ص:2

2-3-2. طرق آزمایش... 65

آزمایش به وسیله جان و مال. 65

آزمایش به وسیله مال و فرزند. 66

آزمایش به وسیله نعمت ها 67

آزمایش به وسیله احکام و دستورات دینی.. 67

آزمایش به وسیله فرستادن انبیا 68

آزمایش مردم به وسیله یکدیگر. 69

3-3-2. توصیه هایی برای آزمایشهای سخت.. 70

4-2. آگاهی از علم و قدرت خداوند. 73

3. سعادت و رستگاری انسان. 74

مؤمنان. 74

حمایت از پیامبر و پیروی از قرآن. 75

تسلیم بودن در برابرخدا 75

خشنودی خداوند. 75

کسانی که میزانِ سنگینی دارند. 76

عبادت کنندگان و نیکوکاران. 76

حزب اللّه.. 76

یاد خدا و نعمت های او. 77

تقوا و پرهیزکاری.. 77

تزکیه نفس... 77

مصلحان و آمران به معروف.. 78

جهاد در راه خدا 78

توبه به سوی خدا 78

دوری از بخل. 78

اجتناب از پلیدی ها 79

فصل سوم:

جایگاه انسان در نظام آفرینش... 82

1. جانشین خداوند در زمین. 82

2. انسان برتر از سایر مخلوقات.. 84

3. انسان امانت دار الهی.. 87

4. آفرینش هستی برای انسان. 88

ص:4

زمین و راه های آن. 89

آسمان و رزق پاکیزه 89

شب و روز، ماه و خورشید و ستارگان. 89

دریا و منافع آن. 90

باغها و درختان میوه 90

حیوانات.. 90

5. آیاتی که انسان را جدای از سایر مخلوقات قرار می دهد. 91

فصل چهارم:

رابطه خدا با انسان. 94

1. خداوند و اداره شئون انسان (ربوبیت). 94

2. ولایت و سرپرستی خداوند. 98

تنها ولیّ و سرپرست انسان. 98

ممنوعیت پذیرش ولایت غیرخدا 103

ولایت انبیا و امامان در طول ولایت خدا است.. 105

3. خداوند و تسلط بر اراده انسان (قاهریت). 107

4. علم خداوند به مقدرات انسان. 108

5. خداوند و هدایت انسان. 109

6. خداوند و رازقیت.. 119

مقدر کردن روزی برای همه موجودات.. 119

مفهوم مقدر شدن روزی.. 121

رزق مادی و رزق معنوی.. 122

تفاوت انسان در رزق.. 122

7. خداوند و مالکیت جهان و انسان. 126

8. مسئول بودن انسان در برابر خدا 126

9. حرکت انسان به سوی خدا 127

10. نیازمندی انسان و بی نیازی خدا 128

11. بندگی و عبودیت انسان. 129

12. یاری خواستن انسان از خدا و توکل به او. 130

13. یاد خدا و آرامش انسان. 132

ص:5

فصل پنجم:

انسان و سایر مخلوقات.. 136

1. جمادات، نباتات و حیوانات.. 136

2. فرشتگان. 139

1-2. ویژگی های فرشتگان. 139

فرشتگان، موجودات گرامی و نیکوکار. 139

فرشتگان تسلیم محض هستند. 139

فرشتگان درجات متفاوت دارند. 140

منظور از بال فرشتگان. 141

در همه حال تسبیح گوی خدا هستند. 141

فرشتگان، کارگزاران و مأموران انجام فرامین خداوند. 142

2-2. فرشتگان و انسان. 144

ایمان به فرشتگان. 144

برتری انسان بر فرشتگان. 144

ارتباط فرشتگان با انسان. 145

حفاظت از انسان و ثبت اعمال او. 145

دعا و استغفار برای مؤمنان و لعن کفار. 146

یاری رساندن به مؤمنان. 147

قبض روح.. 148

برخی از مأموریت­های فرشتگان. 149

خوشامدگویی به مؤمنان. 149

شفاعت.. 149

مأموران عذاب.. 149

تقسیم روزی انسان 150

رابط بین مُلک و ملکوت.. 150

بشارت می­دهند و با اولیای الهی سخن می­گویند. 151

مسئول نزول وحی هستند. 151

گاهی به صورت انسان ظاهر می­شوند. 151

3. جن و شیطان. 152

1-3. جن. 152

مقایسه­ی انسان و جن. 152

ص:6

خلقت آنها قبل از خلقت انسان بوده 152

از آتش آفریده شده اند. 152

دارای تشخیص حق از باطل و منطق و استدلال هستند. 152

مکلّف هستند. 153

از نعمت های زمین استفاده می­کنند. 153

2-3. شیطان. 154

1-2-3. ویژگی های شیطان. 154

2-2-3. شیطان و انسان 156

3-2-3. دشمنی شیطان با انسان. 157

4-2-3. هشدارهای مکرر خداوند درباره شیطان. 158

5-2-3. برنامه گام به گام شیطان. 159

6-2-3. برخی ترفندهای شیطان. 160

فصل ششم:

ابعاد وجودی انسان. 162

1. دوبعدی بودن انسان. 162

2. روح در قرآن. 166

1-2. معانی روح در قرآن. 166

2-2. انتساب روح انسان به خدا 167

3-2. دیدن رؤیا از نشانه های استقلال روح.. 167

3. قلب در قرآن. 170

1-3. مفهوم قلب.. 170

2-3. انواع قلب.. 171

3-3. حالات قلبی انسان. 172

4-3. امراض قلبی انسان. 173

5-3. ویژگی های قلب مؤمن و کافر. 179

4. عقل در قرآن. 179

1-4. عقل و جهل. 179

2-4. هماهنگی عقل و دین. 181

3-4. سیمای خردمندان در قرآن 183

4-4. موارد دعوت قرآن به تعقل و تفکر. 185

قرآن. 185

ص:7

آیات تکوینی و پدیده ها و نظم جهان. 185

احکام دینی.. 186

سرگذشت پیشینیان. 186

داستان های حکمت آموز. 186

ترجیح دادن آخرت بر دنیا 186

معبودهای دیگر (غیر خدا) نفعی ندارند. 187

عمل به کتاب خدا و امانت دار بودن نسبت به آن. 187

رعایت ادب و اخلاق.. 187

تصدیق آنچه از طرف خدا آمده است.. 188

رویگردانی از دین بی خردی است.. 188

5. نفس در قرآن. 191

فصل هفتم:

فطرت انسان. 196

1. کاربرد فطرت در قرآن. 196

2. ویژگی های امور فطری.. 198

3. غبار گرفتن فطرت.. 199

4. مفهوم «شاکله» در قرآن. 201

5. ستایش ها و نکوهش های قرآن درباره انسان. 202

1-5. ستایش های قرآن. 202

ویژگی های منحصر به فرد انسان و برتری او بر سایر مخلوقات.. 202

برخورداری از کرامت.. 203

قابلیت پذیرش امانت الهی.. 203

برخوردار از روح الهی است.. 204

قابلیت فراگیری علوم و اسرار هستی.. 204

برخورداری از فطرت الهی.. 204

توانایی تشخیص خوب و بد. 205

قابلیت جانشینی خداوند. 205

2-5. نکوهش های قرآن. 206

انسان بسیار ستمگر و نادان است.. 206

انسان پیوسته در زیان است.. 206

انسان در برابر خدا مغرور است.. 206

ص:8

انسان طغیان گر و کفران پیشه است.. 207

انسان عجول و کم ظرفیت است.. 207

انسان حریص و بخیل است.. 208

انسان فخرفروش است.. 208

انسان ضعیف است.. 208

انسان بسیار جدال کننده است.. 209

پندپذیری انسان اندک است.. 209

6. انسان نکوهش شده، انسان ستایش شده 210

فصل هشتم:

اختیار و قدرت انسان. 214

1. اختیار. 214

قرآن و اختیار انسان. 215

اول: انسان در انتخاب مسیر زندگی مختار است.. 215

دوم: خدا به اجبار هدایت نمی کند. 217

سوم: ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی.. 218

چهارم: بشارت به کارهای نیک و نکوهش نسبت به کارهای بد. 218

پنجم: انسان با عمل اختیاری اش مورد آزمایش قرار می گیرد. 219

ششم: پاداش و عقوبت انسان. 219

هفتم: تغییر سرنوشت دست خود انسان است 219

هشتم: پشیمانی انسان در قیامت.. 220

نهم: آیاتی که انسان را به تغییر سرنوشتش امر می کند. 220

دهم: حکمت اختلاف مردم. 221

یازدهم. نقش محیط در اراده انسان. 222

دوازدهم: خدا کسی را گمراه نمی کند. 226

سیزدهم: اراده انسان مطلق و تمام کننده نیست.. 227

2. قدرت انسان. 229

فصل نهم:

مراحل و مراتب حیات.. 236

1. مراتب حیات.. 236

2. مراحل حیات.. 240

1-2. حیات دنیوی..

ص:9

1-1-2. ویژگی های زندگی دنیا 240

اول: دنیا جای عمل است.. 240

دوم: نعمت های دنیا برای انسان است.. 240

سوم: دنیا همراه با سختی است.. 242

چهارم: دنیا بازار و انسان تاجر است.. 242

پنجم: شاهدان اعمال انسان. 248

ششم: در دنیا امکان جبران وجود دارد. 249

هفتم: زندگی دنیا با مرگ پایان می پذیرد. 249

هشتم: زندگی ادامه دارد. 249

2-1-2. آفات زندگی دنیا 251

اول: دنیاطلبی.. 251

دوم: زندگی دنیا بازیچه است.. 255

سوم: بهره زندگی دنیا اندک است.. 258

چهارم: زندگی دنیا، مایه ی غرور و اغفال. 258

پنجم: مال و فرزند هم جلوه های زندگی دنیا و هم وسیله عذاب.. 258

ششم: دنیا برای هیچ کس گُل نمی شود. 260

هفتم: دنیا مانند گیاه بیریشه است.. 261

2-2. حیات برزخی.. 261

3-2. حیات ابدی.. 264

مقایسه دنیا و آخرت.. 264

حیات اخروی، حقیقی و جاودانه است.. 266

زمان دنیا و برزخ در برابر آخرت ناچیز است.. 267

حیات ابدی، روحانی و جسمانی است.. 267

در آخرت، نتیجه اعمال خود را می بینیم. 267

شخصیت اخروی، بازتابی از شخصیت دنیوی است.. 270

در زندگی اخروی جای جبران و عذرخواهی نیست.. 272

ص:10

گام پنجم، کتاب اخلاق آموزش، که به سفارش نهاد رهبری در دانشگاه نگاشته و منتشر گردید.

گام ششم، کتاب سیمای سیاست در قرآن کریم، توسط فارغ التحصیل رشته علوم سیاسی و زیر نظر آقای دکتر افتخاری، استاد دانشگاه امام صادق.

گام هفتم، کتاب سیمای انسان در قرآن، که توسط جناب آقای روح اله فیض الهی یکی از فارغ التحصیلان دانشگاه امام صادق تدوین و آماده عرضه گردیده است.

در این کتاب همان­گونه که از فهرست آن پیداست، موضوعاتی همچون آفرینش انسان و مراحل آن، اهداف آفرینش، عوامل رستگاری و سعادت، تفاوت انسان با سایر مخلوقات، روابط چهارگانه انسان با خالق، خلق، خلقت و خود، نعمت اراده و اختیار، مسئله آزمایش انسان، ضرورت پرهیزگاری و تقوای الهی، رابطه انسان با فرشتگان و شیطان، اصالت روح و جهان ابدی، قانون عمل و عکس العمل و دهها مسئله دیگر، بر اساس نکات و پیام­های تفسیر نور و دیگر آثار اینجانب، استخراج و ارائه شده است. (هذا من فضل ربّی)

امام کاظم علیه السلام می­فرماید: «وَجَدْتُ عِلْمَ النّاسِ فی أرْبَع: أَوَّلُها أنْ تَعْرِفَ رَبَّکَ، وَ الثّانِیَةُ أنْ تَعْرِفَ ما صَنَعَ بِکَ، وَ الثّالِثَةُ أنْ تَعْرِفَ ما أرادَ مِنْکَ، وَ الرّابِعَةُ أنْ تَعْرِفَ ما یُخْرِجُکَ عَنْ دینِکَ»، علم مورد نیاز مردم را در چهار چیز یافتم: 1. شناخت خداوند، 2. شناخت خود، 3. شناخت هدف آفرینش، 4. شناخت خطراتی که انسان را از مسیر حق منحرف می­کند.

امید است مطالعه این کتاب، خواننده را در جهت عمل به این سخن امام کاظم علیه السلام یاری نماید.

محسن قرائتی

ص:12

ص:13

« الرَّ حْمَٰنُ… خَلَقَ الْإِنْسَانَ ». (الرحمن/ 1- 3)

خداوند رحمن... انسان را آفرید.

* اگرانسان، مقداری خاک را درخیابان ببیند، می پرسد: چه شخصی این خاک ها را ریخته است؟ اگر روی این خاک ها جدول بندی و طراحی شود، سؤال می کند که این طرح از کیست؟ اگر خاک طراحی شده، همراه با حکمت و صنعت باشد، از ویژگی ها و هنر طراح سؤال می کند. آفریده نشانه آفریدگار است و هر چه روی آن هنرنمایی عالمانه و حکیمانه شود، نشانه علم و حکمت و قدرت آفریدگار است.

« أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ . أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضَ بَلْ لَا یُوقِنُونَ ». (طور/35 و36)

آیا از هیچ آفریده شده اند یا خود آفریدگار خویشند؟! آیا آسمان ها و زمین را آفریده اند! بلکه (حق این است که) یقین نمی جویند.

* قرآن، مهم ترین مباحث فلسفی را در قالب ساده ترین بیان مطرح می کند. در این آیه ی شریفه دو فرض مطرح شده است: یکی آن که انسان بدون علت آفریده شده باشد، « أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ» دوم آن که انسان خودش خویشتن را آفریده باشد و هر دو فرض عقلاً محال است؛ زیرا انسان پدیده است و هر پدیده ای علت می خواهد، انسانی که نبوده، چگونه علت بودن خود می شود؟! اگر انسان نبوده، پس چگونه سبب هستی خود شده و اگر بوده، چگونه دوباره خود را بوجود آورده است؟ « أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ »

آیا انسان نه آفریدگار خویش است نه آفریدگار غیر خویش. « أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ . أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ...»

ص:15

* آفرینش حضرت آدم با آفرینش بنی آدم متفاوت است. « وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِینٍ . ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ » (آفرینش حضرت آدم از خاک بود؛ ولی نسل او از نطفه و آب آفریده شدند.)

* منظور از حُسن صورت « فَأَحْسَنَ صُوَرَ کُمْ » آن است که خداوند، انسان را به چیزهایی که در راه رسیدن به هدف، او را کمک می کند، مجهز نمود. اعضای بدن انسان هر کدام در جای مناسب قرار گرفته و ترکیب و تناسب آنها موجب زیبایی اندام انسان و به ویژه صورت او گردیده است. مژه، پلک و ابرو که وظیفه حفاظت از چشم را به عهده دارند و زیبایی خاصی به چهره انسان بخشیده اند. لب ها که دربان دهان و نگهبان زبان و دندان هستند، تنها به هنگام خوردن یا گفتن، آن هم به مقدار مورد نیاز، باز و بسته می شود.

* خداوند انسان را از آبی ناچیز، «ماء مَهین» و در کارگاهی تاریک و ظلمانی، «فی الارحام» آفرید و بر روی آن بهترین و زیباترین صورتگریها را قرار داد. «فاحسن صورکم»

* اگرمقداری خاک درجایی ریخته شده باشد، هنرنمایی نیست؛ اما اگر خاک تبدیل به خشت و آجر یا سرامیک شد، پرسیده می شود که این را چه کسی ساخته است؟ هر چه کار بیشتر و ظریف تر باشد، معلوم می شود که هنر سازنده آن بیشتر است.

« أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ . وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ ». (بلد/ 8 و 9)

آیا برای او دو چشم قرار ندادیم؟ و یک زبان و دو لب.

* خداوند برای چشم، چند محافظ قرار داده است: جایگاه آن را در میان گودالی از استخوان ها قرار داد.

مژه، دربان و پلک، پوشش چشم است. ابرو، سایبان و خطوط پیشانی برای انحراف عرق به دو سوی صورت است. هر شبانه روز ده ها هزار عکس رنگی می گیرد، بدون آن که به فیلم و یا تنظیمِ خاصی نیاز داشته باشد.

ص:19

آیا وجود دوربینی که از پیه ساخته شده و ده ها سال عکسبرداری و فیلم برداری می کند، نشانه قدرت معجزه گری حکیم و قدیم نیست؟!

چشم، مظهر عاطفه و غضب و تعجب و ادب و زیبایی و عشق است. چشم، رابط انسان با جهان خارج و زبان، وسیله ارتباط انسان با دیگر انسانها و بهترین و ارزان ترین و ساده ترین و عمومی ترین وسیله مبادلات علمی و فرهنگی و اجتماعی است.

چشم، راه نفوذ در دیگران است. تفاوت شاگردی که استاد را ببیند و در چشم او نگاه کند با شاگردی که از طریق بلندگو یا نوار سخنی را بشنود، بسیار است.

زبان و لب، با هم کلمه را می سازند و بدون همکاری آنها بسیاری از حروف ساخته نمی شوند. تنوع زبان و لهجه ها، از آثار قدرت خداست. انسان در خلق کلمات و جملات محدودیتی ندارد. زبان همچنین وسیله چشیدن و تشخیص مزه هاست.

* انسان دراصل خلقت کاستی ندارد و سقوط او درطی مراحل زندگی واقع می شود. «خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ . ثُمَّ رَ دَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ»

* انسانی که می­تواند برترین مخلوق باشد، می­تواند از همه موجودات نیز پست تر باشد. « أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ... أَسْفَلَ سَافِلِینَ» (چنان که در آیات دیگر نیز می فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضلّ)

«ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَ کَ اللَّ-هُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ». (مؤمنون/ 14)

و همانا ما انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم. سپس او را به صورت نطفه در جایگاهی استوار قرار دادیم. سپس از نطفه، لخته خونی آفریدیم، آن گاه لخته خون را پاره گوشتی ساختیم و پاره گوشت را به صورت استخوان هایی در آوردیم و استخوان ها را با گوشت پوشاندیم، سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم، پس شایسته ی تکریم و تعظیم است، خداوندی که بهترین آفرینندگان است.

* یاد گذشته ها و ضعف های انسان و توجه به قدرت و لطف خداوند، زمینه ای است برای تقویت ایمان و عبادت بیشتر. «لَقَدْ خَلَقْنَا»

* آفرینش انسان در چند مرحله انجام گرفته است. «طین . نطفة . علقة»...

* تمام مراحل آفرینش، زیر نظر خداوند است. «فَخَلَقْنَا . فَکَسَوْنَا . أَنْشَأْناهُ»

* خداوند، انسان را آفرید: «خلقکم» آفرینش بسیار شگفتی که خداوند از آن با جمله، « فَتَبَارَ کَ اللَّ-هُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ » یاد کرد و همه­گونه هنرنمایی و ظرافت و طراحی در آن به کار رفته است، مراد از «أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ» به فرموده امام رضا علیه السلام آن است که قدرت آفریدن را خدا به دیگران نیز داده، مثلاً حضرت عیسی از طرف خداوند می آفریند: «أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ» دلائل بهترین خالق بودن خداوند بسیار است از جمله:

الف) خالقیت او دائمی است.

ص:21

ب) محدودیت به اشیای خاصی ندارد.

ج) تنوع درآن نامحدود است.

د) از ساده ترین چیز مهم ترین را می سازد.

ه) مواد اولیه اش از خودش می باشد.

و) در ساختن تقلید نمی کند.

ز) پشیمانی و تردید در او راه ندارد.

ح) بر اساس رحمت می آفریند و تمام ساخته هایش هدفدار است.

ط) ساخته او با نظام هستی هماهنگ است.

* تمام کارهای خداوند بهترین است:

آفرینش او بهترین است: «فَتَبَارَ کَ اللَّ-هُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ»

کتاب قرآن او بهترین است: «نزّل احسن الحدیث»

قصه های او بهترین است: «احسن القصص»

نام های او بهترین است: «ولله الاسماء الحسنی»

پاداش های او بهترین است: «فله جزاء الحسنی»

وعده های او بهترین است: «وعدالله الحسنی»

حکم او بهترین است: «و من احسن من الله حکماً»

خداوند از ما نیز خواسته است که در تمام کارها، بهترین ها را انتخاب کنیم. مثلاً:

- در گفتار، بهترین سخن را بگوئیم: «یقولوا الّتی هی احسن»

- در عمل، بهترین را انجام دهیم: «احسن عملاً»

- در برخورد، بهترین رفتار را داشته باشیم: «ادفع بالتی هی احسن»

- در مجادله و گفتگو، بهترین شیوه را انتخاب کنیم: «جادلهم بالتی هی احسن»

ص:22

- در سپاسگزاری و تشکر، بهترین روش را داشته باشیم: «فحیّوا باحسن»

- در میان شنیده ها بهترین را انتخاب و عمل کنیم: «یستمعون القول فیتبعون احسنه»

- در تصرف در مال یتیم، با بهترین شیوه عمل کنیم: «لا تقربوا مال الیتیم الاّ بالتی هی احسن»

- در انگیزه، با بهترین نیت، عمل خود را رنگی الهی دهیم: «و من احسن من الله صبغة»

* تفاوت آفریده های خداوند با تولیدات انسان:

- تولیدات انسان محدود و دربعضی زمینه ها تولید دارد؛ اما خداوند همه چیز را می آفریند. «خلق کلّ شی ء»

- تولیدات انسان گاهی لغو است؛ اما خداوند همه چیز را هدفمند آفریده است. «خلق الله السموات و الارض بالحق»

- در تولیدات انسان افراط و تفریط است؛ اما آفرینش خداوند به اندازه است. «انا کل شی ء خلقناه بقدر»

- تولیدگر معمولاً پس از تولید نظارتی از تولید ندارد؛ اما خداوند هرگز از مخلوقاتش غافل نمی شود. «و ما کنا عن الخلق غافلین»

- انسان گاهی از تولید خسته و کسل می شود؛ اما خداوند هرگز از آفرینش خسته نمی شود. «ما مسّنا من لغوب»

- خداوند از طریق زوجیت، بقای موجودات را تضمین نموده است. «و من کل شی ءٍ خلقنا زوجین»

- خدا، همه آفریده های خود را هدایت تکوینی می کند. «اعطی کل شی ء خلقه ثم هدی»

ص:23

- همه آفریده ها، در نهایت به سوی او باز می گردند. «خلق السموات و الارض... الیه المصیر»

توضیح: وقتی خداوند درخلقت انسان می گوید: بهترین خالقم، «أَحْسَنُ الْخالِقینَ» یعنی تو بهترین مخلوقی. وقتی کسی یک قالی را بافت و بافنده ی قالی گفت: بهترین قالی­بافم، یعنی این که بافتم، بهترین قالی است. وقتی معمار به ساختمانش نگاه می کند و می گوید: بهترین معمارم، یعنی این بنا بهترین ساختمان است. «أَحْسَنُ الْخالِقینَ». بعد می گوید: بهترین ساختمان را به تو دادم: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی أَحْسَنِ تَقْویم». (تین/ 4) احسن تقویم، یعنی بهترین ساختمان را به تو دادم.

دهیم؛ مثلا مقداری شیر است و می­خواهند آن را تقسیم کنند و همه یک جور لیوان دارند، اگر برای عده­ای پُر و برای عده­ای دیگر نصف و کمتر بریزند. این «تبعیض» است؛ چون شرایط و امتیازات مساوی است، پس ظلم است؛ اما «تفاوت» این است که شخصی یک دختری پانزده ساله دارد و یک چهار ساله. می روند بازار، برای اولی سه متر چادر و برای دومی یک متر می خرد، این «تفاوت» است و عدالت و حق است.

بنابراین باید آرزوی عدالت داشت؛ ولی تمنای یکسان بودن همه چیز و همه کس نابجاست. اعضای یک بدن و اجزای یک ماشین از نظر جنس و شکل و کارایی متفاوت­اند؛ اما تفاوت آنها حکیمانه است. اگر خداوند، همه را یکسان نیافریده، طبق حکمت است. بنابراین اموری که بدست ما نیست، مثل جنسیت، زیبایی، استعداد، بیان، هوش، عمر و... باید به تقسیم و تقدیر الهی راضی بود. ما که خدا را عادل و حکیم می دانیم، اگر در جایی هم دلیل و حکمت چیزی را نفهمیدیم، نباید قضاوت عجولانه و جاهلانه به خداوند حکیم داشته باشیم و یا بر دارندگان این نعمت ها حسد ورزیم، چرا که با فزونی هر نعمتی، مسئولیت بیشتر می شود و آمدن هر نعمتی، با غم از دست دادنش همراه است.

«انْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَیٰ بَعْضٍ وَلَلْآخِرَ ةُ أَکْبَرُ دَرَ جَاتٍ وَأَکْبَرُ تَفْضِیلًا».

بنگر که چگونه بعضی از آنان را بر بعض دیگر برتری دادیم و قطعاً درجات آخرت، بزرگتر و ارزشمندتر است. (اسراء/ 21)

* جایگاه همه در آخرت، یکسان نیست و برتری های بزرگی وجود دارد. همان طور که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: درجات بهشت، به مقدار عقل اهل بهشت است.

ص:25

«أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَ حْمَتَ رَ بِّکَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَرَ فَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَ جَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِ یًّا وَرَ حْمَتُ رَ بِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ». (زخرف/ 32)

آیا آنان رحمت پروردگارت (در مورد تعیین پیامبر) را (میان خود) تقسیم می کنند در حالی که ما معیشت آنان را در زندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم (تا چه رسد به اعطای مقام والای نبوت) و درجات بعضی انسان ها را بر برخی دیگر برتری دادیم تا برخی از آنان برخی دیگر را به خدمت گیرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند، بهتر است.

* برتری یافتن برخی انسان ها بربرخی دیگربا توجه به امتیازاتی است، از جمله:

اولا؛ برتری در ساختار جسمی، فکری، استعدادها و ذوق، شرایط خانوادگی، جغرافیایی و امثال آن است که اینها لطف خداوند، همراه با مسئولیت و آزمایش است و این امر سبب احساس نیاز به یکدیگر و خدمت به همدیگر را به دنبال دارد و بدین وسیله جامعه تشکیل می شود. انسان در این برتری نقشی ندارد. «رفعنا بعضهم فوق بعض درجات»

ثانیا؛ برتری است که خداوند بر اساس تلاش انسان عطا می کند، نظیر آیه: «یرفع الله الّذین آمنوا منکم والّذین اوتوا العلم درجات» که خداوند کسانی را که به سراغ علم و ایمان رفتند، برتری می دهد.

* تفاوت هایی که میان مردم است باید سبب پیوستگی و تعاون و استخدام بعضی توسط بعضی باشد، نه سبب استثمار و فخرفروشی و تحقیر دیگران. «سُخریاً» یعنی گروهی از انسان ها گروه دیگر را به کار گیرد و آنها را استخدام کند.

* انسان باید قدر و جایگاه خود را بداند و پا را از گلیم خویش درازتر نکند. (انتخاب پیامبر در حوزه اراده الهی است، نه توقّع و انتظار مردم) «اهم یقسمون رحمت ربّک»

ص:26

* کسی از خداوند طلبی ندارد، هر چه هست، لطف و رحمت اوست. «رحمت ربّک»

* جامعه بدون­طبقاتی، خیالی بیش نیست. (خدای حکیم خود تفاوت هایی قرار داده تا مردم به یکدیگر احساس نیاز کنند و با کمک به یکدیگر در سایه اجتماع رشد کنند.) «رفعنا بعضهم فوق بعض درجات»

* اجیر شدن و اجیر گرفتن و استخدام بعضی انسان ها توسط بعضی دیگر، امری مجاز و مشروع است. «لیتخذ بعضهم بعضاً سخریّاً» جامعه ی پایدار و اقتصاد سالم، وابسته به تعاون و بهره گیری از توان نیروهای مختلف انسانی است. «لیتخذ بعضهم بعضاً سخریّاً»

توضیح: این حقیقت را در نهج البلاغه می خوانیم. در موارد اختیاری، باید با کوشش و تلاش و پرهیز از کسالت و تنبلی، در رقابتی سالم به قوت و کثرت و استقلال رسید و اجازه ی استثمار و استعمار به دیگران نداد و در مواردی که بدست ما نیست، باید تفاوت ها را دلیل بر رشد و آزمایش و تحرک و تعاون و پیوستگی جامعه دانست؛ زیرا اگر همه یکسان باشند: جامعه ای تشکیل نمی شود.

از طرف دیگر در صورت یکسان بودن همه انسانها، صفات انسانی شکوفا نمی شود؛ مثلا سخاوت، شجاعت و ایثار در انسان رشد نمی کرد. انسان در لابلای فراز و نشیب ها خود را نشان می دهد. انسانی که با دیگران حرکت می کند وپیوند می خورد، نمی توان فهمید که چه کسی صابربا اخلاق است و چه کسی حلم دارد؟ وقتی یکی قوی است و دیگری ضعیف. ضعیف صبر می کند و قوی کمک. صفت صبر در فقیر شکوفا می شود و صفت بخشش در قوی. اگر همه به یک میزان علم و دانش داشته باشند، دیگر نه شاگردی وجود دارد و نه استادی. به این ترتیب جامعه ای تشکیل نمی شود. صفاتی شکوفا نمی شود. تعاون به وجود

ص:27

نخواهد آمد. اگرانگشت شَصت بگوید: چرا من تک افتاده­ام؟ انسان با پنج انگشت همسان و بلند، نمی تواند خیلی از کارها را انجام دهد، نمی توان بیل دست گرفت. انگشت ها وقتی تفاوت دارند، با هم همکاری می کنند. اگر همه مثل هم باشند، تعاون و همکاری بوجود نمی­آید.

تفاوت را قبول کردم، حالا سؤال این است که چرا من پایین باشم و بوعلی سینا بالا؟ بوعلی سینا پایین بیاید و من بالا بروم. در این صورت، اگر شما بوعلی سینا شدی و بوعلی سینا شما شد، آیا اشکال حل می شود یا اشکال سر جایش است؟ اشکال سر جایش است؛ چون بوعلی سینا که پایین رفت، حالا او اعتراض می کند که چرا من پایین هستم؟ هر کس بالا باشد و هر کس پایین باشد، اشکال سر جایش است. منتها خداوند این اشکال را چطور حل کرده است؟

این تفاوت ها بدین صورت حل می شود که اگر هر کس در هر مرتبه ای که قرار دارد، مسیر حرکت و هدفش را گم نکند، به مقصد می رسد و مهم نیست که کجا باشد.

به عنوان مثال؛ من و بوعلی سینا به کتابخانه می رویم و دو ساعت مطالعه می کنیم. بوعلی سینا سی مطلب می فهمد و من یک مطلب. اجر کدام یک بیشتر است؟ اجر هر دو یکی است. قرآن می گوید: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی». (نجم/ 39) من دو ساعت در کتابخانه بودم و یک مطلب فهمیدم. او هم دو ساعت بود و سی مطلب فهمید؛ اما من چیزی کم نگذاشتم. بنابراین اجر من و بوعلی سینا یکسان است؛ چون خدا از ما سعی می خواهد. حتی کار هم نمی خواهد. اگر کار می خواست، می گفت: «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما عَمل» هر چه عمل کردی. خدا از ما عمل نمی خواهد.

ص:28

مثال دیگر، اگر کسی که ده تومان دارد، یک تومان به فقیر بدهد و کسی ده میلیارد دارد، یک میلیارد به فقیر بدهد. ثواب کدامیک بیشتر است؟ هر دو یکسان است، چون هر دو یک دهم از مال خویش را داده­اند. یک تومان از ده تومان، یک دهم می­شود. یک میلیارد از ده میلیارد هم، یک دهم می­شود. این است معنای جمله ای که در دعا می خوانیم. «یا من سوی التوفیق بین الضعیف والقوی» ای خدایی که قرب به خودت را بین فقیر و غنی یکسان قرار دادی.

زمانی که آیت الله العظمی مکارم شیرازی زمان شاه در مهاباد تبعید بود. برای نوشتن تفسیر نمونه به آنجا می رفتیم. یکی از بستگانشان به دیدن ایشان آمده بود، وقتی می خواست برود، آهی کشید و گفت: خوشا به حال شما که دارید تفسیر می نویسید و رفت! من به آیت الله مکارم گفتم: روز قیامت این تفسیر نمونه ثوابش بیشتر است یا آه او؟ اگر کسی می خواهد کاری بکند، نیتش صادقانه باشد، خداوند اجر آن کسی که این کار را می کند، به او می دهد.

دیگر این است که تفاوت در آفرینش، منشأ تفاوت در تکلیف خواهد بود. کسی که پول یک نان را دارد، آه گرسنه ها او را نمی­گیرد. آن کس که پول دو تا نان را دارد، مسئول خودش و مسئول همسایه اش است. کسی که پول هزار تا نان را دارد، مسئولیت سیر کردن هزار نفر را بر عهده دارد. اگر بوعلی سینا هوشش بیشتر است، تکلیفش هم بیشتر است.

سؤال: چرا من بوعلی سینا نشدم؟

جواب: 1. با نیت صادق می توانی بوعلی سینا شوی و با آه صادقانه می توانی اجر او را ببری.

2. به همان مقدار دو ساعتی که بوعلی سینا فکر کرد، شما هم فکر کنی و تلاش کنی اجر بوعلی سینا را

ص:29

3. تکلیف شما هم یک صدم بوعلی سینا است، اگر یک صدم بوعلی سینا می فهمی، «لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها». (بقره/ 286) یعنی تکلیف به مقدار توان است. یک آیه دیگر داریم که می فرماید: «لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها». (طلاق/ 7) فرق اینها چیست؟ «وُسعَها» یعنی چقدر جان داری؟ «آتاها» یعنی چقدر پول داری؟ یعنی خدا به مقدار جانت و به مقدار پولت از تو تکلیف می خواهد؛ چون جهان­بینی ما جهان­بینی مادی نیست. ما دنیا و آخرت را با هم حساب می کنیم.

* یاد خداوند مایه ی آرامش دل و روح است، «بذکر الله تطمئن القلوب» و همسر مایه ی آرامش جسم و روان. «لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا»

* زن و مرد در آفرینش وحدت دارند و هیچکدام از نظر جنسیّت بر دیگری برتری ندارند. « وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا »

« یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَیٰ... ». (حجرات/ 13)

ای مردم! ما شما را از مرد و زن آفریدیم

* مرد یا زن بودن، ملاک افتخار نیست که اینها کار خداوند است. «خلقنا» در این آیه به اصل مهم مساوات در آفرینش زن و مرد اشاره شده است.

« وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَیٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَ-ٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا یُظْلَمُونَ نَقِیرً ا ». (نساء/ 124)

و هر فردی که کارهای شایسته انجام دهد، چه مرد باشد و چه زن، در حالی که مؤمن باشد، پس آنان به بهشت وارد می شوند و کمترین ستمی به آنان نمی شود.

* زن و مرد در رسیدن به کمالات معنوی برابرند. « مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَیٰ » بر خلاف اعتقادات گروهی از یهودیان و مسیحیان.

« إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِ ینَ وَالصَّابِرَ اتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُ وجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِ ینَ اللَّ-هَ کَثِیرً ا وَالذَّاکِرَ اتِ أَعَدَّ اللَّ-هُ لَهُمْ مَغْفِرَ ةً وَأَجْرً ا عَظِیمًا ». (احزاب/ 35)

همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع خدا و زنان مطیع خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شکیبا و زنان شکیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان انفاق گر و زنان انفاق گر، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که خدا را بسیار یاد می کنند و زنانی که بسیار به یاد خدا هستند، خداوند برای (همه ی) آنان آمرزش و پاداشی گرانقدر و بزرگ آماده کرده است.

ص:31

* تفاوت میان زن و مرد در جسم است. روح، زن و مرد ندارد و همه ی کمالات بشری مربوط به روح اوست نه جسم او، لذا همه کمالاتی که دراین آیه آمده، به صورت یکسان میان مرد و زن مطرح شده است.

* زن و مرد، در رشد کمالات معنوی و انسانی و دریافت پاداش، یکسانند. « إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ... اعدّ الله لهم» زمانی ارزش این آیه روشن می شود که به تبعیضاتی که عرب و عجم میان زن و مرد قائل بودند بنگریم و تاریخ دلخراش زن را مطالعه کنیم.

* انسان جانشین دائمی خداوند در زمین است. «جاعل» (کلمه «جاعل» اسم فاعل و نشانه تداوم است)

* انسان می تواند اشرف مخلوقات و لایق مقام خلیفة اللهی باشد. «جَاعِلٌ فِی الْأَرْ ضِ خَلِیفَةً » البته ستمکاران از نیل به این مقام محروم هستند: «لاینال عهدی الظالمین»

* فرشتگان، از طریق اخبار الهی و یا مشاهده ی انسان های قبل از حضرت آدم در عوالم دیگر یا در همین عالم و یا بخاطر پیش بینی صحیحی که از انسان خاکی و مادی و تزاحم های طبیعی آنها داشتند، خون ریزی و فساد انسان را پیش بینی می کردند.

* گرچه همه ی انسان ها، بالقوه استعداد خلیفه خدا شدن را دارند؛ اما همه خلیفه ی خدا نیستند؛ چون برخی از آنها با رفتار خود به اندازه ای سقوط می کنند که از حیوان هم پست تر می شوند. چنان که قرآن می فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضل»

* قرارگاه این خلیفه، زمین است؛ ولی لیاقت او تا «قاب قَوسَین او أدنی» می باشد.

* به دیگران اجازه دهید تا سؤال کنند. خداوند به فرشتگان اذن داد تا سؤال کنند، وگرنه ملائک، بدون اجازه حرف نمی زنند و فرشتگان می دانستند که برای هر آفریده ای، هدفی عالی در کار است.

سؤال: چرا خداوند در آفرینش انسان، موضوع را با فرشتگان مطرح کرد؟

جواب: انسان، مخلوق ویژه ای است که ساخت مادّی او به بهترین شکل و قالب می­باشد: «احسن تقویم» و در او روح خدایی دمیده شده و بعد از خلقت او خداوند به خود تبریک گفت: «فتبارک الله » همین موضوع نشان دهنده مقام و جایگاه ممتاز انسان است. خدا هر چه می خواست خلق کند، خلق کرد و با هیچ

ص:33

کس مطرح نکرد؛ اما در آفرینش انسان، مسأله را طرح کرد. انسان برای خرید قوطی کبریت یا صابون با کسی مشورت نمی کند؛ اما در انتخاب همسر یا برای خرید خانه مشورت می کند؛ یعنی چیزی که مهم است قبل از اجرا طرح می شود. انسان تنها موجودی است که خداوند موضوع آفرینش او را مطرح کرد. این خودش دلیل بر مقام انسان و اهمیت مسأله است.

