدت چند ماه منتشر شد. طبق نوشته پروفسور برون قسمت عمده مندرجات این روزنامه توسط شخص ناصرالدین شاه نوشته شده و با امضای حکیم الممالک به چاپ می رسیده است. حکیم الممالک که در فرانسه تحصیل طب کرده بود در سال 1861 میلادی به تهران بازگشت و به سمت پزشک مخصوص شاه منصوب شد حکیم الممالک به ادبیات و شعر علاقه فراوانی داشت و بعدها در سلطنت ناصرالدین شاه به فرمانداری بروجرد تعیین شد.

انتشار اینگونه روزنامه های کوچک فصلی بعدها در دربار ناصرالدین شاه مرسوم شده و هر موقع که شخص شاه تصمیم به مسافرت به ایالات مختلف را می گرفت چنین روزنامه ای منتشر می شد و امور روابط عمومی آن زمان را برای شاه و درباریان آسان می نمود. به طوری که در سال 1871 در موقع مسافرت ناصرالدین شاه به مازندران روزنامه «مرآت السفر و مشکوه الحضر» به مدیریت محمدحسن خان صنیع الدوله که بعد به اعتمادالسلطنه معروف شده بود منتشر شد.

تأسیس وزارت مطبوعات

ص: 58

استفاده از وسایل ارتباطی برای اجرای برنامه ها و سیاست های مختلف حکومت ناصرالدین شاه روز به روز بیشتر مورد توجه قرار می گرفت. اینگونه وسایل ارتباطی نه تنها برای هماهنگی و موافقت برنامه های مختلف دولتی بین درباریان و نزدیکان و امرای کشور لازم به نظر می رسید بلکه برای اولین بار حکومت ناصرالدین شاه فهمیده بود که باید قسمت قابل توجهی از اهالی روشنفکر و باسواد کشور را که کمتر به امور خارجی و داخلی آشنایی پیدا کرده بودند به دنبال برنامه های دولتی بسیج کرد. باید توجه داشت که در نیمه دوم قرن نوزدهم با رقابت های اقتصادی و سیاسی بین روسیه و انگلستان در ایران و با فعالیت های قابل توجهی که از طرف دول اروپایی برای جلب امتیازات بازرگانی و اقتصادی در ایران انجام می شد، حکومت ناصرالدین شاه لازم دیده بود با تبلیغات به طرز مناسبی تصمیمات جدید دولتی را به طبقه روحانی و روشنفکر ببرد.

با توسعه صنایع در اروپا، دول آمریکایی در میدان های جدید تهیه مواد اولیه منابع کشورهای آسیایی را مورد توجه قرار دادند. ناصرالدین شاه و بعدها سلاطین دیگر سلسله قاجار در مسیر این تلاش قرار گرفتند و با اعطای امتیاز اقتصادی به دول خارجی، خرج و دخل خزانه حکومتی و دربار خود را هماهنگ می ساختند. این جریان تازه، ایجاب می کرد که ناصرالدین شاه و اطرفیانش تبلیغات خود را در کشور توسعه دهند. امور مطبوعاتی و تبلیغاتی که تا این زمان زیر نظر وزارت علوم بود توانایی این کار را نداشت. روزنامه های دولتی که سالها در تهران و شهرستان ها منتشر می شد اعتبار نخستین خود را از دست داده بود و بین کارمندان روشنفکران کشور خواننده ای پیدا نمی کرد برای رفع این نقص در سال 1871 میلادی امور مطبوعات و تبلیغات دولتی از وزارت علوم به وزارت جدید مطبوعات که تحت نظر محمدحسن خان صنیع الدوله تأسیس شد، انتقال یافت.

با افتتاح وزارت مطبوعات، انتشارات و تبلیغات دولتی صورت تازه پیدا کرد و صنیع الدوله که بعد از مرگ پدر به اعتمادالسلطنه ملقب گردید، بیش از بیست سال مسؤول تبلیغات شاه و وزیر مطبوعات ایران بود و سال ها به ترجمه و تألیف کتب مختلف اشتغال داشت او از شخصیت های فرهنگی فعال عصر ناصرالدین شاه به شمار می رفت و قبل از این که به پست وزارت برسد چندین داستان و کتاب اروپایی از جمله بیوگرافی کریستف کلمب را به فارسی ترجمه کرد. (3)

ص: 59

موقعی که محمدحسن خان به وزارت مطبوعات منصوب گردید اولین اقدام وی این بود که انتشار سه روزنامه ماهانه دولتی که مدتها به طور نامرتب منتشر شده بود و خواننده زیادی نداشت را متوقف ساخته و به جای آنها یک روزنامه سه روز در هفته به نام «ایران» را تأسیس کند. این روزنامه که اولین شماره آن در سال 1871 میلادی در چهار صفحه منتشر شد، به صورت ارگان رسمی حکومت اخبار دولتی و خارجی را در کشور منتشر می ساخت. مندرجات روزنامه اغلب تقدیر و تجلیل از شاه و درباریان بود و صفحه اول آن اغلب به شکار شاه و مراسم سلطنتی و امثالهم اختصاص داشت و اخبار دولتی در ستون های مخصوص وزارتخانه ها چاپ می شد.

طرز نگارش اخبار مقالات در «ایران» در مقایسه با روزنامه های قبلی تا حدی ساده تر و خواناتر بود و از این جهت شیوه خبرنویسی و مقالات اندکی صریح تر به نظر می رسید. از تغییرات دیگر در زمینه تکامل روزنامه نگاری ایران که در روزنامه تازه می توان دید اخبار مربوط به حوادث و اتفاقات شهری و محلی و افزایش قابل ملاحظه خبرهای تلگرافی و خارجی است. آگهی هنوز رشد و توسعه نیافته است و در هر شماره فقط دو سه آگهی دولتی به چشم می خورد. چاپ سربی هنوز در ایران و به خصوص در روزنامه های ایران مورد توجه نیست و روزنامه «ایران» با چاپ سنگی طبع می شود. تیتر نویسی – به صورت امروز – نیز متداول نیست و ستون های روزنامه اغلب با عنوان ساده «اخبار رسمی دربار همایون» یا «تاریخ دولت روس» و نظیر آن نوشته می شود.

با همه رسمیت و مشکلاتی که در روزنامه نگاری این عصر وجود داشت، روزنامه «ایران» نشریه نسبتاً مهم این دوره به شمار می رود. صنیع الدوله روزنامه را به یک نشریه ادبی و تاریخی مبدل کرد و از این طریق آثار نویسندگان قدیم و جدید را در میان طبقات مختلف جامعه انتشار داد. این اقدام بسیار مهم بود برای اینکه کتب علمی و ادبی در آن زمان بسیار گران بود و پخش آنها بین طبقات مختلف به سهولت امکان پذیر نبود. هیأت نویسندگان روزنامه «ایران» برای مدت طولانی از این عده تشکیل می شد: اعتمادالسلطنه وزیر مطبوعات و سردبیر، میرزاعلی خان نائینی و محمدحسین ادیب مشهور به ذکاءالملک، نویسندگان روزنامه، میرزاابوتراب و میرزا سید احمد، خطاطان هنرمند، و غلامحسین مذهب و استاد محمد متخصصین امور چاپ بودند.

ص: 60

یکی از اقدامات اعتمادالسلطنه، تأسیس اداره سانسور در سال 1870 در وزارت مطبوعات بود. این اداره به پیشنهاد وزیر و به دستور ناصرالدین شاه تأسیس شد. در دورانی که انتقاد از حکومت ناصرالدین شاه در خارج و داخل کشور ریشه پیدا می کرد هدف اصلی اداره جدید جلوگیری از انتشار و پخش جزوه ها و روزنامه های مخفی آزادیخواهان بود که کم کم در ایران رواج می یافت. اعتماد السلطنه در کتاب «المآثر و الآثار» می نویسد وقتی که جزوه تقبیح سلاله شیخ هاشم شیرازی در بمبئی چاپ و به تهران ارسال شد، شاه و درباریان وی طوری از مندرجات آن برآشفتند که شاه دستور داد تمام نسخه های رساله را معدوم سازند. اعتمادالسلطنه در این موقع به ناصرالدین شاه یادآوری می کند در بعضی از ممالک اروپا اداره سانسور وجود دارد که نشریات ضددولتی را جمع آوری و معدوم می کند و ناصرالدین شاه این نظر را می پسندد و فرمان تأسیس اداره سانسور را صادر می کند. (2)

مطبوعات

شهرستان ها و نفوذ روزنامه نگاری اروپا در ایران

یک سال پس از انتشار روزنامه «ایران» در تهران، روزنامه های رسمی و نیمه رسمی دیگری توسط فرمانداران و استانداران در شهرهای مختلف ایران شروع به انتشار کرد. از نخستین روزنامه ها، روزنامه «تبریز» بود. روزنامه «تبریز» اول بار در سال 1858 تأسیس گردید ولی پس از مدتی انتشار آن متوقف شد و بار دیگر به سال 1872 به دستور مظفرالدین میرزا ولیعهد منتشر گردید. با انتصاب ظل السلطان به حکومت فارس، میرزا تقی خان کاشانی، طبیب او که به افکار و عقاید اروپایی بسیار آشنا بود روزنامه ای به نام «فارس» در شیراز منتشر کرد. این روزنامه که در هشت صفحه به طور هفتگی منتشر می شد به دو قسمت فارسی و عربی تقسیم شده بود ولی از شماره چهارم تنها به زبان فارسی درآمد و مدت انتشار آن از یک سال تجاوز نکرد.

پس از استقرار حکومت مسعود میرزا ظل السلطان در اصفهان، میرزاتقی خان کاشانی در سال 1789 میلادی (1296 هجری) اولین روزنامه این شهر را به نام «فرهنگ» منتشر کرد. روزنامه «فرهنگ» که تا سال 1308 هجری به طور مرتب منتشر می شد یکی از روزنامه های خوب ادبی و علمی آن دوره به شمار می رود. به این ترتیب انتشار روزنامه علاوه بر تهران در شهرستان ها نیز از جانب حکومت ها رونق و رواج پیدا کرد. در مدت سی و پنج سالی که از انتشار اولین روزنامه حکومتی در ایران می گذشت، حدود ده روزنامه در تهران و شهرستان ها منتشر شد.

ص: 61

ده روزنامه اولیه در ایران

اسم

روزنامه

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

انتشار

کاغذ

اخبار

ماهانه

1837

تهران

زاراریت

باهرا

ماهانه

1851

رضائیه

وقایع

اتفاقیه

هفتگی

1851

تهران

تبریز

ماهانه

1858

تبریز

روزنامه

دولت علیه ایران

هفتگی

1860

تهران

روزنامه

علمیه

ماهانه

1864

تهران

روزنامه

ملتی

ماهانه

1866

تهران

روزنامه

دولتی

ماهانه

1866

تهران

ایران

سه

روز در هفته

1871

تهران

فارس

هفتگی

1872

شیراز

ص: 62

تصویر

شماره 4- نسخه ای از روزنامه ایران در سال 1279 شمسی

ص: 63

سالی پس از تأسیس وزارت مطبوعات بود که ناصرالدین شاه امتیازات اقتصادی قابل توجهی به انگلیسی ها اعطا کرد. در سال 1872 یکی از بانکداران معروف انگلیس به نام بارون ژولیوس دورویتر که مؤسس خبرگزاری رویتر در انگستان بود امتیاز ساختمان راه آهن و وسایل حمل و نقل شهری و استفاده و استخراج معادن ایران را از ناصرالدین شاه بدست آورد. همچنین طبق امتیازاتی که رویتر از ناصرالدین شاه کسب کرد، کمپانی وی اداره امور گمرکات ایران را بدست آورد و از همه مهم تر وی توانست مجوز استخراج از منابع نفتی ایران را از شاه بگیرد. قرارداد اعطای امتیاز به رویتر در محیط خفقان آور و بی انتقاد مطبوعات و افکار عمومی صورت گرفته بود. چند ماه بعد از امضای قرارداد، ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و از روسیه و آلمان و بلژیک و انگلستان دیدار نمود. و در این سفر از مخالفت روسیه و آلمان در اعطای امتیازات به انگلستان آگاهی بیشتری پیدا کرد. و کوشش های رویتر برای جلب نظر روسیه و آلمان در مورد این امتیازها بی نتیجه ماند و با تمام رشوه هایی که در تهران بین دولتیان تقسیم کرده بود، فشار دول خارجی و مخالفت سخت افکار عمومی در داخل ایران، ناصرالدین شاه را مجبور کرد امتیازات رویتر را در بازگشت از اروپا لغو کند.

مسافرت ناصرالدین شاه به اروپا گرچه تا حدی سیاسی و همراه با رقابت دولت های بزرگ اروپایی بود اما فکر و نظر شاه را تا حدی عوض کرد، مخصوصاً از جنبه ارتباطات و روزنامه نگاری ناصرالدین شاه را تحت تأثیر قرار داد. شاه از آزادی و فلسفه حکومت مشروطه ممالک اروپایی، مخصوصاً از آزادی افکار عمومی در سویس و آزادی مطبوعات در بلژیک در سفرنامه خود صحبت کرده و کنجکاوی و حیرت خود را در نوشته هایش نشان داده است. (5)

هنگام بازگشت، ناصرالدین شاه در استانبول یک ماشین چاپ لاتین خرید و با خود به ایران آورد. این ماشین، اولین ماشین چاپ لاتین در ایران بود و ناصرالدین شاه تصمیم داشت از آن برای انتشار روزنامه و کتب انگلیسی و فرانسوی استفاده کند. ناصرالدین شاه در اروپا به نقش مطبوعات در امور سیاست خارجی پی برد و به فکر افتاد روزنامه ای به زبان فرانسه در تهران منتشر کند و از این طریق خارجیان و ایرانیان روشنفکر را در جریان اخبار و عقاید دولتی قرار دهد. به دستور شاه وزارت خارجه ایران روزنامه نگار و سردبیری به نام بارون لوئی دونورمان را از پاریس دعوت کرد و تصمیم به انتشار روزنامه فارسی و

ص: 64

فرانسوی گرفت. مسیو نورمان درسال 1876 وارد تهران شد و روزنامه ای به نام لاپاتری یا «وطن» در تهران منتشر کرد. اولین شماره این روزنامه به تاریخ 5 فوریه 1876 منتشر شد و سرمقاله روزنامه به اهمیت آزادی مطبوعات و تأثیر روزنامه نگاری در پیشرفت امور اقتصادی و اجتماعی اختصاص یافت. مسیو نورمان بی اینکه وضع حقیقی داخلی ایران را در نظر بگیرد، دعوت سلطان و قرار روزنامه نگاری در ایران را بسیار جدی گرفت و به روش اروپایی مقاله مستقل و آزادیخواهانه ای نوشت که با محیط استبداد آن زمان هیچگونه سازش نداشت و نتیجه این بود که اولین شماره «لاپاتری» آخرین شماره این روزنامه شد و چند روز بعد به دستور شاه قرارداد این روزنامه نگار با دولت ایران خاتمه پیدا کرد و از انتشار شماره دوم روزنامه ممانعت به عمل آمد. دولت ایران حقوق سه ساله مسیو نورمان را طبق قرارداد پرداخت و اجازه اقامت او را لغو کرد و او را به اروپا بازگرداند.

تجربه انتشار «لاپاتری» خیلی تلخ بود. در حقیقت این اولین روزنامه ای بود که تا آن تاریخ به طور مستقل تحت نظر روزنامه نگاری حرفه ای در ایران منتشر می شد و از افکار آزادیخواهانه به طور رسمی سخن می گفت. ولی حکومت استبدادی و محافظه کار ناصرالدین شاه با افکار متجدد و آزاد این روزنامه سازش نکرد. اختلاف بین این دو اجتناب ناپذیر بود. (6)

ص: 65

مدنی و قضائی نیز که یکی از ره آوردهای او بود به تأخیر افتاد و سرانجام، نه تنها از اعطای حق روزنامه نگاری به آزادیخواهان جلوگیری شد بلکه چنانکه دیدیم ناصرالدین شاه از انتشار روزنامه «لاپاتری» هم به وحشت افتاد و مانع از انتشار آن شد.

در عوض، حکومت ناصرالدین شاه در ربع آخر قرن نوزدهم به معامله و بند و بست با خارجیان و کمپانی های اروپا پرداخت و با رقابت شدیدی که در این زمان دول اروپایی مخصوصاً انگلستان و روسیه و فرانسه در خاورمیانه با هم داشتند، تهران مرکز زد و بندها و گفتگوهای کسب امتیازات مالی و سیاسی شد و در مدت سلطنت ناصرالدین شاه در حدود پانزده کشور خارجی امتیازات مختلفی برای اتباع خویش در ایران بدست آوردند.

قرن نوزدهم عصر رقابت در ساختن خطوط راه آهن بود و این رقابت در ایران نیز جریان یافت. روس ها برای اولین بار سعی کردند امتیاز ساختمان راه آهن بین جلفا و تبریز را از ناصرالدین شاه بگیرند. چند سال بعد (1875 میلادی) یک اتریشی به نام ویلهلم پروسل نقشه خود را برای ساختمان خط آهن بین تفلیس و بندرعباس از طریق تهران اعلام کرد. بعدها فرانسوی ها وارد این رقابت شدند. بنگاه بانکی آلئون امتیاز ساختمان راه بین بندرانزلی (پهلوی) و تهران را از شاه کسب کرد و همزمان، مهندسی فرانسوی به نام فابیوس بویتال امتیاز ادامه ساختمان این راه ناکشیده را تا خلیج فارس و بندر بوشهر بدست آورد.

رقابت اقتصادی و سیاسی دول اروپایی در ایران همچنان ادامه یافت. در سال 1879 ناصرالدین شاه تصمیم گرفت یک گروه نظامی شبیه قزاق های روسیه در ایران ایجاد کند و بدین ترتیب پایه قزاقخانه ایران در شهرهای مختلف نهاده شد. در سال 1888 یکی از اتباع تزار امتیاز ماهیگیری را در دریای خزر بدست آورد و به دنبال آن در همین سال انگلیسی ها امتیاز کشتیرانی و استفاده بازرگانی از رود کارون را در جنوب ایران کسب کردند. رویتر بانکدار معروف انگلیسی که سالها قبل پیشاهنگ کسب امتیازات اقتصادی در ایران بود ولی کاری از پیش نبرده بود در سال 1889 به تأسیس بانک شاهنشاهی در تهران توفیق یافت و امتیاز انتشار اسکناس نصیب او شد و امتیاز استخراج بعضی از منابع کانی ایران را تحصیل کرد. دو سال بعد در 1891، ناصرالدین شاه در مقابل این امتیازها امتیاز تأسیس بانک استقراض را به روس ها داد.

