ص: 2

ص: 3

ص: 4

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰن الرَّحیمِ

﴿إنَّما وَلِیُّکُم الله ُ وَرَسولُهُ وَالَّذینَ آمَنوا الَّذینَ یُقیمونَ الصَّلاةَ وَیُؤتونَ الزَّکاةَ وَهُم راکِعونَ﴾.

سرپرست شما، فقط خدا و رسولش و آن مؤمنانی اند که نماز به پا دارند و در حال رکوع به فقیران زکات می دهند. (مائده: 55)

﴿یاأیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اتَّقوا الله َ وَکونوا مَعَ الصَّادِقینَ﴾.

ای اهل ایمان! از خدا بپرهیزید و به راستگویان بپیوندید. (توبه: 119)

﴿وَالَّذی جاءَ بِالصِّدقِ وَصَدَّقَ بِهِ اولَئِکَ هُمُ المُتَّقونَ﴾.

آن کسانی که وعده صدق بر ایشان آمد و آن را تصدیق کردند. همان ها اهل تقوایند. (زمر: 33)

﴿إنَّ الَّذینَ آمَنوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ اولَئِکَ هُم خَیرُ البَرِیَّةِ﴾.

آنان که به خدا ایمان آوردند و نیکوکار شدند آن ها به حقیقت بهترین خلق اند. (بینه: 7)