* برای قضاوت درباره ی موجودات، باید تمام خوبی­ها و بدی­های آنها را کنار هم گذاشت و نباید زود قضاوت کرد. فرشتگان خود را دیدند که تسبیح و حمد آنها بیشتر از انسان است. ابلیس نیز خود را دید و گوفت: من از آتشم و آدم از خاک؛ اما خداوند متعال مجموعه را می بیند که انسان بهتر است و می فرماید: «انّی اعلم ما لاتعلمون»

* آفرینش ملائکه، قبل از آدم بوده است؛ زیرا خداوند آفریدن انسان را با آنان در میان گذاشت. « وَإِذْ قَالَ رَ بُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ »

* حاکم و خلیفه ی الهی باید عادل باشد، نه فاسد و فاجر. «یفسد فی الارض»

* بخاطر انحراف یا فساد گروهی، نباید جلوی امکان رشد دیگران گرفته شود. با آنکه خداوند می دانست گروهی از انسان ها فساد می کنند؛ اما نعمت آفرینش را از همه سلب نکرد.

* مطیع و تسلیم بودن فرشتگان با سؤال کردن آنان برای رفع ابهام منافاتی ندارد. «أتجعل فیها»

* خداوند فساد و خونریزی انسان را مردود ندانست؛ لیکن مصلحت مهمتر و شایستگی و برتری انسان را طرح نمود. « إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ »

* توقع نداشته باشید همه ی مردم بی چون و چرا، سخن یا کار شما را بپذیرند؛ زیرا فرشتگان نیز از خدا سؤال می کنند. «قالوا أتجعل فیها»

ص:34

«وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَ ضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَ-ٰؤُلَاءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ». (بقره/ 31)

و خداوند همه ی اسما (حقائق و اسرار هستی) را به آدم آموخت، سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: اگر راست می گویید، از اسامی اینها به من خبر دهید؟

« قَالُوا سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ ». (بقره/ 32)

فرشتگان گفتند: پروردگارا! تو پاک و منزهی، ما چیزی جز آنچه تو به ما آموخته ای نمی دانیم، همانا تو دانای حکیمی.

«قَالَ یَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ». (بقره/ 33)

(خداوند) فرمود: ای آدم فرشتگان را از نام های آنان خبر ده. پس چون آدم آنها را از نام هایشان خبر داد، خداوند فرمود: که آیا به شما نگفتم که اسرار آسمان ها و زمین را می دانم و آنچه را آشکار می کنید و آنچه را پنهان می داشتید (نیز) می دانم.

* خداوند متعال اسما و اسرار عالم، از نام اولیای خود تا جمادات را به آدم تعلیم داد. به تعبیر امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم : تمام زمین ها، کوه ها، دره ها، بستر رودخانه ها و حتی همین فرشی که در زیر پای ماست، به آدم شناسانده شد.

* ابلیس و ملائکه هر کدام به نوعی خود را برتر از آدم می دیدند؛ ابلیس به واسطه ی خلقت؛ «انا خیر منه» و فرشتگان به واسطه ی عبادت؛ «نحن نسبح بحمدک» اما ابلیس در برابر فرمان سجده خداوند، ایستادگی کرد؛ ولی فرشتگان چون حقیقت را فهمیدند، پوزش خواستند و به جهل خود اقرار کردند. « سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا »

* معلم واقعی خداست و قلم، بیان، استاد و کتاب، زمینه های تعلیم هستند.«عَلّم»

* برتری انسان بر فرشتگان، بخاطر علم است. «و علّم آدم...»

ص:35

* انسان برای دریافت تمام علوم، استعداد و لیاقت دارد. «کلّها»

* فرشتگان عبادت بیشتری داشتند و آدم، علم بیشتری داشت. رابطه مقام خلافت با علم، بیشتر از عبادت است. «نسبّح بحمدک... علّم آدم الاسماء»

* برای روشن کردن دیگران، بهترین راه، برگزاری امتحان و به نمایش گذاشتن تفاوت ها و لیاقت هاست. «علّم... ثم عرضهم... فقال انبئونی»

* به جهل خود اقرار کنیم. «لاعلم لنا» فرشتگان عالی ترین نوع ادب را به نمایش گذاشتند: « سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا ، علّمتنا، انّک، انت العلیم الحکیم»، اینها همه نشانه ی ادب است.

* علم خداوند، ذاتی است؛ «انّک انت العلیم» ولی علم دیگران، اکتسابی است. «علّمتنا»

* در آزمونی که خداوند برگزار نمود، آدم بر فرشتگان برتری یافت. « فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ »

ج) سجده ی تحیت، تکریم و تشکر از خداوند، مثل: سجده ی یعقوب بر عاقبت یوسف.

* سجده بر آدم چون به فرمان خدا بود، در واقع بندگی و عبودیت خداست؛ زیرا عبادت واقعی، عملی است که خداوند بخواهد، نه آن که طبق میل ما باشد. ابلیس حاضر بود قرن ها سجده کند؛ ولی به آدم سجده نکند.

* سجده برای آدم نه تنها بخاطر شخص او؛ بلکه بخاطر نسل و اولاد او نیز بوده است. چنان که در جای دیگر می فرماید: «خلقناکم ثمّ صوّرناکم ثمّ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم» و امام سجاد صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: سجده بر آدم بخاطر ذریه و نسل او بود.

* سجده فرشتگان بر آدم، یک سجده تشریفاتی نبود، بلکه به معنای خضوع آنان در برابر آدم و نسل او بود. یعنی فرشتگان نیز در خدمت بشراند.

* سجده فرشتگان موقتی بود؛ اما نزول آنها بر مؤمنان و استغفارشان برای آنان دائمی است. «الّذین قالوا ربّنا الله ثم استقاموا تتنزّل علیهم الملائکة»

* سجده ی بر آدم نه بخاطر جسم او؛ بلکه بخاطر روح الهی او بود. «فاذا سوّیته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین»

* بی انصافی است که به فرمان خدا تمام فرشتگان بر انسان سجده کنند؛ ولی انسان برای خدا سجده نکند.

* لیاقت، از سابقه مهمتر است. فرشتگان قدیمی باید برای انسان تازه به دوران رسیده؛ اما لایق، سجده کنند. «اسْجُدُوا لِآدَمَ »

« قَالَ لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ ». (حجر/ 33)

(ابلیس) گفت: من این گونه نیستم که برای بشری که او را از گِلی خشک، از گِلی سیاه و بدبو آفریده ای، سجده کنم.

« قَالَ فَاخْرُ جْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَ جِیمٌ . وَإِنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إِلَیٰ یَوْمِ الدِّینِ ». (حجر/ 34 و35)

(خداوند) فرمود: پس از صف فرشتگان (و این مقام) خارج شو که همانا تو رانده و مطرودی و البته تا روز جزا بر تو لعنت خواهد بود.

* اگر روحیه تکبر در شخصی پیدا شد، محیط و عواملِ دیگر، در هدایت او کارساز نیست. (ابلیس در لابلای فرشتگان و در محیط ملکوتی بود؛ لیکن بخاطر لجاجت و تکبر آنگونه شد) «الا یکون مع السّاجدین»

* برتری نژادی، یک فکر ابلیسی است. « خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ...»

* بدتر از گناه کردن، توجیه گناه است. « خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ » (شیطان، گناه خود را توجیه کرد)

* غرور و تکبر که آمد، نور و روح الهی دیده نمی­شود. شیطان جسم خاکی بشر را دید و حاضر به سجده نشد، در حالی که دستور خداوند به سجده، بخاطر روح الهی او بود. « خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ »

* اجتهاد و اظهار نظر در برابر فرمان و دستور روشن الهی، جایز نیست. در مقابل فرمان: «فقعوا له ساجدین» جایی برای گفتار « خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَالٍ » نیست.

« قَالَ رَ بِّ فَأَنْظِرْ نِی إِلَیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ . قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِ ینَ ». (حجر/ 36 و 37)

(ابلیس) گفت: پروردگارا! پس مرا تا روزی که مردم برانگیخته شوند، مهلت بده (و زنده بدار) (خداوند) فرمود: پس همانا تو از مهلت یافتگانی.

« إِلَیٰ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ». (حجر/ 38)

(اما نه تا روز قیامت، بلکه) تا روزی که وقت آن معلوم است.

ص:38

* خواسته ی ابلیس، مهلت تا روز قیامت بود و این آیه مشخص نمی کند که تا چه زمانی به او مهلت داده شد؛ اما از آیه 38 سوره ی حجر و آیات 80 و 81 سوره ی «ص» استفاده می شود که تنها برای مدتی طولانی به او مهلت داده شد، نه تا روز قیامت؛ بلکه تا روزی که زمان آن نزد خدا مشخص است و به گفته برخی از مفسران تا روزی که بشر باشد و تکلیف باشد.

* سنت خداوند، مهلت دادن به گنهکاران است. « فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِ ینَ »

* دعا و درخواست گنهکاران نیز اگر مصلحت باشد، مستجاب می شود. شیطان گفت: «فانظرنی» پاسخ آمد: « فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِ ینَ »

سؤال: چرا خداوند به ابلیس مهلت داد و او را بر انسان مسلط کرد؟

جواب: مهلت دادن به بدکاران، از سنت های الهی و در مسیر آزمایش و امتحان انسان است، علاوه بر آن که باید اسباب خیر و شر فراهم باشد و انسان با اختیار خویش راهی را انتخاب کند؛ زیرا ابلیس انسان را مجبور به انحراف نمی کند و تنها وسوسه می کند، چنان که در آیه ی 22 سوره ی ابراهیم آمده است.

از طرف دیگر رابطه ی شیطان با انسان و امکان تأثیر او در آدمی، بیشتر و زیادتر از تأثیر غرائز حیوانی در انسان نیست. خداوند در مقابل آن غرائز، اندیشه و تعقل و وجدان را عطا فرمود و بهترین وسیله ی تعدیل و تنظیم غرائز را در اختیار آدمی قرار داده است. علاوه بر آن که شیطان، بر انسان سلطه ندارد و اراده و اختیار را از انسان نمی گیرد، چنان که خودش می گوید: «ما کان لی علیکم من سلطان الاّ أن دعوتکم فاستجبتم لی فلا تلومونی و لوموا انفسکم ما انا بمصرخکم و ما انتم بمصرخی» کار او کمک به غرائز حیوانی است و اگر بخواهد تأثیری بگذارد، مجبور است با یکی از قوای درونی، یعنی غرائز و توهمات و وسوسه ها وارد

ص:39

شود که در مقابل

آنها دو نیروی عقل و وجدان همواره انسان را به خیرات و نیکی ها دعوت می کنند.

« قَالَ رَ بِّ بِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْ ضِ وَلَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ». (حجر/ 39)

(ابلیس) گفت: پروردگارا! به سبب آنکه مرا گمراه ساختی، من هم در زمین (بدی ها را) برایشان می آرایم و همه را فریب خواهم داد.

« إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ». (حجر/ 40)

مگر بندگان اخلاص­مند (و برگزیده تو را) از میان آنان.

* خداوند کسی را گمراه نمی کند؛ لیکن اگر کسی با اراده خود راه انحراف را برگزیند، خدا او را به حال خود رها می سازد و این رها کردن، بزرگترین کیفر و قهر الهی است. ابلیس نیز چون با اراده خود تکبر و لجاجت کرد، خداوند او را به حال خود رها کرد و مراد از جمله « أَغْوَیْتَنِی » نیز همین معناست؛ یعنی اکنون که بخاطر لجاجتم مرا از مَدار لطف خود خارج کردی و به حال خودم واگذاردی من چنین و چنان خواهم کرد.

* ابلیس می داند که گروهی از مردم، از برگزیدگان الهی خواهند بود، (یعنی او نبوت و امامت را پذیرفته است، همان­گونه که از «رَ بِّ بِمَا أَغْوَیْتَنِی » معلوم می شود، خدا را پذیرفته است و از دعایش که مرا تا قیامت مهلت بده، روشن می شود که معاد را نیز قبول داشته است. بنابراین، ابلیس اصول عقائدش درست بود) لیکن عیب او تکبر و نداشتن روحیه ی تسلیم و عبودیت بود. پس علم و ایمان به تنهایی کافی نیست، عمل و تسلیم و عبودیت لازم است.

* ابزار انحراف شیطان، زیبا جلوه دادن زشتی هاست. «لَاُزیننّ»

* پاکان و مخلصان از دام شیطان درامانند. « الْمُخْلَصِینَ » (البته اخلاص داشتن کافی نیست، عنایت خدا لازم است؛ زیرا «مخلَص» به معنای برگزیده الهی است)

ص:40

« ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَکْثَرَ هُمْ شَاکِرِ ینَ ». (اعراف/ 17)

سپس از روبرو و از پشت سر و از راست و چپشان بر آنان می تازم و بیشتر آنان را سپاسگزار نخواهی یافت.

* درحدیث می خوانیم: آن هنگام که شیطان سوگند خورد که از چهار طرف درکمین انسان باشد تا او را منحرف یا متوقف کند، فرشتگان از روی دلسوزی گفتند: پروردگارا! این انسان چگونه رها خواهد شد؟ خداوند فرمود: «دو راه از بالای سر و پایین باز است و هرگاه دست به دعا بردارد یا صورت بر خاک نهد، گناهان هفتاد ساله اش را می بخشایم». همچنین در روایات آمده است که وقتی حضرت آدم از تسلط شیطان بر انسان آگاه شد، روبه درگاه خدا آورد و ناله زد. خطاب رسید: «ناراحت نباش! زیرا من گناه را یکی و ثواب را ده برابر حساب می کنم و راه توبه هم باز است».

* امام باقر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «ورود ابلیس از پیشِ رو بدین شکل است که امر آخرت را برای انسان ساده و سبک جلوه می دهد و از پشت سر به این است که ثروت اندوزی و بخل و توجه به اولاد را تلقین می کند و از طرف راست با ایجاد شبهه، دین را متزلزل و تباه می سازد و از طرف چپ، لذات و شهوات و منکرات را غالب می کند».

* شیطان اگر بتواند، مانع ایمان انسان می شود و اگر نتواند، راه های نفاق و ارتداد را می گشاید و اگر موفق نشود، با ایجاد شک و تردید و وسوسه، انسان را به گناه سوق می دهد تا از ایمان و عبادتش لذت نبرد و کار خیر برایش سنگین و با کراهت جلوه کند.

* شیطان دشمن قسم خورده انسان است. «لاقعدنّ...» چنان که در جای دیگر می گوید: «فبعزّتک لاغویّنّهم اجمعین»

ص:41

* شیوه های اغفال ابلیس، متعدد ومختلف است. «من بین ایدیهم ومن خلفهم و..»

« قَالَ هَ-ٰذَا صِرَ اطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ ». (حجر/ 41)

(خداوند) فرمود: این (اخلاص و نجات مخلصان) راه مستقیمی است که خود بر عهده دارم.

« إِنَّ عِبَادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغَاوِینَ ». (حجر/ 42)

همانا برای تو بر بندگان (برگزیده) من تسلطی نیست، مگر از گمراهانی که تو را پیروی کنند.

* ابلیس گفت: من همه را گمراه می کنم، جز افراد برگزیده و مخلص را. خداوند در این آیه می فرماید: این که تو حریف بندگان برگزیده ام نمی شوی، چون آنها درراه مستقیم هستند و سنت من این است که خودم حافظ آنها باشم، نه آن که تو به آنان کاری نداری، بلکه نمی توانی به آنان کاری داشته باشی.

* انسان به اختیار خود، از ابلیس پیروی می کند. «اتبعک»

* کار شیطان وسوسه است، نه سلطه. « لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطَانٌ » (در قیامت نیز ابلیس در پاسخ اعتراض مردم می گوید من تنها شما را دعوت کردم؛ ولی تسلط و اجباری بر شما نداشتم)

سؤال: اگر ابلیس حریف بندگان برگزیده نمی شود، پس وسوسه آدم بر خوردن از درخت ممنوعه چه بود؟

جواب: ابلیس درانحراف آنان طمع دارد و وسوسه هم می کند و گاهی آنان را به ترک اولی وادار می کند، لیکن آنان را گمراه و منحرف نمی کند.

ص:42

- آن بهشت، برای پاداش است و آدم هنوز کاری نکرده بود که استحقاق پاداش داشته باشد. «ام حسبتم ان تدخلوا الجنّة و لمّا یعلم الله الّذین جاهدوا منکم»

- کسی که به بهشت وارد شود، دیگر خارج نمی شود. «و ما هم بمخرجین»

- در آن بهشت، امر و نهی و ممنوعیت و تکلیف نیست، در حالی که آدم از خوردن درخت نهی شد. به علاوه در روایات اهل بیت (علیهم­السلام) نیز آمده است که بهشت آدم، بهشت موعود نبوده است.

نهی حضرت آدم، نهی تکلیفی نبود که انجامش حرام باشد، بلکه جنبه ی توصیه و راهنمایی داشت.

* تخلف از راهنمایی های الهی، ظلم به خویشتن است. « فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ » آدم و همسرش نیز برای توبه گفتند: «ظلمنا انفسنا» البته با توجه به عصمت انبیا مراد از ظلم در این قبیل موارد، ترک اولی است.

«فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَیٰ شَجَرَ ةِ الْخُلْدِ وَمُلْکٍ لَا یَبْلَیٰ».(طه/ 120)

پس شیطان او را وسوسه کرد (و) گفت: ای آدم! آیا (می خواهی که) تو را به درخت جاودانگی و مُلک (و پادشاهی) فنا ناپذیر راهنمایی کنم؟!

* شیطان از راه آرزوها، انسان را فریب می دهد. «ما نهاکما ربّکما... الاّ اَن تکونا ملَکین او تکونا من الخالدین» (آرزوی انسان، زندگی ابدی در فضایی آرام و فرشته گونه است، لذا شیطان گفت: اگر از آن درخت بخورید، به آرزوی خود رسیده و زندگی دائم و به دور از مزاحمت و اضطراب خواهید داشت و با استفاده از غرائز و تمایل انسان به رفاه و ابدیت، او را وسوسه کرد.)

« وَقَاسَمَهُمَا إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ ». (اعراف/ 21)

و (شیطان برای آن که وسوسه اش تأثیر کند،) برای آن دو سوگند یاد کرد که به راستی من از خیرخواهان شمایم.

ص:44

* حضرت آدم و همسرش در آغاز به ابلیس اعتمادی نداشتند و شیطان برای جلب اعتماد آنها سوگند یاد کرد و بر آن نیز تأکید نمود. امام رضا علیه السلام فرمود: «آدم و حوا تا آن زمان سوگند دروغ به خدا را نشنیده بودند و به همین دلیل به او اعتماد کردند و از آن درخت خوردند». بنابراین اولین سوگند دروغ از شیطان بوده است.

* گاهی دشمن با ظاهری دلسوزانه و ادعای خیرخواهانه، در اعتقادات ما نفوذ می کند و ضربه می زند. « إِنِّی لَکُمَا لَمِنَ النَّاصِحِینَ » برادران یوسف نیز برای از بین بردن یوسف و جدا کردن او از پدرشان به ظاهرسازی پرداخته و به او گفتند: «انّا له لناصحون»

« فَأَکَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِنْ وَرَ قِ الْجَنَّةِ وَعَصَیٰ آدَمُ رَ بَّهُ فَغَوَیٰ ». (طه/ 121)

پس (آدم و همسرش فریفته شده و) هر دو از آن (درخت ممنوعه) خوردند، پس (به ناگاه لباس هایشان ریخت و) شرمگاهشان برای آنان ظاهر شد و (به­ناچار) هر دو به چسبانیدن برگ (درختان) بهشت بر خودشان مشغول شدند و (این چنین) آدم پروردگارش را نافرمانی کرد و به بیراهه رفت.

* وسوسه ی شیطان، اختیار انسان را سلب نمی کند، از این رو بعد از وسوسه شدن، انسان مورد ملامت خود و دیگران قرار می گیرد، در حالی که اگر وسوسه، اختیار انسان را سلب می کرد، دیگر کسی از او انتقاد نمی کرد.

* سید بن طاووس در بیان لطیفی می فرماید: شیطان ابتدا با شعار راهنمایی و دلالت به سراغ آدم آمد، «هل ادلّک» و بعد او را تدلیه و وسوسه کرد، «فدلاّهما

بغرور»، پس وای به حال ما که شیطان از ابتدا به قصد اغوا و فریب می آید. «فبعزّتک لاغوینّهم اجمعین»

ص:45

* راه نفوذ شیطان، تمایلات انسانی است. «هل ادلّک علی شجرة الخلد» (شیطان بر نیازها و خواسته های آدمی آگاه است؛ لذا آدم را از راه میل به جاودانگی، اغفال کرد. آری آرزوهای طولانی و دراز، انسان را به گناه می کشاند) و شیاطین از نام ها و عناوین زیبا و جذاب برای انحراف مردم و مقاصد شوم خود استفاده می کنند. «هل ادلّک علی شجرة الخلد»

* شیطان برای ایجاد لغزش، دست به هر نوع تاکتیک روانی و تبلیغاتی زد، از جمله:

الف) برای آدم و حوا سوگند یاد کرد. «قاسمهما»

ب) قیافه ی خیرخواهانه به خود گرفت و گفت: من از خیرخواهان شما هستم. «انّی لکما لمن النّاصحین»

ج) وعده ابدیت داد که اگر این گیاه را بخورید، زندگی و حکومت ابدی خواهید داشت. «شجرة الخلد و ملک لا یبلی»

د) دروغ گفت و به ذات حق تهمت زد. «مانهاکما ربّکما عن هذه الشجرة الا ان تکونا ملکین او تکونا من الخالدین» یعنی پروردگارتان شما را نهی نکرد مگر از ترس این که شما فرشته شوید یا به زندگی ابدی برسید.

* گناه حضرت آدم:

در ارتباط با جمله «عصی آدم ربّه فغوی» چند احتمال داده شده است:

الف) آدم گناه نکرد؛ بلکه مرتکب ترک اولی شد و«غوی» یعنی رشد نکرد، نه اینکه گمراه شد.

ب) نهی آدم از درخت ممنوعه، نهی ارشادی بود، نه نهی مولوی.

ج) «عصیان» هم در ترک واجب بکار می رود و هم در ترک مستحب.

اما هیچ کدام از این احتمالات مورد پذیرش نیست، زیرا:

ص:46

اولاً؛ این آیه و آیات مشابه آن صراحت در عصیان آدم دارند.

ثانیاً؛ دلیلی بر ارشادی بودن نهی نداریم.

ثالثاً؛ ادعای تکلیفی نبودن حکم(ترک واجب نکرده است) درست نیست؛ زیرا در این صورت باید بگوییم که شیطان هم مرتکب خلافی نشده و گناه نکرده است.

رابعاً؛ مگر توبه از کار منهی­عنه با نهی ارشادی معنا دارد؟

خامساً؛ عصیان در قرآن، تنها به معنای گناه بکار رفته است.

بنابراین بهتر است به سراغ امام معصوم برویم آنجا که مأمون از امام رضا علیه السلام پرسید: اگر پیامبران معصومند، پس معنای آیه «و عصی آدم ربّه فغوی» چیست؟ امام علیه السلام فرمودند: «کان ذلک من آدم قبل النبوة... من الذنوب الّتی تجوز علی الانبیاء قبل نزول الوحی علیهم...»؛ یعنی نافرمانی حضرت آدم قبل از بعثت او بوده است و خلافی بوده که ارتکاب آن با مقام نبوّت منافاتی ندارد.

« فَأَزَلَّهُمَا

الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَ جَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْ ضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَیٰ حِینٍ ». (بقره/ 36)

پس شیطان آن دو را به لغزش انداخت وآنان را از باغی که در آن بودند، خارج کرد و (در این هنگام به آنها) گفتیم: فرود آیید! در حالی که بعضی شما دشمن برخی دیگر است و برای شما در زمین قرارگاه و تا وقتی معین بهره و برخورداری است.

* خداوند اراده کرده بود که انسان به عنوان خلیفه ی او در روی زمین باشد، «انّی جاعل فی الارض خلیفة» و برای نشان دادن این شایستگی به دیگران، حقایقی را به انسان تعلیم داد، آنگاه دستور سجده بر او را داد و در بهشت قرارش داد، سپس اولین تکلیف را به او فرمان می دهد و موضوع تعهد و مسئولیت و اختیار شروع

می شود، پس از آن مجازات تخلف از تکلیف و ورود به زمین و تلاش برای تکامل صورت می گیرد و همه ی این مراحل بر پایه ی علم الهی صورت گرفت،

ص:47

چنان که حضرت علی علیه السلام پس از بیان این مراحل واستقرار انسان بر روی زمین می فرماید: «علم خداوند در مورد او به وقوع پیوست».

* شیطان، دشمن دیرینه ی نسل بشر است؛ زیرا از روز اول به سراغ پدر و مادر ما رفت. «فاَزلّهما»

* انسان، جایزالخطا و وسوسه پذیر است. « فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ »

* هر انسانی بخاطر استعدادها و لیاقت هایی که دارد، بهشتی است؛ ولی خلاف ها او را سقوط می دهد. «فاخرجهما»

* زندگی دنیا، موقتی است. «الی حین»

« فَتَلَقَّیٰ آدَمُ مِنْ رَ بِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ حِیمُ ». (بقره/ 37)

پس آدم از سوی پروردگارش کلماتی دریافت کرد، (وبا آن کلمات توبه کرد) پس خداوند لطف خود را بر او بازگرداند. همانا او توبه پذیر مهربان است.

* چون آدم از غذایی که نباید بخورد، چشید، از همه نعمت­ها و رفاه محروم شد، متوجه اشتباه خود گردید. او در أثر پشیمانی و ندامت، کلماتی را از خداوند دریافت و به وسیله ی آن کلمات، توبه نمود.

طبق آنچه از روایات شیعه و سنی استفاده می شود، مراد از کلماتی که آدم به وسیله ی آن توبه نمود، توسل به بهترین خلق خدا، یعنی حضرت محمد و اهل بیت او (علیه و علیهم السلام) است. چنان که از ابن عباس نقل شده است که آدم برای پذیرش توبه اش، خداوند را به این نام ها قسم داد: «بحّق محمّد و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین»(1)

البته برخی معتقدند: مراد از کلمات، همان جمله ای است که در

سوره ی اعراف آمده است: «ربّنا ظلمنا أنفسنا و اِن لم تَغفر لنا و تَرحمنا لنکوننّ من الخاسرین» خدایا! ما به خود ستم کردیم و اگر تو ما را نیامرزی و مورد رحمت

ص:48

قرار ندهی، حتماً از زیانکاران خواهیم بود. بنابراین اولین توبه در روی زمین، با توسل به محمد و آل محمد پذیرفته شد.

* گرچه خداوند توبه ی آدم و حوا را پذیرفت، «فتاب علیه»، ولی أثر وضعی آن باقی ماند. أثر وضعی آن ترک اولی و نافرمانی آدم و حوا، خروج از آن جایگاه بهشتی و هبوط به زمین بود. «اهبطوا»

* از آیه «انّی جاعل فی الارض خلیفة» استفاده می شود که غرض اصلی از خلقت آدم این بود که وی در زمین زندگی کند؛ ولی زندگی در زمین نیازمند یک نوع آمادگی بود و باید آدم بداند که:

1. آزاد مطلق نیست و در زندگی او، امر و نهی و تکلیف وجود دارد.

2. ابلیس دشمن اوست و چه بسا با سوگند و وعده های دروغ، انسان را فریب دهد.

3. اطاعت از شیطان، عامل سقوط است.

4. توبه، وسیله جبران است.

ص:49

ص:50

فصل دوم:

هدف از آفرینش انسان

* علم واقعی، پی بردن به حقانیت و حکمت کارهای الهی است. «الا بالحقّ... لا یعلمون»

توضیح: «لعب» کار بی هدف، بی برنامه و بی نتیجه است، مثل بازی های کودکانه. قرآن می گوید: (آیا هیچ فکر کرده­اید که) اگر شما بمیرید و خاک شوید، همان طور که اولش خاک بودید، دراین میان(دنیا) چه می کنید؟! تلاش جهت بدست آوردن نان و نان خوردن برای کار کردن و مجدداً کار کردن برای خوردن. انسان هفتاد سال این زندگی تکراری را ادامه می دهد و بعد چه می شود؟ بعد هم پوچ می شود و می میرد و بعد از مرگ هم که خبری نیست. اگر ما بمیریم و خاک شویم، کار خدا کاری است که یک کوزه گر مست هم انجام نمی دهد، یک کوزه گر مست حاضر نیست کوزه ای که ساخته است را بشکند، مثل کار بعضی از بچه ها که بادکنک می خرند و آن را باد می کنند و دو مرتبه بادش را خالی می کنند و خدای حکیم هرگز چنین کاری انجام نمی دهد.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا من بخورم و رفاه و مسکن و آزادی داشته باشم. به خورشید بگویم: بتاب! اقیانوس بخار شو و بخار ابر شو. ابر باران شو. جاذبه زمین باران را پایین بکش. درخت مواد غذایی را از زمین بالا بکش. من می خورم، خوب بعد از آن چه؟ هیچ! یعنی ابر و باد و مه و خورشید و فلک همه برای انسان است و انسان به سوی هیچ است. این جهان بینی مادی است. کسی که خدا را کنار گذاشت، تفسیرش از هستی این­گونه خواهد بود!

یک وقت کسی از من پرسید «چرا خدا ما را خلق کرد؟» من همین طور نگاهش کردم، گفت: آقای قرائتی با شما هستم! خدا برای چی ما را خلق کرد؟ باز نگاهش کردم! مجدداً گفت. من به سکوتم ادامه دادم. آن شخص ناراحت شد. من گفتم: برای همین آفرید! شما می گویی آقای قرائتی تو که می توانی، چرا جواب

ص:53

نمی دهی؟! اگر کسی بتواند کار خوبی بکند و انجام ندهد، بخیل است. خدا می تواند از عدم به وجود بیاورد و اگر این کار را نکند، بخل ورزیده است. خدا می تواند از خاک سیب زمینی و گندم برویاند و از گندم اسپرم و نطفه درست کند و از نطفه، انسان. اگر خدا خلق نمی کرد، بخیل بود. همان طور که اگر یک مهندس بتواند از معدن، آهن استخراج کند و آهن تصفیه کند و ذوب کند و قطعه سازی کند و ماشین بسازد و انجام ندهد، این بخل است. کسی که می تواند دست یک نیازمند را بگیرد و این کار را نکند، ظالم است. اگر یک بچه ی با استعداد رفوزه شود، او را سرزنش می کنند؛ اما کسی از یک درخت را مؤاخذه نمی کند که چرا درس نخوانده است.

برای بررسی هدف دنیا باید به چند اصل توجه کنیم:

اصل اول: هدف هر چیز بیرون از او است؛ نمی شود چیزی هدفش در خودش باشد. مانند: ماشینی که حرکت می کند، هدفش در خود ماشین نیست؛ بلکه هدفش بیرون است و هندوانه که آفریده شده، هدف هندوانه در هندوانه نیست؛ بلکه هدفش رفع عطش انسان است. ما در دنیا، هدف دنیا را در خود دنیا می خواهیم. در این صورت است که به مشکل برمی­خوریم. در نتیجه هدف دنیا هم باید بیرون از دنیا باشد. همان طور که ما هدف هر چیزی را در بیرون جستجو می کنیم، باید هدف دنیا را نیز در بیرون آن پیدا کنیم.

همچنان­که امیرالمؤمنین می فرماید: «الدُّنْیَا خُلِقَتْ لِغَیْرِهَا وَ لَمْ تُخْلَقْ لِنَفْسِهَا».(1)

یعنی آفرینش دنیا برای غیر دنیاست. پس هدف دنیا مال نیست؛ چون مال جزو خود دنیاست. اگر هدف زندگی مال بود، باید آدم هایی که به پول رسیده اند، دیگر مسأله ای نداشته باشند؛ اما می دانیم آدم های بسیار پول دار هم مشکل دارند. اگر

ص:54

هدف دنیا مقام باشد، باید کسی که به مقام رسید، مشکل نداشته باشد و ما می بینیم که همه مشکلات دارند. پس هدف در دنیا نیست.

اصل­دوم: حالا که هدف هر چیزی بیرون از خود او است. برای شناخت هدف باید به بیرون فکر کنیم و برای شناخت، باید بیرون را بنگریم و تفکر کنیم. ماهی اگر خواست بفهمد آب چیست، باید بیاید بیرون از آب تا بفهمد.

اصل­سوم: دنیا نمی تواند هدف باشد، اصلاً دنیا ارزشش بخاطر ما است، «سَخَّر لَکُمْ، خَلَقَ لَکُمْ، مَتَاعٌ لَکُمْ»، یعنی ابر و باد و مه و خورشید و فلک برای انسان است، پس انسان اصل است.

اصل­چهارم: بیش از ظرفیت خود توقع نداشته باشیم. گاهی وقت ها هدف ها عالی است؛ منتها ما ظرف مان نمی کشد. فرض کنید که در جنگلی میلیون ها درخت هست، هر درختی هزاران برگ دارد، روی یک برگش یک کرم کوچک تکان می خورد. این کرم بگوید که هدف از آفرینش چیست؟

اصل­پنجم: مسأله دیگر این که از وسائل درونی موجود در یک چیز می توان هدف آن را کشف کرد. مثلاً از وسایل موجود در بخش های مختلف یک خانه می توان هدف آنجا را فهمید، در جایی که ظرف و اجاق و... گذاشته شده، می توان فهمید که هدف از به وجود آوردن این مکان پختن غذا است.

همان طور که در بازدید از خانه از چیزهایی که در اتاق هست، هدف از اتاق را کشف می کنیم، از چیزهایی که در انسان هست نیز هدف از خلقت انسان را کشف می کنیم. اگر انسان به خودش و امکاناتش نگاه کند، متوجه می شود که چیست و برای چه آفریده شده است. در انسان علاوه برخوردن و خوابیدن، استعدادهای دیگری هم هست که اگر هدف تنها زندگی مادی بود، این همه

ص:55

استعداد لازم نبود. در انسان غیر از مسائل مادی نیازهای معنوی هم هست. عشق، عاطفه، فطرت، نیازهای روحی و روانی هم وجود دارد.

اگر در انسان فقط شهوت بود، این درست بود که انسان برای لذت است، اگر انسان فقط شکم بود، می توان فهمید که انسان برای خوردن است؛ اما وقتی که در وجود استعدادها و گرایش های متعدد انسان تأمل می کنیم، درمی یابیم که انسان موجودی جامع است.

اصل­ششم: تمایل انسان به بی نهایت است و امور محدود او را راضی نمی کند، دنیا محدود است. حتی کره ی زمین را که تسخیر کند، می خواهد ماه را بگیرد، انسان وجودش بی نهایت طلب است، پس این که انسان وجودش بی نهایت طلب است از این هم می توانیم بفهمیم که هدف انسان بی نهایت است و محدود نیست.

اصل­هفتم: اگر هدف مادیات باشد، خسارت کرده ایم. مثلاً انسان درس می خواند برای مدرک، مدرک برای استخدام، استخدام برای زندگی، زندگی برای چی؟ هیچی! اگر این باشد، سرانجام زندگی پوچ می شود. هدف اگر مادیات باشد، این گونه خواهد بود.

اصل­هشتم: برای کشف هدف باید از صاحب هستی سؤال کرد. اصولاً هر صانعی و سازنده ای، هدف ساخت خودش را بهتر می داند. در مورد هر کالا و محصولی باید از سازنده اش پرسید. یک ساعت ساز وقتی ساعت می سازد، باید از او هدف ساعت را پرسید.

اگر یک قطعه زمین را به یک کشاورز بدهند، می گوید: برای کاشتن خوب است، اگر به فوتبالیست بدهند، می گوید: چمن کاری شود، برای بازی مناسب است. اگر به بی خانه داده شود، می گوید: برای خانه ساختن.

ص:56

درباره هدف آفرینش انسان، اگر از فروید بپرسیم، هدف چیست؟ می گوید: شهوت و اگراز مارکس بپرسیم، می گوید: اقتصاد. وقتی از مکتب های شرقی و غربی پرسیده شود که هدف آفرینش چیست، هرکدام نظری می دهند.

یک عده که همه کور بودند، دور فیل را گرفتند، وقتی خواستند او را توصیف کنند، یکی دست مالید به پاهای فیل، گفت: فیل ستون است، یکی دست مالید به گوشش، گفت: فیل بادبزن است، یکی دست مالید به شکمش، گفت: فیل شکل تخت است. فیل همه اینها را دارد؛ اما هیچ کدام از اینها به تنهایی فیل نیست. انسان شهوت دارد؛ ولی انسان فقط شهوت نیست. انسان شکم دارد؛ اما انسان فقط شکم نیست. نمی شود از مارکس و انگلس پرسید؛ چون این ها عینک های خاصی گذاشته اند و همه چیز را با همان عینک می بینند؛ اما خداوند بهتر از همه آنها می داند که انسان برای چیست و برای فهم این سؤال باید به قرآن مراجعه کرد.

نیکی که با هدف الهی انجام شود، عبادت گفته می شود. اگر گفته شود: «عبادت به جز خدمت خلق نیست»، غلط است. همچنین است اگر گفته شود: «عبادت فقط نماز نیست» هم غلط است. عبادت هم نماز است. هم خدمت به خلق. هم کار است و هم تفکر و تربیت. همه این ها عبادت است. عبادت شامل خدمت به خلق و نماز و جبهه و اختراع و... است. عبادت یک مجموعه است؛ عبادت یعنی کاری که جهت خدایی دارد.

* اهمیت عبادت این است که اگر عبادت نبود، خدا انسان را خلق نمی کرد و اگر انسان خلق نمی شد، خدا هستی را خلق نمی کرد. هستی برای انسان است. مثل این که تمام آجر و سیمان و آهن و گچ و تخته و بخاری و پنکه و مدرسه و دانشگاه و... برای شاگرد است. شاگرد هم برای تحصیل است. اگر درس نبود، شاگرد هم اینجا نمی آمد. اگر شاگرد اینجا نمی آمد، مدرسه هم ساخته نمی شد. این جهان هستی مدرسه ای برای این شاگرد است.

* انسان قلباً، فطرتاً، ذاتاً، ماهیتاً می خواهد که چیزی را بپرستد. انسان می خواهد عشق بورزد. انسان می خواهد ستایش کند. انبیا آمدند و گفتند: حالا که می خواهید ستایش کنید، ستایش خدا را کنید؛ یعنی آمدند به ما خط بدهند. «لِیُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَة الْأَوْثَانِ إِلَی عِبَادَتِه».

امیرالمؤمنین می فرماید: انبیا آمدند برای این که بگویند: از این طرف برو.(1) باران می بارد، توان شما این است که نهر آب هدر نرود. حالا که آب می رود، بگذار یک جایی برود و به زمینی سرازیر شود که کشت هم بشود.

* عبادت کردن بشر و الهی شدن مردم مهم است، نه عبادت خداوند. «لیعبدون» (نفرمود: «لأعبد» تا من عبادت شوم.)

ص:58

* انسان در معرض غفلت و نسیان است و باید پیوسته هدفش را به او تذکّر داد. «و ذکّر... ما خلقت الجنّ و الانس...»

سؤال: اگر هدف از آفرینش بشر عبادت است، پس چرا این هدف بطور کامل تحقق نیافته است؟

جواب: بارها خداوند در قرآن فرموده؛ اگر می خواستیم، همه را به اجبار هدایت کرده، به بندگی خود در می آوردیم؛ اما خداوند بشر را آزاد آفرید، تا آگاهانه و آزادانه عبادت کند.