در تمام این مدت وزارت مطبوعات تنها ناشر روزنامه در ایران بود و حکومت ناصرالدین شاه به علت گرفتاری ها و فشارهایی که در داخل و خارج به ایران وارد می شد برای ارزیابی و تجدید نظر در تبلیغات

ص: 67

دولتی فرصت پیدا نکرده بود و مطبوعات دولتی سالها به حال خود باقی مانده بودند. روزنامه «ایران» تا سال 1867 تنها نشریه ای بود که به طور مرتب در ایران منتشر می شد. در این سال وزارت مطبوعات روزنامه ای به نام «علمی» منتشر کرد که فقط شصت و چهار شماره چاپ شد، بین سال های 1876 و 1879 دو روزنامه دولتی دیگر به نام «اطلاع» و «نظامی» منتشر شد.

روزنامه «نظامی»، پس از مدتی جای خود را به روزنامه دیگری به نام «مریخ» داد که چون مخاطبان زیادی را جذب نکرد پس از مدتی تعطیل شد. در مدت بیست سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه (1896 - 1876) از میان نزدیک به دوازده روزنامه مختلف فقط یک روزنامه به نام «مدنیت» غیردولتی بود که از طرف اقلیت ارامنه، هر دو هفته یکبار در تبریز منتشر می شد. بعضی از روزنامه های دولتی این دوره عبارت بودند از جریده تجارت (1880)، «دانش» (1881)، «شرافت» (1882)، «شرف» (1881) و «ناصری» (1893).

بی اعتنایی ناصرالدین شاه به اصلاحات اساسی و وضع راکد کشور، روشنفکران و آزادیخواهان ایران را ناراحت کرده بود. در اواخر سلطنت این پادشاه عده قابل توجهی از نویسندگان و آزادیخواهان ایران به کشورهای اروپا و نیز به هندوستان و مصر و عثمانی مهاجرت کردند.

زندگی داوطلبانه تبعیدی این عده، در سال های بعد هسته اصلی روزنامه نگاری تبعیدی ایران را در اروپا و آسیا بوجود آورد و فصلی جدید را در مطبوعات قبل از مشروطه ایران گشود.

مطبوعات در تبعید

اولین روزنامه آزادیخواهان مهاجر توسط دو روزنامه نگار جوان به نام میرزامهدی و محمدطاهر در سال 1875 در قسطنطنیه (استانبول) به نام اختر منتشر شد و مخفیانه در ایران توزیع گردید. میرزامهدی سردبیر این روزنامه که به سال 1837 در تبریز متولد شده بود در 24 سالگی به عثمانی سفر کرد و در آنجا با همکار آینده خود محمدطاهر آشنا شد و با هم تصمیم به انتشار روزنامه گرفتند محتویات این روزنامه که از طرف تاریخ نویسان و از جمله پروفسور ادوارد برون بسیار تقدیر شده عامل مهمی در بسط و توسعه افکار جدید در ایران بود. نفوذ «اختر» به علت مقالات پرمعنایی که توسط این دو جوان و عده دیگری از نویسندگان ایرانی تهیه می شد به قدری در ایران بالا گرفت که در سال های بعد توزیع و خواندن آن از طرف حکومت ناصرالدین شاه ممنوع شد و برای مقابله با آن وزارت مطبوعات تصمیم به انتشار روزنامه ناصری گرفت که

ص: 68

تا مدتی به طور مرتب در آذربایجان منتشر می شد. انتشار «اختر» در عثمانی سبب شد عده قابل توجهی از آزادیخواهان ایران که در آن قلمرو زندگی می کردند به دور هم گرد آیند. در بین این عده میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی کرمانی که هر دو از آزادیخواهان عصر ناصرالدین شاه بودند با نویسندگان اختر همکاری می کردند. روزنامه اختر به مدت بیست سال، تا 1896 ، در عثمانی انتشار می یافت و در این سال از طرف حکومت عثمانی توقیف گردید و از انتشار آن جلوگیری شد.

در میان شخصیت هایی که در پی ریزی روزنامه نگاری تبعیدی و در بیداری ایرانیان نفوذ فوق العاده داشتند و نقش مهمی بازی کردند سید جمال الدین افغانی (اسدآبادی) و میرزا ملکم خان جای مخصوصی دارند.

در اواخر قرن نوزدهم در خاورمیانه سید جمال الدین اسدآبادی معروف ترین شخصیت اجتماعی بود که سال ها در این منطقه به توسعه و پخش افکار آزادیخواهانه و اسلامی پرداخته بود و اتحاد ممالک اسلامی را مطرح ساخت. او مردی مطبوع و در عین حال خستگی ناپذیر و بسیار شجاع بود که هم در خطابه و هم در نویسندگی مهارت فوق العاده داشت، و فیلسوف، نویسنده و سیاستمداری مدبر بود. طرفداران سید او را مظهر وطن پرستی حقیقی می شناختند و تحسین می کردند و مخالفان و دشمنان وی او را (خرابکار) و مغرض می نامیدند.

سید جمال الدین به سال 1838 در اسدآباد نزدیک همدان متولد شد و به علت مهاجرت خانواده اش به افغانستان، دوره جوانی خود را در آن سرزمین به سپری کرد. تحصیلات جمال الدین در فلسفه و فقه اسلام در نجف به پایان رسید ولی تحصیلات بعدی او به رشته اسلامی محدود نشد و وی فلسفه و زبان های اروپایی را نیز فرا گرفت و در 18 سالگی به هندوستان سفر کرد. مدتی وارد خدمت دولتی در افغانستان شد و تا سمت وزیری ارتقا یافت. ولی در سال های بعد وقتی که جنگ های داخلی در افغانستان شروع شد سید جمال الدین آن کشور را ترک کرد و به سفر مصر و آسیای صغیر پرداخت. افکار آزادی خواهانه، او را تا مدتی از ایران دور نگاه داشت.

در سال 1870 جمال الدین برای اولین بار به مصر سفر کرد و به مدت چهل روز در نقاط مختلف این کشور از جمله دانشگاه «الازهر» سخنرانی کرد. افکار و عقاید او راجع به اتحاد کشورهای اسلامی در این مدت در نقاط مختلف خاورمیانه نفوذ پیدا کرده بود.

ص: 69

سید جمال الدین فکر «وحدت اسلامی» را که شامل تمام کشورهای اسلامی از جمله ممالک عرب هم بود توسعه و ترویج می داد. در یکی از سفرهایش به عثمانی وقتی که سید جمال الدین در آکادمی آن کشور ضمن سخنرانی عقاید خود را مطرح ساخت بلافاصله از طرف شیخ الاسلام عثمانی تکفیر گردید و مجبور به ترک آن کشور شد.

سید جمال الدین در سال 1871 به مصر مراجعت کرد و از طرف آزادی خواهان و دانشجویان مصری استقبال شد. طرفداران سید دور او جمع شده و از تدریس و خطابه او در منطق و سیاست و سخنوری بهره مند گردیدند. در آن زمان تعداد نویسندگانی که قدرت بیان و قلم فوق العاده داشتند در مصر محدود بود. در میان سخنرانان و نویسندگان این دوره مصر می توان از عبدالله پاشا فکری، خیری پاشا، محمد پاشا، مصطفی پاشا وهاب و چند نفر دیگر نام برد. در اثر تعلیم و تبلیغ سید عده نویسندگان جوان مصری در سال های بعد رو به ازدیاد گذاشت و نهضت آزادی خواهی در مصر توسعه یافت. توفیق پاشا، فرمانروای مصر، که از اعمال سید جمال الدین و نفوذ او ناراحت بود به سال 1879 دستور اخراج او را از مصر صادر کرد و رسید از آنجا روانه هندوستان شد و در حیدرآباد سکونت کرد. در سال های 82- 1881 که نهضت آزادیخواهی جوانان مصر شروع شده بود، سید در هندوستان به نویسندگی ادامه داد و سفری به ممالک متحد آمریکا کرد و از راه لندن به پاریس روانه شد. در اروپا سید با روزنامه نگاران و نویسندگان خاورمیانه و از جمله ایران تماس برقرار کرد و به گروه مهاجران آزادیخواه ایرانی پیوست.

از سال 1882 تا 1885 سید جمال الدین با همکاری یکی از نویسندگان مصری به نام شیخ محمد عبده – که بعدها از دانشمندان بنام مصر شد – روزنامه ای به زبان عربی به نام «عروه الوثقی» در پاریس منتشر کرد و در آن حکومت های استبدادی ایران و عثمانی و مصر را به باد انتقاد گرفت. این روزنامه در اکثر ممالک عربی و خاورمیانه منتشر می شد و سخنگوی عقاید سید جمال الدین و طرفدارانش بود.

در ایران پخش این روزنامه از طرف ناصرالدین شاه ممنوع شد و در هندوستان فرمانروای انگلیسی از انتشار آن بین اهالی منطقه جلوگیری می کرد چند سالی که سید جمال الدین به انتشار «عروه الوثقی» مشغول بود، شهرت او در جراید و مطبوعات اروپایی افزایش یافت و به عنوان رهبر بزرگ «اتحاد اسلام» معروف شد. با اینکه ناصرالدین شاه از پخش روزنامه او جلوگیری می کرد ولی به گفته تاریخ نویس انگلیسی، سرسکای، مندرجات روزنامه در ناصرالدین شاه اثر شدیدی بر جا گذاشت و به سال 1886 به سید جمال الدین اجازه

ص: 70

ورود به ایران داد و سید مدتی در دربار ناصرالدین شاه طرف مشورت بود ولی شاه به توصیه درباریان، پس از مدت کوتاهی دستور اخراج او را صادر کرد و سید عازم روسیه شد. در آخرین سفری که ناصرالدین شاه به اروپا داشت باز سید را ملاقات کرد و بار دیگر وی را به ایران دعوت کرد. ولی بازگشت سید به ایران این بار نیز نتیجه نامطلوب داد و به علت تبلیغی که برای مشارکت مردم در حکومت می کرد ناصرالدین شاه دستور دستگیری سید را صادر کرد. سید در شاه عبدالعظیم متحصن شد و مدت هفت ماه در آنجا ماند. و در این مدت علیه حکومت استبدادی ناصرالدین شاه صحبت کرد و گروهی دور او جمع بودند و به محل تحصن سید همچنان رفت و آمد می کردند. میرزارضای کرمانی که سالها بعد ناصرالدین شاه را کشت از جمله مریدان سید بود. سرانجام در سال 1890 سید به دستور دولت از ایران اخراج شد و شش سال آخر عمر خود را در اروپا به سر برد و در 1896 در عثمانی در گذشت. در سال های آخر عمر، سید با روزنامه «قانون» که توسط یکی از ایرانیان مهاجر به نام «ملکم خان» در لندن منتشر می شد همکاری داشت.

در تاریخ ارتباطات اجتماعی ایران سید جمال الدین اسدآبادی یکی از شخصیت های مهم و بانفوذ به شمار می آید. او نه فقط از علوم اروپایی و اسلامی بهره مند بود و عقاید آزادیخواهانه و جهانی داشت بلکه تنها شخصی بود که هم از طریق مقالات و هم با استفاده از گفتار و سخنوری خود در میان جوانان و روزنامه نگاران زمان خویش نفوذ و تأثیر بسزا داشت. دانش و توانایی او در مبارزات و روش های مطبوعاتی بی نظیر بود. پروفسور برون که با سید در سال 1891 ملاقات کرده است می نویسد: «او از جنبه سخنوری در خاورمیانه نظیر نداشت. قدرت مغزی و بصیرت درونی او هم چنین بی نظیر بود به طوری که قبل از اینکه دیگران صحبت کنند او از فکر و هدف آنها با خبر می شد.»

یکی دیگر از روزنامه نگاران و نویسندگان این دوره میرزا ملکم خان سردبیر و ناشر روزنامه «قانون» چاپ لندن است. ملکم خان و سید در 1890 در لندن ملاقات کردند و در آنجا بود که سید مقالات چندی برای «قانون» نوشت و با ملکم خان شروع به همکاری کرد. ملکم خان که از نویسندگان انقلابی قبل از مشروطه به شمار می رود، مردی بافرهنگ و به قول تاریخ نویس اروپایی ویلفرید بلانت «با آن چشمان بزرگ سیاه و بینی دراز و مغز و ذکاوت شرقی» یکی از روشنفکران معتبر قرن نوزدهم ایران بود. زندگی ملکم خان با حوادث مختلف همراه است. او در خانواده ای ارمنی بود که بعدها اسلام آورد و در میان مسلمانان شهرت یافت. ملکم خان تحصیلاتش را در پاریس تمام کرد و مدتی در دربار شاه به عنوان مترجم خدمت کرد. در سال 1874 به سمت سفیر ایران به لندن رفت و بعدها افکار «فراماسونری» را در ایران رواج داد. ملکم خان

ص: 71

در مدت مأموریت خود در لندن با یکی از اتباع انگلیس برای برقراری کازینو ولاتاری در ایران وارد مذاکره شد. این امر موجب خشم ناصرالدین شاه شد و با اختلافی که بین امین السلطان صدراعظم و ملکم خان بوجود آمد «ملکم» از کار برکنار گردید و از آن به بعد در انگلستان ساکن شد.

در 20 فوریه 1890 ملکم خان در لندن دست به انتشار روزنامه «قانون» زد و در اولین شماره آن به دربار ایران حمله کرد و از رشوه خواری دولتی ها و استبداد ناصرالدین شاه انتقاد کرد. مدتی نگذشت که «قانون» در اروپا و ایران به عنوان یک ارگان آزادیخواه و مشروطه طلب مشهور شد. ملکم خان اغلب مطالب روزنامه خود را به لزوم ایجاد حکومت پارلمانی در ایران اختصاص می داد و از آزادی و انتخابات آزاد انگلستان که او را بسیار تحت تأثیر قرار داده بود سخن می گفت. در ضمن روزنامه نگاری خود در انگلستان، ملکم خان به انتشار چند رساله و کتاب اجتماعی و سیاسی نیز دست زد.

«رفیق و وزیر»، «اصول تمدن»، و «اداره» از جمله رسالات منتشره او به شمار می آید. علاقه ملکم خان به توسعه فن چاپ به قدری بود که در مدت اقامتش در انگلستان به همت او حروف جدید چاپی به زبان های فارسی و ترکی و عربی ریخته و تهیه شد و چاپخانه جدیدی زیر نظر او در لندن دایر گردید. برعکس سید، ملکم خان سخنور توانایی نبود. قدرت او در نوشتن و روزنامه نگاری بود و از زمان و موقعیت برای ترویج افکار خود به نحو مطلوبی استفاده می کرد.

روزنامه «قانون» در تهران بین روشنفکران و آزادی خواهان پخش می گردید مدتی هم توسط یکی از همکاران او به نام هاشم آقا ربیع زاده، چاپ مخصوصی از آن در تهران منتشر می شد. ملکم خان در سال 1908 درگذشت. روزنامه او که تا سال 1896 به طور مرتب منتشر می شد، در مبارزه علیه امتیاز تنباکو و توتون در زمان ناصرالدین شاه نقش مهمی داشت و تأثیر فراوانی گذاشت.

مطبوعات و انحصار تنباکو و توتون

بی تردید اولین مبارزه دسته جمعی مطبوعات ایرانی، موقع واگذاری انحصار تنباکو و توتون به یک شرکت انگلیسی شکل گرفت. از جمله کارهایی که ناصرالدین شاه به صلاحدید وزیران خود در اروپا انجام شد این بود که در سال 1890 انحصار تنباکو و توتون ایران را به قیمت بسیار نازل به یک شرکت انگلیسی فروخت طبق این قرارداد کمپانی انگلیسی عمل کاشت و بهره برداری و فروش تنباکو را در ایران به دست می گرفت و بابت حق امتیاز سالانه پانزده هزار لیره انگلیسی به ناصرالدین شاه می پرداخت. همچنین مطابق این قرارداد

ص: 72

پس از کسر پنج درصد درآمد قرار بود یک چهارم درآمد به خزانه ایران پرداخت شود. ناصرالدین شاه این قرارداد را بی توجه به افکار عمومی و نظر روحانیون، در محیطی که مطبوعات در کنترل حکومت بود عملی کرد. موقعی که دولت قرارداد را امضا کرد مطبوعات ملی که در خارج از ایران منتشر می شدند متن مذاکرات و اصول و شرایط آن را به تفصیل چاپ کردند و به سختی به دولت حمله بردند. روزنامه اختر چاپ استانبول، مذاکرات و متن قرارداد را قبل از آنکه به طور رسمی از طرف دولت ایران اعلام شود چاپ کرد و از این که دولت ایران امتیاز این رشته تولید را در مقابل سود مختصری به خارجیان داده است اظهار نگرانی نمود و آزادیخواهان و روحانیان ایران را به مبارزه با آن دعوت کرد. سید جمال الدین اسدآبادی در همین موقع نامه مفصلی به ناصرالدین شاه نوشت و در روزنامه های خارج همه مردم و افکار عمومی ایران را به تلاش در لغو این انحصار دعوت کرد. نامه سید جمال الدین به مجتهدان با نفوذ از جمله آیت الله حاج میرزا حسن شیرازی در آن روزنامه ها چاپ شد و روزنامه نویسان ایرانی که از حکومت ناصرالدین شاه ناراضی بودند مسئله انحصار تنباکو را دستاویز قرار داده و مردم را علیه دربار و شاه بسیج کردند.

در مبارزه علیه انحصار تنباکو و توتون تبریز و شهرهای دیگر ایران نقش مهمی بازی کردند. علما و آزادی خواهان تلگراف های متعدد به تهران فرستادند و درخواست کردند قرارداد لغو شود در تبریز به خصوص این امر باعث شد که آزادی خواهان از انقلاب و نهضت آزادیخواهی صحبت کنند و مدتی نگذشت که برای اولین بار روزنامه های مخفی یا شب نامه در آذربایجان پدید آمد و مردم را به شورش و انقلاب دعوت کرد. یکی از این شب نامه ها که به زبان ترکی در تبریز منتشر و بسیار معروف شد توسط شخصی به نام علیقلی خان چاپ می شد. بی شک مطبوعات ملی ایران، این امر تجارتی و اعتراض مذهبی را با مبارزه دامنه دار و خستگی ناپذیر خود به جنبش ملی مبدل ساختند. مورخان و نویسندگان تاریخ معاصر ایران معتقدند که تحریم دخانیات طلیعه انقلاب مشروطه و بزرگترین عامل پیدایش آن تحول عظیم بوده است. مطبوعات در بسیج و مبارزه به قدری موفق شدند که آیت الله میرزا حسن شیرازی پیشوای شیعیان فتوای تحریم دخانیات را صادر کرد و علمای تهران و تبریزی و اصفهان از مردم خواستند از استعمال تنباکو و توتون خودداری کنند. مغازه های تنباکوفروشی بسته شد و مردم چپق و قلیان خود را برای مدتی کنار گذاشتند. در نتیجه اعتصاباتی که در تهران و تبریز و اصفهان روی داد ناصرالدین شاه مجبور شد قرارداد را لغو کند و امضای خود را پس بگیرد.

