ص:2

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

برای بسیاری این پرسش وجود دارد که راز عربی بودن نماز چیست و آیا برای ما که فارسی زبان هستیم، بهتر نیست نماز را به زبان مادری خود بخوانیم تا برایمان آسان تر باشد و مضمون آن را بهتر بفهمیم؟ در پاسخ به این پرسش، نکات مختلفی برای گفتن وجود دارد که اینک به اختصار برخی از آن ها را بررسی خواهیم کرد.

عربی بودن نماز یکی از عواملی است که رابطۀ دائمی انسان با زبان دین و پیوند گسست ناپذیر او با کتاب آسمانی را سبب می شود و زمینۀ آشنایی مستقیم با معارف دینی را فراهم می آورد. از همین رو مسلمانان، از هر نژاد و دارای هر زبان، همواره کوشیده اند که با این زبان آشنا شوند تا از طریق آن، رابطۀ بهتر و مستقیم تری با معارف دینی برقرار کنند؛ برای نمونه، دکتر محمد تقی الدین الهلالی در مقدمۀ تفسیر قرآن به زبان انگلیسی از شیخ عمر ازبک، یکی از عالمان ترک تبار ازبکستان، نقل می کند:

«از زمانی که روس ها ما را وادار به آموختن زبان خودشان کردند، نذر کردم که جز با زبان قرآن و پیامبرˆ سخن نگویم؛ زیرا دانستم که آنان آگاهانه به این کار دست زده و می دانند که در قالب آموزش زبانِ انسان ها عقاید و افکار آنان را فرا گرفته و با آنان در می آمیزند. پس بگذار هر که با من انس می گیرد، زبان قرآن را بیاموزد و من خود در این باره به او کمک

ص:8

خواهم کرد... .»(1)

غنای زبان عربی

زبان عربی از نظر واژگان، مفاهیم و ساختار معنایی، به ویژه در حوزۀ معارف دینی، بسیار غنی است. از سوی دیگر، بخش مهمی از نماز به قرائت سوره هایی از قرآن اختصاص دارد. قرآن نیز ویژگی های منحصر به فردی دارد؛ ازجمله اینکه واژه های به کار رفته در آن، شیوۀ تعبیر، پیوند واژه ها و سازه های کلام با یکدیگر، با اعجاز همراه است و بشر هرگز قادر نیست که با دقت و صحت کافی، کلام خدا را به زبان دیگر برگرداند و جایگزین متن اصلی و عربی آن کند؛ البته مشکل ترجمه مشکلی فراگیر است و اختصاص به کتاب الهی ندارد، تا آنجا که

ص:9

برخی، همچون کواین، ترجمه را امکان ناپذیر می انگارند. از همین رو پژوهشگران چیره دست در متون علمی، تا حد امکان استناد به اصل منابع استفاده شدۀ خود را بر استفاده از ترجمه ها و نقل قول از آن ها ترجیح می دهند؛ اما حساسیت این مسئله در خصوص قرآن مجید صد چندان است. پروفسور ایزوتسو، قرآن پژوه معاصر، می نویسد:

«واژه های ترجمه شده در بهترین صورتشان جز معادل های جزئی نیستند. از آن ها فقط می توان به عنوان رهنمودهای ساخته و پرداخته ای در برداشتن گام های لرزان نخستین استفاده نمود؛ هر چند در بسیاری از موارد از این بابت نه تنها وافی به مقصود نیستند، بلکه گمراه کننده نیز می باشند؛ ولی به هر حال، هرگز نمی توان بحث و بررسی ساختمان جهان بینی اخلاقی قومی را بر بنیاد آن ها مستقر ساخت.»(1)