سؤال: آیا خداوند به عبادت ما نیاز دارد؟

جواب: قرآن بارها می فرماید: خداوند از هر جهت غنی است، نه تنها از انسان؛ بلکه از همه هستی بی­نیاز است. اگر به ما دستور دادند که منزل خود را رو به آفتاب بسازیم، نباید کسی گمان کند که خورشید به خانه ما نیاز دارد، این ما هستیم که به نور و انرژی آن محتاجیم. عبادت انسان، هدف آفرینش انسان است، نه هدف آفریننده. او نیازی به عبادت ما ندارد، اگر همه مردم زمین کافر شوند او بی نیاز است: «ان تکفروا انتم و من فی الارض جمیعاً فانّ الله لغنی...» با این که عبادت خدا بر ما واجب است؛ چون خالق و رازق و مربی انسان است؛ ولی باز هم در برابرادای تکلیف، پاداش می دهد و این نهایت لطف اوست.

سؤال: چرا خدا را عبادت کنیم؟

جواب: در چند جای قرآن پاسخ این پرسش چنین آمده است:

- چون خداوند خالق و مربی شماست. «اعبدوا ربّکم الّذی خلقکم»

- چون تأمین کننده رزق و روزی و امنیت شماست. « فَلْیَعْبُدُوا رَ بَّ هَ-ٰذَا الْبَیْتِ . الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ »

- چون معبودی جز او نیست. «لا اله الاّ أنا فاعبُدنی»

ص:59

آنچه انسان را وادار به عبادت می کند، اموری است، از جمله:

- توجه به نعمت های او که خالق و رازق و مربی است.

- توجه به فقر و نیاز خویش.

- توجه به آثار و برکات عبادت.

- توجه به آثارترک عبادت.

- توجه به این که همه هستی، مطیع او و در حال تسبیح او هستند، چرا ما عضو ناهماهنگ هستی باشیم.

- توجه به این که عشق و پرستش، در روح انسان است و به چه کسی برتر از او عشق بورزیم.

من نکردم خلق تا سودی کنم بلکه تا بر بندگان جودی کنم

* امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم ذیل آیه فرمود: مراد عمل زیاد و فراوان نیست؛ بلکه بهترین عمل مراد است و آن عملی است که همراه با خشیت الهی و نیت صادق و نیکوکاری باشد.

* آفریده ها همه هدفمندند و هیچ چیز، عبث آفریده نشده است و خداوند انسان را برای تکامل انتخابی آفریده است. «لیبلوکم»

* جوهره انسان در لابلای گرفتاری ها و تلخ و شیرینی ها معلوم می شود. «خلق الموت والحیاة لیبلوکم»

* ملاک عمل، کیفیت است نه کمیّت. «أحسن عملاً» (نه «اکثر عملاً») به خوب بودن کار، قانع نباشیم، باید بهترین کار انجام شود. «احسن عملاً»

* آزمایش الهی همیشگی و برای همه است. «لیبلوکم» (فعل مضارع نشانه استمرار است)

* از شکست در آزمایش های الهی مأیوس نشوید که او بخشنده است. «الغفور»

* «آزمایش» انسان به عنوان هدف آفرینش معرفی شده است. در قرآن متجاوز از بیست مورد امتحان به خدا نسبت داده شده است، این یک قانون کلی و سنت دائمی پروردگار است.

* در بسیاری موارد امتحان الهی از همان ناحیه ای است که افراد روی آن حساسیت دارند. قرآن به داستان یعقوب اشاره می کند که نسبت به یوسف حساس بود و فراق یوسف وسیله آزمایش او شد.

* لازم نیست همه مردم با همه وسائل آزمایش شوند؛ بلکه ممکن است امتحان هر گروهی به چیزی باشد، چرا که تناسب با روحیه و وضع فردی و اجتماعی مردم شرط است.

ص:62

* ممکن است یک انسان از عهده پاره ای از امتحانات به خوبی برآید؛ در حالی که در برابر امتحانات دیگر سخت رفوزه شود و نیز ممکن است امتحان فردی، وسیله امتحان دیگری باشد، مثلاً خداوند کسی را با مصیبت فرزند دلبندش مورد آزمایش قرار می دهد، این آزمایش پای دیگران را هم به میدان امتحان می کشد که آیا آنها در مقام هم دردی برمی آیند و در تخفیف آلام شخص مصیبت زده می کوشند یا نه؟

سؤال: مگر هر آزمایشی برای سنجش افراد نیست و اگر خدا همه چیز را می داند، پس چرا انسان را آزمایش می کند؟

جواب: آزمایش بندگان توسط خداوند برای دانستن و آگاهی خداوند نیست؛ زیرا او همه چیز را از قبل می داند؛ بلکه برای آن است که با اعمالی که انجام می­دهیم، جایگاه خویش را بشناسیم. «لیبلوکم ایّکم احسن عملاً» (مثل استادی که معلومات شاگردش را می داند؛ ولی او را امتحان می کند تا استحقاق نمره شاگرد جلوه کند) خدا همه چیز را درباره بندگانش می داند؛ اما بنا نیست خدا روی دانستن و علم خودش مزد بدهد. مگر شما نمی دانید که این آقا لحاف­دوزی بلد است، آیا تا ندوزد پولش می دهید؟ می دانم لحاف­دوز است؛ اما تا ندوزد پولش را نمی دهم. می دانیم ساخت و ساز بلد است، تا نسازد پول به او نمی دهیم. همین طور که شما بر اساس دانش و علمت، پول به لحافدوز نمی دهی، خدا هم براساس دانستنش مزد به کسی نمی دهد. درنهج البلاغه داریم که امیرالمؤمنین علیه السلام می گوید: خدا می داند، می داند، می داند؛ اما اجر بر اساس دانستن نیست. بر اساس عمل است.

ص:63

* ابراهیم علیه السلام در هر آزمایشی که موفق می شد، به مقام بالاتری می رسید: در مرحله نخستین، عبداللّه شد. سپس به مقام نبی اللهی رسید و پس از آن رسول اللّه و خلیل اللّه شد و در نهایت زمانی که در همه امتحانات الهی موفق شد، به مقام امامت و رهبری مردم منصوب گردید.

در مورد سایر انبیا نیز بحث آزمایش مطرح شده است:

«... وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَ بَّهُ وَخَرَّ رَ اکِعًا وَأَنَابَ ». (ص/ 24)

و داود متوجه شد که ما او را (با این صحنه و طرح نزاع) آزمایش کردیم، پس (از قضاوت خود قبل از شنیدن سخن طرف مقابل پشیمان شد و) از پروردگارش آمرزش خواست و به رکوع در افتاد و توبه و انابه کرد.

« وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمَانَ وَأَلْقَیْنَا عَلَیٰ کُرْ سِیِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ ». (ص/ 34)

و به راستی ما سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی افکندیم، پس به درگاه خدا انابه و توبه کرد.

* در آیه فوق نمونه هایی از اموری که انسان با آنها امتحان می شود، بیان شده، از قبیل: ترس، گرسنگی، زیان های مالی و مرگ... ولی وسائل آزمایش خداوند منحصر به این ها نیست؛ بلکه امور دیگری نیز در قرآن به عنوان وسیله امتحان آمده است.

این مراحل امتحانی سخت است؛ البته اگر والدین وظیفه خود را به خوبی انجام دهند واز عهده آزمایش برآیند، در تمام کارهای خوب فرزند شریک خواهند بود.

* در آیه نکاتی به چشم می خورد که نشان می دهد، آزمایش مال و فرزند بسیار سخت و جدی و سربلند شدن در آن بسیار مهم است.

اولاً؛ آیه با جمله ی هشدار «و اعلموا» آغاز شده است.

ثانیاً؛ کلمه ی «انّما» نشان می دهد که آزمایش با مال و فرزند حتمی است.

ثالثاً؛ خود مال و فرزند فتنه شمرده شده اند، نه آن که وسیله آزمایش و فتنه باشند.

از نمونه های آزمایش مردم؛ ماجرای نهی بنی اسرائیل از ماهی گیری در روز شنبه است که قرآن از آن به عنوان آزمایش یاد کرده است:

«وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْ یَةِ الَّتِی کَانَتْ حَاضِرَ ةَ الْبَحْرِ إِذْ یَعْدُونَ فِی السَّبْتِ إِذْ­تَأْتِیهِمْ حِیتَانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّ عًا وَیَوْمَ لَا یَسْبِتُونَ لَا تَأْتِیهِمْ کَذَٰلِکَ نَبْلُوهُمْ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ».

و (ای پیامبر!) از آنان درباره ی (مردم) آن آبادی که کنار دریا بود، سؤال کن! آن گاه که (به قانون) در روز شنبه تجاوز می کردند، هنگامی که روز تعطیل (شنبه)، ماهی ها (به روی آب در) کناره های دریا نزد آنان می آمدند، و(لی) روزی که تعطیل نبودند، ماهیان آشکار نمی شدند. ما این گونه آنان را بخاطر تجاوز و فسقشان آزمایش می کردیم. (اعراف/ 163)

* خداوند، گرچه ماهی را برای استفاده ی مردم آفریده است؛ ولی درایام هفته، روز شنبه، صید ماهی را به عنوان امتحان منع فرمود، ماهی روز شنبه با روزهای دیگر از نظر مواد پروتئینی فرقی ندارد. همچنین گاهی آزمایش الهی، در صحنه هایی است که تمایلات انسان به اوج می رسد، چنان­که در این آیه منع از صید و آزمایش در حالی است که ماهی ها بیشتر خود را نشان می دهند.

تأیید کند)؟ یا (چرا) به او گنجی عطا نشده، یا چرا برای او باغی نیست تا از (محصولات) آن بخورد (و امرار معاش کند)؟

* حضرت علی علیه السلام می فرماید: اگر خداوند می خواست هنگام مبعوث شدن پیامبران، درهای گنج ها و معادن طلا و باغ های سرسبز و خرم را به روی آنان بگشاید، چنین می کرد؛ ولی اگر این کار را می کرد مسأله ی آزمایش مردم از میان می رفت و همه ی آنان به عشق مال و رفاه، گرد انبیا جمع می شدند و نیت ها خالص نبود.

تمام حوادث تلخ و شیرین، همچون پله هایی از سنگ های سیاه و سفید، برای بالا رفتن و به کمال رسیدن است بدون توجه به رنگِ پله ها، باید به سرعت از آنها گذشت. کارمند بانک، یک روز مسئول گرفتن پول از مردم و روز دیگر مسئول پرداخت است. نه روز اول خود را می بازد و نه روز دوم خوشحالی می کند؛ زیرا می داند که او کارمندی امین بیش نیست. خداوند با مقرر کردن حوادث و فراز و نشیب ها، می خواهد روح انسان را به قدری بالا ببرد که تلخی ها و شیرینی ها در آن أثر نکند، چنان که حضرت زینب سلام الله علیها بعد از حوادث کربلا فرمود: من به جز زیبایی چیزی ندیدم، «و ما رأیتُ الا جمیلا» و امام حسین صلی الله علیه و آله وسلم در گودال قتلگاه و در آخرین لحظات زندگی اش فرمود: خداوندا! راضی هستم به حکم تو و بردبارم بر بلا و امتحان تو، «رضاً بقضائک، صبراً علی بلائک» و امام علی علیه السلام اشتیاق و انس خود را به شهادت از انس کودک به سینه مادر بیشتر می داند. «و الله لابن ابی طالب آنس بالموت من الطفل بثدی امّه»

* اگر حوادث را بر اساس علم و حکمت خدا بدانیم نه اتفاقی و بی دلیل و اگر حکمت بروز حوادث را بدانیم، حسد نمی ورزیم، حرص نمی زنیم، دشمنی نمی کنیم و عصبانی نمی شویم؛ زیرا می دانیم که صحنه ها حکیمانه طراحی شده است. اگر بدانیم عطای نعمت، مسئولیت و وظیفه به دنبال می آورد، از داشتن آن شاد نمی شویم و اگر بدانیم نعمتی که از ما گرفته می­شود، در این دنیا ما را رشد می­دهد و در قیامت خداوند جبران می­کند، از فوت شده ها غمناک نمی شویم.

حضرت علی علیه السلام فرمود: «تمام زهد در دو کلمه قرآن است، سپس این آیه را تلاوت کرده و فرمودند: و آنچه از دست دادید، تأسف نخورید و بر آنچه به شما داده می شود، دلخوش نباشید و کسی که چنین باشد، زاهدی جامع الاطراف است».

ص:71

« مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْ ضِ وَلَا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَ أَهَا إِنَّ ذَٰلِکَ عَلَی اللَّ-هِ یَسِیرٌ». (حدید/ 22)

هیچ مصیبتی در زمین و نه در جسم و جانتان به شما نرسد، مگر آن که پیش از آن که آن را پدید آوریم در لوحی ثبت است، همانا این امر بر خداوند آسان است.

* در حدیث می خوانیم: بلاها برای ظالم وسیله ادب و هشدار است؛ ولی برای مؤمنان وسیله آزمایش و رشد و برای انبیا وسیله دریافت درجات و برای اولیای خدا وسیله ی دریافت کرامت است. «البلاء للظالم أدب و للمؤمن امتحان و للانبیاء درجة و للاولیاء کرامة»

* حوادث طبیعی همچون سیل و زلزله که موجب تخریب منازل و مزارع «مُصِیبَةٍ فِی الْأَرْ ضِ » و یا جراحات و مرگ و میر «فی أنفسکم» می شود، بر اساس نظام از پیش پایه گذاری شده الهی است، نه اموری تصادفی که از تحت قدرت خداوند خارج باشد. « إِلَّا فِی کِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَ أَهَا »

* البته برخی از مصیبت ها بخاطر عملکرد خود انسان است.

« وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ ». (شوری/ 30)

و آنچه از مصیبت به شما رسد پس بخاطر دست آورد خودتان است و او از بسیاری (گناهانتان) در می گذرد.

سؤال: اگر مصیبت ها بخاطر عملکرد خود انسان است، پس مصائب اولیای خداوند چه توجیهی دارد؟

جواب: برنامه ها و سنت های الهی متعدد است، یکی از سنت ها الهی چشاندن مزه تلخ عمل انسان گناهکار به او است که درآیه آمده است؛ ولی یکی دیگر از سنت های الهی رشد مردم در لابلای حوادث و آزمایش های پی­در­پی است، لذا حوادث تلخ که برای معصومین رخ می دهد برای رشد معنوی و دریافت درجه و الگو بودن آنان برای دیگران است. در حدیث می خوانیم: «البلاء للظالم ادب و

ص:72

للمؤمن امتحان و للاولیاء درجة» حوادث تلخ برای ظالم وسیله ادب و برای مؤمن وسیله آزمایش و برای اولیای الهی وسیله قرب بیشتر است.

در دو آیه از قرآن به «حزب الله » اشاره شده و در یک آیه اشاره به «حزب شیطان» شده است. در دو موردی که از حزب خدا سخن می گوید، روی مسأله «حب فی الله و بغض فی الله» و ولایت اولیای حق تکیه کرده است، در آیات مورد بحث نیز روی قطع رابطه دوستی با دشمنان خدا تکیه می کند، بنابراین خط حزب­اللَّه همان خط ولایت و بریدن از غیر خدا و پیامبر و اوصیای او است. در مقابل هنگام توصیف حزب شیطان که در همین سوره به آن اشاره شده، بارزترین نشانه های آنها را نفاق و دشمنی با حق و فراموشی یاد خدا و دروغ و نیرنگ می شمرد.

است. در مکتب انبیا، رستگاران پاکان هستند: « قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّیٰ » ولی درمکتب طاغوتیان، رستگاران پیروز شدگانند حال به هر طریقی که باشد فرقی نمی­کند. فرعون می گفت: هر کس پیروز شود، رستگار است. «قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی»

رستگاری راه این گروه است که با کسب پنج صفت ویژه مشمول هدایت الهی گشته اند.

بر اساس این آیه پاداش اهل تقوا که به غیب ایمان دارند و اهل نماز و انفاق و یقین به آخرت هستند، رستگاری و فلاح است. رستگاری، بلندترین قله سعادت است؛ زیرا خداوند هستی را برای بشر و بشر را برای عبادت و عبادت را برای رسیدن به تقوا و تقوا را برای رسیدن به فلاح و رستگاری قرار داده است.

همچنین قرآن به کسانی اشاره می کند که رستگار نخواهند شد؛ از جمله:

- کافران. «لا یفلح الکافرون»

- ستمگران. «لا یفلح الظالمون»

- گنهکاران. «لا یفلح المجرمون»

- جادوگران. «لا یفلح الساحرون»

- آنها که به خداوند دروغ می بندند. «انّ الّذین یفترون علی الله الکذب لا یفلحون»

از مجموعه آیات مربوط به رستگاری انسان، می توان چنین نتیجه گرفت که از نظر قرآن کریم رستگاری انسان دریک کلام عبارت است از «ایمان به خدا و عبودیت او» و درآیات متعدد، اموری به عنوان لوازم و ملزومات ایمان به خدا مطرح شده اند؛ مانند: تسلیم بودن در برابرخدا، پیروی از قرآن، در خط ولایت پیامبر و جانشینان او بودن، کسب خشنودی خدا به وسیله عمل خالصانه، تزکیه

نفس، عبادت، نیکوکاری، تقوا، خشوع در نماز، رویگردانی از لغو، عفت، پای­بند بودن به عهد و امانت، جهاد، توبه، دوری از بخل، اجتناب از پلیدی ها.

همچنین در برخی آیات به نتایج عبودیت خداوند اشاره شده است؛ مانند سنگینی اعمال نیکو در آخرت که موجبات سعادت جاودان را برای انسان فراهم می کند.

ص:80

فصل سوم:

جایگاه انسان در نظام آفرینش

با مراجعه به قرآن کریم، آیاتی که به جایگاه انسان در نظام آفرینش دلالت می کند و بیان گر منزلت انسان و نسبت او با جهان می­باشد را به چند دسته می توان تقسیم کرد.

* انسان می تواند، اشرف مخلوقات و لایق مقام خلیفة اللهی باشد. «جَاعِلٌ فِی الْأَرْ ضِ خَلِیفَةً »

سؤال: خدایی که دائماً حاضر و ناظر و قیوم است چه نیازی به جانشین و خلیفه دارد؟

جواب: اولاً؛ جانشینی انسان نه بخاطر نیاز و عجز خداوند است؛ بلکه بخاطر کرامت و فضیلت انسان است، یعنی تواین قدر عزیز هستی که لیاقت جانشینی من را داری. مانند افرادی که منزلت و جایگاه و مقامی دارند که آنها را به عنوان مشاور برمی گزینند.

ثانیاً؛ نظام آفرینش بر اساس واسطه هاست، یعنی با این که خداوند بدون واسطه قادر بر انجام هر کاری است؛ ولی برای اجرای امور، واسطه هایی را قرار داده که نمونه هایی را بیان می کنیم:

- با این که مدبر اصلی اوست: «الله الّذی... یدبّر» لیکن فرشتگان را مدبر هستی قرار داده است. «فالمدبّرات أمراً»

- با این که شفا بدست اوست؛ «فهویشفین» اما درعسل شفا قرار داده است. «فیه شفاء»

- با این که علم غیب مخصوص اوست؛ «انّما الغیب للّه» لیکن بخشی از آن را برای بعضی از بندگان صالحش ظاهر می کند. «الاّ مَن ارتضی من رسول»

پس انسان می تواند جانشین خداوند شود و اطاعت از او، همچون اطاعت از خداوند باشد. «من یطع الرّسول فقد أطاع الله » و بیعت با او نیز به منزله ی بیعت با خداوند باشد. «انّ الّذین یبایعونک... انّما یبایعون الله» و محبت به او مثل محبت خدا باشد. «من احبّکم فقد احبّ

ص:83

سؤال: آیا این خلافت ویژه حضرت آدم است یا آن که به انسان های دیگر نیز منتقل می شود؟

جواب: آیه شریفه نه تنها دلالتی بر انحصاری بودن خلافت در حضرت آدم ندارد؛ بلکه با اعتراض ملائکه به خدا درباره خون ریزی و فساد او متوجه می شویم که مقصود منحصر در آدم علیه السلام نیست؛ البته مسلم است که منظور از این آیه خلافت بالفعل همه انسان ها نیست؛ چرا که مقام خلافتی که فرشتگان لایق آن نبودند؛ به طریق اولی به انسان های فاسد و خون ریز نمی رسد و این مقام ویژه آدم علیه السلام و برخی از فرزندان اوست که علم به همه اسما را دارا هستند. کسانی چون انبیا و ائمه معصومین (علیهم السلام) که در زیارت جامعه کبیره می خوانیم: «رضیکم خلفاء فی ارضه» و تا پایان خلقت انسان، خلیفه خدا بر زمین وجود خواهد داشت.

به این ترتیب انسان جانشین دائمی خدا در زمین قرار داده شد. گرچه زمینه و شأن و استعداد خلیفه خدا شدن در فطرت همه ی انسان ها وجود دارد؛ اما همه انسانها به مقام «خلیفه اللهی» نیستند.

است،

نظیر «أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» که در خلقت انسان آمده است. مراد از «کَرَّمْنا» در این آیه، احتمالا وجه دوم باشد. کرامت انسان هم در خلقت و هوش و عقل و استعداد است و هم در دارا بودن قانون آسمانی و رهبری معصوم و مسجود فرشتگان واقع شدن.

* انسان برتر از فرشته است، زیرا:

الف) انسان مسجود فرشتگان است.

ب) فرشته عقل محض است و شهوت ندارد و از این روارزش کمالی او به اندازه ارزش کمال انسان نیست. هر که عقلش بر شهوتش غلبه دهد، برتر از فرشته است.

ج) در شب معراج، جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم گفت: تو امام جماعت باش تا به تو اقتدا کنم؛ زیرا خداوند شما را بر ما برتری داده است.

* با آن که خداوند بشر را بر همه ی موجودات؛ حتی فرشتگان برتری داد، «فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا» ولی انتخاب بد و عمل ناپسند انسان، او را به پست ترین درجه «أَسْفَلَ سافِلِینَ» و به مرتبه ی حیوانات و پست تر از آن پایین می آورد. «کَمَثَلِ الْحِمارِ»، «کَمَثَلِ الْکَلْبِ»، «کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»، «کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ» ...

* در آیه، برای انسان هم کرامت مطرح است، هم فضیلت. «کَرَّمْنا، فَضَّلْناهُمْ» شاید تفاوت این دو، عبارت باشد از:

الف) کرامت، امتیازی است که در دیگران نیست؛ اما فضیلت امتیازی است که در دیگران نیز هست.

ب) کرامت اشاره به نعمت های خدادادی در وجود انسان است، بدون تلاش؛ ولی فضیلت اشاره به نعمت هایی است که با تلاش خود انسان همراه با توفیق الهی بدست آمده است.

ص:85

ج) کرامت مربوط به نعمت های مادی است؛ ولی فضیلت مربوط به نعمت های معنوی است.

* نه تنها حضرت آدم، بلکه نسل انسان مورد کرامت و برتری و گرامیداشت است. «کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ»

* تفاوت انسان با جانداران دیگر و برتری او، بسیار زیاد است. «لَقَدْ کَرَّمْنا ... فَضَّلْناهُمْ ... تَفْضِیلًا» (کلمه تفضیلاً به معنای فضیلت بسیار مهم است و خداوند آفرینش و کمال و رزق انسان را به خود نسبت داده است)

* زمینه های رشد و کمال انسان از سوی خداست. «کَرَّمْنا، حَمَلْناهُمْ، رَزَقْناهُمْ، فَضَّلْناهُمْ، خَلَقْنا»

توضیح: دلیل برتری انسان بر سایر موجودات برخورداری از قدرت شناخت و انتخاب است. خیلی از انسان ها اصول دینشان سه تاست، خوراک، پوشاک و مسکن. اگر انسان تنها این باشد، ما امتیازی برحیوان نداریم! چون حیوان هم همین خوراک و پوشاک و مسکن را دارد.

امتیازاتی هم حیوان دارد که ما نداریم؛ یعنی حیوان راحت تر می خورد. سرخ کردن و پوست کندن و مسمومیت غذایی هم ندارد. لباسش هم دوخت و اتو نمی خواهد. مسکنش هم صف سیمان و پروانه ساخت نمی خواهد. شرافت ما به خوراک و پوشاک و مسکن نیست.

انسان بخاطرداشتن قدرت شناخت و انتخاب، انسان است. اگر کسی آگاهانه پا روی انتخاب و شناخت صحیح گذاشت با این که فهمید، گفت: نمی فهمم. با این

که می داند راه حق کدام است؛ ولی لج کرد. از حیوان پست تر است؛ چون امتیاز انسانیش را از دست داده است. شخصی الاغی داشت و شکستنی بار الاغ کرده بود و می رفت، کسی به او رسید و با چماغی که دستش بود، زد به یک طرف

ص:86

خورجین. گفت: اینها چیست؟ گفت: اگر یکی دیگر هم آن طرفش بزنی، هیچی! اگر ارزش انسان به این است که انسان شناخت دارد و انتخاب صحیح دارد، در صورتی که او شناختش را نادیده گرفت یا نشناخت، یا شناخت و لج کرد، یا نفهمید که انتخاب کند و یا فهمید و نرفت و پا روی فهم و تشخیص خویش گذاشت، امتیاز انسانیت را از خودش سلب کرده است.

* عقل و اراده که باید در مسیر شناخت حق و انتخاب آن به کار رود تا مایه ی رشد و کمال بشر شود، در راههای باطل به کار گرفته شده و منجر به گسترش ظلم و ستم گشته است، تا آنجا که رفتار بشر جاهلانه و نابخردانه شمرده می شود.

* انسان برتر از آسمان ها و زمین است. انسان، امین خدا در هستی است. « إِنَّا عَرَ ضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ... فَأَبَیْنَ ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ»

* نعمت های الهی به انسان (عقل، اراده، فطرت، هدایت پیامبران و ...) امانت الهی است. در امانت خیانت نکنیم که از بزرگ ترین ظلم ها است. « إِنَّا عَرَ ضْنَا الْأَمَانَةَ... ظَلُوماً»

علاوه بر تصریح خداوند به آفرینش هستی برای انسان، در آیات متعددی از قرآن

پس از ذکر موردی نعمت ها، بلافاصله تأکید می کند که اینها برای انسان آفریده شده است:

و خداوند شب و روز و خورشید و ماه را در خدمت و بهره دهی شما قرار داد و ستارگان به فرمان او تسخیر شده اند البته در این امر برای گروهی که تعقل می کنند، نشانه هایی قطعی (از عظمت و قدرت و حکمت و رأفت) اوست.

مراد از تسخیرِ خورشید و ماه در این آیه بهره گیری انسان از آنهاست؛ یعنی خداوند آنها را در خدمتِ بشر و رشد و کمال او قرار داده است.

لعلّکم تشکرون؛ شاید شکرگزاری کنید». خدا همه این پدیده ها را برای انسان مسخر نمود تا انسان نیز با اختیار خود مسخر پروردگارش باشد. (کلمه ی «لعلّ» به معنای شاید، نشانه تردید خداوند نیست؛ بلکه نشانه اختیار انسان است که می تواند شاکر باشد و یا ناسپاس)

* جهان بدون انسان باطل است؛ چرا که حتی اگر انسان های کنونی از بین بروند؛ انسان های دیگری جایگزین می شوند تا آفرینش آسمان ها و زمین بیهوده نباشد.

ص:92

فصل چهارم:

رابطه خدا با انسان

واقعی خویش دست پیدا کند که همان ربوبیت تشریعی خداوند است که از ربوبیت تکوینی او جدا نیست. خداوند هم انسان را با راهنمایی انبیا تربیت می کند، (تربیت تشریعی) و هم انسان و نباتات و حیوانات را رشد و پرورش می دهد. (تربیت تکوینی)

ربوبیت تنها برای خدا است واعتقاداتی که دیگران برای ستارگان و بت ها و افرادی همچون فرعون و عالمان یهود و نصارا قائل بودند، منفور و مطرود است.

« اتَّخَذُوا أَحْبَارَ هُمْ وَرُ هْبَانَهُمْ أَرْ بَابًا مِنْ دُونِ اللَّ-هِ...». (توبه/ 31)

(اهل کتاب،) دانشمندان و راهبانِ خود و مسیح فرزند مریم را به جای خداوند به خدایی گرفتند...

ربوبیت الهی اقتضا می کند که خداوند همه شئون انسان را از ابتدا تا انتها اداره کند؛ لذا خداوند در جاهای متعددی در قرآن کریم به این مطلب اشاره می کند.

« مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَ هُ . ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَ هُ . ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَ هُ . ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنْشَرَهُ ».

از نطفه ناچیزی او را آفرید، سپس اندازه گیری کرد و موزون ساخت. سپس راه را برای او آسان ساخت. بعد او را میراند و در قبر پنهان نمود. سپس هر زمان بخواهد او را زنده می کند. (عبس/ 19-22)

* این آیه می فرماید: انسان از ابتدا تا انتها تحت تدبیرخداوند است و تمام امور انسان منسوب به اوست. مراحل آفرینش، مرگ و دوباره برانگیخته شدن انسان را به طور مستقیم به خدا نسبت می دهد و علاوه بر مراحل اصلی زندگی انسان، آیات دیگری نیز وجود دارد که حتی تدبیر امور جزیی انسان و نیازهای مادی و معنوی انسان از آغاز تا پایان زندگی را به خدا نسبت می دهد.

«الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ . وَالَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَیَسْقِینِ . وَإِذَا مَرِ ضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ . وَالَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ . وَالَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ».(شعراء/ 78-82)

همان پروردگاری که مرا آفرید و همو راهنماییم می کند. او که م-را (هنگام گرس-نگی)

ص:95

طعام می دهد و (هنگام تشنگی) سیرابم می نماید و هر گاه بیمار شوم، همو مرا شفا می بخشد. او کسی است که مرا می میراند، سپس زنده ام می کند. او کسی است که امید دارم روز جزا خطاهای مرا ببخشد.

* آب و نان و دارو وسیله است، سیراب شدن و تأثیر امور به اراده اوست.(او سبب­ساز و سبب­سوز است) از سیاق آیات «یَهدین . یَسقین . یَشفین . یُحیین»

متوجه می شویم که همه کاره ی هستی خداست و این یکی از مراتب توحید است. (توحید افعالی) هر کجا زمینه شرک وجود دارد، شرک زدایی لازم است. (در نعمت هدایت، اطعام و شفا، سه بار ضمیر «هو» به کار رفته است؛ ولی در خلقت و مرگ و حیات، به کار نرفته، شاید به این خاطراست که در ذهن همه انسانها خلقت و مرگ دست خداوند است و جای هیچ شک و شبهه و شرک نیست؛ ولی هدایت و اطعام و شفا به دارو، پزشک و غذا نسبت داده می شود، لذا قرآن در اینگونه امورضمیر «هو» به کار برده است)

« قُلِ اللَّ-هُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ». (آل­عمران/ 26)

بگو: خداوندا! تو صاحب فرمان و سلطنتی به هر کس (طبق مصلحت و حکمت خود) بخواهی حکومت می دهی و از هر کس بخواهی حکومت را می گیری و هر که را بخواهی عزت می بخشی و هر که را بخواهی ذلیل می نمایی، همه خیرها تنها بدست توست. همانا تو بر هر چیز توانایی.

« الَّذِینَ یَتَّخِذُونَ الْکَافِرِ ینَ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ أَیَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّ-هِ جَمِیعًا ». (نساء/ 139)

آنان که کافران را به جای مؤمنان، سرپرست و دوست خود می گیرند آیا عزت را نزد آنان می جویند؟ همانا عزت به تمامی از آن خداست.

* نه تنها مواهب مادی از الطاف خداوند است؛ بلکه توفیقات و صفات معنوی نیز از جانب خداوند است؛ مانند عزت که تنها بدست خداست؛ چون

ص:96

سرچشمه ی عزت، یا علم است یا قدرت و دیگران از علم و قدرت بی بهره اند. در مناجات شعبانیه می خوانیم: «الهی بیدک لابید غیرک زیادتی و نقصی» خداوندا! زیادی وکاستی من تنها در دست توست؛ البته منظور از اراده و مشیت الهی در این آیه این نیست که بدون حساب و بی دلیل چیزی را به کسی می بخشد و یا از او می گیرد؛ بلکه مشیت او از روی حکمت و مصلحت است. گاه حکومت ها بخاطر شایستگی ها است و گاه حکومت ظالمان هماهنگ با ناشایستگی و خواست خود امت ها است. چنانچه می فرماید.

« مَا یَفْتَحِ اللَّ-هُ لِلنَّاسِ مِنْ رَ حْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْ سِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ». (فاطر/ 2)

هر رحمتی را که خداوند (به روی) مردم بگشاید، بازدارنده ای برای آن نیست و هر چه را خدا دریغ دارد، پس غیر او فرستنده ای برای آن نیست و اوست عزیز و حکیم.

اگرخداوند نعمتی را عطا و یا از نعمتی جلوگیری کند، هیچ­کس و هیچ­چیز نمی تواند در اراده خداوند تغییری ایجاد کند و درپایان آیه صفت حکیم خداوند بیان شده است؛ یعنی دادن ها و گرفتن های خداوند، همراه با حکمت است.

* از دیگر شئون ربوبیت خداوند حفاظت از انسان است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است.

« قُلْ مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّ حْمَ-ٰنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِکْرِ رَ بِّهِمْ مُعْرِ ضُونَ ».

بگو کیست که شما را در شب و روز از (عذاب) خدای رحمان نگاه می دارد؟! امّا (باز) آنان از یاد پروردگارشان روی می گردانند. (انبیاء/ 42)

* ازاین آیه می­فهمیم که:

اولاً؛ انسان دائماً نیاز به حفاظت و حمایت الهی دارد.

ثانیاً؛ بدون خواست خداوند، هیچ قدرتی نمی تواند انسان را از خطرات حفظ کنند.

ص:97

ثالثاً؛ حفاظت خداوند، دائمی و نسبت به همه انسانها؛ حتی کفار است. از حفاظت آسمان ها تا رام بودن حیوانات، تا دفاع در برابر میکروب هایی که وارد بدن می شود، صدها نوع حفاظت در هر لحظه برای انسان وجود دارد.

* آیه قبل فرمود: «قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ» این آیه نمونه ای از رشد و غیّ را بیان می کند که ولایت خداوند، رشد و ولایت طاغوت انحراف است. «اللهُ وَلِیُّ ... أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»

* راه مستقیم و حق یکی است؛ ولی راههای انحرافی متعدد. قرآن درباره راه حق کلمه ی نور را به کار می برد، ولی از راههای انحرافی و کج، به ظلمات و تاریکی ها تعبیر می کند. «النور، الظلمات»

* هر کس تحت ولایت خداوند قرار نگیرد، خواه ناخواه طاغوت ها بر او ولایت می کنند. «اللهُ وَلِیُّ ... أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»

* هر ولایتی غیر از ولایت الهی، ولایت طاغوت است. «اللهُ وَلِیُّ ... أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ»

* توجه به عاقبت طاغوت پذیری، انسان را به حق پذیری سوق می دهد. «أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ»

* گوشه ای از سیمای کسانی که ولایت خدا را پذیرفته اند:

- آن که ولایت خدا را پذیرفت، کارهایش رنگ خدایی پیدا می کند. «صِبْغَةَ اللهِ»

- برای خود رهبرالهی برمی گزیند. «إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً»

- راهش روشن، آینده اش معلوم و به کارهایش دلگرم است. «یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ»، «إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»، «لانُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»

- در جنگ ها و سختی ها به یاری خدا چشم دوخته و از قدرت های غیر خدایی نمی هراسد.«فَزادَهُمْ إِیماناً»

- از مرگ نمی ترسد و کشته شدن در تحت ولایت الهی را سعادت می داند. امام حسین صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «انّی لااری الموت الّا السعادة».

ص:99

- تنهایی در زندگی برای او تلخ و ناگوار نیست؛ چون می داند او زیر نظر خداوند است. «ان اللهَ مَعَنا»

- از انفاق و خیرکردن مال خویش نگران نیست؛ چون مال خود را به ولی خود می سپارد. «یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً»

- تبلیغات منفی در او بی أثر است؛ چون دل به وعده های حتمی الهی سپرده است: «وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»

- غیر از خدا همه چیز در نظر او کوچک است. امام علی علیه السلام فرمود: «عظم الخالق فی أنفسهم فصغر مادونه فی أعینهم ...».

- از قوانین و دستورات متعدد متحیر نمی شود؛ چون او تنها قانون خدا را پذیرفته و فقط به آن می اندیشد. اگر صدها راه درآمد برایش باز شود، تنها با معیار الهی آن راهی را انتخاب می کند که خداوند معین کرده است. «وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ الله »

« إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْکُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّ-هُ وَلِیُّهُمَا وَعَلَی اللَّ-هِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ ».

آن گاه که دو گروه از شما بر آن شدند که (در جنگ) سستی کنند، اما خداوند ولیّ آنان بود (و به آنان کمک کرد که از این فکر باز گردند،) پس مؤمنان تنها به خدا توکّل کنند. (آل عمران/ 122)

* اگر انسان تحت ولایت خدا نباشد، سست می شود. «أَنْ تَفْشَلا وَ اللهُ وَلِیُّهُما»

* خداوند مؤمنان را به حال خود رها نمی کند و در مواقع حساس دست آنان را می گیرد. «وَ اللهُ وَلِیُّهُما»

« بَلِ اللَّ-هُ مَوْلَاکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِ ینَ ». (آل عمران/ 150)

بلکه خداوند مولای شماست و او بهترین یاوران است.

* ولایت و اطاعت، در خداوند منحصر است. «بَلِ اللهُ مَوْلاکُمْ»

* ولی گرفتن خداوند، سبب پیروزی شماست. « مَوْلَاکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِ ینَ »

ص:100

« وَاللَّ-هُ أَعْلَمُ بِأَعْدَائِکُمْ وَکَفَیٰ بِاللَّ-هِ وَلِیًّا وَکَفَیٰ بِاللَّ-هِ نَصِیرً ا ». (نساء/ 45)

و خداوند به دشمنان شما داناتر است و کافی است که خدا سرپرست شما باشد و کافی است که خدا یاور شما باشد.

* با وعده های الهی، نباید از توطئه ها و دشمنی ها ترسید. « وَکَفَیٰ بِاللَّ-هِ وَلِیًّا »

« وَمَنْ یَتَوَلَّ اللَّ-هَ وَرَ سُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّ-هِ هُمُ الْغَالِبُونَ ». (مائدة/ 56)

و هرکس که خدا و پیامبرش و چنان مؤمنانی را ولی خود بگیرد (از حزب خداست) همانا حزب خدا پیروز است.

* این آیه که لزوم پذیرش ولایت خدا و رسول و امامان را بیان می کند، می فهماند که مراد از «وَلِیُّکُمُ» در آیه ی قبل، سرپرست و حاکم است نه دوست و یاور، چون تعبیر «حزب الله » و غالب بودن آنان، اشاره به نظام قدرتمند و حکومت دارد.

* حزب اللّه، کسانی هستند که فقط ولایت خدا، پیامبر و اهل بیت علیهم السلام را پذیرفته باشند. «وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللهَ ... فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ »

* پیروزی با کسانی است که ولایت خدا، پیامبر و اهل بیت علیهم­السلام را بپذیرند. «وَ مَنْ یَتَوَلَ ... هُمُ الْغالِبُونَ» چون خداوند غالب است، «وَ اللهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ»، وابستگان به او هم غالبند. « حِزْبَ اللَّ-هِ هُمُ الْغَالِبُونَ »

«قُلْ أَغَیْرَ اللَّ-هِ أَتَّخِذُ وَلِیًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَهُوَ یُطْعِمُ وَلَا یُطْعَمُ».(أنعام/ 14)

بگو: آیا غیر از خدا را سرپرست خود بگیرم؟ در حالی که او آفریدگار آسمان ها و زمین است، او همه را طعام می دهد، ولی کسی به او طعام نمی دهد.