ص: 5

نکات تفسیری 36

هدایت الهی عمومی یا مخصوص متقین 39

ویژگی های سوره حمد 40

مقدمه 40

ثواب قرائت فاتحه الکتاب 43

جمیع علوم قرآن در سوره حمد 44

برترین سوره قرآن 44

شروع سوره با حمد الهی 47

فرق رحمن با رحیم 50

معانی ربّ 58

رُبُوبیت عامّه 58

رُبُوبیت خاصّه 59

سِرِّ اختصاص مالِکیت به روز جزا 60

ارجاع مُتشابه به مُحکَم 62

تفسیر بعض قرآن با بعض دیگر آن 63

شفاعت قرآن 63

قرآن برترین پند 64

هدایت قرآن 65

قرآن بهار قلبها 66

حفاظت ازقرآن 67

جدا کردن قرآن از عترت 70

طهارت درخلقت عترت 72

فصل دوم: امتیازهای متقین از نظر قرآن و معصومین علیهم السّلام 73

قبولی اعمال از متقین 74

متقین و عبادت أحرار 74

ص: 7

متقین؛ دعوت شدگان به بهشت 75

متقین و عاقبت به خیری 76

متقین و عبرتها 76

متقین، مصداقی از ابرار 76

متقین مصداق بارز «کونوا مع الصادقین» 79

متقین و هدایت قرآنی 80

متقین برخوردار از قلب سلیم 84

متقین و مغفرت الهی 87

ایمان واقعی در متقین 88

نیکو بودن خانه متقین 90

بشارت قرآن به متقین و مؤمنین 91

فلسفه خلود متقین در بهشت 94

متقین مشمول شفاعت الهی 95

مقدمه 95

متقین مشمول شفاعت اهل بیت علیهم السّلام 98

متقین شایسته هدایت و رستگاری 100

تجلی نیکوکاری در متقین 102

متقین جامع کمالات الهی 105

نشانه های متقین 106

برادری متقین و آثار آن 107

متقین مشمول عنایات ملائکه و انبیاءعلیه السّلام 109

اعتلای روحی برای متقین 112

متقین شایسته روزی حلال و حساب شده 114

متقین و مشاهده حقایق 115

نگاه رحمت به متقین در قیامت 118

ص: 8

نفخه صور در قرآن 129

تفسیر آیات ده گانه 139

متقین مستحق اجر

بی حساب 146

ورود بی حساب متقین به بهشت 156

مرگ و حشر غیرمتقین 157

ولایت جواز عبور از صراط 165

ولایت امام علی علیه السّلام شرط عبور از پل صراط 165

بحث وجود و عدم 166

تفسیر آیه اوّل 166

تفسیری از آیه دوّم 167

چهره های اهل بهشت 169

سرمایه اهل بهشت 170

متقین وارثان بهشت 173

ثمره اطاعت از خدا و رسولش برای متقین 174

آثار خوف از خدا برای متقین 175

متقین مخلِص در مسیر مخلَصین 177

متقین و نعمت های بهشتی 181

متقین و همسران در بهشت 183

اقسام نعمت های بهشتی برای متقین 184

ویژگی های همسران بهشتی متقین 189

ساقیان متقین در بهشت 191

متقین پاک دل 199

متقین مشمول بشارت الهی 199

متقین طرف معامله با خدا 201

متقین برتر از فرشتگان 202

ص: 9

عظمت متقین در نزد خدا 204

دستاورد دعا برای متقین 205

امتداد 206

فصل سوم - کارکردهای رفتاری متقین از نگاه قرآن و معصومین علیهم السّلام 209

توجه متقین به معارف قرآن 210

سهم متقین از رحمت الهی 211

بهره مندی عمومی از قرآن با زبان مشترک 212

متقین و آغاز کارها با نام خدا 212

متقین و تدبر در قرآن 214

متقین و انتخاب درست 216

متقین و حمد خداوند متعال 219

متقین؛ عاملین به علم 220

متقین و ذکر کثیر 222

متقین و صراط مستقیم 224

تقدُّم هدایت بر ضلالت 231

عبادت مُتّقین درقرآن 235

ذِکر مُتّقین 237

متقین و مراتب قرآن 239

متقین و عبادت خالصانه 241

متقین و مهجوریت زدائی از قرآن 242

قلوب متقین، مجرای امتحان الهی 248

ایمان متقین به خدا و غیب 249

متقین، برپادارندگان نماز 250

متقین و انفاق در راه خدا 251

متقین و ایمان به کتب آسمانی و آخرت 252

ص: 10

متقین و دوری از رِبا 253

متقین و خوراک پاک 254

لقمه حلال و استجابت دعا 256

متقین و همنشینی با فقرا 257

متقین و وفای به عهد 258

قصاص مصداق عدالت اجتماعی 259

متقین، مجریان عدالت اجتماعی 260

روزه تکلیف متقین 264

روزه نماد تساوی و تکامل 269

متقین و دعوت به تسلیم در برابر اوامر الهی 270

متقین پایبند به قانون جنگ 276

هجرت و جهاد متقین 277

متقین و دستور به انفاق 278

عدم حزن و اندوه نتیجه انفاق دائم 281

متقین و دوری از ربا 283

حُرمت ربا 284

متقین و مکتوب کردن دین 286

ایمان کامل متقین 289

ایمان متقین به غیب 292

متقین و رسالت انذار 293

شرایط اجابت دعای متقین 301

متقین و زیارت پیشوایان دینی 315

متقین و آداب زیارت 318

فصل چهارم- جایگاه متقین در قرآن و عترت 320

متقین در آینه آیات قرآن 321

ص: 11

متقین و توفیق الهی 321

قبولی أعمال متقین 321

متقین تابع قرآن 321

آسانی درکارهای متقین 321

همراهی خداوند با متقین 322

نجات متقین 322

آثار قلب سلیم در متقین 322

تأثیر قرآن بر متقین 324

پیامبرصلی الله علیه وآله و دعوت از متقین برای زیارت 325

نصایح امام علی علیه السّلام در باره متقین 332

خصلت های متقین در کلام امام صادق علیه السّلام 336

غربت متقین از نگاه معصومین علیهم السّلام 337

دنیا زندان متقین 338

بیتوجهی به متقین 338

استقامت متقین از منظر امام صادق علیه السّلام 339

تکالیف متقین به اندازه وُسع 339

استقامت متقین از منظر امام صادق علیه السّلام 348

توصیف متقین از نگاه قرآن و اهل بیت علیهم السّلام 348

فهرست منابع و مآخذ (کتابنامه) 352

ص: 12

زمان معاصر گام های جدیدی در این موضوع برداشته اند و لکن در این زمینه و موضوع هنوز مجال تحقیق و بررسی وجود دارد.

و معنای جامع تفسیر قرآن «پرده برداشتن» چیزی از قرآن است، به طوری که هیچ چیز از آن مبهم و نامفهوم نماند. و دروازه ی ورود به تدبر و اندیشه در قرآن همین فهم آغازی، ابتدایی و بی پرده ی آن است، و برای آگاهی و آمادگی ذهنی خوانندگان قرآن مخصوصا نسل جوان که سازندگان و

نگهبانان مجد و عظمت اسلامند مناسب و مورد فایده می باشد.

در پایان از مؤلف محترم جناب آقای سید عمران هاشمی شهرستانی و همکاران مجمع در انجام کار کتاب تفسیر متقین در قرآن و حدیث تشکر کرده و خداوند را سپاس گذاریم که معارف دینی را همواره از رهگذر همت مؤلفان حقیقت جو یاری رسانده است. کثر الله امثالهم.

والسّلام علیکم و علی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علی بن ابی طالب فی اقطار العالم و رحمة الله و برکاته.

مدیر مجمع جهانی شیعه شناسی

ص: 14

قرآن جلوه گاه انوار هدایت از عصر نزول تا پایان جهان هستی است. بعد از انبیاء و اوصیای الهی قلوب پیروان انبیاء در همه أعصار از قرآن نورانی خواهند گشت.

قرآن مرجع همه امور است و تبعیت از آن برای تمام آحاد بشر امری ضروری می باشد، ولی تا موانع برطرف نشود، هدایت کلام وحی نصیب کسی نخواهد شد.

خداوند در آیه 155 سوره انعام می فرماید: (وَ هذا کِتابٌ اَنْزَلْناهُ مُبارَکً فَاتّبِعُوُهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)؛ این کتابی خُجسته و پربرکت است که فرو فرستادیم، پس از آن پیروی کنید و ازمخافت با آن بپرهیزید تا مشمول رحمت شوید.