ص: 73

مبارزه لغو و واگذاری امتیاز تنباکو و توتون با پیروزی ملت به پایان رسید و در تاریخ تحولات سال های بعد اثری مهم به جا گذاشت. برای اولین بار مطبوعات خارج از کشور و همچنین چندین روزنامه ملی داخلی خود را وارث این مبارزه شمردند و این موفقیت، اعتماد قابل ملاحظه ای به آنها داد. یکی از نتایج مبارزه این بود که پس از خاتمه مسئله تنباکو، تعداد روزنامه های ملی در خارج از کشور رو به فزونی گذاشت.

تعداد روزنامه های فارسی زبان که قبل از انقلاب مشروطه

در خارج از ایران به چاپ می رسیده است

محل

انتشار

تعداد

روزنامه ها

کلکته

(هندوستان)

7

بمبئی

(هندوستان)

4

قاهره

(مصر)

3

قسطنطنیه

(استانبول - عثمانی)

2

دهلی

(هندوستان)

1

پاریس

(فرانسه)

1

حیدرآباد

(هندوستان)

1

لندن

(انگلستان)

1

علیگر

(هندوستان)

1

کراچی

(هندوستان)

1

جمع

22

ص: 74

روزنامه های مهم تبعیدی خارج از ایران

(1900-1875)

اسم

روزنامه

سردبیر

و ناشر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

انتشار

اختر

میرزامهدی

و محمدطاهر تبریزی

هفتگی

1875

قسطنطنیه

عروه

الوثقی

سیدجمال الدین

اسدآبادی÷

هفتگی

1882

پاریس

قانون

میرزاملکم

خان

ماهانه

1890

لندن

شاهسون

میرزاعبدالرحمان

طالب اف

ماهانه

1889

قسطنطنیه

حکمت

میرزامهدی

تبریزی

ماهانه

1892

قاهره

حبل

المتین

سیدجلال الدین

کاشانی

هفتگی

1893

کلکته

ثریا

میرزاعلی

محمد خان و سیدفرج الله کاشانی

هفتگی

1898

قاهره

ص: 75

ثریا

میرزاعلی

محمد خان و سیدفرج الله کاشانی

هفتگی

1898

قاهره

پرورش

میرزاعلی

محمد خان کاشانی

هفتگی

1900

قاهره

در بین روزنامه های فارسی که در خارج و داخل کشور چاپ می شدند «شاهسون» به مدیریت میرزاعبدالرحمان طالب اف چاپ استانبول، «حکمت» به مدیریت میرزا مهدی تبریزی چاپ قاهره، «حبل المتین» به مدیریت سید جلال الدین کاشانی چاپ کلکته و «ثریا» به مدیریت میرزا علی محمد خان و سید فرج الله کاشانی چاپ قاهره که بعدها اسم خود را به روزنامه «پرورش» عوض کرد نقش مهمی داشتند.

در ربع آخر قرن نوزدهم مجموعا در حدود بیست و دو روزنامه فارسی توسط آزادیخواهان و روشنفکران ایران در کشورهای مختلف از لندن گرفته تا قاهره به چاپ می رسید. هندوستان مرکز مهم چاپ اینگونه جراید بود و روزنامه «حبل المتین» از جراید دیگر در داخل ایران نفوذ بیشتری داشت این روزنامه هر هفته در بیست صفحه در کلکته منتشر می شود و شماره آن حاوی چندین مقاله سیاسی و اجتماعی بود از اوضاع دلخراش ایران صحبت می کرد. نویسندگان ایرانی مخصوصاً مؤید الاسلام «حبل المتین» از شرایط موجود در هندوستان استفاده کرده مدتها بدون هیچ گونه دخالتی روزنامه های خود را منتشر می ساختند و از حکومت ایران انتقاد می کردند.

مطبوعات خارج از کشور در این دوره چندین خصوصیت عمومی داشتند: اول اینکه مندرجات آنها بیشتر جنبه اجتماعی و سیاسی و تفسیری داشت و کمتر به اخبار داخلی و خارجی و دولتی می پرداختند. دوم اینکه نویسندگان و ناشران همه آزادیخواه و مشروطه طلب و خواستار الغای حکومت استبدادی در ایران بودند در مرحله سوم، هم جراید این دوره و هم نویسندگان آنها بی نهایت تحت تأثیر سیستم اجتماعی و سیاسی اروپا قرار داشتند و نمونه اداری و مملکتی و حکومتی کشورهای اروپایی مخصوصا انگلستان و بلژیک و فرانسه و سوئیس را برای اوضاع آن زمان ایران پیشنهاد می کردند. مهمتر از همه مطبوعات این دوره با مطالب خود توانستند بین روحانیان ایران و روشنفکران ایرانی در اروپا و تحصیلکرده های خارجی در ایران پلی ایجاد کنند و گروه مذهبی و روحانی را تا حدودی به طرف خود جلب نمایند و میدان را برای مبارزات آینده آماده کنند. مطالب و مقالات مطبوعات این دوره منبع بسیار باارزشی برای مطالعه رسوخ

ص: 76

افکار و عقاید اروپایی در ایران و پیوستگی طبقات ایرانی و تحصیلکرده و جوان کشور است باید متذکر شد که نویسندگان و روزنامه نگاران این دوره با اینکه همه در بسط و انتشار آثار و افکار اروپایی در ایران هماهنگ بودند ولی در اینکه ایران چگونه و تحت چه شرایطی از افکار اروپایی استفاده کند اختلاف نظر داشتند. مثلاً روزنامه «عروه الوثقی» به مدیریت سید جمال الدین اسدآبادی طرفدار «اتحاد اسلام» بود و این امر را لازمه ترقی دول خاورمیانه می شمرد، در حالی که روزنامه های دیگر مانند «اختر» چاپ ترکیه به اروپایی شدن حکومت ایران و تأثیر حکومت مشروطه در ایران علاقه فراوان داشتند.

با کشته شدن ناصرالدین شاه در اول ماه مه 1896 حکومت پنجاه ساله این پادشاه خاتمه یافت و با تحولاتی که در این مدت در داخل و خارج ایران حاصل شد مطبوعات ایران فصل تازه ای آغاز کردند که با انقلاب مشروطه همراه بود.

ص: 77

خارج از کشور بالا رود و تعداد و تیراژ روزنامه های داخلی که معمولاً دولتی بودند تنزل پیدا کند. به طوری که در اواخر قرن نوزدهم و سال های قبل از مشروطه در مقابل هر روزنامه دولتی داخل ایران، شش روزنامه ملی در خارج ایران منتشر می شد و به داخل ایران ارسال می گردید.

مقدمات اولین روزنامه روزانه

محمد حسن خان اعتماد السلطنه، کسی که امور مطبوعاتی و تبلیغاتی ناصرالدین شاه را برای سال های متمادی عهده دار بود و مقام وزارت مطبوعات را داشت، یک سال قبل از کشته شدن ناصرالدین شاه درگذشت و با مرگ او امور مطبوعات دولتی بیشاز پیش رو به تنزل گذاشت. در سال 1897 موقعی که مظفرالدین شاه به سلطنت رسید و امور مملکت را به عهده گرفت، تشکیلات مطبوعاتی و تبلیغاتی دولت تا حد تأسف آوری نامنظم بود و این وضع به تزلزل امور دولتی و اداری در تهران کمک می کرد.

روزنامه های دولتی از لحاظ موقعیت استراتژیک و حتی توزیع در وضع نامساعدی قرار داشتند. مثلاً در حالی که روزنامه های چاپ هندوستان از طریق مرزهای شرقی و جنوبی به سرعت در استان های جنوبی و مرکزی ایران پخش می شد و هم چنین روزنامه های چاپ اروپا و عثمانی به مناسبت وضع جغرافیایی به سهولت در استان های شمالی و آذربایجان و تهران توزیع می گردید، روزنامه های دولتی که عموماً در تهران به چاپ می رسید به علت نبودن راه های مناسب و بی نظمی پست و غیره به دشواری در شهرستان ها توزیع می شد و به این دلیل نمی توانست با روزنامه های ملی چاپ خارج رقابت کند. از طرفی چون روزنامه روزانه هنوز در تهران وجود نداشت با تأخیری که در ارسال روزنامه های هفتگی به شهرستان ها بوجود می آمد، مندرجات و اخبار آنها بیش از پیش کهنه می شد و اغلب مورد استفاده خوانندگان قرار نمی گرفت.

تعدادی از روزنامه های ملی ایران که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در خارج از کشور چاپ و در ایران توزیع می شد

ص: 79

اسم

روزنامه

مدیر

و سردبیر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

چاپ

مدرس

فارسی

خان

بهادر و منشی پسران

ماهانه

1883

کلکته

مفرح

القلوب

میرزا

محمدجعفر و محمد صادق

هفتگی

1885

کراچی

سیدالاخبار

کوکب ناصری

سیدآقا

شیرازی و میرزامصطفی شیخ الاسلام

هفتگی

1889

حیدرآباد

التودد

شیخ

ابونظاره

ماهانه

1891

پاریس

مفتاح

الظفر

میرزاسیدحسن

کاشانی

هفتگی

1897

کلکته

آزاد

میرزاسیدحسن

کاشانی

هفتگی

1899

کلکته

ارشاد

میرزامحمدصادق

خان ادیب الممالک

روزانه

1905

باکو

خلافت

حاجی

شیخ حسن تبریزی

دوهفتگی

1906

لندن

دعوه

الاسلام

سیدمحمدعلی

اصفهانی (داعی الاسلام)

دوهفتگی

1906

بمبئی

ص: 80

در این شرایط بود که در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه، محمدباقرخان ادیب الملک که بعد به اعتمادالسلطنه ملقب شد و مدتی سردبیری روزنام دولتی «شرافت» را به عهده داشت به وزارت مطبوعات در تهران منصوب گردید و مسؤول سامان دادن مطبوعات دولتی شد.

ادیب الملک احتیاح به انتشار یک روزنامه روزانه را در ایران دریافت و در 31 اکتبر 1898 که مصادف با روز تولد مظفرالدین شاه بود اولین شماره روزنامه روزانه ایران را به نام «خلاصه الحوادث» تقدیم شاه کرد. این روزنامه که با حروف معمولی در یک صفحه به اندازه نصف روزنامه های بزرگ معمولی امروزی منتشر شد و در اولین شماره آن به خوانندگان قول داده شد که روزنامه حاوی خلاصه اخبار ایران و خارج از کشور خواهد بود. انتشار خلاصه الحوادث به مدت پنج سال ادامه داشت و در ماه اوت 1903 آخرین شماره روزنامه در تهران منتشر شد. در این مدت «خلاصه الحوادث» تنها روزنامه یومیه ایران بود و تجزیه و تحلیل شماره های متعدد آن به خواننده ثابت می کند که این روزنامه در حقیقت باید سندی از تهیدستی و فقر روزنامه نگاری دولتی آن زمان باشد. اخبار چاپ شده این روزنامه اغلب نامنظم بود و تمام مطالب در یک روی صفحه به چاپ می رسید. در هفته پنج شماره از این روزنامه منتشر می شد و آگهی های عمومی و بازرگانی آن تقریباً ناچیز بود.

روزنامه «خلاصه الحوادث» تحت نظر وزارت مطبوعات چاپ می شد و در مقایسه با روزنامه های قبلی دولتی، اخبار تلگرافی روزنامه، مخصوصاً اخبار خارج کشور تا حدی تازه تر و بهتر به نظر می رسید. زیرا این روزنامه اولین جریده ای بود که منظم و به طور غیرمستقیم از اخبار تلگرافی خبرگزاری های خارجی استفاده می کرد. معمولاً اخبار خارج از کشور توسط خبرگزاری رویترز از طریق اروپا به هند مخابره می شد و سفارت انگلستان در تهران اخبار را از طریق هندوستان کسب می کرد و نسخه ای از آن را به طور مرتب به نظر شاه می رساند. وزارت مطبوعات از این نسخه برای تنظیم اخبار خارجی استفاده می کرد. در سال 1903 وقتی که وزارت مطبوعات از ادیب الملک به میرزامحمدخان ندیم السلطان منتقل شد، وزیر جدید مطبوعات روزنامه «خلاصه الحوادث» و «ایران» دیگر روزنامه دولتی که هر هفته سه بار در تهران منتشر می شد را بست و به انتشار آنها خاتمه داد و روزنامه جدیدی به نام «ایران سلطانی» تأسیس کرد که هر دو هفته یکبار منتشر می شد.

ص: 81

سبک روزنامه نگاری دولتی این زمان با سبک روزنامه نگاری اواسط و حتی اوایل قرن نوزدهم در ایران چندان فرقی نکرده بود. جملات بلند و دنباله دار که در وصف خدمات شاه و درباریان و دولتیان نوشته می شد و همیشه همراه تعارفات اغراق آمیز بود نمونه خبرنویسی و مقاله نگاری این دسته از مطبوعات ایران به شمار می رفت.

مطبوعات و مسائل ملی

پادشاهی مظفرالدین شاه نه تنها وضع حکومت را تغییر نداد بلکه در تنزل آن و افزایش بی نظمی نقش مهمی ایفا کرد به طوری که وضع کشور هم از جنبه سیاسی و هم از جنبه اقتصادی روز به روز بیشتر صورت نامطلوبی پیدا می کرد. مظفرالدین شاه مثل پدرش ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و اغلب وقت خود را در سال های اول سلطنت به مذاکره و معامله با دول اروپایی و روسیه گذراند و هر دفعه از آنها تقاضای وام می کرد. سفر اول او به اروپا باعث شد که ایران 22 میلیون روبل از روسیه قرض بگیرد. قسمتی از این وام صرف پرداخت قرض های قبلی خزانه داری کشور شد و پس از آنکه مخارج سفر شاه به اروپا از این پول تأمین گردید فقط شش میلیون روبل برای خزانه باقی ماند. روس ها مدتی بعد مبلغ ده میلیون روبل به ایران قرض دادند و مظفرالدین شاه بار سفر دوم خود را به اروپا بست. خرج سفر شاه در اروپا بسیار سنگین بود. مطابق یک سند، هزینه هتل شاه و خریدهای خصوصی او در اروپا روزانه به شش هزار فرانک یا 240 لیره بالغ می گردید. (1)

مظفرالدین شاه از سه متخصص بلژیکی گمک دعوت کرد به ایران بیایند و امور گمرگات را در تهران و شهرستان ها به عهده بگیرند. مأموران بلژیکی برای مدتی در گمرکخانه های آذربایجان و کرمانشاه مشغول کار شدند. وضع نامطلوب داخلی، وام روس ها، خزانه خالی کشور، واگذار امور گمرک به بلژیکی ها موجبات نارضایتی بیشتر را در کشور فراهم آورد. مقالات روزنامه های خارج از کشور این دوره اغلب به این مسائل اختصاص داده شده استو سردبیران روزنامه ها صدراعظم آن زمان، علی اصغر خان اتابک امین السلظان را به باد انتقاد گرفته اند.

اتابک در سال 1900 طی دستوری ورود تمام روزنامه های فارسی چاپ خارج را به ایران ممنوع اعلام کرد. دستور او مخصوصاً برای جلوگیری از چندین روزنامه انقلابی آن زمان از جمله «حبل المتین» چاپ کلکته «ثریا»، چاپ مصر و «آزاد» چاپ کلکته بود. این سه روزنامه مقالات بسیار تندی علیه اتابک و حکومت وی

ص: 82

می نوشتند و به طور مرتب مسائل مهم کشور را مورد بحث قرار می دادند و مردم را علیه حکومت تحریک و به انقلاب تشویق می کردند.

از سال 1901 به بعد اعتراضات دامنه داری علیه دولت در تهران و شهرستان ها آغاز گردید. نویسندگان ملی که در تهران و شهرهای دیگر بودند جزوه های متعددی در انتقاد دولت منتشر کرده مردم را به اعتراض و شورش فرا می خواندند. چاپ جزوات ماهانه و سالانه انقلابی از انتشارات مهم این دوره به شمار می رود. در اکتبر 1891 برای اولین بار روزنامه های دولتی به وجود انقلابیون و «خرابکاران» در ایران اعتراف کردند و شرح اقدامات ضد دولتی به صورت خبر کوچکی در یکی از جراید دولتی چاپ شد و خبر توقیف گروهی نویسنده و تبعید عده ای از آزادیخواهان به گوش مردم رسید.

در همین موقع یکی از روحانیون در تبریز فتوایی صادر کرد و از حاکم آذربایجان خواستار شد که متخصص بلژیکی را از امور گمرکی آذربایجان برکنار سازد. وضع داخلی ایران رو به تشنج گذاشته بود. به طوری که روزنامه تایمز لندن در شماره 31 اوت 1903 با اشاره به وضع ایران خاطر نشان کرد وضع داخلی ایران تیره و تار است و دولت پول و قوای نظامی لازم ندارد تا از تشنجات احتمالی و انقلابی جلوگیری کند. در پاییز این سال نارضایتی عمومی در ایران چنان توسعه پیدا کرده بود که صدراعظم استعفا کرد و مظفرالدین شاه عبدالمجید میرزا عین الدوله را به صدارت برگزید. عین الدوله نوه فتحعلی شاه بود و صدارت او از تاریک ترین ادوار تاریخ مشروطه ایران به شمار می آید. عین الدوله به مطبوعات و نویسندگان دشمنی فوق العاده نشان داد و حتی بی علاقگی او به مطبوعات دولتی نیز آشکار بود.

در اوایل صدارت او بود که هر دو روزنامه «خلاصه الحوادث» و «ایران» تعطیل شد. عین الدوله برای مدتی تمام روزنامه های رسمی و نیمه رسمی را توقیف کرد. دشمنی و بدگمانی او به نویسندگان آزادیخواه فصل مخصوصی در تاریخ انقلاب مشروطه ایران دارد. از جمله اقدامات ضد آزادی وی، تبعید و زندانی کردن گروهی از روزنامه نگاران ملی از جمله میرزا علی آقا شیرازی «لبیب الملک» مدیر «مظفری» چاپ بوشهر، مجدالاسلام کرمانی مدیر و نویسنده «ندای وطن» و «کشکول» چاپ تهران بود. اقدامات او به قدری سخت بود که برای مدتی تقریبا روزنامه خواندن در تهران جرم به شمار می رفت. اقدامات عین الدوله عکس العمل های شدیدی را به دنبال داشت. از یک طرف زندانی شدن آزادیخواهان ریشه اعتراض افکار عمومی را تقویت کرد و از طرف دیگر توقیف مطبوعات ملی سبب شد روزنامه های زیرزمینی و مخفی که

ص: 83

به نام «شبنامه» معروف شده بودند در تهران و شهرستان ها انتشار یابند. این شب نامه ها در سال های بعد یکی از مهم ترین سلاح های تبلیغاتی انقلابیون و آزادیخواهان گردید و فعالیت های مخفیانه همراه با تشکیل انجمن های سری بالاخره حکومت عین الدوله را متزلزل ساخت و شبکه فعالیت انقلابیون را گسترش داد.

