468 تا 548ق

ص:2

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:5

ابوعلی فضل بن حسن، معروف به شیخ طبرسی و ملقّب به امین الاسلام، در سال468ق متولد شد. وی پس از فراگیری مقدمات در مشهد مقدس، تحصیلِ ادبیات عرب، قرائت و تفسیر، حدیث، حساب و جبر، فقه و اصول و کلام را آغاز کرد و در این علوم، تبحّر یافت. شیخ طبرسی از استادان به نامِ عصر خود، ازجمله شیخ طوسی و ابن بابَوَیه قمی کسب علم کرد. از شاگردان شایستۀ شیخ، باید به فرزندش ابونصر حسین بن فضل، صاحب کتاب مکارم الاخلاق، محمدبن علی بن شهرآشوب، نویسندۀ کتاب معالم العلماء و نیز علامه قطب راوندی اشاره کرد.

گرچه مورّخانی نظیر بیهقی، تألیفات شیخ طبرسی را بسیار دانسته اند، آنچه اکنون باقی مانده است به بیست عنوان نمی رسد؛ از آن جمله است: 1. مجمع البیان، در ده جلد که از بهترین تفاسیر شیعه بوده و به عنوان سرآمد تفاسیر، پس از شیخ در کانون توجه همۀ مسلمانان قرار گرفته است؛ 2. جوامع الجامع که جامع فواید مجمع البیان و تفسیر کشاف زمخشری است؛ 3. اعلام الوری باعلام الهدی، در فضایل معصومان‰ که جمع نظریات شیعه و سنّی

ص:6

است.

برخی تاریخ نگاران انگیزۀ اولیۀ شیخ طبرسی را برای نوشتن تفسیر، این گونه روایت کرده اند: سکته ای بر شیخ عارض می شود و خانواده اش به گمانِ وفات او، دفنش می کنند. وی پس از به هوش آمدن و خود را گرفتاردیدن، نذر می کند که درصورت رهایی، یک دوره تفسیر بنویسد. از قضا، کفن دزدی قبر شیخ را نبش می کند و اسباب نجات او را فراهم می آورد. وی تفسیر بزرگ مجمع البیان را پس از این واقعه می نویسد.

امین الاسلام طبرسی، سرانجام پس از هشتاد سال، در 548ق در سبزوار وفات کرد و پس از انتقال بدن مطهرش به مشهد، او را در گورستانی دفن کردند که بعدها به قتلگاه معروف شد. آرامگاه شیخ طبرسی، درحال حاضر، در ضلع شمال شرقی حرم مطهر و ابتدای خیابان طبرسی واقع است.

ص:7

تصویر

ص:8

تصویر

ص:9

مقام شیخ الاسلامی را عهده دار شد که بزرگ ترین مقام دینی و دیوانیِ ایرانِ آن روز بود. سیاست او هدایت کارگزاران حکومت صفوی بود و در این راه، موفقیت چشمگیری داشت. افزون بر آثار علمی، تقسیم دقیق و عادلانۀ آب زاینده رود، طرح ریزیِ کاریز نجف آبادِ اصفهان، تعیین سمت قبلۀ مسجد امام به مقیاسِ چهل درجه انحراف غربی از نقطۀ جنوب، مرمّت و بازسازیِ مجدّد یکی از رصدخانه های مراغه، حمام شیخ بهایی و... به ایشان منسوب است.

مرحوم شیخ در آخرین سال های حیات خود، از منصب شیخ الاسلامی کناره گرفت و به سیروسلوک پرداخت؛ تا آنکه روز سه شنبه، دوازدهم شوال1030، در اصفهان، دعوت حق را لبیک گفت و علامه مجلسی بر او نماز گذارد. بنابر وصیتش، جنازه اش را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر امام رضا†، در خانه ای دفن کردند که محل تدریس ایشان بود.

ص:11

تصویر

ص:12

شیخ حرّ عاملی در سال 1033ق، در روستای مشغره لبنان، در خانواده ای چشم به جهان گشود که به علم و فقاهت مشهور بودند و نَسب آنان به حرّبن یزید ریاحی می رسید.