ص:10

استاد حجتی نیز بر آن است که «مفردات و تکواژه های قرآن به گونه ای به هم پیوند یافته اند که با گذر از هر بخشی از این تراکیب به بخش دیگر، معنیِ بدیع تر و دقیق تری را یکی پس از دیگری القا می کنند.»(1) او سپس می نویسد: «در قرآن کریم، به خاطر اینکه به زبان عربی است و این زبان از تنوع واژه و رسایی آن ها غنی است، کلمات مترادف به مفهوم اصطلاحی در آن وجود ندارد و درنتیجه، الفاظی که در قرآن مترادف به نظر می رسند، هریک حامل خصوصیاتی است متمایز از یکدیگر که ترداف را از آن ها سلب می کند. با توجه به نکتۀ اخیر انتخاب واژه های عربی در قرآن با خصیصۀ اعجاز توأم است .به عبارت دیگر، به جای لغتی که در قرآن کریم مرادف با لغت دیگر به نظر می رسد، محال است لغت دیگری را به کار برد؛ [برای مثال،] در قرآن کریم واژه های «خالق»، «بارئ»، «فاطر» در جایگاه های مختلفی

ص:11

آمده که نمی توان خصوصیات آن ها را با تعبیر «آفریدگار» القا کرد. ازآنجا که خداوند متعال بر همۀ لغات ازنظر آگاهی احاطۀ کامل دارد، بهترین آن ها را در جای مناسب آورده است که این کار از عهدۀ توانایی بشر بیرون است. به تعبیر پاره ای از علما، ترجمۀ قرآن بسان استفاده از اندام مصنوعی به جای اندام طبیعی است و هرگز نمی تواند با قرآن کریم هم سطح باشد.»(1)

ایشان در جای دیگر آورده است که معمولاً مترجمان، کلمۀ «انابه» را به تضرع و زاری و امثال آن برمی گردانند؛ در حالی که این ترجمه کالبدی بی روح از واژه ای است زنده. اگر حضرت ابراهیم† ]الحلیم اوّاه منیب((2) خوانده شده است، «انابۀ او عبارت از گسستن از غیرخدا و پوچ انگاشتن علل و اسباب مادی و پیوستن به خداست و انابۀ او یعنی نیست انگاری ما سوی الله و گسستن از آن ها و پیوندیافتن با خدایی که هستیِ واقعی از آن اوست. این

ص:12

حالت عرفانی را که در روحِ مفهومِ واژۀ انابه وجود دارد، چگونه می توان با تضرع و زاری القا کرد؟»(1)

چرا جای دور برویم؟ چه کسی تا کنون توانسته است ترجمه ای دقیق و معتبر از سورۀ حمد و توحید که همه روزه در نمازها تکرار می شوند، به دست دهد؟ نگارنده که مدت ها در ترجمه های قرآن مجید به زبان های مختلف کاوش کرده و اطلاعاتی از بیش از دوهزار ترجمۀ قرآن به بیش از

یکصد زبان به دست آورده، تاکنون به ترجمۀ دقیقی از آیۀ شریف )بسم الله الرحمن الرحیم( دست نیافته است. کلمۀ «الله» اسم خاص خداوند است و واژه هایی همچون «خدا»، «God»، «Dieo» و «Gottes» به عنوان معادل هایی تقریبی در برابر آن قرار می گیرند. بسیاری از مترجمان قرآن، مانند رودی پارت در ترجمۀ آلمانی، پروفسور حمیدالله

ص:13

تصویر

ص:14

در ترجمۀ فرانسوی و محمد (مارمادوک) پیکتال در ترجمۀ انگلیسی قرآن به این نکته توجه کرده اند. پیکتال در مقدمۀ سورۀ حمد می نویسد: «من در همه جای این ترجمه واژۀ Allah را حفظ نموده ام؛ زیرا این واژه هیچ معادلی در زبان انگلیسی ندارد.»(1) او در تبیین تفاوت های اسم جلالۀ «الله» و واژۀ «God» در انگلیسی می نویسد: «از ویژگی های کلمۀ الله این است که نه مؤنث دارد و نه جمع پذیر است و لا جرم جز بر ذات یکتای وَهم ناپذیر و متعالی، بر کسی یا چیزی قابل اطلاق نیست؛»(2) برخلاف واژۀ «God» که هم تأنیث پذیر است (Goddess) و هم جمع پذیر (Gods/Goddesses)، یا مانند کلمۀ «خدا» در فارسی که به «خدایان» جمع می شود و از همین رو به غیر ذات حق تعالی نیز اطلاق می شود.