مندرجات مطبوعات ملی و انقلابی اوایل قرن بیستم ایران نه تنها متوجه فعالیت های داخلی و انتقاد از امور داخلی حکومت بود بلکه قسمت مهمی از نوشته های این دوره به امور حاکمیت و استقلال ملی ایران اختصاص داشت و روزنامه نگاران این دوره علیه نفوذ خارجیان و انگلیس و روس در ایران مبارزه می کردند. مندرجات روزنامه های ملی علیه دخالت انگلیسی ها در امور سیاسی و دخالت روسیه در امور داخلی اقتصادی باعث شد دولت روسیه برای مقابله با این اعتراضات و مبارزات ملی، روزنامه ای به نام «مجموعه ماورا» خزر به زبان فارسی در عشق آباد چاپ و در ایالات شمالی ایران منتشر کند. این روزنامه مخصوصاً در زمان جنگ روسیه و ژاپن در سال های 1904 و 1905 بسیار فعال بود و توسط کنسولگری روسیه در ایران توزیع می شد.

مطبوعات و توسعه افکار انقلابی

در حالی که جنبش های ناسیونالیستی در اروپا در اوایل قرن نوزدهم پدید آمد و روابط بین المللی و مخصوصاً روابط کشورهای اروپایی را تغییر داد، نهضت های ملی آسیا تا اوایل قرن بیستم چندان مهم و فعال نبودند. جنگ روسیه و ژاپن در سال های 1904 و 1905 حس ملیت را بین کشورهای آسیایی قوت بخشید. پیروزی ژاپنی ها به عنوان یک قدرت آسیایی علیه روسیه که مملکتی ارپایی تلقی می شد، نهضت آزادیخواهی و روحیه ملی را در کشورهای آسیا از جمله ایران تقویت کرد و پیروزی ژاپنی ها به عنوان موفقیت نیروهای آسیایی علیه نفوذ استعماری اروپا تفسیر شد. در همین سال ها نهضت انقلابی داخل روسیه اینگونه افکار و جریان ها را پشتیبانی کرد. عکس العمل پیروزی ژاپن و انقلاب داخلی روسیه نقش بسیار مهمی در توسعه افکار انقلابی در ایران داشت. روزنامه های ملی اخبار مربوط به این وقایع را با تفصیل و علاقه فراوان چاپ کردند و عده ای از انقلابیون و آزادیخواهان روسیه که از حکومت مطلقه تزاری فرار کرده از طریق قفقاز به شمال ایران آمده بودند روزنامه ها و جزوه های متعددی چاپ کردند و به جنبش ملی و مشروطه خواهی در ایران نیرو بخشیدند.

ص: 84

گسترش آموزش جدید و عرضه کتاب در ایران و افزایش باسوادان و کسانی که در نتیجه توسعه فن چاپ و اصلاحات فرهنگی به امور ملی و بین المللی علاقه پیدا کرده بودند هسته جدیدی در تحولات اجتماعی و انقلابی ایران پدید آورده بود. تأسیس کتابخانه عمومی در ایران نقش مهمی در توسعه آگاهی داشت. تا سال 1898 کتابخانه عمومی به معنای امروزی که همه بتوانند از آن استفاده کنند در ایران وجود نداشت. در این سال میرزا محمد علی خان تربیت که یکی از آزادیخواهان تبریز بود کتابخانه تربیت را در شهر تبریز تأسیس کرد. چهار سال بعد این کتابخانه مرکز انتشار مجله علمی و هنری «گنجینه فنون» شد که میرزا محمد علی خان تربیت خودش سردبیری و مدیریت آن را عهده دار بود و در محافل ادبی و علمی ایران بسیار خواننده داشت.

در سال 1904 کتابخانه ملی توسط انجمن معارف و با کمک عده ای از آزادیخواهان از جمله میرزا آقا اصفهانی ، ملک المتکلمین، سید نصرالله تقوی و میرزا محمدعلی خان و نصرت السلطنه در تهران تأسیس شد. این کتابخانه به زودی مرکز تجمع اصلاح طلبان تهران گردید.

یکی از ارکان انقلابی در ایران که شبکه نهضت مشروطه طلبی را بیش از پیش ریشه دار کرد و در ارتباطات اجتماعی عصر انقلاب مشروطه نقش مهمی داشت انجمن های سری بود. این انجمن ها در تاریخ مشروطه ایران فصل جداگانه و مخصوصی دارد. (2) ولی از جنبه آمیزش انجمن ها با مطبوعات ملی و عوامل ارتباطات اجتماعی در ایران همین قدر باید یادآوری کرد که انجمن ها در حقیقت مرکز تهیه مقالات انقلابی روزنامه ها و همچنین مرکز مباحثه و تفسیر و تعبیر نوشته های مطبوعات ملی به شمار می رفت. انجمن های سری در اواخر قرن نوزدهم در تهران و شهرستان ها بوجود آمدند و در اوایل قرن بیستم در اکثر شهرهای بزرگ ایران گسترش یافتند و مرکز تجمع و فعالیت ملیون و آزادیخواهان گردید. دو دسته مهم در تشکیل این انجمن ها نقش بسیار مهمی ایفا کردند، روزنامه نگاران و روحانیان. و این قابل توجه است که مثلاً از 54 نفر عضو اولین انجمن سری که در تهران تشکیل شد بیست نفر روزنامه نگار و بقیه روحانی و باززگان بودند. (3) حضور روزنامه نگاران از این جهت در انجمن های سری اهمیت داشت که علاوه بر آگاهی و دانشی که از اوضاع داخل و خارج کشور داشتند، روزنامه ها و جزوه های آنها وسیله ترویج و توسعه انجمن های سری بین مردم بود. نقش روحانیان در انجمن های سری البته به علت احترام و نفوذ قابل ملاحظه ای بکه بین بازاریان و مردم داشتند مهم بود. از طرفی روحانیان تا حدی از طریق مکاتب و مدارس مذهبی در آموزش و پرورش زمان خود اثربخش بودند. یکی از دستورات مهم انجمن های سری این بود که

ص: 85

هر روز یا هر هفته اعضای انجمن در مرکز خود شده روزنامه های ممنوعه داخل و خارج کشور را برای یکدیگر بخوانند و اوضاع و احوال مملکتی و فعالیت های خود را مورد بحث و ارزیابی قرار دهند. پیوند روزنامه ها و انجمن های سری و ارتباطی که از این طریق حاصل شده بود اسلحه تبلیغی بسیار مهمی در دست انقلابیون و آزادیخواهان بود. علاوه بر تهران، روزنامه نگاران دوره انقلاب مشروطه در انجمن های سری شهرستان ها نیز نقش مهمی را بر عهده داشتند. در کرمان اولین انجمن سری به رهبری چند تن از روحانیان آن ناحیه و میرزاآقا خان کرمانی که از نویسندگان روزنامه «اختر» چاپ قسطنطنیه بود تشکیل شد.

در اصفهان رهبری انجمن سری را ملک المتکلمین و سید جمال الدین اصفهانی به عهده داشتند. در تبریز که به علت نزدیکی به روسیه افکار انقلابی بیش از سایر شهرستان ها و حتی تهران رونق و رواج پیدا کرده بود روزنامه نگاران در انجمن های سری این شهر، می توان گفت فعال ترین انجمن های سری ایران بود نقش عمده ای داشتند. از این روزنامه نگاران می توان به سید حسین خان عدالت مدیر روزنامه «عدالت» و «الحدید» و میرزا محمد علی خان تربیت مدیر مجله «گنجینه فنون» که عضو انجمن بودند، نام برد.

همکاری و هماهنگی رهبران انقلابی و اصلاح طلبان و آزادیخواهان و روزنامه نگاران و کسانی که به طور کلی از وضع از وضع ایران ناراضی بودند و برای مبارزه علیه استبداد آمادگی داشتند، محیط بسیار مساعدی برای شکفتن مطبوعات و روزنامه نگاری پدید آورده بود. در محافل روشنفکران و رهبران انقلابی تفکیک روزنامه نگاری و رهبری انقلاب به سختی امکان داشت. خصایص انقلابی و نویسندگی و آزادیخواهی در همه دیده می شد. در این شرایط بود که وقتی کمیته انقلابی تهران در 13 ربیع الاول 1323 (مه 1904) نقشه مبارزه و انقلاب را طرح کرد در سندی که نوشته شد و به اجرا در آمد مبارزه در راه آگاه کردن مردم تهران و شهرستان ها و پخش روزنامه و رساله های مخفی اصول اصلی این نوشته تاریخی را تشکیل می داد. طبق اصل دوازده این سند کسانی که به زبان های خارجی آشنایی داشتند عهده دار ترجمه رساله ها و مقالات انقلابی و آگاه کننده شدند. اصول دهم و یازدهم این سند بنیاد مطبوعات و شبنامه های مخفی را در تهران و شهرستان ها گذاشت و از نویسندگان و انقلابیون خواست با روزنامه های ملی خارج از کشور تماس پیدا کنند و هم چنین از وضع نامطلوب ایران مقالاتی در روزنامه های خارجی چاپ نمایند و افکار خارجیان و مخصوصا اروپاییان را متوجه وضع ایران کنند.

ص: 86

نسخه های روزنامه های مخفی که به نام شب نامه در ایران معروف شد هنوز در کتابخانه های ملی و مجلس شورای ملی و چندین کتابخانه خصوصی ایران حفظ می شود و آثار دوره بسیار فعالی از روزنامه ها که به طور قطع بسیار کوچک و به طور نامرتب در شهرهای مختلف توسط انقلابیون چاپ می شد معمولاً تاریخ انتشار و آدرس و محل چاپ با خود نداشت و فقط جهت بسیج عمومی و باانگیزه ملی انتشار می یافت. مندرجات این گونه شبنامه ها را معمولاً چندین مقاله که علیه حکومت نوشته می شد تشکیل می داد و اخبار فعالیت آزادیخواهان و انقلابیون در آن درج می گردید. بعضی از این شبنامه ها حتی روزانه منتشر می شدند ولی اغلب آنها تاریخ و دوره مخصوصی نداشتند و هر طور که نویسندگان صلاح می دیدند و با توجه به پیشرفت های روزانه انتشار می یافت. مشکل بزرگ در نشر و چاپ این شبنامه ها نایابی کاغذ و مرکب و ماشین چاپ بود. مع الوصف شبنامه ها به سرعت بین مردم دست به دست می گشت و در صحبت های مردم اغلب به مندرجات آنها اشاره می گردید و در محافل معمولی و صحبت های روزانه و گزارش اخبار به آنها استناد می گردید. شبنامه هایی که به طور مرتب چاپ می شدند و عنوان مشخصی داشتند عبارت بودند از «لسان الغیب» که در سال های 1901 و 1902 توسط یکی از انجمن های سری در تهران منتشر می شد و همچنین «غیرت» که توسط انجمن سری دیگری در همین سال ها انتشار یافت و از جمله نویسندگان آن میرزا محمدعلی خان و شیخ عبدالعلی مؤید و حاجی میرزا حسن رشدیه و شیخ یحیی کاشانی بودند. و شبنامه «غیبی» که توسط ملک المتکلمین در اصفهان چاپ شد و شبنامه «حمام جنیان» که در سال های آخر سلطنت مظفرالدین شاه در تهران منتشر گردید قابل ذکر است که تمام این شبنامه ها در بین مردم اعتبار و وجهه خاص داشتند.

در مرحله اول انقلاب مشروطه که به اعظای فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی خاتمه یافت دو نیروی مخالف علیه یکدیگر مبارزه می کردند و دشمنی این دو نیرو در تسعیر احساسات انقلابی در ایران تأثیر فراوانی داشت. این دو نیرو مطبوعات و آزادیخواهان در یک جبنه و عین الدوله صدر اعظم وقت در جبهه دیگر بودند. شک نیست که در نتیجه تندروی و خشونت عین الدوله علیه اصلاحات اجتماعی، مطبوعات که ارکان جنبش آزادی را تشکیل می داد از فرصت استفاده کرده جهت تظاهر ابتدایی و خام ضد دولتی را به نفع ملت و مملکت تغییر می داد. بی آنکه به تفصیل وقایع تاریخ مشروطه بپردازیم، باید یادآوری کرد تقاضای تظاهرکنندگان که از بهار 1905 در تهران شورع شد اغلب جنبه عمومی نداشت و مشروطه خواهی و استقرار حکومت پارلمانی، دستور تظاهرات اولیه انقلاب ایران را تشکیل نمی داد. اغلب

ص: 87

این تظاهرات به علل و جهات کوچک و محدودی شروع می شد و هر گاه مطالبات تظاهرکنندگان تا حدی برآورده می شد و به میانجی گری روحانیان این اختلافات برطرف می گشت، از مشروطه و مجلس دیگر صحبتی نبود و از احساسات ضددولتی و طرفداری مشروطه کاسته می شد.

مثلاً یکی از تظاهرات اولیه که در آوریل 1905 صورت گرفت تحصن عده ای در شاه عبدالعظیم بود که خواستار برکناری رئیس بلژکی گمرکی بودند. چند ماه بعد به علت اقدامات اولت علیه عده ای از تجار و بازاریان که متهم به افزایش قیمت شکر شده بودند، عده بیشتری به متحصنان شاه عبدالعظیم پیوستند و گروه بزرگی از علما و طلاب هم به آنها اضافه شدند. خواست های این عده شامل هشت موضوع بود که برکناری عین الدوله، برکناری کارشناسان بلژیکی گمرک، و تشکیل مجلس و یا عدالتخانه قسمت اصلی آنها را تشکیل می داد و تا این موقع به هیچ وجه بین تظاهرکنندگان صحبت مشروطه و قانون اساسی نبود و وقتی که مظفرالدین شاه قول داد عدالتخانه ای افتتاح نماید و خواست های متحصنان را تا حدی برآورده کند، تجار و متحصنان از تظاهرات دست کشیده پراکنده شدند. در اینجا بود که مطبوعات و مشروطه خواهان آگاه نقش انقلابی خود را بازی کردند و از هر فرصتی استفاده کرده علاقه به مشروطه و قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای ملی را به تدریج بین مردم رواج دادند و این مطالبه را جزو قطعنامه تظاهرات کردند. به این جهت است که در تاریخ انقلاب مشروطه متحصنان شاه عبدالعظیم در ماه های اول به متحصنان و بعدها به عدالتخواهان و ملیون و سرانجام در اثر فعالیت مطبوعات و آزادیخواهان به مشروطه طلبان مشهور شدند.

در آغاز بهار سال 1906 که آشکار شد وعده های اصلاحات مظفرالدین شاه به مردم جامه عمل نپوشیده است و نارضایتی طبقات مختلف و در نتیجه تشویق و تحریک مطبوعات و نویسندگان و گویندگان آزادیخواه و مشروطه طلب کاملاً از پرده بیرون افتاد، تصمیمات آزادی شکن عین الدوله به بسیج عمومی و ضددولتی کمک کرد و در شهرستان های مختلف تظاهرات آزادیخواهان توسعه یافت و این بار خواست اصلی و عمومی مبارزان، اخذ قانون اساسی و مشروطیت بود. یکی از روزنامه نگارانی که به طور مرتب مقالات دامنه داری می نوشت و از عملا خواستار می شد با مردم همکاری نمایند و از مظفرالدین شاه استقرار مجلس شورای ملی را تقاضا کنند، محمدرضا مساوات مدیر روزنامه «مساوات» بود. او به همراهی اشخاصی مثل ملک المتکلمین طباطبایی و سایر رهبران آزادیخواه فکر و طرح اخذ مشروطه و قانون اساسی را برای افکار عمومی تشریح می کرد. در تابستان این سال هنگامی که عین الدوله آزادیخواهان را دستگیر و آتش

ص: 88

تظاهرات عمومی را شعله ور کرد، افکار عمومی به کمک مطبوعات، هم از جنبه ملی و هم از جنبه روانی و فکری آماده مبارزه با استبداد شده بود. مطبوعات برای مدت دو سال مرتب به بسیج افکار عمومی کمک می کرد و در نتیجه فلسفه مبارزات ملی و انقلاب مشروطه به طور قابل توجهی بین مردم گسترش یافت. در مدت چند ماهی که تظاهرات خون آلود و خشمگین مردم در تهران شهرستان ها طول کشید و در تمام مدتی که انقلابیون در شاه عبدالعظیم و مسجد شاه و سفارت انگلیس متحصن بودند، روزنامه ها و شبنامه های مخفی رکن اصلی و وسیله مهم ارتباط اجتماعی انقلابیون و آزادیخواهان بودند. در نتیجه اتحاد و هم آهنگی مطبوعات، روحانیون و روشنفکران آزادیخواه مبارزات مردم بالاخره به نتیجه رسید و به تاریخ 6 اوت 1906 میلادی مظفرالدین شاه تن به خواست های انقلابیون داد و فرمان مشروطه و دستور تشکیل اولین مجلس شورای ملی ایران و تنظیم قانون اساسی را صادر کرد.

تصویر

شماره 5- جمعی از متحصنین در سفارت انگلستان در دوره مشروطه- منبع: آرشیو عکس

مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

ص: 89

نمو مطبوعات در دوره اول انقلاب

دوره اول انقلاب مشروطه ایران که به تشکیل اولین مجلش شورای ملی و تأمین آزادی برای مطبوعات منتهی شد در تاریخ روزنامه نگاری و ارتباطات اجتماعی ایران فصل مخصوص دارد. نه تنها مطبوعات این دوره (1906 تا 1900) با مقایسه با مطبوعات اواخر قرن نوزدهم تفاوت کلی داشت بلکه روزنامه ها و روزنامه نگاران این چند سال ایران ریشه مطبوعات دلیر و انقلابی سال های بعد و دوره دوم انقلاب مشروطه (1911 تا 1906) را تشکیل دادند. برای اینکه به توسعه و نمو مطبوعات شش ساله اول قرن بیستم ایران پی ببریم تجزیه و تحلیل تطبیقی موضوع لازم به نظر می رسد.

بین سال های 1900 تا 1906 در حدود چهل روزنامه ملی و غیردولتی عموماً انقلابی و آزادی طلب در تهران و شهرستان ها تأسیس و منتشر شد. مشهد و همدان و بوشهر برای اولین بار در تاریخ ایران صاحب روزنامه شدند. از سال 1837 که اولین روزنامه در ایران منتشر شد تا 1906 که فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه صادر شد روی هم رفته 83 روزنامه دولتی و ملی مختلف در پایتخت و شهرستان ها منتشر شده بود که تقریباً نصف این تعداد محصول فعالیت های انقلابی شش سال اول قرن بیستم در ایران است. همانطور که در جدول اول خواهد آمد، تبریز بزرگ ترین مرکز انتشار روزنامه های ملی این دوره بود و تهران در ردیف دوم قرار داشت. جدول دوم (مربوط به انتشار تعداد روزنامه ها در این شش سال) نشان می دهد که رشد و نمو مطبوعات با فعالیت های انقلابی و آزادیخواهی همراه و موازی بوده و در حقیقت تعداد روزنامه های جدید به طور مرتب در این شش سال رو به افزایش است.