شیخ حر، آن طورکه خود در کتاب اثبات الهداة می نویسد، در حدود ده سالگی، در اثر بیماریِ سختی رو به احتضار گذاشته بود؛ به گونه ای که در آخرین شب بیماری، اطرافیان امیدی به زنده ماندنش تا صبح نداشتند. در آن شب، بین خواب و بیداری، توفیق زیارت پیامبر… و ائمۀ اطهار‰ نصیبش می شود؛ به آنان سلام کرده و با هریک، مصافحه می کند؛ با امام صادق† و امام زمان سخن می گوید؛ عَرض حالش را با امام زمان بازگو می کند و شِفا طلب می کند. امام او را به شفا و بهبودی کامل، مژده می دهند. زمانی که شیخ از این حالت خارج می شود، می نشیند و خود را در سلامتیِ کامل می بیند.

شیخ حرّ عاملی از همان اوان کودکی، تحت تربیت و آموزش خانوادۀ فاضلش قرار گرفت و تا سال ها، نیازمند استادی فراتر از خاندان «حر» نشد. علاوه بر مادر ادیبش، استادان مهم

ص:14

او پدرش، علامه شیخ حسن حرّعاملی و عمویش، علامه شیخ محمدحرّعاملی و جدّ مادری

اش، علامه شیخ عبدالسلام بودند. در کنار آن ها، علامه محمدباقر مجلسی و فیض کاشانی را می توان نام برد که شیخ حرّ عاملی علوم عربی، فقه، اصول و علوم وابسته به آن را نزد ایشان آموخت.

ایشان در حیات پُربرکت خود، اثر ماندگارِ وسایل الشیعه را تألیف کرد که از کتب مرجع احادیث شیعه به حساب می آید. علاوه بر آن، بدایة الهدایة در واجبات و مُحرّمات و نیز الامل الآمال و اثبات الهداة و هدایة الاُمّة بخشی از آثار وی هستند.

شیخ حرّ عاملی در چهل سالگی، به مشهد مقدس هجرت کرد و در کنار بزرگانی چون علامه مجلسی که با نفوذترین فرد جامعۀ تشیّع به شمار می آمد، دفاع از ارکان مذهب شیعه و حقانیت آن را آغاز کرد. شیخ سرانجام، در شب بیست ویکم رمضان 1104، در مشهد وفات کرد و پیکر مطهرش را در جوار امام رضا†، در یکی از رواق های شمال شرقی صحن عتیق (انقلاب اسلامی) دفن کردند.

ص:15

تصویر

ص:16

آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی، در سال 1270ش در قزوین متولد شد. مقدمات و قسمتی از سطح را در زادگاهش آموخت و برای تکمیل معلومات خود، به اصفهان رفت و دورۀ کامل خارج فقه را نزد مرحوم کلباسی فراگرفت. وی پس از کسب اجازۀ اجتهاد از آیت الله حاج میرزا محمد آقازاده و آیت الله میرزامهدی غروی اصفهانی، به مشهد مقدس سفر کرد و به تدریس سطوح عالی فقه و

اصول پرداخت. رسائل، مکاسب، کفایه و خارج اصول دروسی بودند که مرحوم قزوینی در مدرسه های فاضل خان و نوّاب مشهد، تدریس می کرد.

آیت الله شیخ هاشم قزوینی در مدت زمانی کوتاه، تأثیر ژرفی بر فضای علمی و معنویِ حوزۀ علمیۀ مشهد گذاشت. شاگردان ایشان امروزه بعضاً از نام آوران و مشاهیر ایران و جهان اسلام به شمار می آیند. از آن جمله اند: آیت الله حاج میرزا مهدی نوغانی، آیت الله واعظ طبسی، استاد محمدتقی شریعتی، استاد کاظم مدیرشانه چی، استاد محمدرضا حکیمی و نیز حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب. رهبر انقلاب، استاد خود را عالِمی بسیار متین، خوش بیان، اهل

ص:18

معنی، زاهد، بی اعتنا به دنیا و درعین حال بسیار روشنفکر معرفی کرده اند و استاد حکیمی، ایشان را نمونۀ مثال زدنیِ عالم دینی و روحانی اسلامیِ واقعی برشمرده است.

تبلیغ احکام و رسیدگی به امور مردم، یکی دیگر از خصوصیات این عالم ربّانی بود. وی همه ساله در ایام تعطیلیِ حوزۀ علمیه، به زادگاه خود، دهستان قلعه، مسافرت می کرد و در آنجا، مجالس وعظ تشکیل می داد و مردم را موعظه می کرد. ضمناً، به امور عمرانی آن محل هم همت می گماشت. ساخت آب انبارهای متعدد و تعمیر تعدادی مسجد و...، ازاین دست اقدامات است.