* انسان به دلیل نیازها و محدودیت ها به طور فطری به سراغ سرپرست و پناهگاه می رود؛ لیکن بحث اصلی آن است که به سراغ چه کسی برویم. « قُلْ أَغَیْرَ اللَّ-هِ أَتَّخِذُ...»

ص:101

* چون خداوند هم خالق بشراست و هم رازق و نیازهایش را برطرف می کند، به همین دلیل انسان باید نسبت به خدا تعبد و ولایت پذیری داشته باشد. «فاطِرِ ... وَ هُوَ یُطْعِمُ ... إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ»

« لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَ بِّهِمْ وَهُوَ وَلِیُّهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ». (أنعام/ 127)

سرای سلامت نزد پرردگارشان، تنها برای آنان است و او به پاداش اعمالی که انجام می دادند، سرپرست و پشتیبان و دوست آنان است.

* رسیدن به ولایت الهی، در سایه ی عمل و تلاش انسان است. « وَهُوَ وَلِیُّهُمْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ »

« اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَ بِّکُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ قَلِیلًا مَا تَذَکَّرُ ونَ ».

آنچه را از جانب پروردگارتان به سوی شما نازل شده، پیروی کنید و از سرپرستانی جز او پیروی نکنید. چه اندک پند می پذیرید! (أعراف/ 3)

* نتیجه ی پیروی از وحی، پذیرفتن ولایت الهی است. « وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ »

* اطاعت و پیروی از دیگران، در حقیقت پذیرش ولایت آنهاست. « وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ » با آن که می توانست بگوید: «لا تتّبعوا من دونی احدا»

* کسی که ولایتِ خدای یکتا را نپذیرد، «رَبِّکُمْ» باید چندین «ولیّ» را از خود راضی کند. «أَوْلِیاءَ»

« إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّ-هُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتَابَ وَهُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ ». (أعراف/ 196)

همانا ولی و سرپرست من، خدایی است که این کتاب آسمانی را نازل کرده است و او همه ی صالحان را سرپرستی (و هدایت) می کند.

* نزول کتاب آسمانی، پرتوی از ولایت الهی است. « وَلِیِّیَ ... نَزَّلَ»

* مشکلات انسان، یا نداشتن برنامه است ویا نداشتن سرپرست و مؤمن هیچ یک از این دو مشکل را ندارد. «نَزَّلَ الْکِتابَ ... یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ »

ص:102

* ولایت الهی نسبت به اولیای صالح همیشگی و عمومی است. « یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ » و کافر، از مدار حمایت ها وامدادهای الهی محروم است. «وَأَنَّ الْکافِرِینَ لامَوْلی لَهُمْ»

« وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ مَوْلَاکُمْ نِعْمَ الْمَوْلَیٰ وَنِعْمَ النَّصِیرُ ». (أنفال/ 40)

و اگر(باز هم) سرپیچی کرده و روی بگردانند، بدانید که خداوند، مولی و سرپرست شماست، چه خوش مولایی و چه نیکو یاوری است.

* خداوند، بهترین مولاست؛ چون نه ما را به دیگری می سپارد، نه ما را فراموش می کند، نه ما را برای نیاز خودش می خواهد و نه حق و اجر کسی را ضایع می سازد. « نِعْمَ الْمَوْلَیٰ »

* یاری خداوند، برتر از هر یاوری است. «نِعْمَ النَّصِیرُ »

« …وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّ-هِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَ انًا مُبِینًا ». (نساء/ 119)

و هر کس به جای خدا، شیطان را دوست و سرپرست خود بگیرد، بی گمان زیان کرده است، زیانی آشکار.

* اطاعت از شیطان در حقیقت پذیرش ولایت اوست. «یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا»

* تنها خداوند شایسته ولایت بر انسان است. « وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّ-هِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَ انًا مُبِینًا »

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَالنَّصَارَ یٰ أَوْلِیَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّ-هَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ». (مائده/ 51)

ای کسانی که ایمان آورده اید! یهودیان و مسیحیان را سرپرست و یاور نگیرید، (زیرا) بعضی از آنان یار و یاور بعض دیگرند و هر کس از شما که آنان را ولیّ خود قرار دهد، پس قطعاً از آنان است. همانا خداوند، قوم ستمگر را هدایت نمی کند.

* ذکر یهود و نصارا در آیه، از باب نمونه است، وگرنه شکی نیست که ولایت هیچ کافری را هم نباید پذیرفت.

«... إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ » (أعراف/ 27)

ما شیاطین را دوستان و سرپرستان کسانی که ایمان نمی آورند قرار دادیم.

* سلطه ی شیطان، بخاطر اعمال خود انسان است. « أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ »

* سنت خداوند آن است که شیطان بر کافران و منکران حاکم شود. « إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ »

* ایمان به خداوند، مانع ولایت و حاکمیت شیطان بر انسان می شود. « أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ »

« مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّ-هِ أَوْلِیَاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ ». مَثَلِ کسانی که غیرخدا را سرپرست خود

ص:104

برگزیدند، همانند مَثَل عنکبوت است که (برای خود) خانه ای ساخته؛ و البتّه سست ترین خانه ها خانه ی عنکبوت است اگر می دانستند. (عنکبوت/ 41)

* ولایت الهی، بنیانی مرصوص و بنایی آهنین دارد، «کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ» اما ولایت غیر خدا، بسیار سست است. «أَوْهَنَ الْبُیُوتِ»

بود، در حال رکوع، انگشتر خود را به سائل بخشید. در تکریم این بخشش، این آیه نازل شد و شیعه و سنّی در این شأن نزول، توافق دارند.

عمّار یاسر می گوید: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آیه بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَن کنتُ مولاه فعلیّ مولاه».

* کلمه ی «ولی» در این آیه، به معنای دوست و یاور نیست، چون دوستی و یاری مربوط به همه مسلمانان است، نه آنان که در حال رکوع انفاق می کنند.

* امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «منظور از الَّذِینَ آمَنُوا...، علی علیه السلام واولاد او )علیهم­السلام( تا روز قیامت هستند. پس هرکس از اولاد او به جایگاه امامت رسید، مثل اوست، آنان در حال رکوع صدقه می دهند. مرحوم فیض کاشانی در کتاب نوادر، حدیثی را نقل می کند که بر اساس آن سایر امامان معصوم نیز در حال نماز و رکوع به فقرا صدقه داده اند که این عمل با جمع بودن کلمات «یُقِیمُونَ، یُؤْتُونَ، راکِعُونَ» سازگارتر است».

* ولایت فقیه در راستای ولایت امام معصوم است. درمقبوله ی عمربن حنظله از امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم می خوانیم: «به آن کس که حدیث ما را روایت کند و درحلال وحرام ما نظر کند و احکام ما را بشناسد، بنگرید. پس به حکومت او راضی باشید که من او را بر شما حاکم قرار دادم. فانّی قد جعلته علیکم حاکماً ....»

* ازاین که به جای «اولیائکم»، «ولیّکم» آمده، ممکن است استفاده شود که روح ولایت پیامبر و علی8 شعاع ولایت الهی است. «وَلِیُّکُمُ»

* هرگونه ولایت، حکومت و سرپرستیی که از طریق خدا و رسول و امام نباشد، باطل است. «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ ...» («إِنَّما» علامت حصر است)

* ولایت ها در طول یکدیگرند، نه در عرض یکدیگر. ولایت بر مردم، ابتدا از آنِ خداوند است، سپس پیامبر و آنگاه امام. « إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّ-هُ وَرَ سُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...».

ص:106

* تسلط خدا بر بندگان چنان است که کسی را تاب مقاومت نیست. « وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ »

فراهم کرده باشد، مانند آیه ی «یضّل الله الظالمین» خداوند «ستمگران» را گمراه می کند و آیه «و ما یضلّ به الا الفاسقین» خداوند جز «فاسقان» را گمراه نمی کند.

سوم: هدایت خداوند به نور تشبیه شده است:

«اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ مَثَلُ نُورِ هِ کَمِشْکَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّ یٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَ ةٍ مُبَارَ کَةٍ زَیْتُونَةٍ لَا شَرْ قِیَّةٍ وَلَا غَرْ بِیَّةٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَیٰ نُورٍ یَهْدِی اللهُ لِنُورِ هِ مَنْ یَشَاءُ وَیَضْرِ بُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ». (نور/ 35)

خداوند، نور آسمان ها و زمین است. مَثَل نور او همچون چراغدانی است که در آن چراغی (پر فروغ) باشد. آن چراغ در میان حبابی شیشه ای و آن شیشه همچون ستاره ای تابان و درخشان، چراغ از روغن درخت پربرکت زیتونی برافروخته شده که نه شرقی است و نه غربی. (روغنش به قدری صاف و شفّاف است) که بدون تماس آتش نزدیک است (شعله ور شود و) روشنی دهد. نوری است بر فراز نور دیگر. هر کس را خداوند بخواهد به نور خویش هدایت می کند و خداوند برای مردم مَثَل ها می زند و خداوند به هر چیزی آگاه است.

* «نور» یعنی چیزی که هم خودش روشن است و هم سبب روشنی اشیای دیگر می شود.

* در فرهنگ اسلام اموری به عنوان «نور» معرفی شده است: قرآن، علم، عقل، ایمان، هدایت، اسلام، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و امامان معصوم (علیهم السلام).

* « اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ» یعنی: خداوند هدایت کننده ی آسمان و زمین است؛ در میان تمام اقوالی که برای «نور» گفته شده است، از قبیل روشنگر، زینت­بخش و هادی، معنای هدایت بهتر به نظر می آید، چون هدایت آفرینش، در آیات دیگر نیز آمده است. «أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» و جمله ی «نُورٌ عَلی نُورٍ» به معنای هدایت های دایمی و پی­در­پی است و در پایان آیه نیز می فرماید: «یَهْدِی اللهُ لِنُورِهِ»

ص:110

* در این آیه خداوند به نور تشبیه شده است. با مطالعه اجمالی روشن می شود که نور دارای خواص و ویژگی های زیر است:

1. نور، لطیف ترین موجود در جهان ماده و سرچشمه زیبایی ها و لطافت ها است.

2. نور، بالاترین سرعت را در جهان ماده دارد و با سرعت سیصد هزار کیلومتر در ثانیه می تواند در یک چشم بر هم زدن (یعنی کمتر از یک ثانیه) کره زمین را هفت بار دور بزند، به همین دلیل مسافت های فوق العاده عظیم و سرسام آور نجومی را فقط با سرعت نور می سنجند و واحد سنجش آنها سال نوری است، یعنی مسافتی که نور در یک سال می پیماید.

3. نور، وسیله تبیین اجسام و مشاهده موجودات است و بدون آن چیزی را نمی توان دید، بنابراین هم «ظاهر» است و هم «مظهر»، (ظاهر کننده غیر)

4. نور آفتاب که مهم ترین نور در دنیای انسان است، پرورش دهنده گلها و گیاهان؛ بلکه رمز بقای همه موجودات زنده است.

5. تمام انرژی های موجود در محیط (به جز انرژی اتمی) همه از نور آفتاب سرچشمه می گیرد، حرکت بادها، ریزش باران و جریان نهرها و آبشارها و بالاخره حرکت همه موجودات زنده با کمی دقت به نور آفتاب منتهی می شود.

سرچشمه گرما و حرارت و آنچه بستر موجودات را گرم نگه می دارد، همان نور آفتاب است؛ حتی گرمی آتش که از چوب درختان و یا ذغال سنگ و یا نفت و مشتقات آن به دست می آید نیز از گرمی آفتاب است.

6. نور آفتاب نابود کننده انواع میکروب ها و موجودات موذی است و اگر تابش این نور پر برکت نبود، کره زمین، تبدیل به بیمارستان بزرگی می شد که همه ساکنانش با مرگ دست به گریبان بودند.

ص:111

خلاصه هر چه در این پدیده عجیب عالم، یعنی نور می نگریم و دقیق تر می شویم، آثار گرانبها و برکات عظیم آن آشکارتر می شود؛ امّا عجیب است که بشر با این همه پیشرفت علمی از شناخت حقیقت نور که یک امر مادی است، عاجز مانده و آن وقت در پی­شناخت ذات و حقیقت خداست و چه بسا این نیز یکی از وجوه تشبیه خدا به نور باشد.

حال اگر بخواهیم برای ذات پاک خدا تشبیه و تمثیلی از موجودات حسی انتخاب کنیم (گر چه مقام با عظمت او از هر شبیه و نظیری برتر است) آیا جز از واژه «نور» از واژه دیگری می توان استفاده کرد؟ همان خدایی که پدید آورنده تمام هستی است، روشنی بخش عالم است، همه موجودات به برکت او زنده اند و همه مخلوقات بر سرخوان نعمت او هستند که اگر لحظه ای لطف خود را از آنها باز گیرد، همگی در ظلمت فنا و نیستی فرو می روند.

* موجودات به هر نسبت که با او ارتباط دارند به همان اندازه نورانیت کسب می کنند:

- قرآن نور است؛ چون کلام اوست.

- اسلام نور است؛ چون آئین او است.

- پیامبران نورند؛ چون فرستادگان اویند.

- امامان انوار الهی هستند؛ چون حافظان آئین او بعد از پیامبراند.

- ایمان نور است؛ چون رمز پیوند با او است.

- علم نور است؛ چون سبب آشنایی با او است.

ص:112

«کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِ جَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَ بِّهِمْ إِلَیٰ صِرَ اطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ ». (ابراهیم/ 1)

(این) کتابی است که آن را به سوی تو نازل کردیم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی ها(ی شرک و جهل) به سوی نور (ایمان) خارج کنی، به سوی راه خداوند عزیز حمید.

* خارج کردن مردم از ظلمات به نور، در قرآن بارها تکرار شده است؛

- گاهی به خدا نسبت داده شده. «الله ولی الّذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النّور»

- گاهی به پیامبران نسبت داده شده. «أن اخرج قومک من الظلمات الی النّور»

- و گاهی به کتاب نسبت داده شده است. « کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِ جَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ »

* تشبیه کفر و تفرقه و جهل و شرک و شک به «ظلمات» بخاطر آن است که انسان در آن حالت ها متحیر است، مثل زمانی که در تاریکی به سر می برد. نور وسیله بینایی، بیداری، حرکت و رشد است همان­گونه که همه ی این ها در کتاب آسمانی و راه خدا موجود است.

نکته دیگری که از آیات مربوط به نور و ظلمت می توان استفاده کرد، این است که واژه «نور» در همه آنها مفرد و واژه «ظلمت» به صورت جمع (ظلمات) آمده است؛ در نتیجه معلوم می­شود که ظلمت ها بسیارند؛ اما نور یکی است. چرا که حق یکی است، ولی باطل بسیار.

چهارم: هدایت الهی همگانی است:

« قَالَ رَ بُّنَا الَّذِی أَعْطَیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَیٰ». (طه/ 50)

گفت: پروردگار ما کسی است که به هر چیزی آفرینش خاص آن را عطا کرده و آن گاه (آن را به راه کمال) هدایت فرمود.

ص:113

* از این آیه استفاده می شود که همه ی موجودات، مشمول هدایت الهی هستند. تمام قوانین حاکم بر هستی و غرایز موجود در انسان ها و حیوانات، از هدایت الهی است و خداوند هم می آفریند و هم با هدایت تکوینی اداره می کند. هدایت برای همه انسان هاست و حتی پیامبران نیز از هدایت خداوند بی نیاز نیستند؛ چنان چه حضرت ابراهیم می فرماید:

« وَقَالَ إِنِّی ذَاهِبٌ إِلَیٰ رَ بِّی سَیَهْدِینِ ». (صافات/ 99)

و (ابراهیم) گفت: من به سوی پروردگارم رهسپارم، او مرا راهنمایی خواهد کرد.

و نیز موسی و هارون مشمول هدایت الهی شدند:

« وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَیٰ مُوسَیٰ وَهَارُ ونَ ». (صافات/ 114)

و به راستی ما بر موسی و هارون منّت نهادیم

« وَهَدَیْنَاهُمَا الصِّرَ اطَ الْمُسْتَقِیمَ ». (صافات/ 118)

و آن دو را به راه راست هدایت کردیم.

پنجم: همیشگی است و خداوند در همه دوران های بشر از هدایت انسان غافل نبوده؛ تا جایی که اولین انسان، پیامبر بوده تا بشر هیچ گاه بدون هدایت نماند.

«إِنَّ اللهَ اصْطَفَیٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَ اهِیمَ وَآلَ عِمْرَ انَ عَلَی الْعَالَمِینَ».(آل عمران/ 33)

به راستی که خدا، آدم ونوح وخاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید.

و جریان ارسال پیامبران برای بشر در طول تاریخ همواره ادامه داشته است:

«اِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَیٰ نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَیٰ إِبْرَ اهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِیسَیٰ وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُ ونَ وَسُلَیْمَانَ وَ آتَیْنَا دَاوُودَ زَبُورً ا ». (نساء/ 163)

(ای پیامبر!) ما به تو وحی کردیم، آن گونه که به نوح و پیامبران پس از او وحی کردیم و (همچنین) به ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، اسباط (- فرزندان یعقوب)، عیسی، ایوب، یونس، هارون و سلیمان وحی کردیم و به داود «زبور» دادیم.

ص:114

« وَرُ سُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَرُ سُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ...».(نساء/ 164)

و به پیامبرانی که پیش از این داستان آنان را برایت باز گفته ایم و پیامبرانی که ماجرای آنان را برای تو نگفته ایم نیز وحی کردیم ...

ششم: هدایت تشریعی خداوند در مورد انسان جبری نیست و علی رغم این که از جانب خداوند حتمی است؛ ولی پذیرش آن از طرف انسان اجباری نیست و در گرو اراده خود انسان است؛ چنان که می فرماید:

« وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَیْنَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَیٰ عَلَی الْهُدَیٰ... ». (فصلت/ 17)

واما قوم ثمود، آنان را هدایت کردیم، ولی کوردلی را بر هدایت ترجیح دادند.

* مشیت و خواستِ خداوند این­گونه است که هدایتِ همه ی مردم را می­خواهد، لذا پیامبران و کتب آسمانی را فرستاده؛ اما از طرف دیگر خواسته است که مردم بر اساس اراده و اختیار خود، راه را انتخاب کنند، نه آن که مجبور به پذیرش دین باشند، لذا مشیت و اراده ی الهی بر آزاد گذاشتن انسان هاست و وجود مشرکان، نشانه ای از این آزادی است. «و لو شاء الله ما أشرکوا» و همچنین می فرماید:

« قُلْ مَنْ کَانَ فِی الضَّلَالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّ حْمَ-ٰنُ مَدًّا حَتَّیٰ إِذَا رَ أَوْا مَا یُوعَدُونَ... ».

بگو: هرکه در گمراهی است، خداوند رحمان (طبق سنت خود) مدتی به او مهلت و مدد می دهد، تا زمانی که آنچه را وعده داده می شوند، ببینند. (مریم/ 75)

* سنت خداوند بر این است که زمینه ی حرکت و رشد را برای همه ی انسان ها فراهم کند و این انسان است که اگر گمراهی را برگزید، خداوند مدتی به او مهلت می دهد، «مَن کان فی الضلالة فلیَمدد» و اگر راه هدایت را در پیش گرفت،

خداوند بر هدایتش می افزاید. «و یزیدالله الّذین اهتدوا هدیً». قرآن کریم در این باره تشبیه زیبایی دارد:

« وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُ جُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَ بِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لَا یَخْرُ جُ إِلَّا نَکِدًا کَذَٰلِکَ نُصَرِّ فُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُ ونَ ». (اعراف/ 58)

ص:115

و سرزمین پاک (و آماده)، گیاهش به اذن پروردگارش بیرون می آید؛ اما زمینی که خبیث (و شوره زار) است، جز محصولی اندک و بی فایده بیرون نمی دهد. ما این چنین آیات خویش را برای گروه شکرگزار، گونه گون بیان می کنیم.

هفتم: هدایت خدا دارای مراحل و درجاتی است:

«وَ یَزِیدُ اللهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًی وَ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَ بِّکَ ثَوَابًا وَ خَیْرٌ مَرَ دًّا». (مریم/ 76)

کسانی که هدایت یافته اند، خداوند بر هدایتشان می افزاید و نیکی های ماندگار، ثوابش نزد پروردگارت بهتر و خوش فرجام تر است.

* همان طور که گمراهان، درگمراهی بیشتری قرار می گیرند. این آیه می فرماید: هدایت یافتگان نیز در هدایت و نورانیت بیشتری قرار می گیرند. از این آیه متوجه می شویم که هدایت، مراحل و درجاتی دارد.

« وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًی وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ ». (محمد/ 17)

و کسانی که هدایت یافته اند، خداوند هدایتشان را بیافزاید و روح پرهیزگاری به آنان عطا کند.

* از این آیه علاوه بر این که هدایت، دارای مراحل و مراتب است؛ می توان فهمید که پذیرش هدایت از طرف انسان، زمینه ساز فزونی هدایت از طرف خداوند است و یک گام از طرف انسان، چند گام از طرف خداوند را به دنبال دارد. («اهتدوا» از طرف انسان، «زادهم... و آتاهم» از طرف خدا)

هشتم: هدایت به نفع انسان است:

« مَنِ اهْتَدَیٰ فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَ ةٌ وِزْرَ أُخْرَ یٰ وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّیٰ نَبْعَثَ رَ سُولًا ». (اسراء/ 15)

هر کس هدایت یافت، پس همانا به سود خویش هدایت یافته است و هر کس گمراه شد، تنها به زیان خویش گمراه شده است و هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش

ص:116

نمی کشد و ما هرگز عذاب کننده نبوده ایم، مگر آن که پیامبری بفرستیم. (و اتمام حجت کنیم)

به همین دلیل قرآن کریم از کسانی که بخاطر ایمان آوردنشان بر پیامبر منت گذاشتند؛ انتقاد می کند:

« یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلَامَکُمْ بَلِ اللهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ». (حجرات/ 17)

آنان بر تو منت می گذارند که اسلام آورده­اند. بگو: اسلام آوردنتان را بر من منت ننهید، بلکه این خداوند است که بر شما منت دارد که شما را به سوی ایمان هدایت کرد، اگر راست می گویید.

* خداوند در این آیه، نعمت ایمان و در آیه ی 164 سوره آل عمران، فرستادن انبیا و در آیه ی 5 سوره قصص، وارث کردن مستضعفان را منت بر مردم شمرده است و این نشان می دهد که مهم ترین نعمت ها، نعمت هدایت الهی، رهبری معصوم و حکومت حق می باشد.

نهم: هدایت الهی مستمر و در همه مراحل زندگی است. چنانچه می فرماید:

« الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ ». (شعراء/ 78)

همان پروردگاری که مرا آفرید و همو راهنماییم می کند.

* آفریدن یک بار است؛ ولی هدایت در هر لحظه و همیشگی. («خلقنی» به صورت ماضی و«یهدین» به صورت مضارع واستمرار آمده است) و نیز می فرماید:

* « إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَ بُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ تَجْرِ ی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ ». (یونس/ 9)

به یقین آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، پروردگارشان آنان را بخاطر ایمانشان هدایت می کند و در باغ های پرنعمت که نهرها از زیر پایشان جاری است، اقامت دارند.

ص:117

* از این آیه و آیات دیگر استفاده می شود که هدایت الهی، جریانی مداوم است و خداوند هر لحظه بر هدایت مؤمنان می افزاید و آنان را از پرتگاه ها حفظ می کند و در بن بستِ دنیا راهی به رویشان باز می کند: «یجعل له مَخرجاً»، راه را برایشان نمایان می کند: «نوراً یمشی به»، گره از کارشان می گشاید: «اصلح بالهم»، همه جا کفایتشان می کند: «فهو حسبه» و در قیامت هم به بهشت رهنمونشان می کند: «یسعی نورهم بین ایدیهم»

لذا گرچه مؤمن هدایت یافته است؛ ولی همواره نیازمند هدایت الهی است. همه ی این هدایت ها از مفهوم کلیِ «یهدیهم» بر می آید که شامل همه ی این موارد می­شود.

* انسان بدون هدایت و تربیت:

- مغزش: «لا یَعْقِلُونَ». (بقره/ 171)

- چشمش: «لا یُبْصِرُونَ». (بقره/ 17)

- گوشش: «وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها». (اعراف/ 179)

- قلبش: « کَالْحِجَارَ ةِ ». (بقره/ 74)

- شکمش: «وَ یَأْکُلُونَ کَما تَأْکُلُ الْأَنْعامُ». (محمد/ 12)

- علمش: «کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً». (جمعه/ 11)

- کارش: «کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی». (علق/ 6) «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ» (عصر/ 2)

- امیدش: «یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُون». (قصص/ 79)

دلخوشی اش: «فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْم». (غافر/ 83) «وَفَرِ حُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا ». (رعد/ 26) «فَرِحُوا بِما أُوتُوا». (انعام/ 44)

ص:118

« وَآتَاکُمْ مِنْ کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّ-هِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ ». (ابراهیم/ 34)

و (خداوند) از هر آنچه که از او خواستید (و نیاز داشتید) به شما داده است، و اگر (بخواهید) نعمت خدا را بشمارید، نمی توانید آنها را به دقت شماره کنید. همانا انسان بسیار ستمگر و ناسپاس است.

عوامل تولید در اختیار انسان است. (آب، خاک و نور خورشید ...) و خداوند هم منابع رزق را در اختیار ما قرار داده و هم عقل و وسیله ی استخراج، اکتشاف و تحصیل آن را به ما عطا کرده است واگر نارسایی و کمبودی وجود دارد، بخاطر، تنبلی مدیریت های ناقص و توزیع های ناعادلانه و اسراف و تبذیرها و کارهای ظالمانه است. چنانچه در پایان می فرماید: «وَآتاکُمْ مِنْ کُلِّ... إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ»

* قرآن کریم می فرماید؛ روزی انسان منحصراً بدست خداست و سایر امور تنها وسیله هستند:

«لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ یَبْسُطُ الرِّ زْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ».

کلیدهای آسمان ها و زمین برای اوست، برای هر که بخواهد رزق را توسعه می دهد و یا تنگ می گیرد، همانا او به هر چیز آگاه است (و توسعه و تضییق او بر اساس علم و حکمت است). (شوری/ 12)

* «مقالید» جمع «مِقلید» به معنای کلید است. کلید وسیله بستن و باز کردن است و کسی که کلید زمین و آسمان را دارد، می تواند رزق را کم و زیاد کند. کلیدهای هستی گاهی عوامل مادی است که واسطه فیض می شوند، نظیر باران که وسیله زنده شدن خاک و زمین می گردد، «فاحیی به الارض» گاهی نیز اسمای الهی است که نمونه آن را در دعای سمات می خوانیم: «اسئلک باسمک الّذی اذا دُعیت به علی مغالق ابواب السماء للفتح بالرّحمة انفتحت...» خداوندا! تو را به آن اسمی می خوانم که اگر بردرهای بسته ی آسمان ها خوانده شود، با رحمت تو گشوده می شود.

ص:120

* در حالی که رزق در دست خداست؛ اما انسان ها عمدتاً از این حقیقت غافل اند و روزی را از جانب اسباب و وسایل می دانند:

« قُلْ إِنَّ رَ بِّی یَبْسُطُ الرِّ زْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَلَ-ٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ ».

بگو: همانا پروردگار من برای هر که بخواهد روزی را گشایش می دهد یا تنگ می گرداند، ولی بیشتر مردم نمی دانند. (چرا که عامل رزق را واسطه ها، تدبیرها و کار خود می دانند و از خداوند غافلند) (سبأ/ 36)

* قرآن کلیدهای توسعه رزق را به ما آموخته و می فرماید:

- تلاش: «وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ » و از فضل الهی طلب کنید.

- حرکت: « رِ حْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّیْفِ » الفت آنها در سفرهای زمستانه و تابستانه است.

- شکر: «لئن شکرتم لازیدنّکم» اگر شکر کنید، شما را (روزی) بیشتر می­دهد.

- استغفار: «استغفروا ربّکم... یرسل السماء علیکم مدراراً» از پروردگارتان استغفار کنید، او برای شما باران می فرستد.

- تقوا: «و مَن یتّق الله یجعل له مَخرجاً و یرزقه من حیث لایحتسب» هر که نسبت به خدا پروا داشته باشد، او را از بن بست نجات داده و از راهی که محاسبه نمی کند، روزی می دهد.

ب) تقدیر امور زمینیان در آسمان هاست.

ج) رزق ابدی که بهشت است، در آسمان هاست.

د) تحقق وعده های الهی (نزول رحمت یا عذاب) از سمت آسمان است.

« اللَّ-هُ یَبْسُطُ الرِّ زْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَیَقْدِرُ وَفَرِ حُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَ ةِ إِلَّا مَتَاعٌ ». (رعد/ 26)

خداوند برای هر که بخواهد روزی را گسترش می دهد و (یا) تنگ می گرداند و (مردم) به زندگی دنیا دل خوشند، در حالی که زندگی دنیا در (برابر زندگی) آخرت جز یک کامیابی (موقت و اندک) نیست.

* یکی از برنامه های حکیمانه الهی تفاوت در رزق است، زیرا:

- اگر همه مردم یکسان و یکنواخت بهره می بردند، کمالات معنوی آنان ظاهر نمی شد، مثلاً: سخاوت، صبر، ایثار، حمایت، شفقت، تواضع و...، زمانی معنی پیدا می کند که تفاوت هایی در میان انسان ها باشد.

- زندگی اجتماعی نیازهای انسان را برطرف و جبران می­کند و در میان آنان دارا و ندار وجود دارد، لذا انسان­ها در بوته آزمایش که قرار می­گیرند، هر کدام یکی ازصفات خویش را به نمایش می­گذارند. در بعضی سخاوت و ایثار و در بعضی دیگر صبر و قناعت شکوفا می­شود؛ در صورت مساوی بودن معیشت و زندگی،

این صفات شکوفا نمی شود، اگر کسی نعمتی داشت و دیگری کمتر یا آن نعمت را نداشت، صفت تعاون و سخاوت از طرف دارنده نعمت و صفت قناعت و عفت و صبر از سوی فاقد آن نعمت شکوفا می شود.

- به هر فرد و قبیله و منطقه ای، سهمی و چیزی از ارزاق داده می شود که در مناطق دیگر نیست یا کم است و چیز دیگری داده نمی شود، تا برای جبران کمبود، مسئله مشارکت، رقابت، تجارت، حرکت و ابتکار راه افتد و هیچ فرد و قبیله ای، خود را از هر جهت بی نیاز نبیند و دست به طغیان نزند.

- گرچه در این آیه، توسعه و تنگی رزق به خدا نسبت داده شده، اما بدیهی است که کارهای خداوند حکیم، از روی مصلحت و حکمت صادر می شود. کم یا زیاد شدن رزق و روزی، تصادفی نیست و همه این امور از روی حکمت است.

ص:123

در برخی آیات و روایات، بعضی علل و حکمت های آن بیان شده، از جمله:

- گاهی کمبودها جنبه کیفری دارد، چنان که قرآن می فرماید: «فبظلم من الّذین هادوا حرّمنا» بخاطر ظلمی که یهود کردند، بخشی از خوردنی ها را بر آنان حرام کردیم. وجود گناه در زندگی افراد که باعث تغییراتی در رزق آنها می گردد. در دعای کمیل می خوانیم: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تغیّر النّعم» خداوندا! ببخشای بر من آن گناهانی که نعمت ها را دگرگون می سازد.

- گاهی تفاوت در رزق و روزی بخاطر آزمایش افراد است، «و لنبلونّکم بشی ء ... و نقص من الاموال...» ما هر آینه شما را با نقص اموال امتحان می کنیم. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «قَدّر الأرزاق فکثّرها و قلّلها و قسّمها علی الضیق و السّعة فعدل فیها لیبتلی مَن اراد بمیسورها و معسورها و لیختبر بذلک الشّکر و الصبر مِن غنیّها و فقیرها» خداوند، روزی مردم را با کم و زیاد کردن، تقدیر کرد تا هر که را بخواهد در تنگناها و گشایش ها بیازماید و غنی و فقیر را با شکر و صبری که از خود بروز می دهد، امتحان و گزینش کند.

- در روایات می خوانیم: گاهی خداوند رزق افراد تیزهوش را تنگ و رزق افراد کم هوش را زیاد قرار می دهد تا ثابت کند، همه ی چیزها با زرنگی نیست!

- گاهی محروم شدن به جهت محروم کردن دیگران از حقوق آنهاست، نظیر داستان باغی که در آتش سوخت که سوره ی قلم به آن اشاره فرموده است و گاهی هم بی توجهی به یتیمان باعث تنگی روزی است. «کلا بل لاتکرمون الیتیم» مهم آن است که ما نه از بسط رزق، یاغی شویم و همه چیز را از یاد ببریم و نه به هنگام قبض آن، از همه چیز ناامید و مأیوس گردیم که نظام الهی، نظامی است حکیمانه و بر پایه آزمایش، نه بر اساس شانس و بخت و اقبال.

ص:124

- گاهی جنبه تربیتی دارد: «فاخذناهم بالبأساء... لعلّهم یتضرّعون» ما برای تضرع و برگشت آنان به سوی خداوند، آنها را از طریق ناگواری ها گوشمالی می دهیم.

- گاهی نتیجه برخورد نادرست انسان با طبیعت است، همچون تخریب جنگل ها، آلوده ساختن آب رودخانه ها و به هم زدن تعادل محیط زیست که در طول زمان، مشکلات بسیاری از جمله قحطی را به دنبال می آورد.

- دادن و گرفتن نعمت، نشانه ی مهر یا قهر الهی نیست. (ممکن است از مؤمن بگیرد و به کافر بدهد.) توسعه یا تنگی رزق نشانه ی مهر یا قهر الهی نیست؛ زیرا قرآن می فرماید: «فلا تعجبک اموالهم ولا اولادهم انّما یرید الله لیعذّبهم بها» سرمایه و فرزند کفار سبب شگفتی تو نشود؛ زیرا که خداوند اراده کرده، آنان را با همین امکانات در همین دنیا عذاب کند.

- برنامه ها و سنت های الهی متعدد و دارای مراحلی است. همان­گونه که کنترل رزق برای جلوگیری از فساد یک سنت عمومی است، توسعه رزق و مهلت دادن به مرفهان نیز یک سنت است و برای آزمایش به کار می رود. پس قانون عمومی و کلی، کنترل رزق است؛ ولی گاهی برای آزمایش مردم توسعه ای داده می شود.

همان­گونه که عطاهای الهی لطف است، گاهی محرومیت ها نیز لطف است. رزق بدست او و سبب تربیت و تکامل انسان است. کم یا زیاد کردن روزی افراد به وسیله ی خداوند، عالمانه و حکیمانه و بر اساس معیارهای پیدا و ناپیداست. در حدیث می خوانیم: مصلحت بعضی بندگان خدا، گسترش روزی است و اگر در تنگنای معیشت قرار گیرند، فاسد می شوند و بر عکسِ این گروه، صلاح گروهی دیگر در تنگنا بودن است که اگر در توسعه واقع شوند، به فساد کشیده می شوند.

- البته گاهی کمبود رزق به دلیل تن­پروری انسان است که حساب جداگانه دارد.

ص:125

* سنت روزی رسانی توسط خداوند دائمی است و شامل همه مراحل حیات انسان می شود. هم در دنیا روزی می دهد: «خلقکم ثمّ رزقکم» هم در برزخ روزی می دهد: «بل احیاءٌ عند ربّهم یرزقون» هم در قیامت روزی می دهد. «یرزقون فیها بغیر حساب»

« وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ ». (صافات/ 24)

آنها را متوقف کنید، آنها باید بازخواست شوند.

* به هر حال در روز قیامت، از افکار و نیات، از جوانی و عمر، از درآمد و مصرف، از انتخاب رهبر و اطاعت از بزرگان، سؤال خواهد شد. از این آیات متوجه می شویم که انسان در برابر خداوند مسئول بوده و در این دنیا رها نشده است؛ اما متقابلاً خداوند، مالک حقیقی و مطلق هستی است و مالک برای تصرف در محکومش، مورد مؤاخذه واقع نمی شود؛ چرا که کسی می تواند سؤال کند که طلبی و یا حقی داشته باشد و هیچ کس از خداوند طلبی و یا حقی ندارد و کسی می تواند از خداوند بازخواست کند که مافوق او و برتر از او باشد و چنین موجودی نیست.

« لَا یُسْأَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَهُمْ یُسْأَلُونَ ». (انبیاء/ 23)

او (خداوند) از آنچه انجام می دهد، سؤال نمی شود، اما آنها (مردم، در انجام کارهایشان) مورد بازخواست قرار می گیرند.

* «الانسان» شامل همه انسان­ها می شود؛ بنابراین خداوند نیروهای لازم را برای حرکت مستمر الهی در وجود انسان آفریده و تکیه برعنوان «رب» (پروردگار) اشاره به این که این سعی و تلاش جزیی از برنامه تکامل و تربیت انسان است.

- «امّا من بخل و استغنی . و کذّب بالحُسنی . فسنیسّره للعسری» اما کسی که بخل ورزد و بی نیازی جوید و پاداش برتر الهی را تکذیب کند، به زودی او را در دشواری قرار می دهیم.

- «انّ الانسان لیطغی . أن راهُ استغنی» انسانی که خود را بی نیاز پندارد، دست به طغیان خواهد زد.

« وَتَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَکَفَیٰ بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِیرً ا ».

و بر (خدای) زنده ای که هرگز نمی میرد توکّل کن و به ستایش او تسبیح گوی همین بس که او به گناهان بندگانش آگاهی دقیق دارد. (فرقان/ 58)

دعوت به پرستش خدا و دوری از توجه به دیگران و تنها او را مؤثر دانستن، بارها در قرآن تذکر داده شده است. از جمله این که خدا می فرماید، اگر انسان، تنها از من درخواست کند، من حتماً او را پاسخ می دهم.

«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِ یبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْ شُدُونَ ». (بقره/ 186)

و هر گاه بندگانم از تو درباره من پرسند (بگو:) همانا من نزدیکم دعای نیایشگر را آن گاه که مرا می خواند، پاسخ می گویم. پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد که به رشد رسند.

اما اگر به سراغ دیگران رفت و از آنها حاجت خواست، بداند آنها نمی شنوند و اگر هم بشنوند، اجابت نمی کنند:

« إِنْ تَدْعُوهُمْ لَا یَسْمَعُوا دُعَاءَکُمْ وَلَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَکُمْ وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ ونَ بِشِرْ کِکُمْ وَلَا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ ». (فاطر/ 14)

اگر آن (بت)ها را بخوانید، دعای شما را نمی شنوند و اگر بشنوند پاسخی به شما ندهند و روز قیامت شرک شما را انکار خواهند کرد و هیچ کس مانند (خداوند) خبیر، تو را (به حقیقت کارها) آگاه نکند.