با فعالیت انقلابیون و آزادیخواهان، کانون مطبوعات ملی که سالها در خارج از کشور و در ممالک همسایه از جمله هندستان و عثمانی بود به ایران منتقل شد و به طوری که در جدول سوم دیده می شود در شش سال اول قرن بیستم فقط 9 روزنامه جدید مختلف ملی در خارج از کشور منتشر شد.

از پیدایش اولین روزنامه در ایران تا اعلام مشروطه روی هم رفته در حدود 114 روزنامه ملی و دولتی در ایران و خارج از کشور منتشر شده بود. به جز یک روزنامه یومیه «خلاصه الحوادث» که مدتی در تهران منتشر می شد، تمام مطبوعات ایران در این 69 سال هفتگی و ماهانه و چند نشریه سه روز در هفته بوده اند. اندازه روزنامه های دوره انقلاب مانند روزنامه های قبل از مشروطه کوچک بود و مخصوصاً در دو سال قبل از مشروطه به علت کمبود کاغذ صفحات مطبوعات در هر شماره تغییر می کرد. مندرجات مطبوعات این

ص: 90

دوره تمام سیاسی و انتقادی بود و کمتر مسائل تفریحی و فرهنگی و ادبی مطلق غیرسیاسی در آنها دیده می شد. از آگهی تبلیغاتی خبری نبود و البته به علت علاقه و اشتیاق اهالی شهرستان ها و تهران به وضع سیاسی، تیراژ روزنامه های ملی این دوره نسبت به سال های قبل افزایش قابل توجهی پیدا کرده بود. اطلاع دقیقی از تیراژ روزنامه های این دوره در دست نیست، ولی به آسانی می توان حدس زد بعضی از روزنامه های ملی این دوره در حدود دو یا سه هزار نسخه به چاپ می رسیده است.

اثرات اجتماعی مطبوعات در این دوره از جنبه جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی بسیار مهم است و فصلی مخصوص به خود دارد که به یقین دانشجویان و پژوهندگان ارتباطات اجتماعی مورد توجه قرار خواهند داد. فعالان ارتباطات اجتماعی این دوره که روزنامه نگاران و ناشران و گویندگان بودند حلقه های تشکیلاتی انقلاب مشروطه ایران را تشکیل دادند. روزنامه نگاران حرفه ای این دوره برای اولین بار به اهمیت و آگاهی افکار عمومی پی بردند و در حقیقت افکار عمومی این دوره پرورش یافته فعالیت های عناصر مختلف و از جمله مطبوعات بود. در این شش ساله حیثیت و اعتبار روزنامه نگاران هم از جنبه سیاسی و هم از جنبه اجتماعی در ایران بالا رفت و سیمای روزنامه نگار و خبرنویس از کارمندی و نوکری دولت به چهره مستقل اصلاح طلب و کوشنده علمی و سیاسی تبدیل شد. پنهان نماند که توسعه فرهنگ و افزایش مدارس در گسترش و استوار ساختن روزنامه نگاری این دوره و مطبوعات انقلابی عامل بزرگی به شمار می رفت.

برای اولین بار در تاریخ ایران، مطبوعات بین مردم به عنوان رکنی اجتماعی و مهم شناخته شد و با ترویج افکار آزادیخواهانه و اطلاعات جدید به صورت کلاس های جدید انتقال دانش و آگاهی بین عامه در آمد و اقدامات حکمرانان قاجار و عوامل ضد مشروطه در سرکوب و خفه کردن مطبوعات بی نتیجه ماند و می توان گفت از سه عامل مهم انقلاب مشروطه، روحانیون، خطیبان سیاسی و روزنامه نگاران، بهترین برداشت و سود اجتماعی عاید فعالان مطبوعاتی شد.

ص: 91

تعدادی از روزنامه های ملی و انقلابی دوره اول مشروطیت

(1906- 1900 میلادی)

اسم

روزنامه

سردبیر

و مدیر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

چاپ

طلوع

عبدالحمیدخان

متین السلطنه

غیرمنظم

1900

بوشهر

کمال

میرزا

حسین طبیب زاده

هر دو

هفته

1901

تبریز

ادب

میرزا

محمدصادق خان ادیب الممالک

هفتگی

1900

مشهد

ادب

میرزا

محمدصادق خان ادیب الممالک و مجدالاسلام کرمانی

هفتگی

1904

تهران

نوروز

ناظم

الاسلام کرمانی

هفتگی

1902

تهران

اسلامیه

میرزا

ابوالقاسم ضیاء العلمای تبریزی

هفتگی

1906

تبریز

جریده

ملی

میرزا

علی اکبرخان (ارگان انجمن ملی تبریز)

هفته ای

دو شماره

1906

تبریز

ص: 92

جریده

ملی

میرزا

علی اکبرخان (ارگان انجمن ملی تبریز)

هفته ای

دو شماره

1906

تبریز

الجناب

میرسید

علی جناب

هفتگی

1906

اصفهان

مکتب

حاجی

میرزا حسن رشدیه

نامنظم

1906

تهران

امید

محصلان

مدرسه لقمانیه

هفتگی

1906

تبریز

جدول (1)

تعداد روزنامه های ایران در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم

محل

انتشار

روزنامه های

منتشره بین

1900-1837

میلادی

روزنامه های

منتشره بین

1906-1900

میلادی

تهران

29

16

تبریز

9

17

رضائیه

3

-

شیراز

1

-

ص: 93

اصفهان

1

-

مشهد

-

2

همدان

-

1

بوشهر

-

2

جمع

43

40

جدول (2)

تعداد روزنامه هایی که بین سال های 1900 تا 1906

در ایران تأسیس و منتشر شد

محل

انتشار

روزنامه های

منتشره بین

1900 – 1837

میلادی

روزنامه های

منتشره بین

1906 – 1900

میلادی

کلکته

7

-

بمبئی

4

1

قاهره

3

2

قسطنطنیه

2

-

دهلی

1

-

پاریس

1

1

حیدرآباد

1

-

ص: 94

لندن

1

2

علیگر

(هندوستان)

1

-

کراچی

1

-

باکو

-

1

اسکندریه

-

1

عشق

آباد

-

1

جمع

22

9

ص: 95

1906 سید محمد صادق طباطبایی، روزنامه آقا میرزا محسن را به نام «مجلس»، روزانه در هشت صفحه در تهران چاپ کرد.

روزنامه «مجلس» از چند جهت در تحولات مطبوعاتی این دوره مؤثر بود. اول اینکه انتشار آن سبب شد چند تن از نویسندگان و آزادیخواهان قبل از مشروطه دور هم جمع شوند و روزنامه را مرکز و محل وحدت عمل و همفکری قرار دهند. مثلاً در مدت پنج سالی که این روزنامه منتشر می شد مدیریت آن را سید محمد صادق طباطبایی فرزند رهبر روحانی انقلاب مشروطه سید محمد طباطبایی و سردبیری و نویسندگی مقالات آن را نخست ادیب الممالک فراهانی ناشر روزنامه «ادب» و بعد، شیخ یحیی کاشانی نویسنده چیره دست «حبل المتین» به عهده داشتند.

دوم اینکه، با تأسیس اولین دوره مجلس شورای ملی، افکار عمومی در تهران و شهرستان ها متوجه مذاکرات و مباحثات مجلس شد و روزنامه «مجلس»، وسیله ارتباط بین نمایندگان و موکلان آنها بود. تنها افکار عمومی نبود که به مذاکرات مجلس علاقه داشت، نمایندگان نیز پس از آن که به اهمیت انتشار افکار خود توسط روزنامه «مجلس» آگاهی پیدا کردند، روزنامه را وسیله خوبی برای بسیج مردم تشخیص دادند و از تریبون مجلس شورای ملی به نفع خود و موکلان خود جهت تبلیغ استفاده می کردند. مطابق مقرراتی که در ماه های اول مشروطه وضع شد، مذاکرات و مباحثات مجلس شورای ملی علنی اعلام گردید و نمایندگان مطبوعات و تماشاگران می توانستند با آزادی تمام آنچه در داخل مجلس می گذرد به خارج و به مردم گزارش دهند. تیراژ روزنامه «مجلس» به علت علاقه مردم به مجلس شورای ملی و به علت آزادی عمل نویسندگان آن تا ده هزار نسخه پیش رفت.

آیین نامه داخلی مجلس در مقررات مربوط به حضور خبرنگاران و تماشاگران در جلسات علنی مجلس شورای ملی، ضمنا تأکید کرد در صورت تشکیل جلسات خصوصی و سری از حضور مطبوعات و تماشاگر جلوگیری خواهد شد. مطابق ماده 35 این آیین نامه در صورتی که جلسه خصوصی به درخواست رئیس مجلس شورای ملی تشکیل شود، رئیس حق دارد از تصمیمات و مذاکرات مجلس تا آنجا که صلاح بداند عامه را با خبر کند. ولی اگر جلسه خصوصی مجلس شورای ملی به درخواست یکی از وزرا تشکیل شود انتشار اخبار و مذاکرات جلسه به اجازه وزیر مربوط بستگی دارد.

محمدعلی شاه و مطبوعات

ص: 97

مظفرالدین شاه چند روز پس از امضای قانون اساسی که از طرف مجلس شورای ملی تدوین و تصویب شده بود درگذشت و پسر او علی شاه در تاریخ 19 ژانویه 1907 به سلطنت رسید. محمد علی شاه از آغاز سلطنت خود، علاقه ای به مجلس شورای ملی و مطبوعات نشان نداد و در مدت حکومت خود سه بار سعی کرد قانون اساسی و مشروطیت ایران را از میان ببرد. اولین نشانه دشمنی او با مجلس و مطبوعات موقعی آشکار شد که در تاجگذاری خود اعضای هیچکدام از این دو رکن اساسی حکومت مشروطه را دعوت نکرد. هنگامی که نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی مشغول طرح متمم قانون اساسی و تکمیل آن بودند، روزنامه نگاران و آزادیخواهان سعی می کردند آزادی مطبوعات و حق بیان و اجتماع به صراحت کامل در قانون اساسی ایران گنجانده شود. بنابراین در اکتبر 1907 که قانون اساسی و متمم آن به تصویب مجلس رسید، مواد بیستم و بیست و یکم متمم، آزادی مطبوعات و اجتماعات را تأمین و تضمین کرد. فصول دیگر این سند تاریخی که بسیار به قانون اساسی انگلیس و بلژیک شباهت دارد حقوق مدنی را برای ایرانی ها تأمین کرد. جالب توجه این بود که مخصوصاً در قوانین مصوبه ذکر شد دولت نمی تواند نوشته ها و گفتارهای عمومی را از طریق مطبوعات و پست و تلگراف سانسور کند. از جمله فصول قابل ملاحظه قانون اساسی و متمم آن که با ارتباطات اجتماعی آن دوره مربوط بود تشویق آموزش و پرورش برای ایرانیان و حضور هیأت منصفه برای محاکمه مطبوعات بود.

در نتیجه این حمایت های قانونی مطبوعات در سال های اول مشروطه به سرعت توسعه یافت. به طوری که در سال 1907، یک سال پس از اعلام مشروطه، در حدود 90 روزنامه در تهران و شهرستان ها منتشر می شد که در بین آنها چندین روزنامه وجود داشت که به طور روزانه منتشر می شد. از روزنامه های روزانه این دوره (علاوه بر «انجمن» چاپ تبریز و «مجلس» چاپ تهران) «ندای وطن» بود که توسط مجدالاسلام کرمانی در تهران منتشر می شد. این شخص یکی از روزنامه نگاران فعال این دوره به شمار می رفت و سال های بعد روزنامه های «کشکول» و «محاکمات» را منتشر کرد. روزنامه روزانه دیگر «صبح صادق» بود که به مدیریت مرتضی قلی خان مؤیدالممالک در تهران منتشر می شد و اغلب مطالب آن به امور اقتصادی و اخبار خارجی و اطلاعات مفید و مورد نیاز اختصاص داشت. تیراژ این روزنامه در تهران قابل ملاحظه بود. همچنین مرتضی قلی خان روزنامه دیگری به نام «پلیس ایران» داشت که سید جواد تبریزی آن را در تهران منتشر می کرد و وابسته به حزب اعتدالیون و طرفدار اکثریت در مجلس شورای ملی بود.

ص: 98

یکی از نتایج برقراری مشروطه بازگشت نویسندگان و روزنامه نگاران مهاجر بود. از روزنامه های تبعیدی که این زمان در تهران به انتشار خود ادامه داد «حبل المتین» چاپ هند بود. «حبل المتین» از سال 1907 روزانه در تهران منتشر می شد و به علت اخبار کامل داخلی و خارجی که با تجزیه و تحلیل سیاست خارجی ایران همراه بود، مهم ترین روزنامه روزانه این دوره به شمار می رود.

در بین روزنامه های انقلابی و آزادیخواه هفتگی این دوره نام «صور اسرافیل» جایگاه مخصوصی در تاریخ مطبوعات ایران دارد. سه متجدد انقلابی و آزادیخواه، میرزاقاسم خان تبریزی، میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزاعلی اکبر خان قزوینی (دهخدا) این روزنامه را در تهران منتشر می کردند. مطبوعات این دوره نه تنها از جنبه سیاسی که از جنبه ادبی نیز منبع مهمی در تمدن اوایل قرن بیستم ایران بودند.

روزنامه «صور اسرافیل» به حقیقت ستاره این آمیزش مطبوعاتی و ادبی و سیاسی بود. در صفحات این روزنامه بود که احساسات و مباحثات انقلابیون به طرز درخشانی جلوه گری می کرد. نوشته های میرزا جهانگیرخان و مخصوصا مقالات میرزا علی اکبر دهخدا که زیر عنوان «چرند و پرند» نوشته می شد، «صور اسرافیل» را در میان ادبا و سیاستمداران و روشنفکران بسیار مشهور ساخت. به طوری که مقالات این روزنامه به محض انتشار بین مردم دست به دست می شد و بی نهایت مورد ستایش و تقدیر افکار عمومی قرار می گرفت.

ص: 99

تصویر

شماره 6 – نخستین شماره روزنامه «صور اسرافیل»

با شعار «حریت، مساوات و اخوت»

همسو با شعارآزادی، برابری و برادری در انقلاب فرانسه

ص: 100

میرزا جهانگیر خان از سردبیران و نویسندگان بسیار شجاع و بی نظیر این دوره است. اختلافات او با طبقه روحانی، مقالات و اسم وی را بیش از پیش زبانزد مردم کرد. فلسفه سیاسی نوشته های او درباره انحطاط ممالک اسلامی و بی توجهی علما نه تنها گروه روحانیون قدیمی را علیه او برانگیخت بلکه سبب شد «صور اسرافیل» به مدت دو ماه از طرف دولت محمدعلی شاه توقیف شود.

تعدادی از روزنامه های مهم ملیکه پس از

اعلام مشروطه در تهران منتشر می شدند

اسم

روزنامه

ناشر

و سردبیر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

مجلس

آقامیرزا

محسن و سید محمدصادق طباطبایی- شیخ یحیی کاشانی

روزانه

25

نوامبر 1906

ندای

وطن

مجدالاسلام

کرمانی

روزانه

27

دسامبر 1906

تمدن

مدبرالممالک

هرندی

هفتگی

1

فوریه 1907

صبح

صادق

مرتضی

قلی خان مؤید الممالک

روزانه

7

آوریل 1907

حبل

المتین

سیدحسن

کاشانی- شیخ یحیی کاشانی

روزانه

29

آوریل 1907

صور

اسرافیل

میرزا

جهانگیرخان شیرازی- علی اکبر دهخدا

هفتگی

30 مه

1907

ص: 101

روح

القدس

سلطان

العلما خراسانی

هفتگی

7 اوت

1907

مساوات

محمدرضا

مساوات

هفتگی

13

اکتبر 1907

برای فرمانروایان سلسله قاجار که بیش از یک قرن با استبداد و سلطنت فردی بر ایران حکومت داشتند، قبول حکومت پارلمانی و مشورتی که نتیجه انقلاب مشروطه بود غیرممکن به نظر می رسید و نمی توانستندبه آن عادت کنند. محمدعلی شاه نمونه این طرز اندیشه بود. در عین حال آزادیخواهان و مطبوعات ملی با حدت و هیجان بی مانند از آزادی به دست آمده نگهبانی کردند. از آغاز سلطنت محمدعلی شاه آشکار بود بالاخره مطبوعات و دربار با هم اصطکاک پیدا می کنند و جنگ میان آنها اجتناب ناپذیر است.

هنگامی که محمدعلی شاه محرمانه قرارداد وام چهارصد هزار لیره ای را با انگلیس ها و روس ها امضا کرد. مطبوعات آگاهی پیدا کردند و با کمک نمایندگان مجلس شورای ملی عمل شاه را به سختی مورد انتقاد قرار دادند.

برای اولین بار در تاریخ ایران اقدامات شاه تحت کنترل و نظارت ملت قرار گرفته بود. در پی تبلیغات شدیدی که در مطبوعات علیه اقدامات محمدعلی شاه می شد نمایندگان مجلس تصمیم گرفتند بودجه دربار و بعضی از ادارات دولتی را به صلاح مملکت کنترل کرده و کاهش دهند.

محمدعلی شاه که از این مبارزات خسته شده بود تصمیم گرفت از امین السلطان معروف به اتابک اعظم دعوت کند تا سر رشته امور را به دست گیرد و وضع آشفته موجود را سر و سامان ببخشد. اتابک اعظم که مسؤول مذاکرات وام های خارجی زمان مظفرالدین شاه بود و به علت مخالفت با آزادیخواهان و مشروطه طلبان مدتی در تبعید به سر می برد به تهران بازگشت و با محمدعلی شاه جبهه جدیدی علیه مجلس و مطبوعات تشکیل داد. با نخست وزیری اتابک اعظم روابط شاه و ملی گرایان بدتر شد. از طرفی روس ها که به طور کلی با حکومت مشروطه ایران چندان میانه خوبی نداشتند، شروع به دخالت در وضع داخلی ایران کردند و از طرف دیگر قوای عثمانی از سوی مرزهای شمال غربی وارد ایران شد و تا حدود شهر رضائیه

ص: 102

پیش آمد. ولی نخست وزیری اتابک اعظم زیاد دراز نبود و پس از مدت چندماه، توسط یکی از ملی گرایان به نام عباس آقا تبریزی ترور و کشته شد.

با کشته شدن اتابک اعظم دوره پر آشوب و نا به سامانی در وضع سیاسی ایران پدید آمد. محمدعلی شاه ناصر الملک را که از دوستداران حکومت قاجار و طرفدار سلطنت محمدعلی شاه بود به تشکیل کابینه دعوت کرد. در همین موقع قرارداد معروف انگلیس و روس در سن پترسبورگ به امضا رسید. این قرارداد که مربوط به سه کشور آسیایی تبت، افغانستان و ایران بود، مرزهای نفوذ روسیه و انگلستان را در آسیا تعیین می کرد و برای جلوگیری از نفوذ آلمانی ها در آسیا وضع شده بود قسمت شمالی ایران تحت نفوذ و تسلط روسیه و قسمت جنوبی تحت نفوذ انگلستان و قسمت مرکزی بی طرف اعلام شود. با اینکه قرارداد در ظاهر استقلال و حاکمیت ایران را تأمین می کرد اما مقامات دولتی ایران در تنظیم و

امضای آن شرکت نداشتند.