آیت الله قزوینی در حیات خود، در مسائل سیاسیِ خراسان و موضع گیری درمقابل سیاست های دین ستیزانۀ دوران پهلوی نیز نقش آفرینی کرد؛ به طوری که ازجمله دستگیرشدگانِ نهضت گوهرشاد بود. وی پس از انتقال به تهران، تا پایان حکومت رضاخانی اجازۀ بازگشت به مشهد را نیافت.

آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی در 20ربیع الثانی1381، مصادف با 22مهر1339، درگذشت و پیکر پاکش را در حرم مطهر، در راهروی رواق دارالضیافه، جنب کفشداری7 فعلی، دفن کردند.

ص:19

تصویر

ص:20

آیت الله سیّدمحمدهادی حسینی میلانی در سال 1313ق، در خاندان فقاهت و اجتهاد، در نجف اشرف متولد شد. ایشان پس از طی مقدمات در نجف، دروس خارج فقه، اصول، فلسفه، کلام، تفسیر، اخلاق و ریاضیات را نزد استادان بزرگ زمان خویش، یعنی شیخ الشریعۀ اصفهانی، میرزاحسین نائینی، سیّدحسین بادکوبه ای و سیّدابوالقاسم خوانساری، آموخت و علاوه بر اجتهاد، 1500اجازۀ روایی از علمای مطرح زمانه، دریافت کرد. آیت الله میلانی پس از تشرف به مشهد مقدس و زیارت امام رضا† به درخواست مردم و علمای مشهد، در این شهر ماند و در جایگاه مرجع تقلید، به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.

ایشان با اوج گیری مبارزات مردم در نهضت ملی شدنِ نفت و پس از آن، قیام امام خمینیŠ، همگام با ملت ایران به مبارزه با رژیم شاه پرداخت و در حمایت از امام خمینیŠ و نظریات سیاسی ایشان، در پیامی اظهار داشت: «آنچه شما گفته اید، گفتۀ همۀ روحانیان، بلکه گفتۀ اولیای خدا و ائمۀ اطهار‰ است.»

ص:22

آیت الله میلانی در کنار مبارزات سیاسی و مرجعیت دینی، از تبیین و ترویج دین اسلام و حقّانیت شیعه نیز غافل نبود و در مدت اقامت در مشهد، صدها نفر به دست ایشان، به اسلام گرویدند: از آن جمله، پروفسور بول وین، جرّاح بلژیکی، است که پس از اسلام آوردن نام عبدالله را برای خود برگزید و هم اکنون آرامگاهش در خواجه ربیع مشهد قرار دارد.

ازجمله تألیفات مهم آیت الله میلانی در زمینه های فقهی، اصولی، اعتقادی و ادبی، می توان به قادتُنا کَیف نَعرفُهُم، در نُه جلد دربارۀ زندگانی و فضائل چهارده معصوم‰، محاضرات فی الفقه الامامیه، در ده جلد در موضوعات فقهی، تفسیر سورۀ جمعه و تغابن، مختصر الاحکام، حاشیة المکاسب و مناسک حج اشاره کرد.

آیت الله سیّدمحمدهادی میلانی، پس از عمری خدمت و مجاهدت، در آخر رجب1395، همزمان با 17مرداد1354، در مشهد مقدس درگذشت. او را در رواق توحیدخانه، واقع در پشت سرِ مبارک، به خاک سپردند.

ص:23

تصویر

ص:24

علامه محمد تقی جعفری به سال 1304ش، در تبریز، دیده به جهان گشود. با اینکه پدر ایشان از سواد بهره ای نداشت، با اتکای به نفس و پشتکار، سواد خواندن و نوشتن را از مادر خویش فراگرفت؛ طوری که دورۀ دبستان را از پایۀ سوم شروع کرد. پس از آن، دروس مقدماتیِ حوزه را در مدرسۀ طالبیۀ تبریز گذراند.