* انسان در زندگی پرحادثه دنیا، نیازمند پناهگاهی مطمئن است، انبیا پناهگاه واقعی را به او معرفی می کنند، «له دعوة الحق» اما کمک های دیگران (طاغوت ها) یا برای استحمار است یا استثمار یا برای تبلیغات و حفظ موقعیت خود است ویا... در واقع آنچه برای آنها مطرح نیست، انسان است.

ص:131

- کسی که لطف او را فراموش کند، مأیوس شده و به بن بست می رسد.

- کسی که عفو او را فراموش کند، خود را قابل اصلاح نمی بیند و دست به هر کاری می زند.

- کسی که رسولان الهی را فراموش کند، دنبال هر طاغوتی می رود و فاسد می شود.

- کسی که قانونِ او را فراموش کند، هر روز به سراغ صدایی می رود و سر درگم می شود.

- کسی که راه او را فراموش کند، درمیان صدها راه دیگر گیج شده و به بی راهه می رود.

- کسی که اولیای او را فراموش کند، دوستان ناباب او را به بازی می گیرند.

- کسی که نعمت های خدا را فراموش کند، تملّق دیگران را می گوید.

- کسی که خدا را فراموش کند، اهداف حکیمانه ی او در مورد آفرینش انسان را فراموش خواهد کرد و هرکه هدف خلقت را فراموش کند، عمر، سرمایه و استعدادش را هدر می دهد.

* بررسی تفاوت نقش خداوند با غیر خدا در زندگی بشر

الف) نقش خدا در زندگی انسان،

- آفریدگار انسان است. «خلق الانسان»،

- پروردگار او و همه جهانیان است. «ربّ العالمین»،

- او را بسیار دوست دارد. «بالنّاس لرؤف»،

- دعای او را می شنود. «سمیع الدعاء»،

- فریادرس اوست. «یجیب المضطر»،

- او را به خوبی راهنمایی می کند. «الّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا»،

ص:133

- او را حمایت و سرپرستی می کند. «و هو یتولّی الصّالحین»،

- او را رشد و تکامل می دهد. «یهدی الی الرّشد»،

- به او آرامش و اطمینان می دهد. «ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب»،

- به او آموزش می دهد. «الّذی علّم بالقلم»،

- به او وسعت و فزونی می دهد. «لئن شکرتم لازیدنّکم»،

- بیماریش را شفا می دهد. «و اذا مرضت فهو یشفین»،

- امید آینده ی اوست. «والّذی أطمع أن یغفرلی خطیئتی یوم الدین»،

ب) نقش غیر خدا در زندگی انسان؛

- قدرتی در آفرینش ندارد. «لن یخلقوا ذُباباً»،

- از خواسته های انسان بی خبراست. «و هم عن دعائهم غافلون»،

- دعای او را نمی شنوند. «لایسمعوا دعائکم»،

- توان پاسخگویی ندارد. «یدعوا من دون الله من لایستجیب له»،

- دشمن انسان است. «کانوا لهم اعداء»،

- در برابر حوادث ناتوان است. «لایملکون کشف الضرّ عنکم»،

- نه قدرت نفع رسانی دارد و نه توان جلوگیری از ضرر. «ما لایضرّهم و لاینفعهم»،

با این حال چگونه ممکن است یک انسان آگاه او را رها کند و به دنبال موجودات و اشخاص دیگر برود؟ اما با این که مرگ و حیات و گذشته و حال و آینده انسان بدست خداوند است؛ ولی باز انسان سرکشی و ناسپاسی می کند.

ص:134

فصل پنجم:

انسان و سایر مخلوقات

* درباره تسبیح موجودات هستی، به چند نکته بایستی توجه شود:

الف) قرآن، تسبیح موجودات را آگاهانه و از روی علم و شعور می داند: «کلٌّ قد علم صلاته و تسبیحه»

ب) هرکسی نمی تواند تسبیح سایر موجودات را درک کند: «و لکن لاتفقهون تسبیحهم»

ج) تسبیح موجودات، گوناگون است. امام سجاد صلی الله علیه و آله وسلم از امیرالمؤمنین نقل فرمود که مرغان در هر صبحگاه خدا را تسبیح نموده و قوت روز خود را مسئلت می کنند.

* بعضی گفته اند: مراد از تسبیح موجودات، تسبیح تکوینی است، نه تشریعی، یعنی همه ی موجودات به زبان حال، نه زبانِ قال، خدا را تسبیح و تنزیه می کنند؛ زیرا آفرینش هرموجودی، دلیل بر علم و حکمت و قدرت خداوند و منزه بودن او از هرگونه جهل و لغو و عجز است؛ پس نیازی نیست که موجودات، به زبان تسبیح بگویند؛ بلکه وجودشان، تسبیح خداوند است؛ اما به نظر می رسد مراد قرآن از تسبیح موجودات، تسبیح با زبان باشد؛ زیرا اگر آفرینشِ حکیمانه موجودات، نشانه تسبیح باشد، ما این نشانه را می فهمیم؛ در حالی که در آیه ای دیگر می فرماید: شما تسبیح موجودات را نمی فهمید. «لاتفقهون تسبیحهم»

- مثل ساختمان زیبا که مهندس و معمار خود را ستایش می کند؛ آیا آفرینش نیز تکوینی خدا را تسبیح می­گوید، اگر اینگونه است، پس چرا خداوند می فرماید: «کلّ قد علم صلاته و تسبیحه» (موجودات به نماز و تسبیح خود علم دارند) ما می­گوییم که: این امر از روی درک و شعور است، نه تکوینی و ناآگاهانه.

در نتیجه، تمام موجودات هستی، نوعی شعور دارند و طبق همان شعور، به تسبیح الهی مشغولند؛ ولی گوش ما صدای آنها را نمی شنود. این نظر با ظاهر آیات سازگارتر است. نطق داشتن اجسام محال نیست؛ چون در قیامت تحقق می یابد،

ص:137

«اَنطق کلّ شیء» حتی سنگ هم علم و خشیت دارد و از خوف خدا از کوه سقوط می کند، «و اِنّ منها لما یَهبط من خشیة الله» حضرت سلیمان سخن مورچه را می فهمید و منطق الطیر می دانست. هدهد انحراف مردم را تشخیص می داد که نزد سلیمان آمد و گزارش داد. خداوند کوه ها را مخاطب قرار داده: «یا جبال اوّبی معه» (ای کوه ها! همراه با داود نیایش کنید) در قرآن علاوه بر این موارد از تسبیحِ دیگر موجودات نیز سخن به میان آمده است.

* تسبیح گویی حیوانات و موجودات، در روایات هم آمده است، از جمله:

- به چهره ی حیوانات سیلی نزنید که تسبیح خدا می گویند.

- هرگاه صید تسبیح نگوید، شکارِ صیاد می شود.

- هیچ درختی قطع نمی شود، مگر به خاطر اینکه تسبیح را ترک کرده است.

- سنگریزه در دست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به نبوت او گواهی داد.

- زنبور عسل تسبیح می گوید.

- صدای گنجشک ها تسبیح آنهاست. همه ی این روایات، گویای تسبیح واقعی است، نه زبان حال.

رابعاً؛ همه کارهای آنها بر اساس راهی است که خداوند پیش رویشان گذاشته است و با هدایت الهی است. چنانچه خداوند درباره زنبور عسل می فرماید:

« ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرَ اتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَ بِّکِ ذُلُلًا یَخْرُ جُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَ ابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُ ونَ ». (نحل/ 69)

سپس از همه میوه ها بخور، پس راههای پروردگارت را خاضعانه طی کن. از

شکم های آنها نوشیدنی رنگارنگ بیرون می آید که در آن شفای مردم است، البتّه در این (زندگی زنبور) برای کسانی که فکر می کنند، قطعاً عبرتی است.

ص:138

نگیرند و به این دلیل خداوند از فرشتگان با عنوان بندگان گرامی خود یاد کرده است. «بل عباد مکرمون . لایسبقونه بالقول و هم بامره یعملون»

«وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا یَسْتَکْبِرُ ونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا یَسْتَحْسِرُ ونَ . یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لَا یَفْتُرُ ونَ». (انبیاء/ 19و20)

و برای اوست هر که در آسمان ها و زمین است و کسانی که نزد او هستند (فرشتگان) از (برای) عبادت او تکبّر نمی ورزند و خسته و درمانده نمی شوند.

آنان شبانه­روز بی­آن که سستی ورزند، خدا را به پاکی می ستایند و اگر انسان ها از عبادت خدا کوتاهی کنند، آنها هرگز از عبادت کوتاهی نمی کنند:

« فَإِنِ اسْتَکْبَرُ وا فَالَّذِینَ عِنْدَ رَ بِّکَ یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَهُمْ لَا یَسْأَمُونَ ».

و اگر (گروهی از مردم از عبادت خداوند) تکبر ورزیدند، پس (باکی نیست زیرا) کسانی (از فرشتگان) که نزد پروردگارت هستند، شب و روز برای او تسبیح می گویند و خسته نمی شوند. (فصلت/ 38)

* از جمله « یُسَبِّحُونَ لَهُ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ » استفاده می شود که فرشتگان خواب ندارند. چنانچه در خطبه ی اول نهج البلاغه درباره ی ملائکه آمده است: «لایغشاهم نوم العیون و لاسهو العقول و لافترة الابدان و لاغفلة النسیان» یعنی خواب، فراموشی، خستگی و غفلت در ملائکه نیست.

امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: فرشتگان، اهل خوردن و آشامیدن و آمیزش جنسی نیستند. «انّ الملائکة لا یأکلون و لا یشربون و لاینکحون»

* در قرآن برای هر دسته از فرشتگان مأموریت و نقش خاصی تعیین شده است و با همان مأموریت نام گذاری شده اند: «النّازعات»، «الصّافات»، «الزّاجرات»، «النّاشرات»، «الفارقات»، «المدبّرات».

* فرشتگان، لشگر الهی هستند و تعدادشان را جز خداوند، هیچ کس نمی داند. «و ما یعلم جنود ربّک الاّ هو» و اگر گاهی سخن از تعداد به ظاهر اندک آنان مطرح است، نظیر آیه «علیها تسعة عشر» که می فرماید: مأموران دوزخ نوزده نفرند، دلایل دیگری دارد، نه آن که بخاطر نداشتن نیرو باشد.

* پیامبر اسلام فرمود: آفرینش فرشتگان، همه از نور است. «انّ الله عزّوجل خلق الملائکة من النور» و خداوند هیچ موجودی را به اندازه فرشتگان نیافریده است. «ما من شی ء مما خلق الله اکثر من الملائکة»

سؤال: به چه دلیل خداوند فرشتگان را مأمور انجام امور اداره هستی قرار داده است؛ مگر خود به تنهایی نمی تواند هستی را تدبیر کند؟

جواب: در جواب این سؤال باید گفت: مگر فرشتگان خودشان جزیی از عالم هستی و مخلوق نیستند و مگر نه این است که خدا وجود ملائکه را نیز تدبیر می کند؟ پس آفرینش ملائکه به این معنی نیست که خدا برای تدبیر عالم نیاز به کمک دارد. انجام امور با واسطه فرشتگان، مانند استفاده انسان از وسایل نیست؛ بلکه خداوند خود به آنها وجود می دهد و ضامن استمرار بقای آنهاست. خداوند، بی نیاز مطلق است و به هیچ یاوری در اداره امور جهان ندارد و اگر اموری را به دیگران می سپارد، مانند واگذاری تدبیر به فرشتگان، از روی عجز و ناتوانی نیست؛ بلکه از روی حکمت و در مسیر تربیت و رشد انسان است.

ص:143

ج) در شب معراج، جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم گفت: تو امام باش تا به تو اقتدا کنم؛ زیرا خداوند شما را بر ما برتری داده است.

د) یک جهت دیگر برتری انسان بر فرشتگان، بخاطر ظرفیت فراگیری علم است که خداوند در سرشت انسان قرار داده است:

«وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَ ضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَ-ٰؤُلَاءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ».(بقره/ 31)

و خدا همه اسما (حقائق واسرار هستی) را به آدم آموخت، سپس آن ها را به فرشتگان عرضه داشت وفرمود: اگر راست می گویید، از اسامی این ها به من خبر دهید؟

« إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْهَا حَافِظٌ ». (طارق/ 4)

هیچ کس نیست مگر آن که بر او نگهبانی است.

و در جای دیگر می خوانیم:

« وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ . کِرَ امًا کَاتِبِینَ . یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ». (انفطار/ 10- 12)

بر شما نگهبانانی گماشته شده که بزرگوارانه، بدون کینه و سوء ظنّ، کارهای شما را می نویسند و آنچه انجام می دهید، می دانند.

* منظور از «حافظین» در اینجا فرشتگانی هستند که مأمور حفظ ونگهداری اعمال انسان ها اعم از نیک و بد هستند که از آنها تعبیر به «رقیب و عتید» شده است:

« مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَ قِیبٌ عَتِیدٌ ». (ق/ 18)

انسان هیچ سخنی را تلفظ نمی کند، مگر این که نزد او فرشته ای است مراقب و آماده برای انجام مأموریت.

درآیه قبل می فرماید:

« إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ ». (ق/ 17)

بخاطر بیاورید، هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم شما هستند، اعمال شما را تلقی و ثبت می کنند.

* بر اساس این آیه، فرشتگان حامل عرش به انسان درود می فرستند و امام سجاد صلی الله علیه و آله وسلم در صحیفه ی سجادیه به گروه هایی از فرشتگان دعا و درود می فرستد. همچنین ملائکه در برابر افکار و اعمال زشت انسان نیز واکنش نشان می دهند و بر کافران لعنت می فرستند.

«أُولَ-ٰئِکَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَیْهِمْ لَعْنَةَ اللَّ-هِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ».(آل­عمران/ 87)

آنان (که با آن همه دلایل روشن و سابقه ی ایمان، مرتدّ شدند،) کیفرشان آن است که لعنت خدا و فرشتگان و عموم مردم بر آنان باشد.

فرشتگان صورت می­گیرد:

« إِذْ یُوحِی رَ بُّکَ إِلَی الْمَلَائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُ وا الرُّ عْبَ ... ». (انفال/ 12)

خداوند به فرشتگان وحی کرد که من با شمایم، پس شما مؤمنان را پایدار و ثابت قدم سازید، من در دل کفار وحشت خواهم افکند….

خداوند حتی هنگام جان دادن هم فرشتگان را می فرستد تا با القای حق، مؤمن را از وسوسه های شیطان حفظ کند.

دیگری هم القای ترس و وحشت است که از سوی شیطان انجام می شود:

« إِنَّمَا ذَٰلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ ...». (آل عمران/ 175)

سخنان شیطان در هوادارانش تأثیر گذارده و آنان را می ترساند.

* «نازعات» و «ناشطات» دو وصف برای طایفه ای از فرشتگان است. «نزع» به معنای جدا کردن با کندن و کشیدن است. «نشط» به معنای گشودن گره است. «ناشط» به کسی گویند که کاری را با رغبت انجام می دهد.

به فرموده امام علی علیه السلام فرشتگان با آرامی و رفاقت جان مؤمنین را می گیرند: «یقبضون ارواح المؤمنین یسلّونها سلاً رفیقاً»

* ازآیات استفاده می شود که:

اولاً؛ هر دسته از فرشتگان مأمور کاری مخصوص اند و با این که تدبیر هستی با خداست: «یدبّر الامر» ولی خداوند به فرشتگان نیز اجازه تدبیر داده است: «فالمدبّرات امراً»

ثانیاً؛ تمام هستی میدان کار فرشتگان است و فرشتگان، کار خود را به نحو احسن انجام می دهند.

باشد و باید او همچون پیامبر، معصوم بوده، ولایت امور بشر به عهده او باشد و او کسی جز امام معصوم نیست که در زمان ما، حضرت مهدی علیه السلام می باشد و فرشتگان در شب قدر

شرفیاب محضرش می شوند.

* این آیه به خوبی نشان می دهد که جنیان دارای عقل و شعور و فهم و درک و مسئولیت و آشنا به لغت هستند و توجه به فرق بین کلام اعجازآمیز با کلام عادی دارند، همچنین خود را موظف به تبلیغ حق می دانند و مخاطب خطاب های قرآن نیز هستند.

« یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ فَانْفُذُوا لَا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ ». (الرحمن/ 33)

ای گروه جنّ و انس! اگر می توانید از مرزهای آسمان ها و زمین نفوذ کنید، نفوذ کنید. هرگز نمی توانید مگر به واسطه قدرتی فوق العاده.

« وَالْأَرْ ضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ ». (الرحمن/ 10)

و زمین را برای زمینیان قرار داد

و پس از آن انسان و جن را مخاطب قرار می دهد که:

« فَبِأَیِّ آلَاءِ رَ بِّکُمَا تُکَذِّبَانِ ». (الرحمن/ 13)

(ای انسان و جن)؛ کدامین نعمت پروردگارتان را انکار می کنید؟

در آیات مربوط به داستان آدم مطرح شد که پس از سرپیچی شیطان از دستور سجده بر آدم و رانده شدن از درگاه الهی به عزت خداوند قسم خورد که انسان را گمراه کند و به همین خاطر در فرهنگ قرآنی شیطان نقش مهمی در سرنوشت انسان دارد و به همین خاطر خداوند مکررخطر او را به انسان یادآوری می کند.

سؤال: چرا خدا شیطان را آفرید و به او مهلت داد و او را بر انسان مسلط کرد؟ چرا درخواست او را درباره ادامه حیاتش پذیرفت و چرا فوراً نابودش نکرد؟

جواب: اولاً؛ خداوند شیطان را شیطان نیافرید، خلقت شیطان از آغاز، پاک و بی عیب بود و به همین دلیل، سالیان دراز در صف مقربان درگاه خدا و فرشتگان بزرگ جای گرفته بود. سپس با قیاس بی­مورد، بنای طغیان و سرکشی گذاشت و رانده درگاه خداوند گردید و لقب شیطان به خود اختصاص گرفت و انحرافش بر أثر خواست خودش بود.

ثانیاً؛ مهلت دادن به بدکاران، از سنت های الهی و در مسیر آزمایش و امتحان انسان است، علاوه بر آن که باید اسباب خیر و شر فراهم باشد و انسان با اختیار، راهی را انتخاب کند.

سؤال: آیا اغوای شیطان همواره به وسیله خود او انجام می گیرد یا آن که دستیارانی دارد؟

جواب: شیطان دارای دستیارانی است که قرآن درباره آنها تعبیرات متفاوتی دارد؛ گاهی تعبیر «ذریه» (فرزندان) شیطان را به کار می برد و گاهی از تعبیر «جنود» شیطان (لشکر) استفاده می کند و گاهی کلمه «قبیله» را به کار می برد.

«...إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَ بِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّ یَّتَهُ أَوْلِیَاءَ مِنْ دُونِی...»

جز ابلیس، او از جن بود، سپس از فرمان پروردگارش خارج شد، آیا (با این حال) او و فرزندانش را به جای من اولیای خود انتخاب می کنید. (کهف/ 50)

ص:155

« وَجُنُودُ إِبْلِیسَ أَجْمَعُونَ ». (شعراء/ 95)

و همچنین لشکریان ابلیس عموما.

« ...إِنَّهُ یَرَ اکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیْثُ لَا تَرَ وْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ ». (اعراف/ 27)

... چه این که او و همکارانش شما را می بینند و شما آنها را نمی بینید (اما بدانید) ما شیاطین را اولیای کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آورند.

«مُخلَص» آن گروه از افراد برگزیده ای هستند که شیطان راه نفوذ بر آنان را ندارد و خداوند، افرادی را برای رسالت خالص کرده است.

2. مؤمنانی که شیطان با آنان تماس می گیرد؛ ولی متذکر شده و نجات می یابند.

« إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُ وا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُ ونَ ».

همانا کسانی که تقوا پیشه کرده اند، هرگاه وسوسه های) شیطانی به آنان نزدیک شود، متوجّه می شوند (و خدا را یاد می کنند) آن گاه بینا می گردند. (اعراف/ 201)

3. مردم عادی که شیطان در روح آنان فرو رفته و وسوسه می کند.

« مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ . الَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النَّاسِ ». (ناس/ 4 و5)

از شرّ وسوسه شیطان. آن که اندیشه بد در دل مردمان افکند.

4. افراد فاسق که شیطان در عمق جانشان رفته و بیرون نمی آید و بر فکر و دل و اعضا و جوارح آنان تسلط می یابد.

« وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّ حْمَ-ٰنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِ ینٌ ». (زخرف/ 36)

و هر که از یاد خدای رحمن روی گردان شود، شیطانی بر او می گماریم که همراه و دمساز وی گردد.

* سابقه ی دشمنی شیطان با بشر دیرینه است:

- آدم را از بهشت بیرون کرد. «کما اخرج أبویک»

- او دشمنی است که دیده نمی شود. «انّه یراکم هو و قبیله من حیث لاترونهم»

- او دشمن قسم خورده است. ««فبعزّتک...»

- از هرطرف به انسان حمله می کند. «من بین أیدیهم و من خلفهم...»

- وسیله ی او برای انحراف مردم، وعده ی فقر و امر به فحشاست. «الشیطان یعدکم الفقر و یأمرکم بالفحشاء»

- او به هیچ چیز، جز با دوزخی کردن مردم راضی نمی شود. «یدعوا حزبه لیکونوا من اصحاب السعیر»

و به بندگانم بگو: سخنی گویند که نیکوتر است، چرا که شیطان (با سخنان ناموزون) میان آنان فتنه و فساد می کند. همانا شیطان همواره برای

انسان، دشمنی آشکار بوده است.

خداوند در این آیه و آیات دیگر هشدار می دهد که شیطان، همواره دشمن انسان بوده، در دشمنی لحظه ای درنگ نمی­کند.

فصل ششم:

ابعاد وجودی انسان

« اللهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَیٰ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْ سِلُ الْأُخْرَ یٰ إِلَیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُ ونَ ». (زمر/ 42)

خداوند است که جان ها را به هنگام مرگشان به طور کامل می گیرد، و (جان) آن را که نمرده است در هنگام خواب (می گیرد)، پس آن را که مرگ بر او قطعی شده نگاه می دارد و جان های دیگر را (که مرگش فرا نرسیده) برای مدتی معین (به جسم آنان) باز می گرداند. بی شک در این (گرفتن و دادن روح هنگام خواب و بیداری)، برای گروهی که فکر می کنند، نشانه هایی بزرگ (از قدرت خدا) وجود دارد.

* جسم و روح، دو حقیقت مستقل هستند و به هنگام مرگ یا خواب از هم جدا می شوند و روح پس از مرگ باقی می ماند. « اللَّ-هُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ »

توضیح: انسان بخاطر برخورداری از بعد مادی و بعد معنوی، موجودی دو بعدی است؛ موجودات سه گروه هستند:

1. موجوداتی که فقط تابع بعد مادی و غریزه هستند.(حیوانات)

2. موجوداتی که فقط تابع بعد معنوی و وظیفه هستند.(ملائکه)

3. موجوداتی که هم تابع غریزه و هم بدنبال وظیفه است.(انسان)

شرافت انسان و وجه تمایز او از سایر موجودات این است که انسان هم وظیفه دارد و هم غریزه. انسان بخاطر برخورداری از دو بعد متفاوت، شخصیت و نیازهای متفاوتی با سایر موجودات دارد. نیازهای انسان را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

1. نیازهای مادی که هم شامل نیازهای فردی است و هم اجتماعی، نیازهای فردی مربوط به بعد جسمانی و مادی انسان است که حیوانات نیز در این خواسته ها با او مشترک هستند، مانند: خوراک، پوشاک، مسکن و تولید نسل. انسان از نوع دیگری از نیازهای مادی نیز برخوردار است که همان نیازهای

اجتماعی است؛ یعنی اگر انسان تنها زندگی می کرد، این نیازها وجود نداشت؛ اما

ص:163

اگر پانصد نفر خواستند در یک جا زندگی کنند، مقررات می خواهد در زندگی جمعی نیازهای جدیدی هست؛ مانند: نیاز به مسئول، انواع قانون و مقررات و... .

2. نیازهای عالی: عامل برتری انسان بر حیوانات برخورداری از این دسته از نیازها و گرایش هاست که متعلق به بعد روحی انسان است. اگر انسان فقط منحصر در نیازهای شخصی بود، یکسری حیوانات از ما جلوتربودند، اگر دید انسان این باشد که خوراکش خوب باشد، بعضی حیوانات خیلی خوراکش از ما بهتر است. دلیل برتری و شرافت انسان نیاز اجتماعی هم نیست؛ چون زنبور و مورچه هم دسته­ جمعی و گروهی زندگی می کند؛ ملکه و رهبر دارند؛ پس انسانیت ما نه بخاطر وجود نیازهای شخصی است و نه بخاطرنیازهای اجتماعی؛ بلکه به نیازهای عالی او که برآمده از روح انسان هست، برمی گردد. نیاز عالی مانند: شناخت و آگاهی، هر انسانی دلش می خواهد، آگاه شود و نسبت به سرچشمه هستی، شناخت پیدا کند، هر انسانی دلش می خواهد بفهمد که هدف از زندگی چیست؟

در حقیقت انسان بین دو بی­نهایت قرار دارد. اگر اوج گرفت تا بی نهایت اوج می گیرد و از فرشته برتر می شود و اگر سقوط کرد تا بی نهایت سقوط می کند و آن قدر پست می شود که قرآن می فرماید: « ثُمَّ رَ دَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ ». (تین/ 5) انسان می تواند از همه ی بدها بدتر شود. موش دزد است و یک انسان می­تواند به اندازه ی همه ی موش های دنیا، دزدی کند، گرگ درنده است و یک انسان می تواند به اندازه ی تاریخ خلقت گرگ درندگی کند. روباه حیله­گراست و انسان می تواند به اندازه ی روباه های کره ی زمین حیله­گری کند و مار نیش می زند و زبان انسان می تواند به اندازه ی همه ی مارهای دنیا نیش بزند و شتر کینه دارد و

انسان می تواند کینه ی صد ساله داشته باشد. انسان موجودی است که می­تواند از

ص:164

ملائکه بهتر شود و اگر تربیت انبیا شامل او نشود از حیوان هم پست تر شود. اگر انسان هدایت انبیا شامل او نشود، هیتلر می شود و اگر شامل او شود، امام علی می شود. انسان موجودی است که فراز و نشیب زیادی دارد.

بزرگترین خسارت انسان این است که حقیقت خود را فراموش کند. خدا می گوید: وقتی می خواهیم انسانی را مجازات کنیم، کاری می کنیم که خودش را فراموش کند. «نَسُوا الله ». مردم خدا را فراموش می کنند، ما هم کاری می کنیم که «فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ». (حشر/ 19) خودشان را فراموش کنند؛ یعنی قابلیت و استعداد و نیروهای مادی و معنوی و جایگاه و منزلت خودت را فراموش می کنی. دنیای غرب انسان را چنان از خود غافل می کند که می گوید: انسان یعنی، کار، شهوت و رفاه. مگر انسان برای خوراک و پوشاک خلق شده؟ اگر این طور است، پس این همه استعداد برای چه می خواستیم؟ اگر من برای زندگی مادی و این جهانی خلق شده بودم، این همه استعداد نمی خواستم.

قرآن می گوید: انسان بی نهایت بزرگ است؛ اگر بداند که چه قدر می ارزد، زود خود را به امور دنیوی و مادی نمی فروشد. گاهی آدم نمی داند این مس است یا طلا؛ چون شناخت ندارد، ممکن است فریب بخورد. گاهی آدم نمی داند که چه قدر می ارزد، خودش را ارزان می فروشد، اگر بنزین لیتری یک میلیون تومان باشد، در آن صورت مردم همه جا سوار ماشین شخصی نمی شوند و فقط برای کارهای خیلی مهم سوار ماشین شخصی می شوند. اگر آدمی بفهمد که چقدر ارزشمند است، زود و ارزان خودش را نمی فروشد. چشم، گوش، استعداد و عمرش را راحت در اختیار دیگران قرار نمی­دهد.

ص:165

* با این که خداوند به هنگام خواب روح انسان را می گیرد؛ ولی می فرماید: ما شما را می گیریم، پس معلوم می شود روح انسان تمام حقیقت اوست.

«...وَلَوْ تَرَ یٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَ اتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلَائِکَةُ بَاسِطُو أَیْدِیهِمْ أَخْرِ جُوا أَنْفُسَکُمُ... ». (انعام/ 93)

و (ای پیامبر!) اگر ببینی زمانی را که ستمگران در سکرات مرگ قرار گرفته و فرشتگان (برای قبض روح آنان) دست های (قدرت) خویش را گشوده و فرمان جان دادن می دهند.

* روح انسان از جسم او مستقل است. «أخرجوا أنفسکم»

ب) خواب حاکم مصر

« وَقَالَ الْمَلِکُ إِنِّی أَرَ یٰ سَبْعَ بَقَرَ اتٍ سِمَانٍ یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ یَابِسَاتٍ یَا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی فِی رُ ؤْیَایَ إِنْ کُنْتُمْ لِلرُّ ؤْیَا تَعْبُرُ ونَ ». (یوسف/ 43)

و (روزی) پادشاه (مصر) گفت: من هفت گاو فربه که هفت گاو لاغر آنها را می خورند و هفت خوشه سبز و (هفت خوشه) خشکیده ی دیگر را (در خواب) دیدم، ای بزرگان قوم! اگر تعبیر خواب می کنید درباره ی خوابم به من نظر دهید.

ج) خواب زندانیان مصر

« وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَ انِی أَعْصِرُ خَمْرً ا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرَ انِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَ أْسِی خُبْزًا تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَ اکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ».

و با یوسف، دو جوان دیگر وارد زندان شدند. یکی از آن دو (نزد یوسف آمد و) گفت: من در خواب خود را دیدم که (انگور را) برای شراب می فشارم و دیگری گفت: من خود را در خواب دیدم که بر سرم نانی می برم و پرندگان از آن می خورند، ما را از تعبیر خوابمان آگاه ساز! همانا ما تو را از نیکوکاران می بینیم. (یوسف/ 36)

د) خواب پیامبر اسلام

« لَقَدْ صَدَقَ اللَّ-هُ رَ سُولَهُ الرُّ ؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَ امَ إِنْ شَاءَ اللَّ-هُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُ ءُوسَکُمْ وَمُقَصِّرِ ینَ لَا تَخَافُونَ... ». (فتح/ 27)

همانا خداوند، آن رؤیا را برای پیامبرش به حق تحقق بخشید. شما مسلمانان انشاءاللّه آسوده خاطر، در حالی که (موی) سرهای خود را تراشیده و تقصیر (و مو و ناخن)

کرده اید کوتاه کرده اید و از هیچ کس ترس و وحشتی ندارید، به مسجد الحرام داخل خواهید شد.

ه) خواب حضرت ابراهیم

« ...قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَ یٰ فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَ یٰ... ». (صافات/ 102)

گفت: ای فرزندم! همانا در خواب (چنین) می بینم که تو را ذبح می کنم، پس بنگر که چه می بینی و نظرت چیست؟ ...

توضیح: در یک تقسم­بندی عوالم عبارتند از: عالم طبیعت، عالم مثال، عالم عقل.

ص:168

روح انسان بخاطر تجردی که دارد، در خواب با آن دو عالم ارتباط برقرارمی کند و به میزان استعداد و امکان خویش، حقایقی را درک می کند. اگر روح کامل باشد، حقایق را به همان صورت واقعی درک و فهم می کند و اگرنه حقایق به گونه­ای دیگرخود را نشان می­دهند و آنها را در قالب های دیگر می یابد. همان طور که در بیداری، شجاعت را در شیر و حیله را در روباه و بلندی را در کوه می­دانیم و می بینیم، در خواب نیز علم را در قالب نور، ازدواج را در قالب لباس و جهل و نادانی را به صورت تاریکی مشاهده می کنیم.

کسانی که خواب می بینند، چند دسته اند:

دسته اول؛ کسانی که روح کامل و مجردی دارند و بعد از خواب رفتنِ حواس، با عالم عقل مرتبط شده و حقایقی را صاف و روشن از دنیای دیگر دریافت می کنند. (نظیر تلویزیون های سالم با آنتن های مخصوص جهت دار که امواج ماهواره ای را از نقاط دور دست می گیرد.) این­گونه خواب ها که دریافتش مستقیم و صاف است، نیازی به تعبیر ندارد.

دسته دوم؛ کسانی هستند که دارای روح متوسط هستند و در عالم رؤیا، حقایق را ناصاف و همراه با برفک و تشبیه و تخیل دریافت می کنند. (که باید مفسری در

کنار دستگاه گیرنده، ماجرای فیلم را توضیح دهد و به عبارتی، عالمی آن خواب را تعبیر کند)

دسته سوم؛ کسانی هستند که روح آنان به قدری متلاطم و ناموزون است که خواب آنها مفهومی ندارد. (نظیر صحنه هایِ پراکنده و پربرفک تلویزیونی که کسی چیزی سردرنمی آورد.) این نوع رؤیاها که قابل تعبیر نیستند، در قرآن به «اضغاث احلام» تعبیر شده است.

ص:169

سوم: به معنی «مرکز عواطف»

« ...وَأُشْرِ بُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِ هِمْ... ». (بقره/ 93)

و دل های آنها با محبت گوساله بر أثر کفر آبیاری شد.

« فَبِمَا رَ حْمَةٍ مِنَ اللَّ-هِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ... ». (آل عمران/ 159)

(ای رسول ما!) پس بخاطر رحمتی از جانب خدا (که شامل حال تو شده،) با مردم مهربان گشته ای و اگر خشن و سنگدل بودی، (مردم) از دور تو پراکنده می شدند... .

« ...سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُ وا الرُّ عْبَ... ». (انفال/ 12)

به زودی در دل کافران ترس ایجاد می کنم.

ب) دلی که دنبال فتنه و دستاویز می گردد. « فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ »

ج) دلی که قساوت دارد. «جعلنا قلوبهم قاسیة»

د) دلی که زنگار گرفته است. «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون»

ه) دلی که مُهر خورده است. «طبع الله علیها بکفرهم»

* ویژگی قلب منیب:

قلب منیب، آن است که بعد از توجه به انحراف و خلاف، توبه و انابه کرده و به سوی خدا باز گردد. ویژگی بارز آن تغییر حالات در رفتار و گفتار انسان است.

* قلب انسان، متغیر و تأثیرپذیر است، لذا مؤمنان این چنین دعا می کنند: «ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا» خدایا! دلهای ما را بعد از آن که هدایت نمودی، منحرف مساز.

امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: این جمله (آیه) را زیاد بگویید و خود را از انحراف ایمن و درامان ندانید.

* انسان، در برابر روحیات، حالات و انگیزه هایش مسئول است و این مطلب مکرر در قرآن آمده است. از آن جمله:

- «یؤاخذکم بما کسبت قلوبکم»، خداوند شما را به آنچه دلهای شما کسب نموده است، مؤاخذه می کند.

- «فانّه ءاثم قلبه»، براستی که کتمان کننده، دل او گناهکار است.

- «انّ السّمع و البصر و الفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولاً»، همانا گوش و چشم و دل، هر کدام مورد سؤال هستند.

- «انّ الّذین یحبّون ان تشیع الفاحشة فی الّذین امنوا لهم عذابٌ ألیمٌ فی الدّنیا والأخرة» علاقه قبلی به شیوع گناه و فساد در میان مؤمنان، سبب عذاب دنیا و آخرت است.

* حضرت علی علیه السلام می فرماید: مردم براساس افکار ونیات خود مجازات می شوند.

* «از کوزه همان برون تراود که در اوست». اعمال انسان نشانگر طرز تفکر و اعتقادات درونی او است. «تبدوا ما فی انفسکم»

چیزی دلهره دارد؟ انسانی که می ترسد، ترس او یا از نابود شدن است یا از به اسارت رفتن. کسی که به خدا ایمان دارد، آگاه است که نابود نمی شود. و می­داند که مرگ نابوی نیست؛ بلکه با مرگ خانه را عوض می کند و لباسش عوض می شود. آدم مؤمن خود را در محضر خدا می بیند. هیچ­گاه غصه نمی خورد که کاش این طور می شد. بنابراین قلب سالم، قلبی است که لجاجت نمی کند، پس از فهمیدن، باور می کند و تسلیم می شود.

« أَفَمَنْ شَرَ حَ اللَّ-هُ صَدْرَ هُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَیٰ نُورٍ مِنْ رَ بِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّ-هِ أُولَ-ٰئِکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ ». (زمر/ 22)

آیا کسی که خدا سینه اش را برای (پذیرش) اسلام گشاده است، پس او از طرف خدا بر (فراز مرکبی از) نور است (مثل کسی است که در تنگنای تعصب و لجاجت و غرور است؟ نه) پس وای بر آنان که از سنگدلی یاد خدا نمی کنند! آنان در گمراهی آشکارند.

* درمان قساوت قلب: در روایات آمده است که چون پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این آیه را تلاوت فرمود، از حضرت پرسیدند: نشانه ی ورود نور در دل چیست؟ فرمود: «التّجافی عن دار الغرور و الانابة الی دار الخلود و الاستعداد للموت» دل نبستن به سرای پر فریب دنیا و توجه به سرای جاودان آخرت و آمادگی برای مرگ پیش از فرار رسیدن آن.

* قساوت، مانع تابش نور الهی بر قلب است. «القاسیة قلوبهم» (به جای تنگدلی که مناسبت بیشتری با سعه ی صدر دارد، به سنگدلی تعبیر نمود؛ زیرا ظرف تنگ کمی نفوذپذیر است؛ ولی سنگدلی هرگز نفوذپذیر نیست).

توضیح: عوامل قساوت چیست؟درروایاتی بعضی از عوامل قساوت بیان شده است ازجمله: پرخوری، پرخوابی، پرگویی، سر و کله زدن با آدم احمق، نشست و برخاست با آدم های عیاش، شنیدن لهو و لعب، خنده ی زیاد، آرزوی زیاد.

ص:174

یکی دیگر از عوامل قساوت قلب تغذیه است: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ ...». (مائده/ 3) گوشت مرده خوردن حرام است. خون خوردن حرام است. لذا سفارش شده است که یک سری از غذاها را نخورید که «قسی القلب» می شوید.

«کَلَّا بَلْ رَ انَ عَلَیٰ قُلُوبِهِمْ مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ . کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَ بِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ».

چنین نیست، بلکه آنچه کسب می کردند بر دلهایشان زنگار نهاده است. آنان در آن روز از(الطاف) پروردگارشان محجوب و محرومند. (مطففین/ 14 و 15)

* «رَین» به معنای زنگار است که بر اجناس قیمتی می نشیند. امام باقر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: هرگاه گناه بر انسان غالب شود، امیدی به رستگاری او نخواهد بود و این است معنای « کَلَّا بَلْ رَ انَ عَلَیٰ قُلُوبِهِمْ ».

* امام رضا علیه السلام فرمود: مراد از « إِنَّهُمْ عَنْ رَ بِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ » آن است که از پاداش خداوند محرومند، وگرنه خداوند مکان ندارد.

توضیح: گاهی دل آدم زنگ می زند. امام باقر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هیچ بنده ای نیست، مگر آن که قلبش سفید است. با انجام هر گناه، در آن سفیدی نقطه ی سیاهی پدید می آید و اگر توبه کند، آن سیاهی محو می شود و اگر اصرار بر گناه کند، سیاهی

توسعه یافته و تمام سفیدی قلب را فرامی گیرد و دیگر انسان به خیر و سعادت راه پیدا نمی­کند.

« رَ بَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَ حْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ ».