مطبوعات و مجلس شورای ملی از چنین قراردادی که محمدعلی شاه آن را با سکوت تلقی می کرد، عصبانی شدند و دولت را به باد انتقاد گرفتند. مندرجات جراید و جزوه های سیاسی و انقلابی این دوره با سیاست خارجی محمدعلی شاه و دخالت روس ها و انگلیس ها در امور ایران که مسأله مهم روز را تشکیل می داد رابطه پیدا کرد.

احساسات ضدخارجی در تهران و شهرستان ها به شدت توسعه یافته بود و تنها وسیله ملی گرایان و مشروطه خواهان در مبارزه با این قرارداد مطبوعات بود. این حوادث باعث شد روزنامه نگاران بیش از پیش جرأت پیدا کنند و مستقیماً محمدعلی شاه را مورد حمله قرار دهند و جنگ سیاسی و مطبوعاتی خود را مستقیم متوجه درباریان کنند. مبارزات ضدخارجی سال های 1907 در ایران اولین مبارزه علنی افکار عمومی بود که در آن دو رکن مهم حکومت مشروطه، یعنی مجلس شورای ملی و مطبوعات توانستند دست به دست هم داده تظاهرات ملی را در سراسر ایران گسترش دهند. مقالات روزنامه های «حبل المتین» ، «روح القدس» و «مساوات» به قدری شدید و مؤثر بود که به دستور محمدعلی شاه برای اولین بار روزنامه «روح القدس» توقیف شد.

ص: 103

توقیف این روزنامه مذاکرات و مباحثات مجلس شورای ملی را برای چند هفته در بر گرفت و به این صورت مطبوعات و مجلس جبهه واحدی علیه محمدعلی شاه تشکیل دادند. ملی گرایان و مشروطه طلبان این اولین توقیف مطبوعات پس از اعلام مشروطیت را علامت خطر و ناامنی تلقی کردند.

تعداد قابل توجهی از نمایندگان مجلس شورای ملی از روزنامه «روح القدس» پشتیبانی کردند و آزادی و رفع توقیف آن را خواستار شدند. طرفداران محمدعلی شاه و درباریان به همراهی عده ای از روحانیون از مندرجات تند «روح القدس» انتقاد کردند و مدعی شدند که مدیر این روزنامه از آزادی مطبوعات سوء استفاده کرده است و باید محاکمه شود. جالب توجه این بود که تا آن موقع اصول و مقرراتی که روزنامه نگاران را از انتقاد دربار و شاه منع کند، در قانون اساسی وجود نداشت و هر روزنامه نگار و روزنامه می توانست در حدود اصول قانون اساسی، شاه و تمام اعضای دولت را مورد انتقاد قرار دهد. بالاخره در اثر میانجی گری رئیس مجلس شورای ملی دستور رفع توقیف «روح القدس» صادر شد.

مدتی بعد محمدرضا مساوات مدیر روزنامه «مساوات» مقاله ای تحت عنوان آزادی و استبداد چاپ کرد و از روش محمدعلی شاه علیه مطبوعات و قانون اساسی انتقاد نمود. مساوات در مقاله خود خواستار رفورم و اصلاحات شد و به همکاران خود و افکار عمومی در مورد استبداد و دیکتاتوری محمدعیل شاه هشدار داد. مقالات «مساوات» مانند مقالات «روح القدس» به قدری مورد استقبال افکار عمومی بود که هر دفعه به تجدید چاپ شماره های روزنامه می انجامید. مساوات روزنامه نگار انقلابی و تندی بود که در اوایل کار خود و پیش از مشروطه در انتشار روزنامه های زیرزمینی و شبنامه های مختلف نقش مهمی داشت. در سال 1905 به علت انتقاد از حکومت مظفرالدین شاه دستگیر و تبعید شد. مقالات «مساوات» علیه محمدعلی شاه به قدری شاه را عصبانی کرد که شخصاً از وزارت دادگستری تقاضای رسیدگی و محاکمه نمود و ادعا کرد مساوات به حریم حیثیت شاه اسائه ادب کرده است. محاکمه مساوات در تاریخ روزنامه نگاری ایران جایگاه بسیار مهمی داشت زیرا نتیجه این محاکمه اصول روابط شاه و مطبوعات را برای آینده روشن می کرد.

مساوات و همکاران مطبوعاتی او خیلی علاقه داشتند این محاکمه علنی و با حضور مردم تشکیل شود و مطمئن بودند که نتیجه این محاکمه به نفع ملت و مطبوعات خواهد بود و در عین حال با آوردن شاه در این جدال منظور انقلابیون در میان مردم بهتر پخش شده جنبه تبلیغاتی آن به نفع ملی گرایان خواهد بود. محمدعلی شاه و دولتیان که از نتیجه محاکمه مطمئن نبودند، یک روز قبل از اینکه جلسه محاکمه مساوات

ص: 104

تشکیل شود به دستور محمدعلی شاه دولت شکایت را پس گرفت اختلاف شاه و مطبوعات را بدون هیاهو و غیرعلنی برگزار کند، این تصمیم در تاریخ مطبوعات ایران بسیار مهم بود.

همراه با انتقادات «مساوات» و «روح القدس» روزنامه های دیگر از جمله «حبل المتین» و «صور اسرافیل» نیز از روش و اقدامات درباریان انتقاد می کردند و افکار عمومی را به «مبارزه با استبداد تا آخرین قطره خون خود» فرا می خواندند. دامنه اختلاف شاه و مطبوعات حتی به جامعه روحانیون کشیده شد و بین آنها عده ای از محمدعلی شاه برخی از آزادیخواهان و روزنامه نگاران انقلابی طرفداری می کردند. مخالفت بعضی از روحانیون با مبارزه مطبوعات علیه محمدعلی شاه ریشه جالب توجهی داشت. در مرحله اول با استقرار مشروطه و نمو مطبوعات ملی نفوذ روحانیون تا حدی کاهش یافته بود و دیگر آن مقام مهم اصلی را که در قرن نوزدهم دارا بودند – در دوره سلطنت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه – نداشتند و این وضع نارضایتی طبیعی برای عده ای از روحانیون ایجاد کرده بود. در مرحله دوم نویسندگان و روزنامه نگاران ملی و روشنفکر و جوان پس از مشروطه نه تنها از حکومت پارلمانی و مشورتی صحبت می کردند بلکه عقیده داشتند مشروطه، بدون اصلاحات اداری و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی شکل نخواهد گرفت. به همین خاطر روش های جدید اصلاحات را که در خارج تحصیل کرده بودند در ایران رواج می دادند. مثلاً عده ای از روزنامه نگاران و روشنفکران فکر تأسیس مدارس دخترانه را رواج دادند و از اصلاحات ارضی و مالیاتی و دولتی سخن می گفتند. عده ای از روحانیان که سالها با دربار و مالکان همکاری کرده بودند منافع خود را در خطر می دیدند و عده ای بر اساس اصول قدیمی و سنتی با ترویج این گونه افکار مخالف بودند. در سال 1907 این اختلافات با انتشار نامه و دستور شیخ فضل الله نوری که در جرگه روحانیون هوادار استبداد بود و با تأسیس مدارس دخترانه مخالفت می ورزیدند، آشکار شد.

اولین قانون مطبوعات

در پاییز 1907 وضع داخلی ایران مرتب به سوی تزلزل و پریشانی می رفت. با اینکه محمدعلی شاه چندین بار در مجلس شورای ملی حاضر شد و قسم یاد کرد که از قانون اساسی پیروی و مشروطه را حفظ کند، در پشت پرده نقشه نابودی و برهم زدن مشروطه را می کشید. در اوایل زمستان این سال محمدعلی شاه یک حادثه ضدانقلابی تهیه دید ولی مردم به حمایت از مجلس وارد عمل شدند. مجلس شورای ملی به سفارتخانه های خارجی نامه ای نوشت و محمدعلی شاه را پیمان شکن و مصمم به ساقط کردن مجلس و

ص: 105

مشروطیت اعلام کرد. از این تاریخ به بعد در مجلس و خارج طرفداران محمدعلی شاه و مشروطه خواهان علیه یکدیگر جبهه بندی کردند. چندین ماه بعد هنگام عبور کالسکه محمدعلی شاه در خیابان های تهران دو بمب در کنار کالسکه منفجر شد و دو تن از خدمه شاه کشته شدند. در پی این حادثه مسائل دیگری از جمله ترمیم و تغییر کابینه به میان آمد و دشمنی آزادیخواهان و مخالفان مشروطه شدت یافت. مشروطه خواهان اعلام کردند این حادثه از طرف درباریان از پیش تنظیم شده است و می خواسته اند وضع نامطلوبی در تهران ایجاد کنند و دامی برای آزادیخواهان بگسترانند. درباریان و مخالفان مشروطه، آزادیخواهان را متهم ساختند که با کمک مطبوعات و نمایندگان مجلس تصمیم به برکناری محمدعلی شاه دارند.

در بهار 1908 اختلاف محمدعلی شاه با مطبوعات و مشروطه خواهان به قدری بالا گرفت که شاه تصویب قانون مخصوصی را از مجلس شورای ملی خواست تا مخالفت مطبوعات را علیه خود مهار کند و مجلس شورای ملی نیز از محمدعلی شاه خواستار رهایی آزادیخواهان زندانی شد. محمدعلی شاه تسلیم درخواست نمایندگان شد. و در عوض به نام حفظ امنیت و اصول مشروطیت برای محدود ساختن آزادی روزنامه نگاران چندان اصرار ورزید که مجلس زیر فشار محمدعلی شاه و همکاری پاره ای از نمایندگان مجلس و پشتیبانی عده ای از روحانیان بالاخره اولین قانون مطبوعات ایران را تصویب کرد.

اولین قانون مطبوعات ایران شامل شش فصل و پنجاه و دو ماده بود. مطابق این قانون، مطبوعات و نویسندگان از انتقاد علیه شاه و نشر مطالب مخالف مذهب اسلام منع شدند و برای مجرمان مطبوعاتی مجازات هایی وضع شد. این مجارات ها شامل سه ماه تا یک سال حبس برای کسی که از مقام سلطنت انتقاد کند و یک ماه تا دو سال زندان برای مطالب خلاف مذهب اسلام و یک ماه تا یک سال زندان برای نشر مطالبی علیه دیپلمات های خارجی و سران دول خارجی بود. بدین ترتیب قانون مطبوعات مقام سلطنت، روحانیان، و سران دول خارجی و دیپلمات ها را از تیررس انتقاد مطبوعات در امان نگاه داشت. با اینکه واکنش های بسیار شدیدی نیز از طرف روزنامه نگاران بر علیه این قانون صورت گرفت.

توسعه مطبوعات و روزنامه نگاری فکاهی

یکی از اثرات انقلاب مشروطه و آزادی مطبوعات، نمو و توسعه قابل توجه مطبوعات در شهرستان های مختلف ایران بود. قبل از انقلاب مشروطه جمعاً در حدود پنج شهر مختلف در ایران روزنامه داشتند. بعد از

ص: 106

انقلاب و اعلام مشروطه تعداد شهرهای دارای روزنامه روزانه یا هفتگی به پانزده شهر رسید. بعضی از شهرهای بزرگ مثل تبریز و رشت چند روزنامه هفتگی و روزانه داشتند.

گشایش انجمن های ملی در شهرهای مختلف ایران که یکی از اقدامات مجلس شورای ملی بود و در حقیقت امور داخلی هر شهر را به دست مردم می سپرد تأثیر مهمی در توسعه مطبوعات شهرستان ها بخشید. تشکیل هر انجمنی، تأسیس روزنامه ای نیز به دنبال داشت تا اخبار و مذاکرات و مباحثات انجمن را به اطلاع مردم برساند. توجه افکار عمومی به مذاکرات و تصمیمات انجمن ها گسترش مطبوعات را بیش از پیش تشویق می نمود.

بدین ترتیب آزادی مطبوعات به تشکیل انجمن ها منتهی می شد و تشکیل انجمن ها به گسترش و نمو مطبوعات می انجامید. دو عامل مهم توسعه وسایل ارتباط جمعی این است که خوانندگان و بینندگان به منبع این گونه ارتباطات اجتماعی اعتماد داشته باشند و مشارکت آزاد خود را در امور سیاسی کشور احساس کنند. این دو عامل در حقیقت در سال های بعد از مشروطه در ایران بوجود آمده بود.

باید به خاطر داشت که در اوایل قرن بیستم اقتصاد ایران بر پایه کشاورزی استوار بود. صنایع و امور بازرگانی که سبب تولید و در حقیقت آفریننده آگهی بازرگانی باشد وجود نداشت و مطبوعات این دوره تمام درآمد خود را از فروش روزنامه بدست می آوردند و البته کمک بازرگانان و علاقه مندان در پیشرفت مطبوعات بی اثر نبود. مطبوعات این دوره را باید مطبوعات مسلکی نامید. در این روش مطبوعاتی، روزنامه نگار نقش مجاهد دارد و صفحات روزنامه محل و منبع هدف های اجتماعی و سیاسی است و انتخاب مطالب و اخبار، رابطه مستقیم با هدف مبارزه دارد. آگاهی و علاقه افکار عمومی و توسعه مطبوعات، بسیاری از ناظران خارجی را تحت تأثیر قرار داده بود. به طوری که پروفسور ادوارد برون در مشاهدات خود از ایران بیان می کند:

«مردم بیدار شده اند و به آهستگی از امور آگاهی پیدا می کنند. بزرگ ترین شاهد این بیدار توسعه و افزایش جراید ملی در ایران است. این جراید سبک خسته کننده قدیمی و مرده قبلی را ندارند بلکه بسیار مورد توجهند و به زبان ساده نوشته می شوند به نظر می رسد همه در اینجا روزنامه می خوانند. در قهوه خانه ها به جای اینکه قصه های شاهنامه را مرتب تکرار کنند، مردم به گفتگوی سیاسی و اجتماعی مشغول هستند.» (1)

ص: 107

یکی از مشخصات مطبوعات این دوره توسعه و نمو قابل توجه جراید فکاهی سیاسی بود. در حقیقت می توان گفت این انقلاب مشروطه بود که مبادله گفتگوهای سیاسی و فرهنگی ایران را به صورت مطبوعات فکاهی در جامعه ایران رواج داد و در سال های بعد مطبوعات فکاهی از ارکان مهم ارتباط اجتماعی ایران به شمار آمد. روزنامه فکاهی البته در اغلب کشورها وجود دارد. ولی نوع مطبوعات فکاهی – سیاسی ایران به علت آمیزش جالب توجه آن با ادبیات و فرهنگ قدیمی، متفاوت است و باید از برجسته ترین و مشخص ترین جراید فکاهی دنیا به حساب آید.

عبدالحمید متین السلطنه اولین روزنامه فکاهی را در ایران منتشر کرد. او پسر پزشک معروفی بود و مدت ده سال در اروپا در رشته حقوق و فلسفه تحصیل کرده بود. در بازگشت از اروپا به خدمت دولت در آمد و مدتی در گمرکات بوشهر و نواحی خلیج فارس مشغول بود. در بوشهر بود که متین السلطنه چاپخانه مظفری را تأسیس کرد و روزنامه ای به نام «طلوع» انتشار داد. این روزنامه مترقی بود و به طرفداری از آزادیخواهان کاریکاتور و مطالب فکاهی چاپ می کرد. بعد از یک سال از انتشار روزنامه طلوع متین السلطنه وارد سیاست شد و به نمایندگی دوره دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد.

با اینکه مطالب فکاهی در روزنامه های قبل از مشروطه معمول بود، کاریکاتور و مطالب فکاهی – سیاسی تا سال 1907 به صورت روزنامه واحد در ایران منتشر نشده بود. در این سال علیقلی خان صفراف که مدتی مدیر روزنامه های «احتیاج» و «اقبال» چاپ تبریز بود، روزنامه فکاهی دوم ایران را به نام «آذربایجان» منتشر کرد. این روزنامه به دو زبان فارسی و آذربایجانی چاپ می شد و علیقلی خان صفراف موفق شد گاهی کاریکاتورهای خود را رنگی نیز چاپ کند. او از اولین ناشران ایرانی بود که چاپ رنگی را در روزنامه به کار برد. مطالب فکاهی «آذربایجان» مثل «طلوع» سیاسی و اجتماعی بود و جنبه سرگرمی و تفریح نداشت.

روزنامه های ملی که در دوره دوم انقلاب مشروطه در شهرستان ها منتشر می شدند.

اسم

ناشر

و مدیر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

انتشار

انجمن

میرزاعلی

اکبر خان چرندابی

روزانه

1906 میلادی

تبریز

مجاهد

سیدمحمد

شبستری

سه

روز در هفته

1907

میلادی

تبریز

ص: 108

نسیم

شمال

سید

اشرف

هفتگی

1907

میلادی

رشت

ناقور

میرزا

مسیح تویسرکانی

هفتگی

1908

میلادی

اصفهان

نوبهار

ملک

الشعرای بهار

هفتگی

1910

میلادی

مشهد

ندای اسلام

سیدضیاءالدین

طباطبایی

هفتگی

1907

میلادی

شیراز

الفت

میرزامحمد

همدانی

هفتگی

1907

میلادی

همدان

فریاد

میرزامحمود

غنی زاده

هفتگی

1907

میلادی

رضائیه

کرمانشاه

فصیح

المتکلمین

هفتگی

1909

میلادی

کرمانشاه

یادگار

انقلاب

معتمدالاسلام

رشتی

هفتگی

1909

میلادی

قزوین

مکافات

میرزاآقاخان

هرندی

هفتگی

1909

میلادی

خوی

معرفت

شیخ

ابوالقاسم افتخارالعلماء

هفتگی

1908

میلادی

یزد

بعضی از روزنامه های سیاسی و فکاهی دوره انقلاب مشروطه

اسم

ناشر

و مدیر

دوره

انتشار

تاریخ

تأسیس

محل

انتشار

طلوع

متین

السلطنه

هفتگی

1900

بوشهر

ص: 109

آذربایجان

علیقلی

خان صفراف

هفتگی

1907

تبریز

زشت و

زیبا

فاضل

الممالک

هفتگی

1907

تهران

کشکول

مجدالاسلام

هفتگی

1907

تهران

تنبیه

معتضدالاسلام

نامعلوم

1907

تهران

ملانصر

الدین

میرزاجلیل

محمد قلی زاده نخجوانی

هفتگی

1907

تفلیس

حشرات

الارض

حاجی

میرزا آقا بلوری

هفتگی

1908

تبریز

شیخ

چغندر

میرفتحعلی

و ابوالمعالی

هفتگی

1911

تهران

بهلول

شیخ

علی عراقی و اسدالله پارسی

هفتگی

1911

تهران

شیدا

محمد ضیاءالدین

نامعلوم

1911

قسطنطنیه

ص: 110

تصویر

شماره 7- نخستین شماره از روزنامه تنبیه

ص: 111

دوره دوم انقلاب مشروطه – سال های 1906 تا1909 – شاهد توسعه مطبوعات فکاهی – سیاسی شد که در بین آنها «کشکول»، «حشرات الارض»، «بهلول»، «شیخ چغندر»، و «ملانصرالدین» را می توان نام برد.