ایشان برای ادامۀ تحصیل، عازم تهران شد و پس از آموختن سطوح اول و دومِ حکمت منظومه و امور عامّة اسفار، راهی قم شد و در علوم معقول و عرفان و اخلاق، از محضر شیخ مهدی مازندرانی، شیخ محمدتقی زرگر و امام خمینیŠ کسب فیض کرد. استاد در خاطرات این دوره از تحصیلش به زندگی سخت خود و غذای سادۀ نان و ماست، اشاره کرده است و نیز به اینکه گاهی تهیۀ همین مقدار قُوت هم، مقدور نمی شده است!

ایشان در آغاز جوانی و پس از گذراندن دروس سطح، رهسپار نجف شد و همزمان با دروس حوزوی، با اندیشه ها و معارف شرق و غرب آشنا شد؛ به ویژه، آشنایی و هم اندیشی با کسانی مانند محمدرضا مظفر، فیلسوف و منطقیِ نواندیش و احمد امین، ریاضی دان مشهور دانشگاه بغداد، سبب شد علامه در موضوعاتی چون فقه و فیزیک، فلسفه و زیباشناسی، تاریخ و روان شناسی و

ص:26

برخی دیگر از دانش های گوناگون، گام های علمی بلندی بردارد. استاد در دروسِ حوزوی هم از درس دانشورانی همچون آیت الله خویی، آیت الله سیدمحمود شاهرودی، آیت الله میلانی و آیت الله سیدمحسن حکیم استفادۀ لازم را برد؛ به طوری که در 23سالگی، به درجۀ اجتهاد نایل شد.

علامه جعفری پس از ده سال، به ایران بازگشت و به قم، مشهد و درنهایت، تهران رهسپار شد و با دکتر بدیع الزمان فروزانفر و دکتر محمد ابراهیم آیتی هم آشنایی پیدا کرده و توجه و عنایت آنان را به خود جلب کرد. علامه در تهران، به تدریس منظومه و عروة الوثقی همت گماشت.

تعداد آثار مکتوب علامه محمدتقی جعفری، به یک صد کتاب بالغ می شود که برخی از آن ها عبارت است از: ترجمه و تفسیر نهج البلاغه در 27جلد، نقد و تفسیر مثنوی در 15جلد، فلسفۀ زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، حکمت اصول سیاسی اسلام، علم و دین در حیات معقول.

عمر پُربار استاد، سرانجام در 25آبان1377ش، پس از یک دوره بیماری سرطان ریه، در بیمارستان لیسترِ لندن به پایان رسید و پیکر مطهرش را پس از انتقال به مشهد، در رواق دارالزهدِ حرم مطهر به خاک سپردند.

ص:27

تصویر

ص:28

استاد علامه سیّدجلال الدین آشتیانی به سال 1304ش در شهر آشتیان، از توابع استان مرکزی، دیده به جهان گشود. در نوزده سالگی برای فراگیری علوم دینی، عازم قم شد و به تحصیلِ دروس فلسفه، عرفان، کلام، تفسیر، فقه و اصول پرداخت. ازجمله استادان وی در حکمت و عرفان، میرزا احمد آشتیانی، علامه طباطبایی و امام خمینیŠ بودند.

شهرت علامه آشتیانی به تحصیلات و تحقیقات گسترده اش در فلسفه و عرفان اسلامی است؛ به طوری که هانری کُربَن، فیلسوف شهیر غربی، که مدت ها با او آشنایی و همکاری داشت، او را «ملاصدرای دیگر» لقب داده است. سیّد حسین نصر نیز در کتاب عرض و طول تاریخ فلسفۀ اسلامی، معتقد است او در نیم قرن اخیر، هم بر طول و هم بر عرض فلسفۀ اسلامی افزود؛ یعنی هم سِیر تاریخی و زمانیِ فلسفۀ اسلامی را تداوم بخشید و هم بر محتوا و آثار نگاشته شده در این عرصه، اضافه کرد.

استاد آشتیانی، تا پایان عمر، تجرّد اختیار کرد و جز به شوق تحقیق و تدریس، نزیست. او از طرفی دل بستۀ دین و مکتب ائمه‰ بود و ازطرف دیگر، سالک وادی عرفان و فلسفه. درعین حال که معتقد بود فیلسوفان اسلامی از قرآن متأثر هستند و به آن استناد می کنند، بدون تفکر فلسفی فهم

ص:30

بسیاری از آیات و روایات را مشکل می دانست. به باور علامه، فراگیری فلسفه و عرفان باید نزد استاد باشد و آن هم استادی که خود، توان فهم مطالب را داشته باشد؛ چراکه نداشتن استاد، در تحصیل این علوم، موجب لغزش انسان می شود. نیز، معتقد بود در استفاده از منابع و متون فلسفی، باید سِیر ساده به مشکل را رعایت کرد و از آموختن علوم دیگر نظیر منطق، اصول، فقه، کلام و حکمت غافل نبود. همچنین، دانشجوی فلسفه باید استعداد و شوق لازم را داشته باشد.