(راسخان در علم می گویند:) پروردگارا! پس از آن که ما را هدایت کردی، دلهای ما را به باطل مایل مگردان و از سوی خود ما را رحمتی ببخش. به راستی که تو خود بسیار بخشنده ای. (آل عمران/ 8)

* محور هدایت و گمراهی، قلب و افکار انسانی است. «لا تُزِغْ قُلُوبَنا»

ص:175

توضیح: «زیغ» به معنی انحراف از راه حق است. افراد با تقوا یکی از دعاهایشان این است: « رَ بَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا » (آل­عمران/ 8) بعد از آن که ما را هدایت کردی و در خط قرار دادی، قلب ما را منحرف نکن.

بعد از آن که باور کردم، شک نکنم. حضرت یوسف را در چاه انداختند، در زندان انداختند، درها را به رویش بستند، توطئه ای برای به فساد کشاندن او راه انداختند. از همه ی این خطرات به سلامت خارج شد؛ اما این که حکومت را در اختیار گرفت، چون حکومت آدم را مست می کند، گفت: خدایا! حالا که مرا رئیس حکومتم کردی، خدایا! وقتی جان مرا می گیری، من مسلمان باشم! علی بن ابیطالب علیه السلام پای سخنرانی پیغمبر بود. پیغمبر در سخنرانی اعلام کرد: یا علی! تو را خواهند کشت! حضرت علی نترسید و هیچ سؤالی نکرد که چه کسی؟ چرا؟ چه زمانی و چگونه می کشد؟ فقط پرسید: یا رسول خدا! وقتی مرا می کشند «أَفِی سَلَامَةٍ مِنْ دِینِی»(1) دین خواهم داشت یا بی دین خواهم بود؟ و نکند منحرف شده باشم. علی علیه السلام به فکر انحراف است. یوسف به فکر انحراف است. انحراف یکی از امراض قلبی است.

این درس بزرگی است، این انسان است که در یک چشم به هم زدن ممکن است، منحرف شود. آدم شدن مثل رانندگی است، کسی ممکن است چهل سال راننده باشد و با لحظه ای چرت زدن به دره بیافتد. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: شیطان شش هزار سال عبادت کرد، ولی در یک چشم به هم زدن در برابر خدا لجبازی کرد. گفت: سجده نمی کنم. با یک لحظه لجبازی هزاران سال عبادتش از بین رفت.

قرآن می گوید: «فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ». (آل­عمران/7)

ص:176

آنهایی که در دلشان انحراف است، از متشابهات پیروی می کند. آیات محکم را رها و متشابه را می گیرد. انسان های مریض به سراغ آیه های دو پهلو می روند. آدم های سالم در برابر آیه های دو پهلو صبر می کنند و می گویند: علم این آیه ها نزد ائمه است. صبر کنیم تا روشن شود. قضاوت عجولانه نمی کنند و روی آیه های محکم، تأمل می کنند.

« خَتَمَ اللَّ-هُ عَلَیٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَیٰ سَمْعِهِمْ وَعَلَیٰ أَبْصَارِ هِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ ».

خداوند بر دلها و بر گوش آنان مهر زده است و در برابر چشمانشان پرده ای است و برای آنان عذابی بزرگ است. (بقره/ 7)

* مُهر بدبختی که خداوند بر دل کفّار می زند، کیفر لجاجت های آنان است. چنان که می خوانیم:

«یَطْبَعُ اللهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ»

خدا بر دل افراد متکبّر و ستم پیشه مهر می زند.

* کفر و الحاد، سبب مهر خوردن دلها و گوش هاست.

* کیفر الهی، متناسب با عمل ماست. «خَتَمَ الله » جزای کسی که حق را فهمید و بر آن سرپوش گذاشت، آن است که خدا هم بر چشم، گوش، روح و فکرش سرپوش گذارد. در واقع انسان، خود عامل بدبختی خویش را فراهم می کند. امام رضا علیه السلام فرمود: مُهر خوردن، عقوبت کفر آنهاست.

توضیح: یکی دیگر از مرض های قلبی ختم است. در آیه هایی از قرآن داریم: «خَتَمَ اللهُ عَلی قُلُوبِهِمْ» خدا بر دل هایشان مهر می زند. چگونه خداوند بر دلها مهر می زند؟ اگر در هر برخوردی بین دنیا و آخرت، طرفدار دنیا بودی، دنیاپرست شدی و آخرت را پشت سر انداختی، قلب انسان مهر خواهد خورد.

ص:177

« إِنَّمَا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِاللَّ-هِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَارْ تَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِی رَ یْبِهِمْ یَتَرَ دَّدُونَ ». (توبه/ 45)

تنها کسانی از تو اجازه می گیرند (به جبهه نروند) که به خدا و روز قیامت ایمان ندارند و دلهایشان مردد گشته است، پس آنان در شک و تردیدشان سرگردانند.

* حضرت علی علیه السلام می فرماید: هر کس در شک و تردید بماند، شیطان ها او را لِه و لگدمال می کنند.

* بدتر از تردید، استمرار و باقی ماندن در شک است. «فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ»

توضیح: از امراض قلبی شک و ریب است. قرآن می فرماید: «و ارْتابَتْ قُلُوبُهُمْ» هرچه برایشان استدلال می آوری، شک دارند و قبول نمی کنند. دل هایشان شکاک است. البته دو نوع شک داریم. گاهی شک مخرب است، گاهی شک سازنده است. شکی که خراب می کند، شکی است که به آدم اجازه ی تصمیم گیری نمی دهد. این شک مغزم را نگه داشته و مچ پایم را گرفته و نمی گذارد، تصمیم بگیرم؛ اما بعضی شک ها شک سازنده اند. یعنی ابتدا شک می کند، سپس به دنبال تحقیق می رود. اگر در شک ماندی، شک خراب می کند، اما اگر شک کردیم و به

دنبال شک قدم در راه گذاشتیم برای انجام تحقیق، این شک سازنده است. پس گاهی شک سکوی تحقیق است. گاهی شک بازدارنده ی تصمیم و قاطعیت است. این شک بد است.

ص:178

« وَمَنْ یَرْ غَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَ اهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الْآخِرَ ةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ». (بقره/ 130)

کیست که از آئین ابراهیم روی بگرداند، مگر کسی که خود را (فریب داده و) بی خردی کند؟ و همانا ما او را در این جهان برگزیدیم و قطعاً او در جهان دیگر (نیز) از صالحان است.

توضیح: در قرآن، به افرادی که حقائق را نادیده انگاشته و کفران نعمت کنند، سفیه گفته می شود. چنان که به بنی اسرائیل به جهت بهانه های بی­موردی که درباره ی تغییر قبله می گرفتند، سفیه گفته شده است: «سیقول السفهاء» در ذیل آیه ی «و لاتؤتوا السفهاء اموالکم»

امام معصوم علیه السلام فرمود: کسی که شراب بخورد، سفیه است. چنین شخصی به جای نوشیدنی های مفید و حلال، به سراغ آشامیدنی مضر و حرام می رود. کسانی که راه حق را رها نموده، بی راهه می روند، سفیه هستند و آن کس که در انتخاب رهبر و مکتب، قدم درست بردارد، عاقل است.

در حدیث می خوانیم: عقل همان چیزی است که به وسیله آن خدا عبادت شود، وگرنه شیطنت است.

« وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَیٰ بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّ-هُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَ بِّکُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ». (بقره/ 76)

و (همین یهودیان) هنگامی که مؤمنان را ملاقات می کنند، می گویند: ایمان آوردیم، ولی هنگامی که بعضی از آنها با بعضی دیگر خلوت می کنند، می گویند: چرا آنچه را که خداوند (درباره ی صفاتِ پیامبر اسلام) برای شما (در تورات) گشوده (و بیان کرده، به مسلمانان) بازگو می کنید تا (روز رستاخیز) در پیشگاه پروردگارتان بر ضد شما به آن استدلال کنند؟ پس آیا تعقل نمی کنید؟

ص:180

«أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَ بِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَیٰ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ».

پس آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده حق است، مانند کسی است که نابیناست؟ همانا تنها صاحبان خرد پند می گیرند. (رعد/ 19)

* فطرت، عقل و علم در انسان، مغز و لبّی دارند که گاه به واسطه عادات، رسوم، خرافات، غرائز، روی آنها پوشیده می شود، لذا انسان باید دائماً متوجه آن هسته ی مرکزی و مغز آنها باشد.

* عقل انسان را به حقانیت کتاب آسمانی رهنمون می­شود.«إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ»

* علم مفید، محصول تعقل و تذکر است. «من یعلم، یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ »

* برای رسیدن به عقل سلیم و فطرت خالص باید گناه و غفلت را از خود دور کرد. « إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ »

«یَا قَوْمِ لَاأَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرً ا إِنْ أَجْرِ یَ إِلَّا عَلَی الَّذِی فَطَرَ نِی أَفَلَاتَعْقِلُونَ». (هود/51)

(هود گفت:) ای قوم من! من از شما در برابر رسالتم پاداشی درخواست نمی کنم، پاداش من نیست مگر بر عهده آن کس که مرا آفریده است، پس آیا تعقل نمی کنید؟!

* تعقل، ما را به تبعیت از انبیا و پیروی از وحی راهنمایی می کند. (عقل، ضد وحی نیست؛ بلکه زمینه ساز پذیرش وحی است) «افلا تعقلون»

« أَمْ تَأْمُرُ هُمْ أَحْلَامُهُمْ بِهَ-ٰذَا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ ». (طور/ 32)

آیا عقل هایشان آنان را دستور می دهد به این (که به پیامبر تهمت بزنند؟) بلکه آنان خود قومی طغیانگرند؟

* «أحلام» جمع «حِلم» به معنای عقل است. از آنجا که بزرگان قریش خود را صاحبان عقل و فکر می دانستند، قرآن در این آیه می فرماید: آیا عقل آنان چنین حکم می کند که قرآن را سحر و جادو بدانند، خیر بلکه آنان در برابر حق سرکشی می کنند؟

* ریشه ی کفر و شرک، طغیان و سرکشی در برابر حق است، نه عقل و اندیشه. «أَمْ

هُمْ قَوْمٌ طَاغُونَ »

ص:182

6. اهل تهجد و عبادت اند

« أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَ ةَ وَیَرْ جُو رَ حْمَةَ رَ بِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ ». (زمر/ 9)

آیا چنین کسی با ارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد، و به رحمت پروردگارش امیدوار است، بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند؟ تنها صاحبان مغز متذکر می شوند.

7. در هر حال به یاد خدا هستند

« لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ . الَّذِینَ یَذْکُرُ ونَ اللَّ-هَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَیٰ جُنُوبِهِمْ ».

(خردمندان) کسانی هستند که ایستاده و نشسته و (خوابیده) بر پهلو یاد خدا می کنند.

8. به حقانیت کتاب آسمانی ایمان دارند. (آل­عمران/ 191)

«أَفَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَ بِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمَیٰ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ».

پس آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت بسوی تو نازل شده حق است، مانند کسی است که نابیناست؟ همانا تنها صاحبان خرد پند می گیرند. (رعد/ 19)

9. به عهد خود وفا می­کنند

«... إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ . الَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّ-هِ وَلَا یَنْقُضُونَ الْمِیثَاقَ ».

(رعد/ 19و20)

(خردمندان) کسانی هستند که به پیمان الهی وفا می کنند و عهد (او را) نمی شکنند.

10. از خدا خشیت دارند

«... إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ... وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّ-هُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیَخْشَوْنَ رَ بَّهُمْ وَیَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ ». (رعد/ 19- 21)

و (خردمندان) کسانی هستند که آنچه را خداوند به پیوند با آن فرمان داده پیوند می دهند و در برابر پروردگارشان (بخاطر شناختی که دارند خشوع و) خشیت دارند و از سختی حساب می ترسند.

ص:184

11. اهل صبر و نماز و انفاق هستند

«... إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ... وَالَّذِینَ صَبَرُ وا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَ بِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَ زَقْنَاهُمْ سِرًّ ا وَعَلَانِیَةً وَیَدْرَ ءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولَ-ٰئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ»

و (خردمندان) کسانی هستند که برای جلب توجه پروردگارشان صبر پیشه کرده و نماز بپا داشتند و از آنچه روزیشان کردیم پنهانی و آشکارا انفاق کردند و بدی را با نیکی پاک می کنند. آنانند که سرای آخرت مخصوص آنهاست. (رعد/ 19- 22)

12. در آیات قرآن تدبر می کنند

« کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَ کٌ لِیَدَّبَّرُ وا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ ». (ص/ 29)

(این) کتاب مبارکی است که به سوی تو فرو فرستادیم تا در آیات آن تدبّر کنند و خردمندان پند گیرند.

«وَمَا أَرْ سَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِ جَالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَ یٰ أَفَلَمْ یَسِیرُ وا فِی الْأَرْ ضِ فَیَنْظُرُ وا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَ ةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ».(یوسف/109) و پیش از تو (پیامبری) نفرستادیم، جز مردانی از اهل آبادی ها را که به آنان نیز وحی می کردیم. (با وجود این) آیا در زمین سیر نکرده اند تا عاقبت کسانی را که پیش از آنان بوده اند بنگرند؟ و قطعاً سرای آخرت برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند بهتر است. آیا نمی اندیشید؟

* به کار انداختن عقل و فکر بشر از اهداف رسالت انبیا و قرآن است. «أفلا تعقلون»

* خرد و اندیشه، انسان را به سوی مکتب انبیا پیش می برد. «أفلا تعقلون»

* اهمیت تعقل از نظر قرآن تا جایی است که بدترین موجودات را کسانی می داند که اندیشه نمی کنند:

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّ-هِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ ». (انفال/ 22)

همانا بدترین جنبندگان نزد خداوند، (کسانی هستند که نسبت به شنیدن حق) کراند (و نسبت به گفتن حق) لال هایند، آنها که تعقل نمی کنند.

* گروهی در قیامت اقرار خواهند کرد که به سخن حق گوش فرا نمی دادند و یا در آن تعقل نمی کردند و این سبب دوزخی شدن آنان شده است. «لو کنّا نسمع أو نعقل ما کنّا فی اصحاب السعیر» اگر گوش شنوا داشتیم یا تعقل می کردیم، از دوزخیان نبودیم.

* ارزش انسان به خردورزی اوست، اگر تعقل نکند، بدترین جنبندگان می شود. « إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ... الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ » (آری، داشتن گوش، زبان و عقل زمانی ارزشمند است که بهره گیری صحیح از آنها شود. کسی که مثلاً با زبانش امر به معروف و نهی از منکر نمی کند، همچون آدم لال است.)

ص:189

* در قرآن، افرادی که تربیت الهی را نمی پذیرند به چیزهای تشبیه شده­اند از جمله:

گاهی به مرده تشبیه شده اند: «فانّک لا تسمع الموتی»

گاهی به چهارپایان: «اولئک کالانعام»، «یأکلون کما تأکل الانعام»

گاهی به بدتر از چهارپایان: «کالانعام بل هم أضلّ»

و گاهی به بدترین جنبنده: « شَرَّ الدَّوَابِّ »

سؤال: چرا انسان منحرف از چهارپایان بدتر است؟

جواب: 1. حیوان بیش از آنچه که هست، نمی­تواند رشد کند؛ ولی انسان می تواند و زمینه و امکانات رشد کامل برای او فراهم است.

2. حیوان عقل ندارد تا خوب و بد را بفهمد و حق و باطل را بشناسد، ولی انسان های منحرف با داشتن عقل، آن را زیر پا گذارده و بر اساس هوس عمل می کنند.

3. حیوان از یک غریزه ی ثابت پیروی می کند؛ ولی انسان منحرف از صدها هوا و هوس.

4. انسان منحرف، هم کج می رود و هم انحراف خود را توجیه می کند.

5. حیوان، نسبت به کسی که به او محبت کند، رام است؛ ولی انسان منحرف نسبت به خدای مهربان کفر می ورزد و بسیار ناسپاس است.

6. حیوانات تسبیح آگاهانه دارند؛ «کلّ قد عَلِم صلاته و تَسبیحه»؛ اما انسان منحرف، آگاهانه و ازروی لجاجت ذکر و تسبیح نمی­گوید و از خدا غافل است.

7. حیوانات، استحقاق عذاب الهی را ندارند؛ ولی انسان منحرف به قهر او گرفتار خواهد شد.

ص:190

به اتهام سرقت بیان کردند، حضرت یعقوب به آنان فرمود: « قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ...». (یوسف/ 83) (یعقوب) گفت: (این چنین نیست) بلکه (بار دیگر) نفس شما (با نسبت دزدی به بنیامین یا تعیین کیفر گروگان گیری) مسئله را برای شما آراسته است... .

* تزیین و زیبانمایی زشتی ها، گاهی توسط شیطان؛ «و اذ زیّن لهم الشّیطان اعمالهم»، گاهی به وسیله ی زرق و برق دنیا؛ «حتّی اذا اخذت الارض زخرفها وازّیّنت» و گاهی توسط نفس انسان است. « سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ »

* نفس انسان به طور طبیعی و غریزی، اگر در مدار لطف حق قرار نگیرد، گرایش منفی دارد. چنانچه قرآن از زبان یوسف می فرماید:

« وَمَا أُبَرِّ ئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَ ةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَ حِمَ رَ بِّی إِنَّ رَ بِّی غَفُورٌ رَ حِیمٌ ». (یوسف/ 53)

و من نفس خود را تبرئه نمی کنم، چرا که نفس آدمی بدون شک همواره به بدی امر می کند، مگر آن که پروردگارم رحم کند که همانا پروردگار من آمرزنده مهربان است.

* خطر هوای نفس جدی است، آن را ساده نگیرید. « إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَ ةٌ بِالسُّوءِ » در آیه، چهار تأکید به کار رفته است. (انّ، لام تأکید، صیغه مبالغه و جمله اسمیه)

* نفس، خواهش خود را تکرار می کند تا انسان را گرفتار کند. « لَأَمَّارَ ةٌ »

* تنها رحمت او مایه نجات است. اگر انسان به حال خود رها شود، سقوط می کند. «الاّ ما رحم»

* نفس اماره تا جایی پیش می رود که انسان را به اطاعت و پرستش ازخود وامی دارد: « أَفَرَ أَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَ-ٰهَهُ هَوَاهُ ». (جاثیه/ 23) پس آیا دیدی کسی را که هوای خویش را معبود خود قرار داده است.

* قرآن درباره ی دو گروه تعبیر «ختم الله » آورده است:

یکی کفار که می فرماید: «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم» و دیگری هواپرستان که می فرماید: «ختم الله علی سمعه و قلبه»

ص:192

* مراد از هوا پرستی نادیده گرفتن وظیفه و پیروی از غریزه است. هواپرستی ابزار شناخت را از کار می اندازد، نه چشم حقیقت را می بیند و نه گوش حق را می شنود و نه دل درک صحیح دارد.

* یکی از عوامل هواپرستی، گرایش به مادیات است. چنان که در جای دیگر می خوانیم: «اخلد الی الارض و اتبع هواه»

- هواپرستی اساس محنت هاست: «الهوی اسّ المحن»

- سرچشمه ی فتنه ها، پیروی از هوس هاست..«انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع»

- هواپرستی مانع عدالت است. «فلا تتّبع الهوی ان تعدلوا»

- سبب انحراف از راه خداست. «و لا تتّبع الهوی فیضلّک عن سبیل اللّه»

- سبب سقوط انسان است. «واتّبع هواه فتردی»

- و دراین آیه می خوانیم که هوا پرستی سبب مهر خوردن بر گوش و دل است. «اتّخذ الله هواه... و ختم علی سمعه و قلبه»

ب) نفس لوامه: که در سوره قیامت به آن اشاره شده است:

« لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیَامَةِ . وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ ». (قیامت/ 1و2)

به روز قیامت قسم می خورم و به نفس ملامت گر قسم می خورم (که شما پس از مرگ زنده خواهید شد)

* شاید شباهت قیامت با نفس لوامه (که هر دو مورد قسم واقع شده اند) در این باشد که در دنیای کوچک وجود انسان، دادگاهی به نام نفس لوامه وجود دارد، در عالم هستی نیز دادگاهی به نام قیامت قرار دارد.

* یکی از ویژگی های انسان، داشتن وجدان اخلاقی و شناخت فطری خوبی ها و بدی ها و سرزنش و ملامت خود یا دیگران به هنگام انجام بدی ها است. « النَّفْسِ اللَّوَّامَةِ » انسان دارای حالتی است که در برابر انجام بدی ها یا کم شدن خوبی ها، هم در دنیا خود را ملامت می کند و هم در آخرت. این ملامت ها، همان ندامت و

ص:193

پشیمانی است که می تواند مقدمه توبه باشد و یا بستری برای یأس و خودباختگی فراهم آورد.

* در میان سه نفس؛ اماره، مطمئنه و لوامه، آن که به سرزنش ها و حسرت های روز قیامت شباهت دارد، نفس لوامه است. «لااقسم بیوم القیامة... بالنفس اللوّامة»

ج) نفس مطمئنه: که در أثر نماز و یاد خدا حاصل می شود و انسان به آرامش و اطمینان دست پیدا می کند. حالتی است که تنها انبیا واولیا وتربیت شدگان واقعی دارند و در هر وسوسه و حادثه ای، پیروزمندانه بیرون می آیند و دلبسته ی خدایند.

« یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ . ارْ جِعِی إِلَیٰ رَ بِّکِ رَ اضِیَةً مَرْ ضِیَّةً ». (فجر/ 27و28)

هان ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت بازگرد که تو از او راضی و او از تو راضی است.

* ازنشانه­های نفس مطمئنه آن است که او از خداوند راضی و خدا نیز از او راضی است.

* از امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم سؤال شد که آیا مؤمن از جان دادن خود راضی است؟ حضرت فرمود: در لحظه اول راضی نیست؛ ولی فرشته قبض روح به او دلداری می دهد که من از پدر به تو مهربان ترم، چشمت را باز کن. او چشم باز می کند و

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و علی و فاطمه و حسن و حسین و سایر امامان علیهم السلام را می بیند. فرشته می گوید: اینان دوستان تو هستند. مؤمن هم با دیدن این صحنه راضی می شود و در این هنگام خطاب «یا ایّتها النفس المطمئنّة» را می شنود.

* قرآن کریم در یک آیه می فرماید: «اقم الصّلاة لذکری» نماز را به پادار تا به یاد من برسی و در جای دیگر می فرماید: «الا بذکر الله تطمئنّ القلوب» آگاه باشید که با یاد خداوند دلها اطمینان و آرامش پیدا می کنند. انسان مطمئن، از مرگ نمی هراسد، مشتاق شهادت است، به زرق و برق ها و جلوه های دنیا بی اعتنا است و به مقدرات الهی همواره راضی است.

ص:194

فصل هفتم:

فطرت انسان

* درباره چگونگی پیمان گرفتن خدا از بنی آدم مفسران اقوال متعددی بیان کرده اند که یکی از آنها این است که مراد از عالم ذرّ، همان پیمان فطرت و تکوین می باشد. خداوند فطرت توحیدی و حق­جویی را به صورت یک حس درونی در نهاد و فطرت همه، به ودیعت نهاده است. همچنین در عقل و خردشان، خداباوری به صورت یک حقیقت خودآگاه نقش می بندد، لذا فطرت و خرد بشری، بر ربوبیت خداوند گواهی می دهد.

* در بعضی روایات که از امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی فطرت سؤال شده است، امام، فطرت را همان عالم ذردانسته اند.

* خداوند، توحید را در فطرت و سرشت انسان ها قرار داده است. «أشْهَدَهُمْ عَلی أنْفُسِهِمْ ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ» هر انسانی به گونه ای ربوبیت و وحدانیت خداوند را دریافته و بر آن گواه است.

« أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَ کَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَکُنَّا ذُرِّ یَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِکُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ ». (اعراف/ 173)

یا نگویید: پدران ما پیش از ما مشرک بودند و ما نیز فرزندانی از پس آنان بودیم (و ناچار راهشان را ادامه دادیم)؟ آیا ما را بخاطر عملکرد اهل باطل، مجازات و هلاک می کنی؟

* جامعه و محیط، انسان را مجبور نمی کند. « أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَ کَ آبَاؤُنَا...» اگر گواهی بر ربوبیت در عالم ذرّ یا فطرت نبود، انسان در دنیا به راحتی خداپرست نمی شد و همواره از نیاکان خود، تقلید می کرد. « أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَ کَ آبَاؤُنَا...»

* در برخی آیات اشاره به عهد انسان با خدا می کنند که از این عهد تعبیر به فطرت شده است:

«الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّ-هِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّ-هُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْ ضِ أُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُ ونَ ». (بقره/ 27)

ص:197

(فاسقان) کسانی هستند که پیمان خدا را پس از آن که محکم بستند، می شکنند و پیوندهایی را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع می کنند و در زمین فساد می کنند، قطعاً آنان زیان کارانند.

* بخشی از پیمان های الهی که این آیه بر آن تأکید می کند، همان پیمان های فطری است که خداوند در نهاد همه افراد بشر قرار داده است. چنانکه حضرت علی علیه السلام فلسفه ی نبوت را شکوفا کردن پیمان فطری می داند. «و واتر الیهم انبیائه لیستأدوهم میثاق فطرته» هرگونه تعهدی که انسان بین خود و خدا داشته باشد، عهدالهی است. قوانین عقلی، فکری واحکام الهی نیز مصداق عهد الهی می باشد.

از دلایل فطرتی بودن خدا در انسان، پناه بردن او در شدائد و سختی ها به خداوند و تقاضای حل مشکلات از درگاه او است؛ قرآن کریم نیز در آیاتی به این مطلب اشاره می کند:

« وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّ هُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَیٰ ضُرٍّ مَسَّهُ کَذَٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِ فِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ». (یونس/ 12)

وهنگامی که ضرری به انسان برسد، در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته و یا ایستاده است، ما را می خواند، ولی چون ضرر را از او برطرف ساختیم، چنان به راه خود می رود که گویی هرگز ما را برای گرفتاری که به وی رسیده بود، نخوانده است. این گونه برای اسرافکاران، عملکردشان زیبا جلوه می کند.

* خاصیت مشکلات و حوادث دردناک، کنار رفتن حجاب ها از روی فطرت آدمی است، در کوره حوادث تمام قشرهای سیاهی که روی این فطرت را پوشانده است، می سوزد و از میان می رود و برای مدتی، هر چند کوتاه درخشش این نور توحیدی آشکار می گردد. تجربه نشان می دهد که در همه ی انسان ها (گرچه به ظاهر کفر ورزند) فطرت خداجویی هست و به هنگام حوادث جلوه می کند و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم مأمور است که مردم را به این فطرت خفته توجه دهد.

ثانیاً؛ از خصوصیات امور فطری این است که درانسان بالقوه بوده و به مرور زمان فعلیت پیدا می کنند. این امور در آغاز تولد در انسان فعال نبوده و به مرور زمان رشد و نمو پیدا می کنند. انسان مانند بذر گیاه است که قابلیت یک گیاه کامل شدن را دارد، اما اگر شرایط لازم مانند خاک مناسب، آب، نور و... برای آن فراهم نشود و موانعی بر سر رشد آن به وجود بیاید، قابلیت آن کامل نمی شود. در نتیجه امور فطری که در سرشت همه وجود دارد، نیاز به رشد دارد و زمانی رشد صحیح پیدا می کند که درست هدایت شده باشد. بنابراین اگر در بعضی افراد برخی گرایشات فطری وجود ندارد، ممکن است که در أثر عدم پرورش صحیح، ظهورشان برای مدتی متوقف شده باشد.

به این ترتیب می توان گفت که گرایشات فطری انعطاف پذیرند و عواملی نظیر اختیار فرد، محیط اجتماعی، تعلیم و تربیت و ضربه های روحی، می توانند موجب عدم بروز آنها شوند. از طرف دیگر دامن زدن به غرایز حیوانی و امور طبیعی انسان، باعث سرکوبی جهات فطری است و در شرایطی که انسان توجه خود را معطوف به یک بعد کند، از ابعاد دیگر وجود خویش باز می ماند.

ثالثاً؛ این که مسئله ای فطری است، لازمه اش این نیست که همیشه حواس انسان به آن باشد. مثلا دوستی فرزند و علاقه به مال، فطری است؛ ولی گاهی اوقات آن را فراموش می کند، در زمان زلزله پول و فرزند و... را فراموش می کند. همین انسان در زمان جاهلیت بچه ی خود را (زنده) زیر خاک می کردند، چون عقیده داشتند که هر کس دختر دارد، آبرو ندارد و چون آبروی خود را هم دوست داشتند، این دوستی بر آن دوستی غالب می شد. علاقه ی به سلامتی فطری است؛ ولی گاهی یک فوتبالیست در حین بازی با این که زخمی شده؛ ولی توجه ندارد،

علاقه غالب می شود، عقیده ی به خداوند هم فطری است؛ ولی گاهی بعضی از مسائل مانند هوسها و غرضها، مانع این گرایش فطری می شود.

ص:200

اما چطور می شود که دل آدمی غبار می گیرد؟ برخی امور در کم رنگ شدن فطرت خداشناسی انسان تأثیرگذار است، بعضی از آنها عبارتند از:

- گناه؛ دستگاه تنفسی و ریه با دود مخالف است. اولین دفعه­ای که آدم سیگار می کشد، خیلی سرفه می کند، آنقدرمی کشد تا اینکه عادت می­کند و لذت می برد. دود تلخی را که دستگاه تنفس انسان پس می زد، در أثر تمرین وتلقین از آن لذت می برد. گاهی فطرت انسان در أثر تکرار عوض می شود. لذا قرآن می گوید: « قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا . وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا». (شمس/10- 9) رستگار است کسی که روحش را تزکیه کند و باخته است کسی که فطرتش را زیر خاک کند، شیطان باعث می شود فطرت عوض شود. « اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنْسَاهُمْ ذِکْرَ اللَّ-هِ » (مجادله/ 19)

- غرور علمی؛ کسی که چراغی را روشن کرده و کنارخودش گذارده است، درست است که تا چندمتری را می­بیند و آن چراغ منطقه­ای را روشن کرده است؛ اما انسان خیلی از چیزهای دیگر را نمی­بیند و دیدش محدود است. من به کسی که خبر می داد تا چند دقیقه دیگر هواپیما به زمین می نشیند، گفتم: بگو «ان شاءالله» گفت: همه چیز خوب و دستگاه های هواپیما کامپیوتری است. حال آیا اگر کامپیوتر آمد، خدا باید فراموش شود؟

است، انگیزه ها، خلق و خوی، عادات و بافت فکری و خانوادگی افراد است و عمل هر کس هم در گرو آنهاست.

* رفتار انسان برگرفته از شخصیت فکری و روحی و اخلاقی اوست. «یعمل علی شاکلته» (از کوزه همان برون تراود که در اوست.)

* چون رفتارها ریشه در حالات و عادات دارد، باید از انگیزه ها و خوگرفتن های نابجا پرهیز کرد تا اعمال نابجا به صورت ملکه در نیاید. «کلّ یَعمل علی شاکلته»

به خاطر این ویژگی های منحصر به فرد، بر همه مخلوقات برتری یافت و مسجود فرشتگان گردید؛ یعنی فرشتگان نیز در خدمت بشر و مسخر اویند.

در برابر خالق خویش است.

« وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَ حْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ ». (هود/ 9)

و اگر به انسان از جانب خود نعمتی بچشانیم، سپس آن را از او باز پس گیریم، همانا او نومید و ناسپاس خواهد بود.

* انسان چون حکمت الهی و مصالح امور را نمی داند، زود قضاوت می کند، مأیوس می شود و کفر می ورزد. انسان کم ظرفیت است و با از دست دادن نعمتی، از رحمت گسترده ی الهی مأیوس می شود.

* انسان در برابر طوفان غرایز، ناتوان و قدرت صبر و خودداری او اندک است. انسان آن قدر ضعیف و کم ظرفیت است که با نعمتی گرفتار غفلت شده و با سختی و حادثه ی کوچکی ناامید می شود:

«وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَی الْإِنْسَانِ أَعْرَ ضَ وَنَأَیٰ بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ کَانَ یَئُوسًا». (اسراء/83)

و هرگاه که به انسان نعمتی عطا کردیم، روی گرداند و شانه ی خود را (از روی تکبر) چرخاند و چون (کمترین) گزندی به او رسد (از همه چیز) مأیوس و نومید شود.

* انسان خیلی ضعیف است، شاید بتوان گفت: ضعیف ترین موجودات انسان است. پهلوان ما کسی است که به اندازه ی وزن خودش وزنه بلند کند؛ اما مورچه به اندازه ی پنجاه برابر خودش بار می­برد. بهترین خلبان ما آن است که چند پا بپرد و پرنده هایی وجود دارد که خیلی بالاتر از هواپیما می پرند و به طور کلی خیلی از موجودات در زاویه ها و ابعادی از انسان قویترند.

شکم است، پس اصل، اقتصاد است. عده­ای دیگر می گویند: بعد دیگرانسان را گرفته اند و انسان را تعریف کرده­اند و هرگروه قضاوت خودشان را درست می دانند. به هر مادری بگویند؛ کدام بچه خوشگل­تر است؟ بچه خودش را می آورد. ما نمی توانیم انسانیت را در اختیار اینها بگذاریم؛ چون هیچ کدام انسان را جمیع الاطراف نشناخته اند.

این جواب ها همه دلیل بر آن است که حقیقت انسان شناخته نشده است و به قول آن مرد دانشمند «انسان موجودی ناشناخته است». کسی که می خواهد طرح بدهد، باید نقشه را بداند. این معماری که می گوید، این را این طور بساز، از کجا می گوید؟ اگر کسی خواست طرح سالمی بدهد، باید اطلاعات کاملی داشته باشد. اگر می­خواهد ساختمان بسازد، باید خاکش و فضایش را بشناسد. آیا خاک تحمل چنین ساختمانی را دارد یا نه؟ این زمین زلزله خیز هست یا نیست؟ درآینده این خانه به خیابان برخورد می کند یا نه؟ ما دیدیم که دانشمندان و نوابغ و فیلسوف­نماها، انسان را در حد یک حیوان که هدفش خوراک، پوشاک، مسکن، رفاه است، تنزل دادند.

- طرح دهنده باید خیرخواه بشر باشد و خطا نکرده باشد: تجربه تلخ نشان داده که سلاطین و نوابغ و گروه­های مختلف انسان را برای رسیدن به اهداف خود می خواستند. اگر گاهی هم می گفته: این ملت با من است، خواسته پایگاه خود را حفظ کند. آیا تمام قوانینی که فلاسفه و سلاطین و نوابغ و... وضع کرده اند، همه به خیر و صلاح انسان بوده یا پر از اشتباه و همراه با آزمون و خطا بوده است؟

- قوانین بشری جاذبه ندارد: چون احتمال سودجویی وخطا و اشتباه می­دهیم؛ اما قانون خدا جاذبه دارد؛ چون می دانم که او خدا و آفریدگار من است و برای منافع خودش هم نیست. منفعت شخصی، سازمانی و حزبی و گروهی در وجود

ص:211

خدا نیست. مرا دوست دارد. این ایمان به خدا باعث می شود که من قانون خدا را مقدس بدارم؛ اما حقوقدانان، انسانهایی هستند، مثل باقی آدمها و حقوق بگیران و به وظیفه شان عمل می کنند. در روی کره زمین از وقتی سازمان بین الملل تأسیس شد، تا حالا حقوق ملتهای محروم بیشتر پایمال شده است و این سازمان اهرام فشاری برای آنها بوده است. آیا این قدر که این سازمان­ها از بودجه ملت های جهان سومی خوردند، برای آنها کار کردند؟ چه مظلومی را حمایت کردند؟ بنابراین حرف اینها جذبه ندارد. چون اینها هم انسان هایی مثل ما هستند، من هوا و هوس دارم، آنها هم بیشتر دارند، من اشتباه می کنم، آنها هم بیشتر اشتباه می کنند. من وقتی­که آفریده شدم، آزاد آفریده شدم. آنها هم آزاد آفریده شدند. هیچ قداست و ارزش و تقدمی بر من ندارند. ممکن است زمانی با تهدید و تطمیع و فریب افرادی را به اطاعت وادار کنند؛ اما اینها هیچ کدام جذبه عقلی و منطقی نمی­آورد

ص:212

فصل هشتم:

اختیار و قدرت انسان

بلرزانی و چایی را بریزی پشیمان می شوی. مرد مرتعش هیچ وقت پشیمان نیست؛ (اگرچه ناراحت می­شود) چون این لرزش دست خودش نیست؛ اما اگر شما دستت را لرزاندی پشیمان می شوی.

ج) تأدیب: همه ی مردم دنیا بچه هایشان را می فرستند تا ادب بیاموزند. اگر آدمی مجبور باشد، هیچ وقت او را تأدیب نمی کنند. اگر او را تأدیب می کنی، یعنی بچه می تواند ادب بیاموزد؛ اگر بچه مجبور باشد، آموختن ادب معنا ندارد.

د) انتقاد: در دنیا انسانها از همدیگر انتقاد می کنند. همین که من و شما از هم انتقاد می­کنیم، انتقاد دلیل بر این است که من می توانستم این کار را نکنم؛ اما اگر آدم مجبور باشد دیگر انتقاد معنا ندارد، مثل این است که من از درخت گردو انتقاد کنم که چرا گردوهایت بالا هستند. کمی پایین تر بود بهتربود. دست خود درخت گردو نیست که گردویش کجا باشد.

گاهی انسان کارش را توجیه می کند و معتقد می شود که همه ی کارها دست خداست و خودش را در حاشیه امن قرار می­دهد که من تقصیر نداشتم. آری، همان خدایی که همه ی کارها دست اوست، یکی از کارهایش این است که به ما عقل و اراده داده است.

« إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرً ا وَإِمَّا کَفُورً ا ». (إنسان/ 3)

ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا کفران کند.

* در قرآن مجید، بارها به مسئله ی آزادی انسان در انتخاب راه و عقیده اشاره شده است؛ یعنی با این که خداوند مردم را به سوی خویش هدایت می فرماید؛ امّا هرگز انسان را مجبور نمی کند و به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز حق مجبور کردن مردم را نداده است؛ بلکه فقط از آن حضرت خواسته که به مردم تذکر دهد و راه را به آنان یادآوری کند. «انّما انت مذکّر. لست علیهم بمصیطر». بنابراین خداوند راه تقوا و فجور را از راه فطرت به انسان الهام می کند و از بیرون هم انبیا علیهم السلام را برای راهنمایی می فرستد و این خود انسان است که با اراده و اختیار کامل راه حق یا باطل را برمی گزیند.

ویژگی منحصر به فرد انسان که او را ممتاز و سرآمد خلقت قرار داده است، برخورداری از اختیار است. اگر خدا می خواست، می توانست کاری کند که او انسان خوبی باشد؛ اما خدا می گوید: برنامه ما این طور نیست که کسی را با زور و اجبار به راه مستقیم بداریم. ما انسان را آزاد می گذاریم، او هرکس هر کاری خواست بکند؛ چون اگر مردم مجبور بودند که خوب باشند، مثل زنبور عسل­ می­شدند، زنبور عسل مجبور است عسل بدهد، این طور نیست که زنبور عسل بگوید ما سه­شنبه عسل نمی دهیم. حالا چهارشنبه یک خرده عسل می دهیم. پنج­شنبه را تعطیل می­کنیم. زنبور عسل بالاجبار عسل می دهد و گاو بالاجبار شیر می دهد. اگر انسان بالاجبار خوب شود، تازه مثل زنبور عسل می شود. شرافت به این است که آزاد باشد. اگر خواست، خوب شود و اگر خواست بد. ارزش ما به آزادی است. اگرهمه انسانها لال شوند و گفته شود چه آدم های خوبی؛ اصلاً غیبت نمی کنند، مورد قبول نیست. ارزش انسان به این است که زبان داشته باشد

ص:216

و رذایل اخلاقی انجام ندهد. با این که عصبانی می شود و قوه خشم و غضب هم دارد؛ اما فحش نمی دهد. این کمال است؛ یعنی ارزش انسان به اختیار اوست.