ص:15

همچنین «الرحمن» و «الرحیم» هریک به گونۀ خاصی از رحمت الهی اشاره دارند(1) و تا آنجا که نگارنده آگاهی دارد، معادل دقیقی برای هیچ یک از آن دو در زبان های دیگر شناخته نشده است. واژه هایی چون «بخشنده»، «بخشاینده»، «بخشایشگر»، «مهربان»، «مهرورز» و امثال آن در فارسی یا Merciful، Compassionate، Mercy-giving، Beneficent در انگلیسی و Tres Misericordieux، Tout Misericordieux در زبان فرانسه و نیز des Gnadigen, des Barmherzigen در زبان آلمانی هرگز نمایانگر معنای دقیق و معارف نهفته در واژه های «الرحمن» و «الرحیم» نیستند.

ص:16

را از سویدای دل، شیفته و دل باختۀ خود ساخته و همواره پرتوافشانی های آن فزونی می یابد.

پیکتال می نویسد: «قرآن را نمی توان ترجمه کرد؛ زیرا نغمه و آوای بی نظیر و آهنگ دل نشین آن، انسان را دگرگون می سازد و او را به خشوع و گریه یا شور و شوق وا می دارد.»(1) پروفسور ا. گیوم(2) بر آن است که: «قرآن با آهنگ زیبای مخصوص دارای موسیقی دل نوازی است که گوش را می نوازد. عدۀ کثیری از مسیحیان عرب زبان سبک قرآن را ستوده اند و از میان شرق شناسان کسانی که به زبان و ادبیات عرب آشنایی دارند، فصاحت و لطف و ظرافت شیوۀ قرآن را می ستایند. زمانی که قرآن را تلاوت کنند، جذابیت خاص آن بی اختیار شنونده را به سوی خود می کشد و این حلاوت و موسیقی دل نشین بود که فریاد سرزنش کنندگان را خاموش کرد و به کالبد شریعت پیامبر اسلام روح دمید و آن را غیر قابل تقلید گردانید. در

ص:18

پهنۀ نظم و نثر و ادبیات پر دامنۀ عرب، کتابی به فصاحت و بلاغت و بلندپایگی و پرمایگی قرآن نمی شناسیم و اثری نیست که بتوان آن را با قرآن مقایسه نمود. تأثیر عمیق آیات قرآن بر عرب و غیرعرب آن چنان است که عنان از کف می دهند.»(1) آرنولد نولد که آلمانی در کتاب خود، تاریخ قرآن، آورده است: «کلمات قرآن چنان خوب و به هم پیوسته است که شنیدنش، با آن هماهنگی و روانی، گویی نغمۀ فرشتگان است، مؤمنان را به شور می آورد و قلب آنان را مالامال از وجد و شعف می گرداند.»(2)

بارتلمی سنت هیلر، دانشمند فرانسوی، می نویسد: «قرآن کتابی است بی همتا که زیبایی ظاهری و عظمت معنوی آن برابر است. استحکام الفاظ و انسجام کلمات و تازگی افکار در

ص:19

سبک نوظهور آن، چنان متجلی است که پیش از آنکه خردها تسخیر معانی آن گردند، دل ها تسلیم آن می شوند. در میان پیامبران هیچ کس مانند پیامبر اسلام نتوانسته است این همه نفوذ کلام داشته باشد. قرآن با سبک خاص خود، هم سرود مذهبی است و هم نیایش الهی، هم شریعت و قوانین سیاسی و حقوقی و هم نوید بخش و هشدار دهنده، هم پندآموز و هم راهنما و هدایت کننده به راه راست و هم بیان کنندۀ قصه، داستان، حِکَم و امثال. بالاخره، قرآن زیباترین اثر به زبان عربی است که در میان کتاب های مذاهب جهان نظیر ندارد. مسیحیان عرب زبان معترف اند که این کتاب شریف چه تأثیر شگرفی در دل وجان شنوندگان دارد.»(1)