علامه آشتیانی پس از استقرار در مشهد مقدس، بیش از چهل سال در حوزه و دانشگاه به تربیت شاگرد پرداخت. تربیت شدگانِ مکتب او، امروزه، از استادان مبرّز حوزه های علمیه و دانشگاه ها به شمار می آیند. حتی فیلسوفان برجستۀ غیرایرانی مثل ویلیام چیتک، بزرگ ترین مفسّر افکار ابن عربی در جهان انگلیسی زبان، در شمار شاگردان اویند.

پس از به جای گذاردنِ بیش از هفتاد اثر جاودان، عمدتاً در عرصۀ فلسفه و حکمت، دفتر زندگیِ استاد علامه آشتیانی، روز سوم فروردین 1384 بسته شد و پیکر مطهرش را در ضلع جنوبیِ صحن آزادی، در حرم مطهر، دفن کردند.

ص:31

تصویر

ص:32

آیت الله شیخ مجتبی قزوینی در سال 1318ق در یکی از روستاهای قزوین، در خانواده ای روحانی، چشم به جهان گشود. مقدمات علوم اسلامی را تا سطح، در حوزۀ علمیۀ قزوین فراگرفت و برای ادامۀ تحصیل، راهیِ نجف اشرف شد و از محضر بزرگان آن روزگار، چون سیّدمحمدکاظم یزدی، میرزا محمدتقی شیرازی و میرزا محمدحسین نائینی، بهره جست؛ سپس، به قم مهاجرت کرد و از محضر درسیِ شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزۀ علمیۀ قم، بهره مند شد و از سال 1341ق، با سکونت در مشهد و استفاده از درس بزرگان این شهر، به تدریس معارف قرآنی و فقه و اصول پرداخت.

شیخ مجتبی قزوینی، خود، از ارکان اصلیِ مکتب تفکیک، یعنی مخالفان فلسفه، بود؛ اما فلسفه را به روش اجتهادی و همراه با نقد، تدریس می کرد. ازجمله تألیفات شیخ، بیان الفرقان در پنج جلد، رساله ای در نقد اصول یازده گانۀ ملاصدرا شیرازی، رساله ای در معرفة النفس و نیز آثاری در علوم غریبه است. شخصیت های مطرحی چون مقام معظم رهبری و استاد محمدرضا

ص:34

حکیمی، از شاگردان ایشان هستند.

مرحوم شیخ زندگی بسیار ساده ای داشت و نمونه ای مجسّم از پرهیزکاری و پارسایی بود. ایشان از طلبه های درس خوان، سخت حمایت می کرد و انحطاط اخلاقی جامعه و ازبین رفتن ارزش های دینی و تربیتی بسی رنجش می داد. از مدافعان امام خمینیŠ در قیام ضدّ نظام ستمشاهی بود و وقتی نظرش را دربارۀ امام جویا شدند، فرمود: «امروز، امام خمینیŠ دین است و ترویج خمینی، ترویج دین.»

شیخ مجتبی قزوینی دربارۀ تلاوت قرآن به تلاوت فجری و تلاوت عقلی توصیه می کرد: تلاوت فجری را تلاوت سحرگاه تا طلوع فجر بیان می کرد و بر آثار معنوی آن، بسیار تأکید داشت و تلاوت عقلی را تلاوتی همراه با صَرف زمان و کمال توجه و تعقّل راستین در معانی و حقایق قرآن می دانست و به آن سفارش می کرد.

مرحوم شیخ، سرانجام، پس از سال ها مهاجرت علمی و تربیت صدها شاگرد فاضل، در

ص:35

تصویر

ص:36

روز 22ذیحجۀ1386ق، مطابق با 14فروردین1346، چشم از جهان فروبست و در ضلع غربیِ صحن عتیق (انقلاب اسلامی) به خاکش سپردند.

ص:37

تصویر

ص:39

تصویر

ص:40

ص:41