جواب: هیچ عملی از مَدار قدرت خدا بیرون نیست؛ لیکن اراده و مشیت خدا آن است که انسان راه خود را آزادانه انتخاب کند. دولت که آب و برق و گاز را به منزل ما می آورد، این امکانات، دلیل راضی بودن دولت به سوءاستفاده ما نیست. او به انسان عقل داده و وحی فرستاده است و راه حق و باطل را به او نشان داده و او را در انتخاب آزاد گذاشته؛ ولی اراده و اختیار انسان، نشانه راضی بودن خدا به خلاف کردن ما نیست. خداوند، خواهان ایمان اختیاری مردم است نه اجبار آنان به ایمان آوردن. در قرآن بارها آمده است که: اگر خدا می خواست، همه را هدایت می کرد و پیامبر هم حق اکراه و اجبار مردم به ایمان را ندارد.

فرستادن پیامبری معصوم با منطقی حق. حال مردم خودشان هستند که آزادانه راه حق را می پذیرند و یا سرسختانه لجاجت می کنند و به باطل می­روند.

* انسان تاریخ را می سازد، نه آن که اقتصاد، جبر تاریخ و محیط، انسان را بسازد. البته محیط و اقتصاد بی أثر نیست، لیکن نقش اصلی با اراده ی انسان است و هیچ یک از آنها انسان را مجبور نمی کند.

* اگر انسان در اعمال و سرنوشت خود مجبور و بی اختیار بود، خداوند نمی فرمود «نمیرید مگر این که مسلمان باشید» و این آیات نیز دلالت می کند که انسان بخاطر داشتن اختیار، در سرنوشت و عاقبت خود نقش دارد.

این تغییرات، نشانه جهل خداوند متعال و یا تجدید نظر وپشیمانی او نیست؛ بلکه این تغییرات بر اساس حکمت و تغییر شرایط و یا پایان دوره ی آن امر است.

قرآن در این زمینه نمونه های زیادی را بیان کرده که به چند نمونه اشاره می کنیم:

الف) «اُدعونی استجب لکم» دعا کنید تا مستجاب کنم. انسان با تضرع و دعا می تواند مصالح خود را بدست آورد و سرنوشت خود را تغییر دهد.

ب) «لعلّ الله یحدث بعد ذلک امراً» شاید خداوند با پدید آمدن شرایط لازم، برنامه جدیدی را بوجود آورد.

ج) «کلّ یوم هو فی شأن» خداوند، هر روز در شأن مخصوص همان روز است.

د) «فلّما زاغوا، ازاغ الله » چون راه انحرافی را انتخاب کردند، خدا هم منحرفشان ساخت.

ه) «و لو انّ اهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا علیهم برکات» با ایمان و تقوا، مسیر قهر الهی به لطف و برکت تغییر می یابد.

و) «ان الله لایغیّر مابقوم حتّی یغیّروا ما بانفسهم» خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنها خودشان را تغییر دهند.

ز) «الاّ مَن تاب و آمن و عمل عملا صالحاً فاولئک یبدّل الله سیئاتهم حسنات» کسانی که توبه کنند، ایمان آورند و عمل نیکو انجام دهند، خداوند بدی های آنان را به خوبی و حسنه تبدیل می کند.

ح) «ان عُدتم عُدنا» اگر شما برگردید، ما هم برمی گردیم.

بعضی از مکاتب غربی هم می گویند: یک ماشین اقتصادی است. ساخته تصادف است، یک موجود مجبور است. مثل آسانسور که دکمه اش را زدی، خودش تا طبقه پنجم می­رود. دکمه انسان را زده اند تا همین طور کار کند. حالا یا جبر الهی یا جبر اقتصادی یا جبر اجتماعی انسان را به سمت خاصی می برد. برخی مکتب ها انسان را یک موجود مجبور، در حد یک حیوان یا یک موجود بیهوده دانسته­اند. وقتی زندگی مادی شد، می گوید: کار کن برای این که بخوری. برای این که بتوانی کار کنی و همین طور کار کن برای خوردن و بخور برای کار کردن. مکاتب مادی انسان را هفتاد سال در این مدار می چرخانند؛ ولی پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم آمد و گفت: انسان خلیفه خداست. این خیلی مهم است. پس قائم مقام خدا باید کارهای خدایی بکند. اسلام می گوید: انسان اراده دارد و با اراده اش می تواند در برابر همه چیز بایستد و طبیعت را بشکند. در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که توانایی غلبه انسان بر محیط را نشان می دهد:

« الْأَعْرَ ابُ أَشَدُّ کُفْرً ا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ مَا أَنْزَلَ اللَّ-هُ عَلَیٰ رَ سُولِهِ وَاللَّ-هُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ». (توبه/ 97)

بادیه نشینانِ عرب (بخاطر دوری از تعلیم و تربیت و سخنان پیامبر) در کفر و نفاق شدیدترند و به این که حدود آنچه را خدا بر پیامبرش نازل کرده، ندانند سزاوارتر و خداوند دانا و حکیم است

* اعرابی بودن به معنای دوری از فرهنگ دینی و تعالیم آسمانی است. مردم عصر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دو گروه بودند: شهرنشین و بادیه نشین.

* محیط اجتماعی و فرهنگی انسان، در بینش و موضع گیری او در مورد حقایق و معارف مؤثر است. «الاعراب اشدّ کفراً» اما اراده انسان می تواند بر محیط غلبه کند. قرآن کریم نمونه هایی را مثال می زند:

ص:223

« وَمِنَ الْأَعْرَ ابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَیَتَّخِذُ مَا یُنْفِقُ قُرُ بَاتٍ عِنْدَ اللَّ-هِ وَصَلَوَاتِ الرَّ سُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْ بَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّ-هُ فِی رَ حْمَتِهِ إِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ».

امّا برخی از عرب های بادیه نشین، کسانی هستند که به خداوند و روز قیامت ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند، وسیله ی قرب به خدا و (جلب) دعا و صلوات رسول می دانند. آگاه باشید که همین انفاق ها، برای آنان موجب قرب است. به زودی خدا آنان را در رحمت خویش وارد می کند. همانا خداوند آمرزنده و مهربان است. (توبه/ 99)

* بادیه نشینی و محیط اجتماعی، اختیار رشد را از انسان نمی گیرد. « وَمِنَ الْأَعْرَ ابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّ-هِ...»

«وَقَالَ رَ جُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْ عَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَ جُلًا أَنْ یَقُولَ رَ بِّیَ اللَّ-هُ وَقَدْ جَاءَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَ بِّکُمْ وَإِنْ یَکُ کَاذِبًا فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَإِنْ یَکُ صَادِقًا یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِ فٌ کَذَّابٌ».(غافر/ 28)

و مردی با ایمان از آل­فرعون که ایمان خود را پنهان می داشت گفت: آیا می خواهید مردی را که می گوید: پروردگار من خداوند است بکشید؟! در حالی که او از طرف پروردگارتان با دلایل روشن نزد شما آمده است، اگر او دروغگو باشد دروغش به زیان خود اوست ولی اگر راستگو باشد، بعضی از آنچه را به شما وعده می دهد به شما خواهد رسید، همانا خداوند کسی را که اسرافکار (و) بسیار دروغگو است هدایت نمی کند.

* نظام و تشکیلات و جامعه و محیط فاسد، دلیل اجبار انسان بر ارتکاب جرم نیست. (در نظام فرعونی نیز افراد مؤمن پیدا می شوند) «وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ»

« وَضَرَ بَ اللَّ-هُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَ أَتَ فِرْ عَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَ بِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِنْ فِرْ عَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ ». (تحریم/ 11)

و خداوند برای کسانی که ایمان آورده اند، به همسر فرعون مثل زده است. آن گاه که گفت: پروردگارا! برای من نزد خویش در بهشت خانه ای بساز و مرا از فرعون و کردار او نجات بده و مرا از گروه ستمگر رهایی بخش.

ص:224

* زن فرعون تحت تأثیرمحیط قرار نگرفت و جامعه شخصیت او را نساخت. او با منطق در برابر رژیمی فاسد ایستاد. او ثابت کرد که بسیاری از شعارهایی که در طول زمان، جزو فرهنگ مردم شده، غلط است و باید آن را عوض کرد. مانند این که می گویند: خواهی نشوی رسوا، هم رنگ جماعت شو، اما او گفت: من هم رنگ جماعت نمی شوم و رسوا هم نمی شوم.

توضیح: فشار محیط و جامعه، وابستگی اقتصادی، زن بودن، تقاضای همسر و ترس از آوارگی، هیچ کدام دلیل بر بی دینی نمی شود. « وَضَرَ بَ اللَّ-هُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَ أَتَ فِرْ عَوْنَ ...»

برخی می گویند: شخصیت انسان مطابق با طبقه و گروهی که در آن زندگی می کند، شکل می­گیرد؛ یعنی هر کس در هر جوی که قرار گرفت، فکرش هم همان جور می شود. آیه این منطق را رد می کند.

از قرآن درس گرفتیم؛ اگر کسی اراده کند که راهی را انتخاب کند، طبقه و جامعه نمی تواند جلوی اراده او را بگیرد وانسان برخلاف جامعه ای که در آن رشد کرده، می تواند گام بردارد، زن نوح در خانه نوح، سالها دعوت حق را شنید. خانه مذهبی، شوهرش پیغمبر، نیاز اقتصادی به شوهر دارد و نان شوهر را می خورد، بر خلاف جریان اقدام می کند؛ چون اراده کرده بود که خیانت کند و چون نخواست حرف رسول الهی را گوش بدهد و راه فطرت و حق و حقیقت را برود، پس این

حرف درست نیست که جوّ آدم را می سازد؛ بله جوّ درآدم های بی اراده تأثیرگذار است. آدمی که اراده و هدف داشته باشد، جوّ نمی تواند در او تأثر بگذارد.

زن فرعون، درخانه فرعون و با فراهم بودن کلیه وسایل رفاهی و تفریحی و زینتی و... بزرگ شد؛ اما این زن علیه رژیمی که در آن بزرگ شد و تربیت شد، گام برمی دارد، البته طبقه ومحیط مؤثر است؛ اما نقش صددرصد و کامل در انسان

ص:225

ندارد. پس اصل اراده است نه محیط، محیط مؤثر است؛ اما علت تامه نیست. برق مهم است؛ اما شبی که برق نیست، اگر کسی بخواهد، می تواند مطالعه کند. برق در مطالعه کردن مؤثر است؛ ولی اراده دانشجو در مطالعه أثرش بیشتر است. مهمتر از همه جوهر و اراده آدم است. محیط و طبقه و معلم همه أثر دارد؛ اما اگر کسی بخواهد أثر همه اینها را خنثی می­کند، مثل این دو زن.

محیط در زندگی ما أثر می کند، به همین دلیل هم گفته اند هجرت کن:

« إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِکَةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قَالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْ ضِ قَالُوا أَلَمْ تَکُنْ أَرْ ضُ اللَّ-هِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُ وا فِیهَا فَأُولَ-ٰئِکَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِیرً ا ». (نساء/ 97)

همانا کسانی که فرشتگان، جانشان را می گیرند، درحالی که بر خویشتن ستم کرده اند، از آنان می پرسند: شما در چه وضعی بودید؟ گویند: ما درزمین مستضعف بودیم (و به ناچار درجبهه ی کافران قرار داشتیم) فرشتگان (در پاسخ) گویند: مگر زمین خداوند گسترده نبود تا در آن هجرت کنید؟ آنان، جایگاهشان دوزخ است و بد سرانجامی است.

* گفتیم که محیط و جوّ بر انسان تأثیر می­گذارد، لذا انسان باید با هجرت، فشار محیط را درهم بشکند. «فَتُهاجِرُوا»

اگر می توانید، محیط را تغییر دهید، وگرنه از آنجا هجرت کنید تا مؤاخذه نشوید. «أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها»

مطلب در آیه 148 سوره انعام و آیه 20 سوره زخرف نیز از قول مشرکان مطرح شده است.

* عقیده به جبر در میان مشرکان نیز بوده است. «لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ»

سؤال: آیا همین که خداوند جلوی انحراف مردم را نمی گیرد، نشانه­ی رضایت او نیست؟

جواب: خیر؛ زیرا خداوند اسباب هدایت مردم را فراهم کرده است، پیامبران و کتاب ها فرستاده است، پس نمی خواسته کسی منحرف شود؛ ولی کسی را هم بر ایمان آوردن مجبور نکرده است. دست آخر این ما هستیم که یا پیروی از خدا و رسولانش را می­پذیریم یا از آن سرباز می­زنیم. در هردوصورت باید از انتخاب خود بهره ببریم. به عنوان مثال، منبع آبی وجود دارد که وزارت نیرو و سازمان آب آن را ساخته و از آنجا هدایت می شود و مسیر لوله­کشی هم دست ما نیست؛ اما بالاخره آب در اختیار ما هست. درست است که منبع آب و لوله کشی و خیابان دست ما نیست؛ اما بالاخره در لحظه ی آخر شیر را چه کسی باز می کند؟ چون شیرآب را ما باز و مصرف می­کنیم، پس پول آب را هم باید بدهیم.

« قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَ اطَکَ الْمُسْتَقِیمَ ». (أعراف/ 16)

(شیطان) گفت: پس بخاطر آن که مرا گمراه کردی! من هم برای (فریب دادن) آنان حتماً بر سر راه راست تو (به کمین) خواهم نشست.

* نافرمانی و گناه خود را به تقدیر و قضا و قدر الهی نسبت دادن، کاری شیطانی است. «قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی»

درباره ی هیچ چیز و هیچ کار، مگو که من آن را فردا انجام می دهم، مگر آن که (بگویی:) اگر خدا بخواهد و اگر فراموش کردی (گفتن: ان شاءاللّه، همین که یادت آمد) پروردگارت را یاد کن و بگو: امید است که پروردگارم مرا به راهی که نزدیک تر است، راهنمایی کند.

* گفتنِ «ان شاءالله» که اعتقاد به قدرت و مشیت الهی را می رساند، اعتقاد و باوراولیای الهی است. چنان که در قرآن نیز از زبان پیامبران نقل شده است. یعقوب به فرزندانش می گوید: «ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَالله آمِنِینَ» وارد مصر شوید، إن شاءاللَّه در امانید، خضر به موسی می گوید: «سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَالله صابِراً» اگر خدا بخواهد مرا شکیبا خواهی یافت. حضرت شعیب به حضرت موسی می گوید: «سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَالله مِنَ الصَّالِحِینَ» و حضرت اسماعیل به پدرش حضرت ابراهیم می گوید: «سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَالله مِنَ الصَّابِرِینَ» مرا ذبح کن که به خواست خدا مرا از شکیبایان خواهی یافت.

البته مراد از گفتن «إِنْ شاءَاللَّهُ» و «أَعُوذُ بِاللَّهِ» و امثال آن، لقلقه ی زبان نیست؛ بلکه داشتن چنین بینشی در تمام ابعاد زندگی و در باور و دل انسان است. امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: در نوشته های خود نیز «إِنْ شاءَاللَّهُ» را فراموش نکنید. روزی دستور داد، نامه ای بنویسند، هنگامی که نامه را بدون «إن شاءالله» دید، فرمود: «کیف رجوتم أن یتم هذا؟» چگونه امید دارید که این کار به سامان برسد؟ پیامبر

اسلام هنگام ورود به قبرستان می فرمود: «و انا ان شاءالله بکم لاحقون» اگر خدا بخواهد ما هم به شما خواهیم پیوست، در حالی که مرگ، حتمی است.

* انسان در عین حال که اراده دارد و آزاد است؛ ولی به طورکامل مستقل نیست و همه ی کارها به او سپرده نشده که بدون خواست خدا هم بتواند کاری انجام دهد؛ یعنی انسان نه مجبور است و نه اختیار تمام امور به او داده شده است؛ بلکه آزادی انسان در سایه ی مشیت خداوند است. «إِلَّا أَنْ یَشاءَاللهُ»

ص:228

* انسان پیوسته نیازمند خداست و در هر کاری باید خود را وابسته به اراده ی الهی بداند. «لا تَقُولَنَّ لِشَیْ ءٍ إِنِّی فاعِلٌ»

* در روایات معصومین آمده است که «لاجبر و لاتفویض» یعنی نه جبر است و نه واگذاری کامل همه چیز به انسان. گروهی همه کارها را از جانب خدا می دانند و می گویند که انسان هیچ نقشی ندارد، همه را از خدا می دانند. بعضی ها هم از خدا غافل هستند و نمی دانند که اصل قدرت از خداست. بنابراین اراده انسان در چارچوب اراده خداوند است.

نمونه هایی از قدرت علمی و تکنولوژیکی در قرآن ذکر شده است، مانند:

«وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُ ونَ».

و به او (داود) فن زره سازی برای شما را آموختیم تا شما را از (خطرات) جنگتان حفظ کند، پس آیا شما شکرگزار هستید؟! (أنبیاء/ 80)

« قَالَ مَا مَکَّنِّی فِیهِ رَ بِّی خَیْرٌ فَأَعِینُونِی بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ رَ دْمًا . آتُونِی زُبَرَ الْحَدِیدِ حَتَّیٰ إِذَا سَاوَیٰ بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ قَالَ انْفُخُوا حَتَّیٰ إِذَا جَعَلَهُ نَارً ا قَالَ آتُونِی أُفْرِ غْ عَلَیْهِ قِطْرً ا ». (کهف/ 95 و96)

(ذوالقرنین در پاسخ) گفت: آنچه پروردگارم در آن به من قدرت داده، (از کمک مالی شما) بهتر است. پس مرا با نیرویی کمک کنید تا میان شما و آنان سدّی محکم بسازم. پاره های آهن برای من بیاورید تا آنگاه که میان دو کوه (با انباشتن پاره های آهن) برابر شد، گفت: بدمید؛ تا وقتی که آن را (مانند) آتشی گرداند، گفت: مس گداخته و آب شده بیاورید تا روی آهن ها بریزم.

* علاوه بر قدرتی که از دانش و صنعت بدست می آید و مورد تأیید قرآن و انبیا هم هست، قرآن کریم از قدرت و توانایی سخن می گوید که نامشروع است و در راه نادرست استفاده می شود:

« ...وَلَ-ٰکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُ وا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ... فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّ قُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْ ءِ وَزَوْجِهِ... ». (بقره/ 102)

و لکن شیاطین، کفر ورزیدند که به مردم سحر و جادو می آموختند... آنها از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیافکنند... .

* سحر و جادو واقعیّت دارد و در زندگی انسان مؤثّر است. «یُفَرِّقُونَ بِهِ»

ص:230

ب) قدرت اجتماعی و سیاسی

قدرت اجتماعی، هم می تواند مشروع باشد، مثل قدرتی که اولیای خدا دارند و هم می تواند نامشروع باشد. مثل قدرتی که طاغوت ها دارند. انبیا و طاغوت هر دو در جامعه نفوذ دارند و جامعه را می توانند با خودشان همراه کنند. منتها به صورت درست یا نادرست.

« أَهُمْ یَقْسِمُونَ رَ حْمَتَ رَ بِّکَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَرَ فَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَ جَاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِ یًّا وَرَ حْمَتُ رَ بِّکَ خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ ». آیا آنان رحمت پروردگارت (در مورد تعیین پیامبر) را (میان خود) تقسیم می کنند درحالی که ما معیشت آنان را درزندگی دنیا میانشان تقسیم کرده ایم (تا چه رسد به اعطای مقام والای نبوت) و درجات بعضی انسان ها را بر برخی دیگر برتری دادیم تا برخی از آنان برخی دیگر را به خدمت گیرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان می اندوزند بهتر است. (زخرف/ 32)

* تفاوت هایی که میان مردم است، باید سبب پیوستگی و تعاون و استخدام بعضی توسط بعضی باشد، نه سبب استثمار و فخرفروشی و تحقیر دیگران. «سُخْرِیًّا» یعنی گروهی از انسان ها گروه دیگر را به کار گیرد و آن را استخدام کند، نه اینکه ظلم و ستم کند.

* اندیشه جامعه بی­طبقه، خیالی بیش نیست. (خدای حکیم، خود تفاوت هایی قرار داده تا مردم به یکدیگر احساس نیاز کنند و با کمک به یکدیگر در سایه اجتماع رشد کنند) « وَرَ فَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَ جَاتٍ »

* اجیر شدن و اجیر گرفتن و استخدام بعضی انسان ها توسط بعضی دیگر، امری مجاز و مشروع است. « لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِ یًّا »

* جامعه ی پایدار و اقتصاد سالم، وابسته به تعاون و بهره گیری از توان نیروهای مختلف انسانی است. « لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِ یًّا »

ص:231

ج) قدرت روحی

عالی ترین نمونه این قدرت، معجزات پیامبران و اولیای الهی است که در قرآن نمونه های فراوانی از آن نقل شده است:

« وَرَ سُولًا إِلَیٰ بَنِی إِسْرَ ائِیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَةٍ مِنْ رَ بِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَةِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فِیهِ فَیَکُونُ طَیْرً ا بِإِذْنِ اللَّ-هِ وَأُبْرِ ئُ الْأَکْمَهَ وَالْأَبْرَ صَ وَأُحْیِی الْمَوْتَیٰ بِإِذْنِ اللَّ-هِ وَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا تَأْکُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُ ونَ فِی بُیُوتِکُمْ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ». (آل عمران/ 49)

و (عیسی را به) پیامبری به سوی بنی اسرائیل (فرستاد تا بگوید) که همانا من از سوی پروردگارتان برای شما نشانه ای آورده ام. من از گل برای شما (چیزی) به شکل پرنده می سازم، پس درآن می دمم، پس به اراده و اذن خداوند پرنده ای می گردد. و همچنین با اذن خدا کور مادرزاد و مبتلایان به پیسی را بهبود می بخشم و مردگان را زنده می کنم و از آنچه می خورید و آنچه درخانه هایتان ذخیره می کنید به شما خبر می دهم، براستی اگر ایمان داشته باشید در این معجزات برای شما نشانه و عبرتی است.

« فَسَخَّرْ نَا لَهُ الرِّ یحَ تَجْرِ ی بِأَمْرِ هِ رُ خَاءً حَیْثُ أَصَابَ ». (ص/ 36)

پس ما باد را مسخر او ساختیم که به فرمان او هر کجا می خواهد به نرمی و آرامی حرکت کند.

از دیگر نمونه های قدرت معنوی مانند سخنرانی واعظی است که بخاطر قدرت روحی او سخنش در دل دیگران می نشیند و مردم را منقلب می کند و معلوم می شود که او قدرت روحی اش خیلی بالاست و همچنین انسانی که دعایش مستجاب شود و اگر یک سوره ی حمد خواند، مریضی شفا پیدا کرد از نمونه های قدرت روحی است. به این نوع قدرت و توانایی که از قدرت علمی و قدرت اجتماعی انسان بالاتر است، در قرآن اشاره شده است:

ص:232

« وَیَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُ وا رَ بَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْ سِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَ ارً ا وَیَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلَیٰ قُوَّتِکُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِ مِینَ ». (هود/ 52)

و (هود ادامه داد) ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او باز گردید و توبه کنید تا او از آسمان پی­درپی بر شما باران بفرستد، (چنانکه گویی همه ی آسمان در حال ریزش است) و نیرویی بر نیروی شما بیافزاید و (از راه حق) بخاطر گناه اعراض نکنید و روی برنتابید.

* اگر قدرتِ ایمان، به قدرت جسمانی اضافه گردید، کامل می شویم. «قوّة الی قوّتکم»

ص:233

ص:234

* درتفاسیر، برای بیرون آمدن مرده از زنده و زنده از مرده، مصادیق و نمونه های زیادی بیان شده است، از جمله: درست شدن انسان از نطفه و خارج شدن نطفه از انسان. اینکه از والدین کافر فرزند مؤمن بدنیا آید و تربیت شود و بالعکس، همه نشانه ی قدرت مطلقه ی خداوند در جهان و توانایی او در برپایی قیامت و حشر موجودات است.

ب) حیات حیوانی

« ...أُولَ-ٰئِکَ کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ ». (اعراف/ 179)

آنها همچون چهار پایانند، بلکه گمراه تر، اینان همانا غافلانند. (زیرا با اینکه همه گونه امکانات هدایت دارند باز هم گمراهند)

ج) حیات اجتماعی

« وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ». (بقره/ 179)

ای صاحبان خرد! برای شما در قصاص، حیات (و زندگی نهفته) است. باشد که شما تقوا پیشه کنید.

* حکم قصاص برای جامعه انسانی تأمین کننده ی حیات و زندگی است. گرچه قصاص یک برخورد و انتقام شخصی است؛ تأمین کننده امنیت اجتماعی هم هست. در جامعه ای که متجاوز قصاص نشود، عدالت و امنیت از بین می رود و آن جامعه کم­کم می­میرد. چنان که در پزشکی و کشاورزی و دامداری، لازمه حیات و سلامت انسان، گیاه و حیوان، از بین بردن میکروب ها و آفات است.

د) حیات معنوی

« مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَیٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَ هُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ». (نحل/ 97)

هر کس از م-رد یا زن که مؤمن ب-اشد و ک-ار شایس-ته کند، حتماً به زندگ-ی پ-اک و

ص:237

پسندیده ای زنده اش می داریم و قطعاً مزدشان را نیکوتر از آنچه انجام داده اند، پاداش خواهیم داد.

* « حَیَاةً طَیِّبَةً » آن است که انسان دلی آرام و روحی مؤمن داشته باشد، مؤمن با نور خدایی و در دل می بیند که مشمول دعای فرشتگان است و مشمول تأییدات الهی است و این­گونه افراد خوف و حزنی ندارند.

* انسانِ بدون ایمان و عمل صالح، گویی مرده است. « فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً »

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّ-هِ وَلِلرَّ سُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ... ».(انفال/ 24)

ای کسانی که ایمان آورده اید! هرگاه خدا و رسول شما را به چیزی که حیات بخش شماست دعوت می کنند، بپذیرید.

* حیاتی که با دعوت انبیا فراهم می آید، حیات حیوانی نیست؛ چون بدون دعوت انبیا نیز این نوع حیات وجود دارد؛ بلکه مقصود از دعوت انبیا، حیات فکری، عقلی و معنوی و اخلاقی و بالاخره حیات و زندگی در تمام زمینه ها می باشد.

* حیات انسان در ایمان و عمل صالح است و خداوند و انبیا هم مردم را به همان دعوت کرده اند. « دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ » اطاعت از فرامین آنان رمز رسیدن به زندگی پاک و طیب است و طبق روایات شیعه وسنی، یکی از مصادیق حیات طیبه، پذیرش ندای پیامبر اسلام در مسأله ی ولایت علی بن أبی طالب8 و اهل بیت اواست.

* حرکت در مسیر خدا و انبیا، حیات واقعی است و کناره­گیری از آن، مرگ انسانیت . « دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ »

« أَوَمَنْ کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورً ا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِ جٍ مِنْهَا کَذَٰلِکَ زُیِّنَ لِلْکَافِرِ ینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ ». (أنعام/ 122)

و آیا آن که (به واسطه ی جهل و شرک) مرده بود، پس او را (با هدایت خویش) حیات بخشیدیم و برای او نوری (از ایمان) قرار دادیم که با آن در میان مردم راه خود را بیابد،

ص:238

مَثَل او مَثَل کسی است که در ظلمت های (جهل و شرک) قرار دارد و از آن بیرون آمدنی نیست؟ این­گونه برای کافران، کارهایی که می کردند جلوه داده شده بود.

* در تعابیر قرآنی، «مرگ» هم بر مرحله قبل از نطفه گفته شده است: «کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ» و هم به گمراهی: « أَوَمَنْ کَانَ مَیْتًا » و هم به منطقه ی بی گیاه و خشک: «فَسُقْناهُ إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ» و هم به مرگ موقّت: «فَقالَ لَهُمُ اللهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ» و هم به مرگ حقیقی: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»

* ایمان، حیات واقعی انسان و کفر، مرگ واقعی اوست. « مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ »

« لِیُنْذِرَ مَنْ کَانَ حَیًّا وَیَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکَافِرِ ینَ ». (یس/ 70)

(این قرآن برای آن است که) تا هر کس زنده (دل) است، هشدارش دهد و (حجت را بر کافران تمام کند) و گفتار خدا درباره آنان محقق گردد.

* مؤمنان انسان های زنده دل و برخوردار از حیات واقعی و معقول هستند؛ اما کافران همچون مردگان محروم از حیات واقعی. بر اساس روایات، منظور از «حَیًّا» انسان عاقل است.

* نشانه ی زنده دلی، پذیرش هشدارهای قرآن است. « لِیُنْذِرَ مَنْ کَانَ حَیًّا » و کفار و کسانی که حق را نپذیرند مردگانی بیش نیستند. (در برابر « مَنْ کَانَ حَیًّا »، «الْکافِرِینَ» آمده است)

* هدف از وحی و بعثت انبیا بیداری و هوشیاری زنده دلان و اتمام حجت با مرده دلان است. « وَیَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکَافِرِ ینَ »

« إِنَّمَا یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ وَالْمَوْتَیٰ یَبْعَثُهُمُ اللَّ-هُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْ جَعُونَ ». (انعام/ 36)

تنها کسانی (دعوت تو را) می پذیرند که گوش شنوا دارند و (کافران که نمی گروند،) مردگانی هستند که روز قیامت خداوند آنان را برمی انگیزد و سپس همه به سوی او بازگردانده می شوند.

* قرآن، بارها با تعبیر مرده و کور و کر بودن از ناباوران یاد کرده است؛ چرا که شنیدن و پذیرفتن حق، نشانه ی حیات معنوی و زنده دلی است. (کسی که حیات

ص:239

معنوی ندارد و حق پذیر نیست، مرده است؛ چون حیات (به معنای خوردن و خوابیدن) حیوانات هم دارند)

« ...وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّ-هِ وَاذْکُرُ وا اللَّ-هَ کَثِیرً ا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ». (جمعه/ 10)

واز فضل الهی طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.

* در فرهنگ قرآن، مالِ دنیا فضل الهی است، لذا در این آیه می فرماید: « وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّ-هِ »، بعد از پایان نماز جمعه، به سراغ فضل خدا، یعنی درآمد و تجارت حلال بروید. چنان که در جای دیگر آن را «خیر» شمرده و می فرماید: «ان ترک خیر الوصیّة» اگر کسی خیری باقی گذارده، وصیت کند که در اینجا مراد از خیر، مال دنیاست. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر کس دربازار و محل کسب و کارخود با اخلاص خدا را یاد کند، درحالی که مردم از خدا غافلند و به کارهای خود مشغولند، خداوند برای او هزار حسنه ثبت می کند و روز قیامت او را مورد مغفرت ویژه خویش قرار می دهد.

* فضل الهی گاهی مادی و گاهی معنوی است. در آیه چهارم همین سوره درباره بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء» و در این آیه درباره کسب و کار و تجارت می فرماید: «و ابتغوا من فضل الله».

* دنیا، گوشه ای از فضل الهی است. «من فضل الله»

« ...وَرَ هْبَانِیَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا کَتَبْنَاهَا عَلَیْهِمْ... ». (حدید/ 27)

(اما) ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند، ما آن را بر آنان مقرر نکرده بودیم... .

* به کسانی که به انگیزه خشیت از خداوند، از مردم کناره می گیرند و به عبادت خدا می پردازند، رُهبان گفته می شود. قرآن کریم، رهبانیّت و ترک دنیا را درآیات متعدد رد کرده است، نظیر:

- «یا أیّها النّبیّ لِمَ تحرّم ما احلّ الله لک» ای پیامبر! چرا آنچه را خداوند برای تو حلال کرده، بر خود حرام می کنی؟

- «یا أیّها الّذین آمنوا لاتحرّموا طیّبات ما احلّ الله لکم» ای مؤمنان، طیّباتی را که خداوند برای شما حلال نموده، حرام نکنید.

ص:241

* در قرآن مسأله ی عمر انسان بارها تکرار شده است. قرآن، دنیا را بازار می داند و مردم را فروشنده و عقاید و اعمال انسان را در طول عمر، کالای این بازار. در این بازار، فروش اجباری است؛ ولی انتخاب مشتری با انسان است، یعنی ما نمی توانیم آنچه را داریم، از قدرت و عمل و عقیده، رها بگذاریم؛ ولی می توانیم مسیر عقاید و کردار را سودبخش یا زیان آور قرار دهیم.

* در قرآن از کسانی که جان خود را با خدا معامله می­کنند، ستایش شده است و در عوض خدا به آنها بهشت و رضوان می دهد و از عده ای انتقاد شده که بخاطر انحراف و انتخاب بد یا سودی نمی برند؛ «فما ربحت تجارتهم» و یا دچار خسارت می شوند؛ «انّ الانسان لفی خُسر» و در بعضی آیات همچون آیه ی فوق، کسانی که ایمان خود را با کفر معامله می کنند، تحقیر می شوند و در مقابل به مؤمنان دلداری داده می شود که ارتداد آن افراد، به خدا و راه خدا هیچ ضرری نمی زند.

* دراین بازار آنچه مهم است، انتخاب مشتری است. افرادی با خدا معامله می کنند و هرچه دارند درطبق اخلاص گذاشته، درراه او و برای رضای او گام بر می دارند. این افراد عمر فانی را باقی کرده، دنیا را با بهشت و رضوان الهی معامله می کنند. این دسته برندگان واقعی هستند، زیرا:

اولاً؛ خریدار آنها خداوندی است که تمام هستی از اوست.

ثانیاً؛ خریداری است که گران می خرد وبهای آن بهشت ابدی است. «خالدین

فیها».

ثالثاً؛ خریداری است که نیت خوب ما را نیز می­خرد.

رابعاً؛ پاداش را چند برابر می دهد. «اضعافاً مضاعفة» به قول قرآن تا هفتصد برابر پاداش می دهد و پاداش انفاق های نیک مثل دانه ای است که هفت خوشه از آن بروید و درهرخوشه صد دانه باشد.

خامساً؛ آنچه از سرمایه داریم، (سلامتی، علم، عمر، آبرو، مال و...) از خود اوست و خود او هم خریدار است. اگر فرزندی زمین و مصالح و پولی از پدر گرفت و

ص:243

منزلی ساخت، بعد افرادی خریدار منزلش شدند که یکی از آنان همان پدر بود، عقل و وجدان می گوید خانه را به پدر بفروشد؛ زیرا خود فرزند و تمام دارایی هایش از اوست و فروختن به بیگانه، جوانمردی نیست.

سادساً؛ خداوند از روی عفو و اغماض، عیب جنس را می پوشاند و با همان نواقص می خرد. در دعای بعد از نماز می خوانیم: خداوندا! اگر در رکوع و سجود نمازم خلل و نقصی است، نادیده بگیر و نمازم را قبول فرما. در دعای ماه رجب می خوانیم: «خاب الوافدون علی غیرک و خسر المتعرّضون الاّ لک»، باختند کسانی که در خانه غیر تو آمدند و خسارت کردند کسانی که به سراغ دیگران رفتند.

کسانی که در این بازار، عمر خود را به هوس های خود یا دیگران بفروشند و به فکر رضای خداوند نباشند، خسارتی سنگین کرده اند. در نگاه دنیا دوستان، زرنگ و زیرک کسی است که بتواند با هر کلک وزبان بازی و با هرشیوه ای، خواه حق و خواه باطل، زندگی مرفهی برای خود درست کند و در جامعه شهرت و محبوبیتی یا مقام و مدالی کسب کند و در غیر این صورت به او لقب باخته، بی­خاصیت و بدبخت می دهند.

* حضرت علی علیه السلام می فرماید: قیمت شما بهشت است، پس خودتان را ارزان نفروشید: «لیس

لانفسکم ثمنٌ الاّ الجنّة فلا تبیعوها الاّ بها» دنیا، تجارت خانه اولیای الهی است: «الدنیا متجر اولیاء الله» جالب آن که حضرت علی علیه السلام این سخن را به

کسی فرمود که از دنیا بدگویی می کرد. در تجارت با خداوند، ما سرمایه را از خود او می گیریم و با قیمت گزاف به خودش می فروشیم.

« إِنَّ اللَّ-هَ اشْتَرَ یٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَ اةِ وَالْإِنْجِیلِ وَالْقُرْ آنِ وَمَنْ أَوْفَیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّ-هِ فَاسْتَبْشِرُ وا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ». (توبه/ 111)

ص:244

همانا خداوند از مؤمنان، جانها و اموالشان را به بهای بهشت خریده است. آنان در راه خدا می جنگند تا بکشند یا کشته شوند. (وفای به این) وعده ی حق که درتورات و انجیل و قرآن آمده بر عهده خداست و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟ پس مژده باد شما را بر این معامله ای که به وسیله ی آن (با خدا) بیعت کردید و این همان رستگاری بزرگ است.

* دنیا، بازار است و مردم معامله کننده­. مردم فروشنده و خداوند خریداراست. متاعِ معامله، مال و جان است و بهای معامله بهشت. اگر به خدا بفروشند، سراسر سود است.

* در معامله با خدا، سود یقینی و قطعی است و سوخت و سوز ندارد. «وعداً علیه حقّاً» درمعامله با خداوند هرچه هست به سود انسان است، برخلاف دیگران که یا قصد جدی ندارند یا بی انگیزه­اند ویا دروغ می­گویند، یا از روی هوس و یا طرد رقیب است.

« أُولَ-ٰئِکَ الَّذِینَ خَسِرُ وا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُ ونَ . لَا جَرَ مَ أَنَّهُمْ فِی الْآخِرَ ةِ هُمُ الْأَخْسَرُ ونَ ». (هود/ 21 و22)

آنها کسانی هستند که (سرمایه ی وجود و عمر) خویش را از دست داده و از آنچه به دروغ می ساختند (نیز) بازمانده اند. به ناچار آنان در قیامت، زیانکارترین افرادند.

* در بازار دنیا خریداران چند دسته اند:

یکم؛ خداوند است که به قیمت گران می خرد. دسته دوم غیر خدا هستند، مانند: شیطان، هوای نفس که به قیمت ناچیزی خریدارند. لذا واژه های «اَجر»، «ثواب»، «ضِعف» و «اَضعاف» و واژه های «خُسر»، «خسران مبین» و «اخسرین»، در قرآن زیاد مطرح شده است. هشدار مهم آن است که بدانیم هر ضرر و زیانی قابل جبران است، مگر گذران عمر که دیگر باز نمی گردد. گاهی مال و مسکن، یا مقام و قدرت و مدرک و عنوانِ انسان از

ص:245

بین می رود؛ اما گاهی انسان خودش را می بازد و انسانیت خود را به هدر می دهد که این بالاترین خسارت است.