ص:20

مارگریت مارکوس (مریم جمیله)، دوشیزۀ یهودی زادۀ آمریکایی، در شرح حال خود و چگونگی تمایلش به اسلام، آورده است که شنیدن آیاتی از قرآن مجید چنان او را شیفته و دل باخته کرد که موجب انس دائمی اش با قرآن شد و او را به مطالعه و بررسی دربارۀ اسلام ترغیب کرد و این مسئله درنهایت به هدایت او به این دین مبین و نگارش ده ها کتاب و مقاله در دفاع از اسلام منجر شد. (1)

بنابراین قرائت آیات الهی در نماز، به ویژه اگر همراه با نغمۀ دل انگیز قرآن و توجه و تدبر

در معانی آیات آن باشد، چنان تأثیری دارد که ترجمه را بدان راه نیست.

ص:21

تصویر

ص:22

از طرف دیگر، زبان نقش اساسی در فرهنگ پذیری(1) و پایایی فرهنگی(2) ایفا می کند: زبان، برجسته ترین عنصر فرهنگی، منتقل کنندۀ آن و حافظ هویت تاریخی و فرهنگی هر ملت است. یکی از مشکلات بزرگی که تکنولوژی های جدید ارتباطی، همچون ماهواره و اینترنت، پدید آورده اند، این است که سلطۀ نمادهای جدید و سربرآوردن یک زبان مسلط، موجب انقطاع فرهنگی و گسست رابطۀ نسل جدید با پیشینۀ فرهنگی خویش می شود و آن نیز به نوبۀ خود، زوال هویت را در پی می آورد.

انقطاع زبانی ß

گسست فرهنگی ß زوال هویت

ص:24

اگر استعمار نو (Neo-Colonialism) با تمام توان در بسط زبان خود می کوشد، از آن روست که بهترین راه تحمیل فرهنگ و بیگانه سازی ملت ها با هویت خویش تغییر در زبان و ارتباطات کلامی است؛ برای نمونه روشنفکرنمایان غربگرا همچون آخوندزاده و ملکم خان در ایران و امثال آتاتورک در ترکیه فرایند دین زدایی و سکولاریزه کردن اجتماع را از مبارزه با خط و زبان عربی آغاز می کنند که ریشه در همین نکته دارد. (1)

با توجه به آنچه گذشت، می توان گفت یکی از حکمت های مهم عربی بودن نماز این است که از طریق آن، فرایند فرهنگ پذیری، انتقال، پویایی، استمرار و پایایی فرهنگ دینی در طول قرن ها و در میان نسل های پی درپی به خوبی انجام پذیرد. همۀ مسلمانان در هر زمان و هر مکان، ازطریق نمازهای پنج گانه، ارتباط دائمی خود را با زبان دین حفظ کرده اند و

ص:25

به وسیلۀ این نماد، عناصر فرهنگ دینی را در میان خود نهادینه ساخته اند و به نسل های بعدی منتقل می کنند.

ازطرف دیگر، این ارتباط پیوسته و دائمی و دارابودن زبان مشترک دینی به پایایی فرهنگ دینی مدد می رساند و جوامع اسلامی را در حد چشمگیری دربرابر تهاجم فرهنگی بیگانگان مصون می سازد. بنابراین عربی بودن نماز، هم در فرهنگ پذیری و انتقال فرهنگی مسلمانان نقش بسزایی دارد و هم در پایایی و پایداری فرهنگ و هویت دینی آنان.