در بین جراید فکاهی مخصوصا ملانصرالدین بسیار مشهور بود و خواننده فراوانی داشت. ناشر و مدیر آن محمد قلی زاده نخجوانی به خوبی به رسوم و عادات ایرانی ها و شهرستان های مختلف ایران آشنا بود و توانست به طور کامل مسائل سیاسی و اجتماعی ایران را بیان کند.

باید در نظر داشت اغلب این جراید فکاهی از جنبه فرهنگی و ادبی اهمیت داشتند و انواع شعر قسمت مهمی از فکاهیات این دوره را تشکیل می داد. در بین روزنامه نگاران این دوره عده قابل توجهی از شعرای دوره مشروطه حضور داشتند که به علت فعالیت آنان روزنامه نگاری فکاهی – سیاسی آن زمان به اوج خود رسید. ملک الشعرای بهار مدیر روزنامه «نوبهار»، میرزا مرتضی فرهنگ مدیر روزنامه «خاورستان»، سید اشرف گیلانی مدیر روزنامه «نسیم شمال» از جمله شعرای این دوره بودند. شعر ذیل چاپ «نسیم شمال» نمونه اشعار ساده این دوره و شیوه استفاده از واژه های معمولی است.

از «نسیم شمال»، 11 مه 1908

تا

کله شیخنا ملنگ است

تا در

دل ما غبار و زنگ است

تا

پیر دلیل مست و منگ است

تا

رشته به دست این دبنگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

تا

مصدر کار مستبد است

تا دل

به نفاق مستعد است

تا

ملت ما به شاه ضد است

تا

شاه به خائنین ممد است

جان

کندن و سعی ما جفنگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

ص: 112

گفتیم

قلم شده است آزاد

ایران

خرابه گشته آباد

مشروطه

قوی نموده بنیاد

بس

مدرسه ها شدست ایجاد

افسوس

که شیشه مان به سنگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

مشروطه

نشانه ترقی است

مجلس

هم خانه ترقی است

این

شعله زبانه ترقی است

این

شعر ترانه ترقی است

اسلام

چرا دچار ننگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

خر

صاحب اختیار گشته

سگ

مصدر کاروبار گشته

رو به

عظمت مدار گشته

شیشال

خزینه دار گشته

شه

مات و به خلق عرصه تنگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

من

بعد شود جهان گلستان

در

صحن سرا و باغ و بستان

مشروطه

شود هزار دستان

شاعر

به مزار همچو مستان

تیرش

ز نشاط بر خدنگ است

این

قافله تا به حشر لنگ است

روزنامه نگاران و فدائیان ملی

ص: 113

قانون مطبوعات مصوب مجلس شورای ملی، محمدعلی شاه را قانع نکرد. جدال او و مطبوعات آینه مبارزه او با مشروطه خواهان و آزادیخواهان بود. در اوایل تابستان 1908 محمدعلی شاه خواستار اخراج و توقیف عده ای از نویسندگان و خطیبان آزادیخواه شد و پافشاری او برای انحلال گارد فدائیان ملی که در تهران و شهرستان ها از جوانان داوطلب برای مشروطه تشکیل شده بود وضع داخلی ایران را نابسامان تر کرد. این التیماتوم در حقیقت پیش درآمد کودتای او علیه مشروطه بود. ارتباط بین نمایندگان مجلس و انجمن های ملی شهرستان ها اغلب توسط تلگراف برقرار می شد. محمدعلی شاه تلگرافخانه را در تهران تحت کنترل خود قرار داد و قوای نظامی را برای مقابله با پیشامدها و حوادث ناگهانی بسیج کرد. این وضع ادامه داشت و رابطه او با ملی گرایان به تدریج تیره تر می شد. لیاخف افسر روسی به فرماندهی سپاه شاه منصوب شد و عده ای از آزادیخواهان و از جمله روزنامه نگاران را دستگیر کرد. اولتیماتوم شاه برای توقیف عده ای از وکلا و بیشتر روزنامه نویسان از طرف مجلس شورای ملی رد شد و محمدعلی شاه که فرصت را مناسب دیده بود با حمایت گروه قزاق روسی و به فرماندهی سرهنگ لیاخف مجلس شورای ملی را بمباران و بهارستان را محاصره کرد. در تهران حکومت نظامی اعلام شد و اداره روزنامه های ملی مورد حمله قشون محمدعلی شاه قرار گرفت. سلطان العلما مدیر انقلابی «روح القدس» که به مدت هشت ساعت شخصا از دفتر روزنامه خود دفاع می کرد، دستگیر شد. ملک المتکلمین و میرزاجهانگیر خان مدیر «صور اسرافیل» میرزامحمدعلی خان مدیر «ترقی»، یحیی میرزا مدیر «حقوق» و چندین روزنامه نگار دیگر دستگیر و زندانی شدند. محمدرضا مساوات مدیر «مساوات» موفق شد به سفارت انگلیس پناه برده در آنجا متحصن شود. روزنامه نگاران دیگر تهران که از دست محمدعلی شاه فرار کرده بودند روانه شهرستان ها شدند.

تهران هفته های تاریکی را در تابستان 1908 گذراند. چند تن از نمایندگان مجلس دستگیر شدند و مطبوعات تهران یکباره تعطیل شد، شهر تهران به دست سرهنگ لیاخف و سربازان او افتاد. چند روز پس از این حادثه میرزاجهانگیر خان و ملک المتکلمین در باغ شاه به دست قشون محمدعلی شاه کشته شدند و مطبوعات ایران شاهد اولین قربانیان خود بود. چند روز بیشتر طول نکشید که محمدعلی شاه سلطان العلما مدیر «روح القدس» را نیز به قتل رساند و طبق آنچه ناظران و تاریخ نویسان نگاشته اند، او را بعد از شکنجه های بسیار به چاه انداختند.

تا یک سال پس از کودتای محمدعلی شاه از مشروطه و قانون اساسی در تهران خبری نبود و روزهای تاریک مطبوعات ایران شروع شد. برای مطالعه مطبوعات این دوره به خصوص باید فعالیت ملی گرایان و

ص: 114

مشروطه خواهان و روزنامه نگاران را در شهرستان های شمالی و جنوبی بررسی کرد. در این مبارزات در شهر تبریز و رشت مرکز ملیون و مطبوعات زخم دیده مشروطه ایران بود. مقاومت و مبارزه آزادیخواهان و مشروطه طلبان تبریز و آذربایجان صفحات درخشانی در تاریخ انقلاب مشروطه ایران دارد. در اینجا باید همین قدر متذکر شد که از جنبه افکار عمومی، تبریز بیش از هر شهر دیگری بر علیه سلطنت محمدعلی شاه مبارزه کرده و به علت تجربیاتی که اهالی تبریز از زمان حکمرانی محمدعلی شاه (در سلطنت مظفرالدین شاه) داشتند، بیش از همه به هدف های این پادشاه قاجار واقف بوده و موقعی که قشون لیاخف به دستور محمدعلی شاه مجلس شورای ملی را بمباران کرد، جدال بزرگی در تبریز بین طرفداران شاه و ملی گرایان پدید آمد و این شهر به مدت دو ماه پس از بمباران مجلس در تهران، مقاومت کرد و مبارزه علیه قشون محمدعلی شاه و روسیه را ادامه داد. در جریان مقاومت ها و مبارزات تبریز و آذربایجان به طور کلی دو عامل ارتباطی مهم وجود داشت. اول، خبر انقلاب و شورش در کشور همسایه – عثمانی – که به گوش آذربایجانی ها رسید و این امر بر ایمان و مقاومت ملی آنها افزود.

ص: 115

تصویر

شماره 8 – جمعی از مجاهدین دسته سادات

محله شتربان تبریز در دوره مشروطه، سال 1325 هجری قمری- منبع: آرشیو عکس مؤسسه

مطالعات تاریخ معاصر ایران

ص: 116

دوم، با محاصره تبریز از طرف قشون روسیه، محیط مقاومت واحدی در شهر ایجاد شد و نشریه ها و روزنامه های محدودی که در تبریز باقی مانده بود حلقه زنجیر ارتباط اجتماعی را بین آزادیخواهان و اهالی شهر پدید آوردند.

یکی از روزنامه های مهم تبریز در این مدت، روزنامه «مساوات» بود که قبلا در تهران منتشر می شد. مدیر این روزنامه، پس از بمباران مجلس و وضع نامطلوب تهران، نشریه خود را به تبریز انتقال داد، از این شهر مبارزه خود را ادامه دادند. ارتباطات خبری و اصولا ارتباطات اجتماعی در این یک سال بین تهران و شهرستان ها محدود شده بود. قوای دولتی تلگرافخانه ها و سایر مراکز ارتباطی را در تهران و بعضی شهرستان ها در کنترل داشت و اخبار تبریز و سایر مراکز آزادیخواهان توسط مسافران و خبرنگاران مخصوص به شهرستان ها می رسید. به علت این مشکلات، تحصیل خبر از انقلاب تبریز و جریانات تهران هم برای روزنامه نگاران داخلی و هم برای خبرنگاران روزنامه ها و خبرگزاری ها خارجی که در آن موقع در ایران بودند، دشوار بود.

در بین خبرنگاران خارجی که انقلاب مشروطه و مخصوصا حوادث نهضت مقاومت آذربایجان را برای روزنامه های خود گزارش می دادند، «تاردوف» خبرنگار روزنامه آزادیخواه روسی «روسکایه سلوو»، «لیونل جیمز» خبرنگار روزنامه «تایمز» لندن، «مور» خبرنگار «دیلی نیوز» لندن که بعدها برای روزنامه های «دیلی کرونیکل» و «منچستر گاردین» نیز مقاله می نوشت از همه معروف تر بودند.

«مور» مدت سه ماه از دورانی که تبریز در محاصره قشون محمدعلی شاه و روس ها بود در این شهر سکونت کرد و با اینکه فرستادن گزارش به خارج از تبریز و کشور به علت جنگ و جدال های داخلی سخت بود، موفق شد در حدود سی گزارش راجع به انقلاب و آزادیخواهان آذربایجان به روزنامه های خود در لندن بفرستند و گزارش های بسیار مؤثری از گرسنگی و مقاومت اهالی تبریز به انگلستان ارسال کرد. نوشته های او به شرح بسیار تلخی از روزهای انقلابی آذربایجان بود. در یکی از تظاهرات ضد محمدعلی شاه مور و همکار او «پاسکرویل» که یک معلم آمریکایی بود به قدری در تنگنا قرار گرفتندکه هر دو تفنگ به دست، علیه قوای استبداد مبارزه کردند. پاسکرویل در یکی از برخوردهای آزادیخواهان و قوای دولتی کشته شد ولی مور با وجود جنگ و جدال های پی در پی جان سالم به در برد.

ص: 117

در اوایل ژانویه 1909 خبر مقاومت تبریزی ها و انقلاب آذربایجان توسط روزنامه ها، مسافران و حتی سربازان، به گوش اهالی شهرستان های شیراز، همدان، مشهد، و بوشهر رسیده بود و روزنامه نگاران این شهرها مردم را به بسیج و مقاومت علیه قوای تهران تشویق می کردند. مثلاً سید حسن کاشانی مدیر «حبل المتین» که پس از واقعه تهران به قفقاز فرار کرده بود، پس از مدتی به رشت بازگشت و با انتشار روزنامه در آن شهر مبارزه خود را تجدید کرد. در مدت کوتاهی از سال 1909 بار دیگر روزنامه نویسان مهاجر ایران که از تهران گریخته بودند در شهرهای بزرگ کشورهای همسایه مشغول فعالیت مطبوعاتی شدند. روزنامه «سروش» توسط آزادیخواهان در قسطنطنیه چاپ و به ایران فرستاده می شد. هیئت تحریریه این روزنامه را عده ای از نویسندگان و آزادیخواهان معروف مشروطه از جمله یحیی دولت آبادی، احمدبیگ آقایف، میرزاعلی اکبر دهخدا و محمد توفیق تشکیل می دادند. این عده عضو «انجمن انقلابی سعادت ایران» بودند. در حقیقت ارتباطات اجتماعی این دوره به طوری که مشاهده می شود از اختلاط انجمن های انقلابی و نویسندگان مطبوعات ملی پدیدار آمد. مثلاً علی اکبر دهخدا پس از آنکه همکار روزنامه نگار و انقلابی او میرزاجهانگیر خان به دست قوای محمدعلی شاه کشته شد تهران را به سوی اروپا ترک کرد و مدتی در سویس اقامت داشت و شماره های مخصوص «صور اسرافیل» را در آنجا چاپ می کرد و به ایران می فرستاد.

به طور کلی باید گفت مطبوعات ملی ایران در سال 1909 علی رغم فشارهای مالی و حکومتی، ستون محکمی در روابط مردم و رهبران انقلاب بود و روزنامه نگاران این دوره پس از سه سال جنگ و جدال در راه مشروطیت و آزادی تجربیات پرارزشی بدست آورده بودند. در این سال جز تهران که بی روزنامه و نشریه مانده بود در اکثر شهرهای بزرگ مثل تبریز و رشت و اصفهان روزنامه ها و شبنامه های متعددی منتشر می شد. با اعلام مشروطه، مطبوعات دولتی در تهران رو به افول گذاشته بود و روزنامه دولتی دیگری بعد از «ایران سلطانی» - که تا اولین سال سلطنت محمدعلی شاه در تهران منتشر می شد – انتشار نیافت. وزارت مطبوعات پس از درگذشت مظفرالدین شاه کوچک شد و جزو وزارت معارف و فرهنگ در آمد و به صورت اداره کوچکی نگاهداری می شد. مردم تهران در این سال چشم به روزنامه های شهرستان ها داشتند و برای اولین بار در تهران مرکزیت خبری و مطبوعاتی خود را از دست داده بود.

هم دربار محمدعلی شاه و هم قشون و سفارت روسیه در تهران اخبار و تلگراف خبرنگاران خارجی را سانسور می کردند. مثلاً در دسامبر 1908 که خبرنگار روزنامه ملی «رایش» روسی اخبار ضد دولتی به روزنامه خود مخابره کرد، تلگراف های او از طرف سرهنگ لیاخف فرمانده قشون روسیه در تهران سانسور

ص: 118

و دستور اخراج او صادر شد. این اولین مبارزه مطبوعاتی بین خبرنگاران خارجی با حکومت محمدعلی میرزا و روس ها به شمار می رود.

در اواسط بهار 1909 وضع سیاسی داخلی ایران رو به دگرگونی گذاشت. انقلابیون و آزادیخواهان شهرهای تبریز، اصفهان و رشت را به تصرف خود در آوردند و به سوی تهران روانه شدند. محمدعلی شاه به تقاضا و توصیه سفارت روس و انگلیس تصمیم گرفت با انقلابیون و مخصوصا قوای بختیاری که اصفهان را تصرف کرده و به سوی تهران در حرکت بودند، و هم چنین انقلابیون رشت که به حوالی قزوین رسیده بودند، مذاکره و صلح کند. ولی تصمیم انقلابیون به سرنگون کردن حکومت محمدعلی شاه تغییرناپذیر بود و سازش و مذاکره برای اطرافیان محمدعلی شاه با انقلابیون دیر شده بود. در اواسط تابستان این سال قوای انقلابیون از اصفهان و رشت وارد تهران شد و پس از چند روز زد و خورد در خیابان ها شهر را به تصرف در آورد و محمدعلی شاه به سفارت روس پناه برد. پناهندگی او به سفارت روسیه در حقیقت سند تبعید او بود و چند روز بعد مجلس و «شورای عالی» انقلابیون در تهران او را از سلطنت عزل کرد و پسر سیزده ساله اش احمدشاه را به سلطنت برگزید.

عضدالملک رئیس طایفه قاجاریه نیز به سمت نایب السلطنه منصوب گردید و بدین ترتیب دوره استبداد محمدعلی شاه خاتمه یافت. در پاییز این سال انتخابات دوره جدید مجلس شورای ملی صورت گرفت و وضع مطبوعات انقلابی ایران کم کم به حال عادی و سابق خود بازگشت.

گسترش و رشد مطبوعات پس از انقلاب

با پیروزی انقلابیون و برقراری مشروطه دوره جدیدی در تاریخ مطبوعات ایران شروع شد. روزنامه نگاران تبعیدی و مهاجر دوباره به تهران بازگشتند و در مدت کوتاهی چندین روزنامه روزانه و هفتگی در تهران منتشر شد.

از بزگ ترین و مهم ترین روزنامه های این دوره «ایران نو» بود که در چهار صفحه و به مدیریت محمد شبستری تبریزی در تهران منتشر می شد. «ایران نو» اولین روزنامه ایرانی است که به قطع بزرگ معمولی امروزی در تهران به چاپ رسید. شبستری تجربیات روزنامه نگاری متعددی داشت. او که در سال های اولی مشروطیت روزنامه «الحدید» و بعد روزنامه روزانه «مجاهد» را در تبریز منتشر کرده بود، در انتشار «ایران

ص: 119

نو» همکاری چندین نویسنده آزموده از جمله محمد امین رسول زاده باکویی و شخصی به نام بازیل ارمنی، اهل تهران را با خود داشت. سبک «ایران نو» خیلی اروپایی بود و اولین شماره آن به تاریخ 24 اوت 1909 منتشر شد. به علت مقالات آزادی طلبانه و روشنی که «ایران نو» داشت، بازار رقابت مطبوعاتی را در تهران گرم کرد و سبب شد ناشران دیگر نیز از شیوه و کارهایشان تقلید کنند.

در حدود یک ماه بعد دومین روزنامه روزانه به نام «شرق» و به مدیریت سیدضیاءالدین طباطبایی – که سال های بعد بایست نقش بسیار مهمی در سیاست اخلی و خارجی ایران بر عهده می گرفت – در تهران منتشر شد. این روزنامه جنبه خبری بیشتری به خود داده بود و گاهگاهی یک صفحه خبر به زبان فرانسه نیز چاپ می گرد. صفحات ادبی و سیاسی «شرق» مطالب فراوانی داشت و مورد گفتگوی بسیاری از روشنفکران تهران و شهرستان ها قرار گرفت. روزنامه روزانه دیگر این دوره «استقلال ایران» بود که مدیریت حسین خان کحال در سال 1910 شروع به چاپ کرد و به مدت یک سال در تهران چاپ می شد.