* زیانکاران چند دسته­اند:

الف) خاسر، کسی که عمرش تباه شده است. «قل اِنّ الخاسرین الّذین خَسروا انفسهم»

ب) لفی خسر، کسی که اهل ایمان و عمل صالح نباشد. «اِنّ الانسان لفی خُسر . الاّ الّذین آمنوا»

ج) خسران مبین، کسی که با اطمینان بندگی خدا نمی کند. «اِنْ أصابه خیرٌ اطمأنّ به و اِن أصابته فتنة انقلب علی وَجهِه خَسِرالدّنیا و الآخرة ذلک هو الخُسرانُ المبین»

د) اخسرون، کسانی که منحرفند و گمان می کنند راه درست می روند. «أَلّذین ضَلّ سَعیهم فی الحیاة الدنیا و هم یحسبون اَنّهم یحسنون صُنعا».

* در تجارت چند فرض وجود دارد:

1. تجارت بد: «بئسما اشتروا به أنفسهم»

2. تجارت بدون سود: «فما ربحت تجارتهم»

3. تجارت کم سود: «متاع الدنیا قلیل»

4. تجارت زیان بار: «انّ الخاسرین الّذین خسروا أنفسهم»

5. تجارت بسیار زیان بار: «انّ الانسان لفی خُسر»

6. تجارت رسوا: «الخسران المبین»

7. تجارت راکد: «تخشون کسادها»

8. تجارت مستمرّ و بادوام: «تجارة لن تبور»

9. تجارت نجات بخش: «تجارة تنجیکم»

10. تجارت سودآور: «تجارة مُربِحة»

* در فرهنگ اسلام برای بسیاری از امور مادی، مشابه معن-وی نیز وج-ود دارد.

ص:246

برای مثال: لباس مادی: « سَرَ ابِیلَ تَقِیکُمُ » و لباس معنوی: « وَلِبَاسُ التَّقْوَیٰ ذَٰلِکَ خَیْرٌ» در حدیث می خوانیم که حضرت علی علیه السلام فرمود: «أنا التّجارة المربحة المنجیة من العذاب الالیم التّی دلّ الله علیها فی کتابه فقال «هل أدلّکم علی تجارةٍ...» من همان تجارت پرسودی هستم که باعث نجات شما از عذاب الیم است، همان که خداوند در قرآن به آن اشاره کرده است.

* تجارت معنوی برای همه قابل درک نیست، فقط مؤمنان به خدا این معنا را درک می کنند. «یا أیّها الّذین آمنوا هل أدلّکم...» پیروی از پیامبران، تجارت پر سود است. «تجارةٍ... تؤمنون بالله و رسوله»

* سود واقعی، نجات از قهر الهی است. «تجارة تنجیکم من عذاب الیم»

* تجارت، تنها در امور دنیوی نیست. «تجارة... تؤمنون باللّه »

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُ وا یَرُ دُّوکُمْ عَلَیٰ أَعْقَابِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِ ینَ ». (آل­عمران/ 149)

ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر از کسانی که کفر ورزیدند اطاعت کنید، شما را به آئین گذشتگانِ کافرتان بر می گردانند، پس به خسارت و زیانکاری بازخواهید گشت.

* خسارت واقعی، به هدر دادن سرمایه های ایمانی، فکری و روحی است، از دست دادن بهشت و گرفتن دوزخ است. «فتنقلبوا خاسرین»

* خسارت در مال قابل جبران است، اما خسارت در انسانیت، بالاترین خسارتهاست. «ان الخاسرین الّذین خسروا انفسهم» فخررازی می گوید: انسان در دنیا مانند یخ فروشی است که هر لحظه سرمایه اش آب می شود و باید هرچه زودتر آن را بفروشد، وگرنه ضرر و زیان می­بیند.

« بِئْسَمَا اشْتَرَ وْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُ وا بِمَا أَنْزَلَ اللَّ-هُ بَغْیًا... ». (بقره/ 90)

چه بد است آنچه که خویشتن را به آن بفروختند که از روی حسد، به آیاتی که خدا فرستاده بود کافر شدند...

ص:247

* بدترین معاملات آن است که انسان هستی خود را بدهد و غضب الهی بخرد. « بِئْسَمَا اشْتَرَ وْا... غضب، عذاب مهین»

«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِ ی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْ ضَاتِ اللهِ وَاللهُ رَ ءُوفٌ بِالْعِبَادِ». (بقره/ 207)

و از مردم کسی است که برای کسب خشنودی خدا، جان خود را می فروشد و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.

* بزرگ ترین سود آن است که انسان بهترین متاع را (که جان اوست) به خالق خود بفروشد، آن هم نه برای بهشت و یا نجات از دوزخ، بلکه فقط برای کسب رضای او. « ابْتِغَاءَ مَرْ ضَاتِ اللهِ »

و گفتند: جز زندگی دنیوی ما، هیچ زندگی دیگری نیست و ما (پس از مرگ) برانگیحته نمی شویم.

* مشرکان افرادی سطحی نگر و مادی هستند و محدوده ی حیات را تنها در همین دنیا می بینند و منکر رستاخیزند. « إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا »

« یَعْلَمُونَ ظَاهِرً ا مِنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَ ةِ هُمْ غَافِلُونَ ». (روم/ 7)

(مردم) فقط ظاهری از زندگی دنیا را می شناسند و آنان از آخرت غافلند.

* انسان باید ژرف نگر و عمیق باشد، نه ظاهربین و غافل. « یَعْلَمُونَ ظَاهِرً ا... وَهُمْ عَنِ الْآخِرَ ةِ هُمْ غَافِلُونَ »

* دنیا بد نیست، غفلت از آخرت بد است. « عَنِ الْآخِرَ ةِ هُمْ غَافِلُونَ »

* علم به ظواهرِ دنیای مادی بدون توجه به آخرت، مورد انتقاد است. «یَعْلَمُونَ ظَاهِرً ا... عَنِ الْآخِرَ ةِ هُمْ غَافِلُونَ »

* دنیا ظاهر و باطنی دارد و آخرت، باطن دنیاست. «ظاهراً... عَنِ الْآخِرَ ةِ »

* توجه به ظواهر دنیا، سبب غفلت از آخرت است. «یعلمون ظاهراً... وَهُمْ عَنِ الْآخِرَ ةِ هُمْ غَافِلُونَ »

* یکی از عوامل اساسی انحراف انسان، عدم توجه به محدود بودن و فانی بودن دنیا و توهم جاودانه بودن خود است، لذا انسان به فرموده قرآن به راهها و روشهای گوناگونی برای جاودانه ماندن خود دست می زند:

گاهی برای بقای خود به جمع مال وثروت وشمار وحساب وکتاب آن می پردازد و توفیق هیچ انفاقی ندارد. «الّذی جمع مالاً و عدّده . یحسب انّ ماله اخلده»

گاهی برای جاودانگی خود، بناهایی محکم می سازد. «و

تتّخذون مصانع لعلّکم تخلدون»

گاهی برای جاودانه بودن، به زورگویی و لشکرکشی و قدرت طلبی روی می آورد. «واستکبر هو و جنوده فی الارض بغیر الحقّ و ظنّوا انّهم الینا لایرجعون»

ص:250

گاهی با تصورات غلطی که دارد، در صدد مقابله با مرگ و قهر الهی برمی آید. «و ظنّوا انّهم مانعتهم حصونهم»

غافل از آن که محدودیت عمر، حقیقتی است که درمورد همه جریان دارد. «اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیّدة»

* از دیدگاه قرآن، دنیاطلبی و دنیاگرایی اگر سبب غفلت از آخرت و همّ و غمش فقط دنیا باشد، نکوهیده است.

- در جهان مادیات نزاع و درگیری زیاد است و همه کس به همه آرزوهایش نمی رسد، پس باید اندازه و سهمیه ای باشد که چه کسی چه مقدار داشته باشد: «عجّلنا له فیها ما نشاء لمن نرید»، امّا دردنیای معنویات، چون تزاحم و محدودیّتی نیست، همه صددرصد کامیاب می شوند و راه برای بیشتر هم باز است. «کان سعیهم مشکوراً»

- دنیا زودگذر است. « الْعَاجِلَةَ »

- آنچه زشت است، خصلت و صفت دنیاطلبی است، نه اصل دنیا. « کَانَ یُرِ یدُ الْعَاجِلَةَ »

- خواست انسان بی­حد و حصر است، پس باید در چهارچوب اراده ی الهی محدود شود. «ما نشاء»

- دنیاخواهان به آنچه ازدنیا می­خواهند، نمی رسند. « لِمَنْ نُرِ یدُ »

- دنیاطلبان چند دسته اند: برخی دنیا و آخرت را می بازند و نه دنیا دارند و نه آخرت را، «خسر الدنیا و الآخرة» بعضی به بخشی از خواسته های دنیایی شان می رسند. « عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ »

- پایان دنیاطلبی، پشیمانی و دوزخ است. « جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ »

« وَلَأَجْرُ الْآخِرَ ةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَکَانُوا یَتَّقُونَ ». وقطعاً برای کسانی که ایمان آورده و همواره تقوا پیشه کرده اند، پاداش آخرت بهتر است. (یوسف/ 57)

* پاداش های اخروی بهتر از پاداش های دنیوی است، زیرا پاداش های اخروی:

الف) محدودیت ندارند. «لهم ما یشاوؤن»

ب) از بین رفتنی نیستند. «خالدین فیها»

ص:252

ج) دریک مکان محدود نیستند. «نتبوّأ من الجنّة حیث نشاء»

د) به محاسبه ما در نمی آیند. «اجرهم بغیر حساب»

ه) عوارض و آفات و امراض ندارند. «لایصدّعون عنها»

«مَنْ کَانَ یُرِ یدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِنْدَ اللَّ-هِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْآخِرَ ةِ وَکَانَ اللَّ-هُ سَمِیعًا بَصِیرً ا ».

هرکس پاداش دنیا را بخواهد، پس(بداند که) پاداش دنیا و آخرت نزد خداست و خداوند همواره شنوای بیناست. (نساء/ 134)

* انسانی که می تواند، دنیا و آخرت هر دو را از خداوند بخواهد و از نعمت های هر دو سرا بهره مند شود، اگر تنها به دنیا اکتفا کند و درکارهای نیک، درپی اهداف مادی باشد، به شدت در اشتباه است.

* درانسان غریزه سودجویی است. قرآن از این غریزه درتربیت انسان ها استفاده می کند. «من کان یرید ثواب الدنیا»

* اسلام دین جامع و خواهان سعادت مردم دردنیا و آخرت و دستیابی به هر دو است. « فَعِنْدَ اللَّ-هِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْآخِرَ ةِ »

* دنیا و آخرت، همه بدست اوست، پس دید خود را گسترش دهیم و از مادّیات وتنگ نظری رهاشویم. « فَعِنْدَ اللَّ-هِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْآخِرَ ةِ »

* اگر دنیا هم می خواهیم، از خدا بخواهیم که همه چیز بدست اوست. « فَعِنْدَ اللَّ-هِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْآخِرَ ةِ »

« فَأَمَّا مَنْ طَغَیٰ . وَآثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا . فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَیٰ ». (نازعات/ 37-39)

اما هر که سرکشی کرده و زندگی پست دنیا را (بر آخرت) برگزیده، بی شک، دوزخ جایگاه اوست.

* ریشه اکثرطغیان­ها، دنیاپرستی است. « طَغَیٰ . وَآثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا »

* دنیا بد نیست، ترجیح دادن آن بر آخرت بد است. « وَآثَرَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا »

ص:253

« فَأَعْرِ ضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّیٰ عَنْ ذِکْرِ نَا وَلَمْ یُرِ دْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا . ذَٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَ بَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَیٰ ». (نجم/ 29 و30)

پس هرکه ازیاد ما روی گرداند و جز زندگی دنیا را خواستار نبود، آن، آخرین درجه از علم و شناخت آنان است. همانا پروردگار تو کسانی را که از راه او گمراه شده اند، بهتر می شناسد و کسانی را که هدایت یافته اند، بهتر می داند.

* دنیاطلبی و اعراض از یاد خدا، ملازم یکدیگرند. « تَوَلَّیٰ عَنْ ذِکْرِ نَا وَلَمْ یُرِ دْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا »

* دنیا وسیله است نه هدف، چنان که در دعای ماه شعبان می خوانیم: «و لاتجعل الدنیا اکبر همّنا» خدایا! دنیا را هدف برتر ما قرار مده.

* آنچه نکوهیده است، انحصار فکر و عمل در راه رسیدن به دنیاست، وگرنه تلاش و علاقه طبیعی، امری پسندیده است. « وَلَمْ یُرِ دْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا»

* دنیاگرایی، نشانه سطح پایینِ درک و معرفت است. « وَلَمْ یُرِ دْ إِلَّا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا. ذَٰلِکَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ »

« وَإِنْ کُنْتُنَّ تُرِ دْنَ اللَّ-هَ وَرَ سُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَ ةَ فَإِنَّ اللَّ-هَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْکُنَّ أَجْرً ا عَظِیمًا ». (احزاب/ 29)

و اگر خدا و رسولش و سرای آخرت را می خواهید، پس (بدانید که) قطعاً خداوند برای نیکوکاران از شما پاداش بزرگی را آماده کرده است.

* دنیاطلبی و آخرت طلبی با هم جمع نمی شود. «تردن الحیاة الدنیا... تردن اللّه...» انسان باید میان دلبستگی به دنیای فانی و آخرت باقی، یکی را انتخاب کند. «و ان کنتنّ...» البتّه لذّت­بردن واستفاده حلال از نعمت ها، منافاتی با آخرت­خواهی ندارد.

« کَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ . وَتَذَرُ ونَ الْآخِرَ ةَ ». (قیامت/ 20 و21)

چنین نیست (که می پندارید) بلکه به دنیای زودگذر دل بسته اید . وآخرت را رها کرده اید.

ص:254

* علاقه بدنیا زمانی بد و قابل سرزنش است که خیلی شدید باشد: «لحبّ الخیر لشدید» و یا ملازم رها کردن قیامت باشد. « تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ . وَتَذَرُ ونَ الْآخِرَ ةَ »

* علاقه به دنیا بستری برای انکار معاد است. « تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ . وَتَذَرُ ونَ الْآخِرَ ةَ »

* دنیا زودگذر است. گویا دنیا برای به آخر رسیدن عجله دارد و به سرعت سپری می شود. « تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ »

* یک دل، دو دوستی برنمی دارد. « تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ . وَتَذَرُ ونَ الْآخِرَ ةَ »

* دلبستگی به دنیا و رها کردن آخرت، سبب اندوه و گرفتگی چهره در قیامت است. « تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ... وَوُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ بَاسِرَ ةٌ »

4. «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ »

شاید از جمع­بندی آیات قرآن در مورد دنیا بتوان اینگونه استفاده کرد که هرگاه دنیا را به عنوان هدف و مقصد بنگریم، دنیا وسیله اغفال و غرور خواهد بود؛ ولی اگر دنیا را مزرعه آخرت، مقدمه و وسیله رسیدن به کمال بدانیم، دنیا و نعمت های آن ارزشمند و سازنده خواهند بود؛ بنابراین از همین زندگانی دنیا، گروهی آنگونه بهره می گیرند که مغفرت و رضوان الهی را دریافت می کنند و گروهی بگونه­ای که گرفتار عذاب شدید می شوند.

* اگر دنیا مزرعه ی آخرت قرار نگیرد، بازیچه می شود و مردم مانند کودکانی که سرگرم اسباب بازی هایی چون: مال و مقام و... شده اند. مثل صحنه ی نمایش و تئاتر که یکی لباس شاه می پوشد، دیگری نقش نوکر را بازی می کند و سومی وزیر می شود؛ ولی ساعتی بعد که همه ی لباسها و نقش ها کنار می رود، می فهمند که همه ی عناوین، خیالی بیش نبود.

* خیر بودن آخرت بخاطر آن است که هم لذت هایش آمیخته به رنج نیست و هم زودگذر و موهوم و خیالی نیست.

* کلمه ی «لعب» به کاری گفته می شود که قصد صحیحی در آن نباشد و کلمه ی «لهو» به کاری گفته می شود که انسان را از کارهای مهم و اصلی باز دارد. شباهت دنیا به لهو و لعب از جهاتی است:

الف) دنیا مثل بازی، مدتش کوتاه است.

ب) دنیا مثل بازی، تفریح و خستگی دارد و آمیخته ای از تلخی و شیرینی است.

ج) غافلان بی هدف، بازی را شغل خود قرار می دهند.

د) دنیاطلبی مثل بازی کودکانه، انسان را از اهداف مهم باز می دارد.

ص:256

* آفرینش دنیا، هدفدار و حکیمانه است، لیکن دنیاپرستی و غرق شدن در آن و غفلت از آخرت، سفیهانه است. «لهو و لعب»

* این آیه به دوران مختلف زندگی انسان (کودکی و نوجوانی، جوانی و بزرگسالی) اشاره داشته و بیان می کند که در هر دوره ای از عمر، یکی از جلوه های دنیا، انسان را مشغول می کند؛ دوران کودکی و نوجوانی، مشغول لهو و لعب است، دوره جوانی، در فکر زینت و زیبایی و دوره میانسالی و پیری، گرفتار تفاخر و تکاثر است.

* بازی وسرگرمی، ویژگی دنیاست؛ دنیاطلبی اگر در مسیر درست قرار نگیرد، عذاب آخرت می شود. «لَعِبٌ وَ لَهْوٌ ...أَعْجَبَ الْکُفَّارَ ... وَفِی الْآخِرَ ةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ»

* زینت های دنیا مثل زیورهای شخصی و خانه و ماشین، اگر موجب فخرفروشی وتفاخر گردد، انسان را به دوزخ می کشاند. «زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ... وَفِی الْآخِرَ ةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ»

* دنیا برای عده ای فریب است، « وَفِی الْآخِرَ ةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ » ولی برای مؤمن، اسباب رشد و تکامل و کسب مغفرت و رضوان الهی است. « أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا... وَمَغْفِرَ ةٌ مِنَ اللَّ-هِ وَرِ ضْوَانٌ »

سؤال: با این که قرآن، خود به کار و تلاش برای آباد کردن زمین و سیر و سفر و بهره مند شدن از طبیعت، همسر، زیبایی ها، خوراکی ها و کسب درآمد، سفارش نموده است، پس چگونه در این آیه می فرماید: دنیا جز لهو و لعب نیست؟

جواب: کامیابی هایی که برای رسیدن به اهداف مقدس و با روش و ابزار مقدس و در محدوده ی قانون و با رعایت سایر شرایط باشد، مزرعه ی آخرت است و آنچه در این آیه تحقیر و مذمت و لهو و لعب معرفی شده، مواردی است که هدف مقدسی در آن نباشد و با موازین دینی و قانونی مخالف باشد.

ص:257

است وچون غالباً پسران نیروی فعال اقتصادی هستند، لذا در کنار «مال»، «بنون» آمده است، نه «بنات». « الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا »

« زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَ ةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْ ثِ ذَٰلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاللَّ-هُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ». (آل­عمران/ 14)

عشق و علاقه به زنان و فرزندان و اموال زیاد از طلا ونقره و اسبان ممتاز و چهارپایان و کشتزارها که همه از شهوات و خواسته های نفسانی است، در نظر مردم جلوه یافته است، (در حالی که) اینها بهره ای گذرا از زندگانی دنیاست و سرانجام نیکو تنها نزد خداوند است.

* جلوه کردن دنیا در نظر انسان، گاهی از طریق خیالات شخصی است: «یحسبون انّهم یُحسِنون صُنعاً» و «فرَآه حسَناً» و گاهی از سوی شیطان است: زُیّن لهم الشّیطان اعمالهم و گاهی از جانب اطرافیان متملّق: «زُیّن لفرعون سوء عمَله»

* مصادیق جلوه های دنیا که در آیه ذکر شده، با توجه به زمان نزول آیه است و می تواند در هر زمانی مصادیق جدیدی داشته باشد. طلا و نقره، کنایه از ثروت اندوزی و اسب کنایه از مرکب و وسیله ی نقلیه است.

سؤال: با این که خداوند زینت بودن مال و فرزند را پذیرفته است؛ « الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا » پس چرا این آیه در مقام انتقاد است؟

جواب: زینت بودن چیزی، غیر از دلبستگی به آن است. دراین آیه انتقاد از دلبستگی شدید است که از آن به « حُبُّ الشَّهَوَاتِ » تعبیر می کند.

« فَلَا تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ إِنَّمَا یُرِ یدُ اللَّ-هُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ کَافِرُ ونَ ». (توبه/ 55)

پس اموال وفرزندان منافقان تو را به شگفتی نیاندازد. جز این نیست که خدا می خواهد به این وسیله آنان را درزندگی دنیا عذاب کند و جانشان در حال کفر، خارج شود.

ص:259

* در نهج البلاغه، لحظات جان دادن گروهی ترسیم شده است که اموالشان در آن هنگام، در برابر چشمانشان جلوه می کند و از این که آنها را می گذارند و می روند، عذاب می کشند. راههای عذاب شدن به وسیله ی مال ازاین قبیل است: چگونگی تهیه آن، نگهداریِ آن از سرقت و حریق و مردم حسود، به جا گذاشتن و رفتن هنگام جان دادن، پاسخگویی در قیامت برای چگونگی تهیه و مصرف آن.

* چه بسیار نعمت هایی که در باطن نقمت است و چه بسا توان های اقتصادی که وسیله ی نابودی و بدبختی می شود. « لِیُعَذِّبَهُمْ بِهَا »

* عذاب الهی تنها در آخرت نیست، دردنیا هم وجود دارد. «فی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا »

* مال و اولاد فراوان منافقان، زمینه ی کافر مردن آنان است. « فَلَا تُعْجِبْکَ أَمْوَالُهُمْ... وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ کَافِرُ ونَ »

* انسان به طور طبیعی به سوی مادیات گرایش دارد؛ اما باید آن را مهار کند. «لاتَمُدَّنَّ»

* همه ی متاع های دنیا و وسایل کامیابی، نعمت الهی محسوب نمی شوند. «مَتَّعْنا» نگفت: «انعمنا»

* جلوه های زندگی دنیا، همچون غنچه و شکوفه ای است که هرگز گل نمی شود. « زَهْرَ ةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا »

* جلوه های زندگی دنیا، ابزار آزمایش انسان است. «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ»

زندگی آخرت و برای مؤمنان و نیکوکاران رهایی از قفس بدن است و برای گناهکاران بس وحشت زا و دلهره آور می باشد. امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «والله

ما أخافُ عَلَیکُم الّا الْبَرزَخَ و امّا اذا صارَ الامرُ الینَا فَنَحنُ اولی بِکُم» به

خدا سوگند من جز از حوادث تلخ برزخ ترس دیگری برای شما ندارم، زیرا در قیامت ما به شما سزاوارتریم (و در آن مرحله ما می توانیم شما را مشمول شفاعت خودمان کنیم)

« قَالُوا رَ بَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَ فْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَیٰ خُرُ وجٍ مِنْ سَبِیلٍ ».

کفّار گویند: «پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی. اینک به گناهان خود اعتراف کردیم؛ پس آیا برای بیرون رفتن (از دوزخ) راهی هست؟» (غافر/ 11)

* مراد از دو بار مردن، ظاهراً مرگ در پایان عمر(و وارد قبرشدن) و مرگ در پایان برزخ(نفخ صور اول) است و مراد از دو بار زنده شدن، زنده شدن در برزخ و زنده شدن در قیامت(نفخ صور دوم) است.

« ...مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا یُجْزَ بِهِ وَلَا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّ-هِ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرً ا ». (نساء/ 123)

هر که بدی کند بدان کیفر داده می شود و جز خداوند، برای خویش سرپرست و یاوری نیابد.

* تعبیر «یُجْزَ بِهِ» شامل جزای دنیوی یا اخروی یا هر دو می شود. روایات، جزای خلافکاری مؤمن را گرفتاری ها و سختی های دنیا و برزخ معرفی کرده است.

« النَّارُ یُعْرَ ضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْ عَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ ». (غافر/ 46)

فرعونیان در هر بامداد و شامگاه بر آتش عرضه می شوند (و این سهمیه برزخ آن طاغوتیان است و سهم قیامت آنان جمله بعد است که می فرماید:) و آنگاه که قیامت به پا شود گفته می شود که این فرعونیان را درشدیدترین عذاب داخل کنید.

ص:262

* مجرمان، پس از مرگ و ورود به عالم برزخ، هر صبح و شام به دوزخ که جایگاه آینده ی آنان است، عرضه می شوند و دلهره ای سخت پیدا می کنند و این حالت همواره هست تا روز قیامت که رسماً داخل دوزخ شوند. به علاوه امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: در قیامت، عذاب دائمی است و اگر در آیه عرضه آتش در صبح و شب بیان شده، مربوط به عذاب در برزخ است.

* میان مرگ تا قیامت، دورانی است که گنهکار جایگاه خود را در قیامت می بیند. « النَّارُ یُعْرَ ضُونَ عَلَیْهَا... »

« فَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُقَرَّ بِینَ . فَرَ وْحٌ وَرَ یْحَانٌ وَجَنَّتُ نَعِیمٍ... وَأَمَّا إِنْ کَانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالِّینَ . فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ . وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ ». (واقعه/ 88 - 94)

پس اگر او(محتضر) از مقربان باشد. راحت و رحمت و بهشت پر نعمت، روزی او خواهد بود... و اما اگر از تکذیب کنندگان گمراه باشد، با آبی جوشان پذیرایی می شود و ورود به دوزخ (جزای اوست).

* امام صادق صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: اگر انسانی که از دنیا رفته از افراد خوب و آبرومند درگاه خدا باشد، پس در رحمت و وسعت و راحتی و در «فَرَوحٌ» و «رَیحان» به سر می برد. این پاداش مربوط به برزخ است؛ ولی پذیرایی در قیامت جمله بعد است که می فرماید: « وَجَنَّتُ نَعِیمٍ » بهشت پرنعمت است؛ ولی اگر آن شخصی که از دنیا رفته از کافران لجوجی باشد که هر حقیقتی را تکذیب می کنند، وسیله پذیرایی آنها در برزخ آبهای بسیار داغ « فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ » و در قیامت هم ورود در آتش دوزخ « وَتَصْلِیَةُ جَحِیمٍ » خواهد بود.

« وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَ بِّهِمْ یُرْ زَقُونَ ».

و هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند، مردگانند بلکه آنها زندگانی هستند که نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. (آل عمران/ 169)

* این آیه نیز به متنعّم بودن شهدا نزد خداوند در برزخ اشاره می کند.

ص:263

« یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ وَتَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا ». (اسراء/ 52)

روزی که شما را (از قبرهایتان) فرامی خواند، پس شما حمدگویان اجابت می کنید و می پندارید که جز مدت کوتاهی (در دنیا یا برزخ) درنگ نکرده اید.

* مدت زمان ماندن انسان در دنیا و برزخ، نسبت به قیامت، بسیار کوتاه است. «إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا »

سؤال: هنگامی که روح از بدن جدا می شود، کجا می رود؟

جواب: هنگام مرگ، روح به بدنی مثل همین بدن که نامش قالب مثالی است، ملحق و در برزخ با آن بدن، کامیاب یا عذاب می شود و ما در خواب با همان بدن مثالی رؤیا و خواب می بینیم.

جسم انسان در حکم یک اتومبیل و روح در حکم راننده ی آن است، حال گاهی اوقات: ماشین روشن است و راننده هم پشت فرمان، که این، حالت بیداری است. گاهی ماشین روشن است؛ ولی راننده پیاده می شود و می رود که این حالت خواب است؛ زیرا قلب و معده و کلیه و... کار می کند؛ ولی روح جدا می شود و به بَدنی مشابه ملحق شده و به اطراف می رود. این همان بدنی است که ما در رؤیاهای خود با آن سیر و سفر می کنیم و قالب مثالی نام گذاری شده و به قدری سبک و چابک است که می تواند در آسمان ها پرواز و در اقیانوس ها شنا کند و در یک لحظه به اطراف دنیا برود.

- گاهی هم ماشین خاموش و هم راننده جدا می شود که این حالت مرگ است.

* آخرت بهتر از دنیا است، زیرا ویژگی های زیر را دارد:

1. جاودانگی زمانی: «خالدین فیها»

2. وسعت مکانی: «عرضها کعرض السماء و الارض»

3. تنوع در خوراکی: «انهار من عسل»، «فاکهة کثیرة»

4. دوری از ترس و اندوه: «آمنین»

5. دوستان وفادار: «اخواناً علی سرر متقابلین»

6. همسران زیبا: «کامثال اللؤلؤ المکنون»

« مَنْ کَانَ یُرِ یدُ حَرْ ثَ الْآخِرَ ةِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْ ثِهِ وَمَنْ کَانَ یُرِ یدُ حَرْ ثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَ ةِ مِنْ نَصِیبٍ ». (شوری/ 20)

آن که کشت آخرت بخواهد برای او در کشتش می افزاییم و آن که کشت دنیا بخواهد از آن به او می دهیم و در آخرت هیچ نصیبی ندارد.

* آخرت از دنیا مهمتر است زیرا:

1. برای آخرت خواهان توسعه و رشد است. « نَزِدْ لَهُ فِی حَرْ ثِهِ »

2. آخرت خواهان از دنیا هم بهره می برند، ولی دنیاطلبان هیچ بهره ای از آخرت ندارند. « وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَ ةِ مِنْ نَصِیبٍ »

3. آخرت خواهان به همه اهداف خود می رسند. «نزد له فی حرثه» ولی دنیاطلبان تنها به گوشه ای از اهداف خود می رسند. « نُؤْتِهِ مِنْهَا »

«لَهُمْ عَذَابٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلَعَذَابُ الْآخِرَ ةِ أَشَقُّ وَمَا لَهُمْ مِنَ اللَّ-هِ مِنْ وَاقٍ ».

برای آنان در زندگی دنیا عذابی است و قطعاً عذاب آخرت سخت تر است و در برابر (قهر) خداوند هیچ محافظی برایشان نیست. (رعد/ 34)

* عذاب آخرت سخت تر است، زیرا:

الف) در قیامت اسباب و وسایل قطع می گردد. «تقطّعت بهم الاسباب»

ب) نسب و فامیلی، دیگر کارآیی ندارد. «فلاانساب بینهم یومئذ»

ص:265

ج) فدیه قبول نمی شود. «یودّ المجرم لویفتدی... ببنیه وصاحبته و اخیه...و من فی الارض جمیعا کلاّ» حاضر است بستگان و حتّی تمام جهان را فدا کند.

د) عذرخواهی مفید نیست. «یوم لاینفع الظالمین معذرتهم»

ه) دوستان یکدیگر را رها می کنند. «لایسئل حمیم حمیما»

و) دوام دارد و همیشگی است. «خالدین فیها»

ز) تخفیفی در کار نیست. «لایخفّف»

ح) هم روحی و هم جسمی است.«ذق انّک انت العزیز الکریم»

« ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَٰلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ . لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ ». (ق/ 34 و35)

(به آنان گویند:) به سلامت وارد بهشت شوید. این روز (برای شما) جاودانه است. برای اهل بهشت در آنجا هر چه بخواهند آماده است و نزد ما افزون (بر آن چه خواهند، موجود) است.

* نعمت های دنیا، معمولاً دارای آفاتی است که در بهشت نیست، از جمله:

1. همراه با دردسر و رنج است؛ امّا در بهشت هیچ­گونه نگرانی و رنجی نیست. « بِسَلَامٍ »

2. موقّت است؛ ولی بهشت دائمی است. « یَوْمُ الْخُلُودِ »

3. نوع آن محدود است؛ امّا در بهشت هر چه بخواهند هست. « مَا یَشَاءُونَ »

4. مقدار آن محدود است؛ امّا در بهشت رو به فزونی است. « وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ »

* در قرآن بارها به مسأله نامه ی عمل اشاره شده و در آیات مختلف نکاتی مطرح گردیده است، از جمله:

1. نامه ی عمل برای همه است. « وَکُلَّ إِنْسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَ هُ...»

2. در آن نامه چیزی فروگذار نشده است. «لا یُغادر صغیرةً ولا کبیرة»

3. مجرمان از آن می ترسند. «فتَرَی المجرمین مشفقین ممّا فیه»

4. خود انسان با خواندن نامه ی عملش، حاکم و داور است. «اِقرَء کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیباً»

5. کتاب رستگاران بدست راستشان داده می شود و دوزخیان بدست چپ. «اوتِیَ کتابه بیمینه... بشماله»

* در قرآن آیاتی وجود دارد که چهره واقعی اعمال دنیوی انسان را در آخرت مجسم می کند:

«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَیٰ ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارً ا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرً ا».

همانا، آنان که اموال یتیمان را به ستم می خورند، در حقیقت، آتشی را در شکم خود فرو می برند و بزودی در آتشی افروخته وارد خواهند شد. (نساء/ 10)

* چهره ی واقعی خوردن مال یتیم در دنیا، به صورت خوردن آتش در قیامت، آشکار خواهد شد. « یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَیٰ... یأکلون... ناراً»

* در قیامت برای مردم چند نوع حساب وجود دارد:

1. گروهی حسابشان آسان است. «حساباً یسیراً»

2. عده ای سخت و دقیق حسابرسی می شوند. «حساباً شدیداً»، «سوء الحساب» مراد از «سوء الحساب» دقت در حسابرسی است.

3. بعضی نیازی به محاکمه و میزان ندارند و مستقیم به دوزخ می­روند. «فلانقیم لهم یوم القیامة وزناً»

ص:268

4. پاداش گروهی بی حساب است و بهشتی هستند. «انما یوفی الصّابرون اجرهم بغیر حساب»

طبق آنچه از روایات و احادیث متعدد فهمیده می­شود، کسانی که با مردم به عفو و رحمت برخورد کنند، حسابشان آسان و کسانی که با مردم به سختی و دقت شدید عمل کنند، حسابشان سخت خواهد بود. افراد مشرک به دوزخ و اهل صبربه بهشت خواهند رفت.

« وَلِکُلٍّ دَرَ جَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِیُوَفِّیَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ ». (احقاف/ 19)

و برای هر یک (از جن و انس، گذشتگان و آیندگان) از آنچه انجام داده اند، درجاتی (از سعادت و شقاوت) است (که به آن خواهند رسید) و (خداوند) جزای کارهایشان را کامل بدهد و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند.

* در دنیا، امکان کیفر و پاداش کامل و تمام وجود ندارد؛ زیرا این دنیا هم بسیار کوچک و محدود است و هم آثار وتبعات جزای دنیوی به دیگران سرایت می کند و موجب اذیت و آزار آنان می شود.

برای پیامبرانی که میلیون ها انسان را از جهل، شرک، تفرقه، فساد وانواع انحرافات نجات داده اند، چه پاداشی داریم؟ (بهترین نعمت های دنیا از قبیل: خوردنی ها، پوشیدنی ها و وسایل رفاهی­و... چیزی نیست؛ زیرا اینها برای افراد ظالم نیز وجود دارد) یا برای مجرمان و جلاّدانی که هزاران نفر را کشته یا مجروح کرده اند، چه مجازاتی داریم؟ (جز آن که آنان را اعدام کنیم که کیفری بسیار ناچیز است)

* سعادت و شقاوت درجات و مراتبی دارد که انسان با عملش به آن می رسد. « وَلِکُلٍّ دَرَ جَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا »

* ملاک تعیین درجه و رتبه در قیامت، عمل است. « وَلِکُلٍّ دَرَ جَاتٌ مِمَّا عَمِلُوا »

ص:269

« وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَ بَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَرً ا حَتَّیٰ إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ ». (زمر/ 73)

و کسانی که از پروردگارشان پروا داشتند گروه گروه به سوی بهشت سوق داده شوند تا چون به نزد آن رسند، درحالی که درهای بهشت گشوده شده است و نگهبانان بهشت به آنان گویند: «سلام بر شما پاک و پسندیده بودید، پس داخل شوید در حالی که در آن جاودانه خواهید بود».

سؤال: با آن که عمر و اعمال نیک و بد انسان در دنیا محدود است، چرا کیفر و پاداش قیامت نامحدود است؟ قرآن می فرماید: دوزخیان و بهشتیان جاودانه در آتش یا بهشت خواهند بود؟

جواب: اولاً؛ جاودانگی در بهشت، از باب لطف خداوند است و منافاتی با عدل ندارد.

ثانیاً؛ جاودانگی در دوزخ برای همه انسانها نیست؛ بلکه بسیاری از مجرمان پس از کیفر و مجازات و پاک شدن از گناه، وارد بهشت می شوند.

ثالثاً؛ مدت کیفر بستگی به میزان سبکی یا سنگینی جرم دارد، نه زمان انجام جرم. چه بسا کسی که در یک لحظه اقدام به قتل کسی کرده و حتی موفق نشده؛ مثلا تیراندازی کرده؛ ولی به طرف نخورده، دادگاه برای او حبس ابد مقرر می کند. آیا مجازات آتش زدن یک بشکه بنزین با یک کشتی بنزین یکسان است؟ آن که تمام عمر نافرمانی خالق هستی و خدای بزرگ را کرده است، برای همیشه در عذاب خواهد بود.

* شخصیت اخروی انسان، بازتابی از شخصیت دنیوی اوست. « فِی هَ-ٰذِهِ أَعْمَیٰ فَهُوَ فِی الْآخِرَ ةِ أَعْمَیٰ» بصیرتِ اینجا، بصیرت آنجا را در پی دارد و کوردلی اینجا، کوری آنجا را.

«یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَکَفَرْ تُمْ بَعْدَ إِیمَانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنْتُمْ تَکْفُرُ ونَ . وَأَمَّا الَّذِینَ ابْیَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِی رَ حْمَةِ اللَّ-هِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ». (آل عمران/ 106 و107)

(قیامت) روزی (است) که صورت هایی سفید و نورانی و صورت هایی سیاه می شوند. پس کسانی که روسیاه شدند، (از آنان سؤال می شود:) آیا بعد از ایمانتان کفرورزیدید؟ پس بخاطر کفرتان عذاب الهی را بچشید و اما آنان که روسفید شدند، غرق در رحمت خدا شده و در آن جاودانه اند.

* روسفیدی و روسیاهی در قیامت، در حقیقت تجسم همان حالات و روحیات انسان در دنیاست. کسانی که در دنیا ولایت خدا را پذیرفته اند، خداوند آنها را از تاریکی ها به نور رهنمون می­شود ودرآن روز با چهره ای نورانی حاضر می شوند؛ ولی آنان که به ولایت طاغوت گردن نهاده اند، طاغوت ها آنان را از نور به تاریکی های هوس و تفرقه و شرک و جهل سوق می دهند و در قیامت در سیاهی و تاریکی محشور می شوند.

* سیماها در قیامت:

- رو سفیدان. «تبیضّ وجوه»

- رو سیاهان. «وجوههم مسودّة»

- چهره هایی شادان. «وجوه یومئذ ناضرة »، «وجوه یومئذ ناعمة»

- صورت هایی گرفته و غمگین. «وجوه یومئذ باسرة »

- چهره هایی خندان. «وجوه یومئذ مسفرة . ضاحکة مستبشرة »

- صورت هایی گرد و غبار گرفته. «وجوه یومئذ علیها غبرة »

ص:271

- چهره هایی خوار و ذلیل. «وجوه یومئذٍ خاشعة»