امت از هر دیار و هر نژاد و هر طبقۀ اجتماعی است. پرستش خدای یگانه با افعال و اذکار واحد، رو به قبلۀ واحد و با استفاده از زبان واحد چیزی است که در هیچ جای جهان نظیری برای آن نمی توان یافت. بنابراین عربی بودن نماز در ایجاد انسجام و یکپارچگی و وحدت امت اسلامی نیز نقش بسزایی دارد.

را هم کردیم. والدین کم کم از این موضوع آگاهی یافتند و به فکر چاره افتادند. آن ها پس از تبادل نظر با یکدیگر تصمیم گرفتند با نصیحت ما را از این کار باز دارند و اگر مؤثر نبود، راهی دیگر برگزینند؛ چون پنددادن آن ها مؤثر نیفتاد، ما را نزد یکی از روحانیان آن زمان بردند. آن روحانی وقتی فهمید ما به زبان فارسی نماز می خوانیم، به شیوه ای اهانت آمیز نجس و کافرمان خواند. این عمل او ما را در کارمان راسخ تر و مُصِرتر ساخت.

عاقبت یکی از پدران، والدین دیگر افراد را به این فکر انداخت که ما را به محضر حضرت آیت الله حاج آقا رحیم ارباب ببرند و این فکر مورد تأیید قرار گرفت. آن ها نزد حضرت ارباب شتافتند و موضوع را با وی در میان نهادند. او دستور داد در وقتی معیّن ما را خدمتش رهنمون شوند. در روز موعود ما راکه تقریباً پانزده نفر بودیم، به محضر مبارک ایشان بردند. در همان لحظۀ اول، چهرۀ نورانی و خندان وی ما را مجذوب ساخت. آن بزرگ مرد را غیر از دیگران یافتیم و دانستیم که با شخصیتی استثنایی روبه رو هستیم. آقا در آغاز، دستور

ص:28

پذیرایی از همۀ ما را صادر فرمود؛ سپس به والدین ما فرمود: «شما که به فارسی نماز نمی خوانید، فعلاً تشریف ببرید و ما را با فرزندانتان تنها بگذارید.»

وقتی آن ها رفتند، به ما فرمود: «بهتر است شما یکی یکی خودتان را معرفی کنید و بگویید در چه سطح تحصیلی و چه رشته ای درس می خوانید.» آنگاه به تناسب رشته و کلاس ما پرسش های علمی مطرح کرد و از درس هایی مانند جبر و مثلثات و فیزیک و شیمی و علوم طبیعی مسائلی پرسید که پاسخ اغلب آن ها از توان ما بیرون بود. هرکس از عهدۀ پاسخ برنمی آمد، با اظهار لطفِ وی و پاسخ درست پرسش روبرو می شد. پس از آنکه همۀ ما را خلع سلاح کرد، فرمود:

«والدین شما نگران شده اند که شما نمازتان را به فارسی می خوانید. آن ها نمی دانند من کسانی را می شناسم که نعوذبالله، اصلاً نماز نمی خوانند. شما جوانان پاک اعتقادی هستید که هم اهل دین هستید و هم اهل همت. من در جوانی می خواستم مثل شما نماز را به فارسی

ص:29

تصویر

ص:30

بخوانم؛ ولی مشکلاتی پیش آمد که نتوانستم. اکنون شما به خواستۀ دوران جوانی ام جامۀ عمل پوشانیده اید. آفرین به همت شما. در آن روزگار، نخستین مشکل من ترجمۀ صحیح سورۀ حمد بود که لابد شما آن را حل کرده اید. اکنون یکی از شما که از دیگران مسلط تر است، بگوید ]بسم الله الرحمن الرحیم[ را چگونه ترجمه کرده است.»