سال های بین 1912- 1909 دوره رقت انگیزی در تاریخ ایران است. در این دوره گروهی از آزادیخواهان و ملی گراها با اعتماد به اینکه مشروطه دردهای چندین نسل را به زودی دوا خواهد کرد، دست به اصلاحات و رفورم زدند. ولی فساد و خرابکاری چند قرن گذشته در عرض چند سال از بین نمی رفت و طرح اصلاحات ملی گرایان و آزادیخواهان با مقاومت محافظه کاران و روحانیون و اعیان و اشراف مملکت مواجه شد و بدین طریق وضع ایران به علت این اختلافات داخلی و نیز به جهت دخالت روس ها و انگلیس ها در امور سیاسی و اقتصادی کشور، رو به نابسامانی گذاشت. در این میان مطبوعات جوان ایران صدمه بیشتری دیدند و در شرایط ناپایدار سیاسی و اقتصادی نتوانستند به تنهایی ستون و پایه محکم اقتصادی و حرفه ای برای خود ایجاد کنند.

استخدام «مورگان شوستر» آمریکایی در سال 1911 به سمت خزانه دار ایران، این وضع نامطلوب را یکباره آشکار کرد. حضور مورگان شوستر که به دعوت دولت و به حمایت گروه مترقی و آزادیخواه مجلس شورای ملی به ایران آمده بود تا سروسامانی به وضع مالیه ایران بدهد، با مخالفت روسیه و انگلستان و عناصر وابسته به آنان در ایران رو به رو شد. شوستر که اختیارات قابل توجهی جهت اصلاح مالیه ایران از مجلس شورای ملی کسب کرده بود، در مدت کوتاهی پیشرفت فوق العاده ای کرد و پشتیبانی افکار عمومی و مطبوعات ملی را کسب نمود ولی نفوذ دولت های روسیه و انگلستان در ایران و فشار این دو کشور در امور

ص: 120

داخلی مملکت افزایش یافت و چند ماهی از کار و برنامه شوستر نگذشته بود که این دو دولت به ایران التیماتوم دادند و خواستار برکناری شوستر شدند. روزنامه های «تایمز» لندن و «نوورمیا» روسیه مقالات متعددی علیه شوستر نوشتند و از حرکات و سیاست وی که به کارهای انگلستان و روسیه در ایران علاقه زیادی نشان نمی داد انتقاد کردند. (2)

در حالی که مجلس شورای ملی اولتیماتوم روسیه و انگلستان را رد کرد و مطبوعات تهران و شهرستان ها از کار شوستر پشتیبانی می کردند، به دلیل اینکه کابینه ضعیف ایران در مقابل فشار روس ها و انگلستان توان ایستادگی نداشت، اختلاف بزرگی بین مطبوعات و ملی گرایان از یک طرف و دولت از طرف دیگر پیدا شد. وقتی که محمد امین رسول زاده از نویسندگان «ایران نو» مقالات تند و شدیدی علیه انگلستان و روسیه نوشت و به پشتیبانی شوستر پرداخت، دولت روسیه رسماً از دولت ایران تقاضا کرد روزنامه «ایران نو» را توقیف کند. شوستر در کتاب خاطرات خود وضع مطبوعات را در این جریانات چنین بیان می کند:

«به درخواست یکی از روزنامه های اصلی تهران مصاحبه ای تشکیل دادم و در آن برنامه کار هیأت آمریکایی را تشریح کردم و آنچه که ما امیدوار بودیم انجام دهیم بیان کردم. ما از تاریخ این مصاحبه تا کنون پشتیبانی مطبوعات تهران و شهرستان ها را با خود داشته ایم. یکی از آثار بی تجربگی ایرانیان در امور سیاسی، حساسیت خنده آور آنها از هر گونه انتقاد مطبوعاتی است. از نایب السلطنه گرفته تا اعضای دولت، فرد فرد این عده با ترس و واهمه زندگی می کنند که مبادا مورد انتقاد مطبوعات واقع شوند. علی رغم تضمینی که قانون اساسی ایران راجع به آزادی مطبوعات کرده، اغلب اوقات وزارت کشور روزنامه ها را به علت حتی کمترین انتقاد از اقدام دولت توقیف کند.» (3)

دولت روسیه برای اینکه عزم جزم خود را به دولت ایران نشان دهد، در دسامبر 1911 از چند ناحیه وارد خاک ایران شده و قشون روس از شمال تا قزوین پیش آمد و در بعضی از شهرهای ایران از جمله تبریز و مشهد دست به تجاوز و کشتار ملی گرایان و آزادیخواهان زد. به علت ضعف دولت مرکزی بار دیگر روزهای تیره در زندگی مشروطه طلبان و آزادیخواهان پدیدار شد. مطبوعات ایران این بار نه تنها توسط دولت مرکزی در تهران بلکه توسط روس ها مورد حمله قرار گرفتند و تعدادی از جراید ایران در تهران و شهرستان ها توقیف شد. دولت ایران به هجوم روس ها تن داد و به شهرستان ها دستور داده شد از مقاومت

ص: 121

دست بردارند. میتینگ های ملی در خیلی از شهرهای شمالی ایران و حتی تهران ممنوع شد و گروهی از روزنامه نگاراین و بعضی از اعضای انجمن های ملی دستگیر شدند.

در مشهد صحن حضرت رضا بمباران شد و در تبریز دسته ای از آزادیخواهان و مشروطه طلبان ایران از جمله ثقه الاسلام تبریزی، صادق الملک، میرزااحمد سهیلی (شاعر) و علی دوافروش توسط روس ها به دار آویخته شدند و به شهادت رسیدند. دفتر چندین روزنامه از طرف روس ها منفجر شد و برای مدت چندین ماه حتی یک روزنامه هم در تبریز انتشار نیافت. در مازندران و گیلان نیز تعدادی از مطبوعات که در شوستر و کارهای او پشتیبانی و از روس ها و انگلیس انتقاد کرده بودند، توقیف و چند تن از آزادیخواهان اعدام شدند. تحت این شرایط دولت ایران اولتیماتوم روس ها را قبول کرد و علیرغم پشتیبانی افکار عمومی از شوستر، هیأت آمریکایی از کار خود دست کشید و در ژانویه 1912 شوستر ایران را به مقصد آمریکا ترک کرد.

مطبوعات انقلاب مشروطه از نظر تطبیقی

در دهه اول قرن بیستم و به علت انقلاب مشروطه، مطبوعات رساله ای قرن نوزدهم ایران به مطبوعات مسلکی و سیاسی تبدیل شده بود. عقاید و نظریات یکه فقط در انجمن ها و سخنرانی های سری قرن نوزدهم ایران ابراز می شد در گرماگرم انقلاب مشروطه و سال های بعد از آن اغلب به صورت سرمقاله روزنامه ها در می آمد. از این جهت مطبوعات ایران نمونه و تا حدی افکار و عقاید روشنفکران و مردم عادی ایران بود بزرگترین تأثیر مطبوعات در دهه اول این بود که برای نخستین بار روزنامه نگاری به عنوان یکی از حرفه های اجتماعی در ایران ریشه پیدا کرد و به رسمیت شناخته شد. از این تاریخ به بعد روزنامه نگاران بازیگران جدید سیاست ایران شدند به طوری که در جدول (1) خواهد آمد بین سال های 1912 و 1906 در حدود 247 روزنامه در ایران تأسیس و منتشر شد در حالی که تعداد روزنامه های منتشر شده بین سال های 1906- 1900 به 40 عدد می رسد و تعداد جراید منتشر شده سال های 1837-1900 بیش از 43 عدد نبود. بین سال های 1906-1837 فقط یک روزنامه یومیه و یک روزنامه سه بار در هفته در ایران منتشر شد و در سال های بین 1912-1906 مجموع روزنامه های روزانه و هفتگی در حدود 43 عدد بود. (جدول 2)

یکی از مشخصات جالب توجه مطبوعات دوره مشروطه این بود که روزنامه ها در تهران و شهرستان های اصلی کشور به طور مساوی تقسیم می شد و هر شهر بزرگ حداقل یک روزنامه روزانه یا هفتگی مخصوص

ص: 122

به خود داشت. مثلاً بین سال های 1912-1906 در حدود 120 روزنامه مختلف در 16 شهر ایران- تهران جزو آن محسوب نمی شود – منتشر شد. باید متذکر شد تعداد زیادی از این روزنامه بیش از مدت کوتاهی عمر نکردند و اغلب به علت اغتشاشات و نبودن امکانات مالی و فنی بسته شدند. با این حال تعداد روزنامه هایی که حدود یک سال و بیش از آن عمر کردند و به انتشار خود ادامه دادند قابل ملاحظه است.

تیراژ روزنامه ها نیز در دوره انقلاب افزایش یافت به طوری که بالاترین تیراژ روزنامه ها در سال 1907 بود و در این سال در حدود 90 روزنامه مختلف در تهران و شهرستان ها تأسیس شد. ارقام دقیق و معتبری که حاکی از تیراژ واقعی روزنامه ها باشد در دسترس نیست ولی آنچه از کتب تاریخی و اسناد مربوطه جمع آوری شده حاکی از آن است که مجموع تیراژ روزنامه ها در سال 1907 باید در حدود 60 تا 80 هزار نسخه باشد. جمعیت ایران در این سال در حدود 10 تا 12 میلیون نفر بود و باید به خاطر داشت که نسبت باسوادان نیز نسبت به جمعیت کشور بسیار ناچیز بود. در سال 1908 به علت قانون مطبوعات و عملیات ضدآزادی محمدعلی شاه از تعداد روزنامه ها و تیراژ آنها کاسته شد ولی پس از برقراری مشروطیت دوباره مطبوعات در تهران و شهرستان ها توسعه پیدا کرد به طوری که در سال 1910 در آن واحد در حدود 36 روزنامه در ایران منتشر شد.

با اینکه از تعداد روزنامه ها (نسبت به سال 1907) در سال های بعد مشروطه کاسته شد، اندازه و مقدار مطالب روزنامه ها در واقع زیاد بود و از جنبه خبر و مطالب متنوع کاهشی به نظر نمی آمد. زیرا روزنامه های اوایل انقلاب مشروطه کوچک و عموماً یک یا دو صفحه بودند و روزنامه های بعد از انقلاب بزرگتر شدند و اغلب در چهار یا هشت صفحه منتشر می شدند. حرفه روزنامه نگاری این دوره از جنبه سود مالی زیاد قابل توجه نبود و به ندرت کسی برای سود مالی مستقیم، روزنامه منتشر می کرد. منظور اصلی انتشار روزنامه کسب قدرت و نفوذ سیاسی بود در دوره انقلاب مشروطه مخارج برخی از روزنامه ها توسط عده ای از تجار و علاقه مندان تأمین می شد. مثلاً حاج زین العابدین تقی اف از تجار تهران در حدود پانصد شماره از روزنامه «حبل المتین» را مشترک شده بود و در دسترس دیگران قرار می داد به طوری که در جدول (4) دیده می شود تعداد روزنامه های خارج از کشور در سال های 1908 تا 1909 بار دیگر فزونی یافت. دلیل این افزایش البته فشارهای فوق العاده حکومت محمدعلی شاه بود که برای مدتی یک سالی آزادیخواهان و مشروطه طلبان را به مهاجرت از ایران ناگزیر ساخته بود.

ص: 123

مطبوعات این دوره نیز مطبوعات خبری نبودند و وقتی که درباره تاریخ مطبوعات این دوره و قدرت و نفوذ مطبوعات حرف می زنیم منظور قدرت و نفوذ مقاله نویسان است نه خبرنگاران و اداره کنندگان مالی آن. از نظر جبهه گیری نیز مطبوعات جوان ایران در دوره مشروطیت هم از طرف دولت ایران و هم از طرف دول خارجی و به خصوص روسیه و انگلستان مورد حمله و آزار قرار داشتند. حکومت تزاری روسیه همیشه مخالف سرسخت مطبوعات بود و یکی از منتقدان مطبوعات دوره مشروطه ایران روزنامه «تایمز» لندن بود این روزنامه مطبوعات ایران را به ماجراجویی و پیروی از احساسات متهم ساخت و چندین مقاله علیه روزنامه های ایران نوشت و از جمله بی تجربگی نویسندگان ایرانی و «سوء استفاده» آنان را از زمان، مورد تحلیل و انتقاد قرار داد (4) ولی نوشته های «تایمز» لندن به عقیده پروفسور برون نشانه سیاست محافظه کارانه و «دشمنی آن علیه نهضت های آزادیخواهی در شرق» بود. (5)

تردیدی نیست که مطبوعات دوره انقلاب مشروطه بزرگترین مأخذ و منبع تحولات اجتماعی سیاسی سال های اول قرن بیستم ایران است. از جنبه ارتباطات اجتماعی، انقلاب مشروطه به طور عام، و دهه اول قرن بیستم به طور خاص، شاهد تولد و پیدایش سه نیروی مهم اجتماعی در ایران بود: مطبوعات ملی و انقلابی، تظاهرات و میتینگ های گروهی، و پیدایش و استقرار افکار عمومی.

جدول (1)

مقایسه تاریخ و تعداد روزنامه های قرن نوزدهم

و دوره های اول و دوم انقلاب مشروطه ایران

محل

تأسیس

روزنامه های

منتشر شده بین 1900-1837 میلادی

روزنامه های

منتشر شده بین 1906-1900 میلادی

روزنامه های

منتشر شده بین 1906-1912 میلادی

تهران

29

16

127

تبریز

9

17

29

ص: 124

رشت

-

-

27

اصفهان

1

2

17

شیراز

1

-

8

مشهد

-

2

7

یزد

-

-

5

همدان

-

1

5

رضائیه

3

-

4

خوی

-

-

4

قزوین

-

-

4

کرمان

-

-

3

کاشان

-

-

2

لاهیجان

-

-

2

بندر

پهلوی

-

-

1

کرمانشاه

-

-

1

بوشهر

-

2

-

جمع

43

40

246

جدول (2)

ص: 125

تعداد روزنامه های منتشر شده بین سال های 1912 - 1906

شهر و

محل انتشار

روزانه

دو یا

سه بار در هفته

هفتگی

جمع

تهران

15

6

107

127

تبریز

3

1

25

29

رشت

2

3

22

27

اصفهان

-

1

16

17

شیراز

-

-

8

8

مشهد

-

1

6

7

یزد

-

-

5

5

همدان

-

-

5

5

رضائیه

-

-

4

4

خوی

-

-

4

4

قزوین

-

1

3

4

کرمان

-

-

3

3

کاشان

-

-

2

2

لاهیجان

-

-

2

2

بندر

پهلوی

-

-

1

1

ص: 126

اردبیل

-

-

1

1

کرمانشاه

-

-

1

1

جمع

20

13

215

247

ص: 127

جدول (3)

تیراژ بعضی از روزنامه های دوره انقلاب مشروطه

اسم

دوره

انتشار

تیراژ

سال

انتشار

مجلس

روزانه

10000

1907

صور

اسرافیل

هفتگی

5500

1907

حبل

المتین

روزانه

5000

1907

انجمن

تبریز

روزانه

5000

1907

ایران

نو

روزانه

3000

1909

مساوات

هفتگی

3000

1909

شرق

روزانه

2000

1910

استقلال

ایران

روزانه

1000

1911

نوبهار

مشهد

دوبار

در هفته

1000

1912

ص: 128

جدول (4)

تاریخ و تعداد روزنامه هایی که در خارج از کشور به چاپ می رسید

اسم و

محل انتشار

تعداد

روزنامه های 1900 تا 1837 میلادی

تعداد

روزنامه های 1906 تا 1900 میلادی

تعداد

روزنامه های 1912 تا 1906 میلادی

کلکلته

7

-

-

بمبئی

4

1

2

قاهره

3

2

-

قسطنطنیه

2

-

1

دهلی

1

-

-

پاریس

1

-

1

حیدرآباد

1

-

1

لندن

1

2

-

علیگر

(هند)

1

-

-

کراچی

1

-

-

باکو

-

1

1

اسکندریه

-

1

-

عشق آباد

-

1

-

بغداد

-

-

1

ص: 129

بخارا

-

-

1

واشنگتن

-

-

1

کابل

-

-

1

سویس

-

-

1

مکه

-

-

1

نجف

-

-

1

جمع

22

8

13

ص: 130

احزاب سیاسی در ایران در حقیقت پس از دوره دوم انقلاب مشروطه بوجود آمدند و ریشه احزاب سیاسی را باید در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران پیدا کرد. قبل از این دوره چندین دسته و حزب سیاسی به نام «ملی»، «روحانیون» و «دموکرات» وجود داشت که جز حزب دموکرات اجتماعی، بقیه چندان فعالیتی نداشتند. دموکرات ها در سال های آخر انقلاب موفق شده بودند روزنامه ای برای خود فراهم کنند و با انتشار روزنامه «مجاهد» فعالیت ها و نظریات خود را تشریح و تبلیغ نمایند.

آزادیخواهان پس از آنکه به حکومت پارلمانی رسیدند کم کم به فکر تشکیل احزاب سیاسی افتادند و اغلب نام و عنوان دسته و حزب سیاسی خود را از واژه های خود از واژه های فلسفی و سیاسی اروپایی ها تقلید کردند. نتیجه این بود که در سال 1909 دو حزب به نام «اعتدال» و «دموکرات» پیدا شد. اعتدالیون که اغلب از تجار سرشناس و گروهی از روحانیون و بعضی از کارمندان عالی رتبه و حتی طبقه اشراف بودند به اصلاحات تدریجی اعتقاد داشتند و در میان آنها شخصیت هایی مثل آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی دیده می شدند. اعتدالیون روی هم سه روزنامه روزانه، دو روزنامه هفتگی و یک روزنامه دو بار در هفته در تهران چاپ و منتشر می کردند. روزنامه «شورا» ارگان رسمی اعتدالیون بود. دموکرات ها که در مجلس شورای ملی نقش مخالف داشتند اقلیت را تشکیل می دادند و بین طبقات مختلف کشور دارای نفوذ قابل توجهی بودند و از نظر سیاسی و فلسفی به سوسیالیزم و افکار اجتماعی تمایل داشتند. در میان دموکرات ها تعداد قابل توجهی روزنامه نگار و نویسنده وجود داشت و کسانی همچون سید حسن تقی زاده، محمدرضا مساوات و ملک الشعرای بهار در بین آنها حضور داشتند. (1)

دموکرات ها برنامه اصلاحات اساسی داشتند که شامل جدایی قوانین مدنی از مذهبی و شرعی، نظام وظیفه اجباری، تقسیم املاک بین رعایا، سواد اجباری و آموزش و پرورش عمومی، تأسیس بانک کشاورزی، وضع مالیات غیرمستقیم و بالاخره مخالف با تشکیل مجلس سنا می شد. در مقایسه با اعتدالیون دموکرات ها شبکه مطبوعاتی گسترده تری داشتند و تعداد روزنامه هایی که تحت نظر آنها اداره می شد بیشتر بود. دموکرات ها جمعاً در حدود چهارده روزنامه داشتند یازده روزنامه هفتگی و دو روزنامه دو بار در هفته و یک روزنامه. دیدگاه های اصلی دموکرات ها در روزنامه های «ایران نو» چاپ تهران، «شفق» چاپ تبریز و «نوبهار» در مشهد، به چاپ می رسید.

ص: 132