یکی از ما به عادت دانش آموزان دستش را بالا گرفت و برای پاسخ دادن داوطلب شد. آقا با لبخند فرمود: «خوب شد طرف مباحثۀ ما یک نفر است؛ زیرا من از عهدۀ پانزده جوان نیرومند برنمی آمدم.» بعد به آن جوان فرمود: «خُب بفرمایید بسم الله را چگونه ترجمه کردید؟» آن جوان گفت: «طبق عادت جاری، به نام خداوند بخشندۀ مهربان.» حضرت ارباب لبخند زد و فرمود: «گمان نکنم ترجمۀ درست بسم الله چنین باشد. درمورد «بسم» ترجمۀ «به نام» عیبی ندارد. اما «الله» قابل ترجمه نیست؛ زیرا اسم علم (خاص) خداست و اسم خاص را نمی توان ترجمه کرد؛ مثلاً اگر اسم کسی «حسن» باشد، نمی توان به آن گفت «زیبا». ترجمۀ

ص:31

«حسن» زیباست؛ اما اگر به آقای حسن بگوییم آقای زیبا، خوشش نمی آید. کلمۀ الله اسم خاصی است که مسلمانان بر ذات خداوند متعال اطلاق می کنند. نمی توان «الله» را ترجمه کرد، باید همان را به کار برد. خب، «رحمن» را چگونه ترجمه کرده اید؟»

رفیق ما پاسخ داد: «بخشنده.» حضرت ارباب فرمود: «این ترجمه بد نیست، ولی کامل نیست؛ زیرا «رحمن» یکی از صفات خداست که شمول رحمت و بخشندگی او را می رساند و این شمول در کلمۀ بخشنده نیست. «رحمن» یعنی خدایی که در این دنیا هم بر مؤمن و هم بر کافر رحم می کند و همه را در کنَف لطف و بخشندگی خود قرار می دهد و نعمت رزق و سلامت جسم و مانند آن اعطا می فرماید. درهرحال، ترجمۀ بخشنده برای «رحمن» درحد کمال ترجمه نیست. خب، رحیم را چطور ترجمه کرده اید؟»

رفیق ما جواب داد: «مهربان.» حضرت آیت الله ارباب فرمود: «اگر مقصودتان از رحیم، من بود، چون نام وی رحیم بود، بدم نمی آمد «مهربان» ترجمه کنید؛ اما چون رحیم کلمه ای

ص:32

قرآنی و نام پروردگار است، باید درست معنا شود. اگر آن را «بخشاینده» ترجمه کرده بودید، راهی به دهی می برد؛ زیرا رحیم یعنی خدایی که در آن دنیا گناهان مؤمنان را عفو می کند. پس آنچه در ترجمۀ «بسم الله» آورده اید، بد نیست؛ ولی کامل نیست و اشتباهاتی دارد.

من هم در دوران جوانی چنین قصدی داشتم؛ اما به همین مشکلات برخوردم و از خواندن نماز فارسی منصرف شدم. تازه این فقط آیۀ اول سورۀ حمد بود. اگر به دیگر آیات بپردازیم، موضوع خیلی پیچیده تر می شود؛ اما من معتقدم شما اگر باز هم بر این امر اصرار دارید، دست از نمازخواندن فارسی برندارید؛ زیرا خواندنش از نخواندن نماز به طورکلی بهتر است.»

در اینجا، همگی شرمنده و منفعل و شکست خورده از وی عذر خواهی کردیم و قول دادیم ضمن خواندن نماز به عربی، نمازهای گذشته را اعاده کنیم. ایشان فرمود: «من نگفتم به عربی نماز بخوانید. هر طور دلتان می خواهد بخوانید. من فقط مشکلات این کار را برای شما شرح دادم.»

ص:33

ما همه عاجزانه از وی طلب بخشایش و از کار خود اظهار پشیمانی کردیم. حضرت آیت الله ارباب با تعارف میوه و شیرینی، مجلس را به پایان برد. ما همگی دست مبارکش را بوسیدیم و درحالی که ما را بدرقه می کرد، خداحافظی کردیم. بعد نمازها را اعاده کردیم و از کار جاهلانۀ خود دست برداشتیم.(1)

ص:34

ص:35