پیامبر صلی الله علیه وآله درباره قرآن می فرماید: کَلامُ اللّه غِضٌّ جَدِیدٌ طَرِی؛(1) قرآن همیشه نور باطراوت است.

با تَتَبُّع و مراجعه به روایات در می یابیم که همه انبیاء و امامان درباره قرآن سفارش نموده اند؛ امام سجادعلیه السّلام درباره جایگاه قرآن می فرماید: «لَو ماتَ مِنْ بَینِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اِسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ یکُونَ القُرآنُ مَعِی؛(2) اگر همه آدمیان شرق وغرب عالم بمیرند، احساس وحشت نمی کنم چرا که قرآن با من است».

ص: 16

ضرورت دارد عقلاء عالم پیرامون کلام امام زین العابدین علیه السّلام تفکر و تعقّل نمایند. ژرف کلام امام در مورد عظمت قرآن، قابل درک نیست. عجز و غفلت بشر مانع معرفت به قرآن است. در صورت عدم شناخت، پیروی ازقرآن امکان ندارد و کسی که با قرآن آشنا نیست، در نزد خداوند جایگاهی نخواهد داشت. وَ ما عِنْدَاللّهِ باقٍ، پاداش و ثواب نزد خداست.(1) وَ ما عِنْدَاللّهِ خَیرٌ وَ اَبْقی أَفَلْا تَعْقِلُونَ؛ و آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است، آیا نمی اندیشید؟(2)

ص: 17

افسوس که از عنایات و هدایت های قرآن اکثر انسان ها محرومند. حسرت بی پایان درباره عدم معرفت و پیروی از قرآن و گِرفتار شدن بشر در تاریکی ها و فتنه ها، فاجعه بار است. قلم از شرح غافلین از قرآن خجل می باشد. ما درطول تاریخ راجع به کلام وحی چه خدمتی کرده ایم؟ عَلَیکُمُ القرآن فَاِنّه شافعٌ مُشَفَّعٌ(1) آن شفیعی که شفاعتش در نزد خدا قبول هست، مورد غفلت ماست.

خدا می فرماید: قرآن بیان کننده مسائل برای بشر است. هذا بَیانٌ لِلنّاسِ؛(2) این قرآن بیان گر حوادث برای پرهیزکاران است. با وجود مانع و مخالف در هیچ عصر و زمانی معارف قرآن برای بشر) به صورت کامل بیان نشده است؟ لِتُبَینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَیهِم؛(3) برای مردم آنچه را که سبب هدایت شود بیان کنید. آیا عذر و برهانی درباره بی توجهی به قرآن داریم؟

قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُم ْاِن کُنتُم صادِقِینَ؛ بگو اگر راستگویید، دلیل خود را بیاورید(4).

ما چه دلیلی در پیشگاه خداوند درباره عمل نکردن به قرآن خواهیم داشت؟

ص: 20

بقره و 15سوره احقاف استفاده کرده اند. همچنین امام جواد علیه السّلام با ضمیمه کردن آیه ی 18 سوره جن به آیه 38 سوره مائده حکم شرعی مربوط به حد سارق را تبیین و تفسیر کردند(1) در نتیجه تفسیر قرآن به قرآن و قرآن با حدیث در زمان ائمه واقع شده است.

اِلَیکَ هذَا الْقُرآنَ؛(1) ما بهترین داستانها را به وسیله ی این قرآن که به تو وحی کردیم، بر تو حکایت می کنیم. در اینجا وحی خطاب به پیامبرصلی الله علیه وآله است. وحی حجّت بالغه و قاطعه خداوند هست. بعد از اتمام حُجّت بسبب وحی هیچ گونه عذری از هیچ کسی درنزد پروردگار قبول نخواهد شد؛ خداوند رحمان می فرماید: «یا مَعشَرَالجِنِّ وَالاِنسِ أَلَم یأَتِکُم رُسُلٌ مِنکُم یقُصّونَ عَلَیکُم آیاتی وَ ینذِرونَکُم لِقآءَ یومِکُم هذا قالوا شَهِدنا علی اَنفُسِنا وَغَرَّتهُمُ الحَیوةَ الدّنیا وَشَهِدوا علی اَنفُسِهِم اَنَّهُم کانوا کافِرونَ؛(2) ای گروه جن و انس آیا برای شما از جنس خودتان پیامبرانی نیامدند که همواره آیات مرا بر شما می خواندند و شما را از دیدار امروزتان هشدارمی دادند؟ می گویند: ما به زبان خود گواهی می دهیم که آمدند ولی ما تکذیبشان کردیم و جلوه های پر زرق و برق زندگی دنیا آنان را فریفت واکنون دراین عرصه هول انگیز به زبان خود گواهی می دهند که در دنیا کافر بودند»

آیه دیگر درباره خطاب وحی به پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: «وَکَذالِکَ اَوْحَینا اِلَیکَ رُوْحاً مِنْ اَمْرِنا؛ (3) و همین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم». این آیه از طریق الهام و گفتار فرشته نزول، قرآن و شریعت را به پیامبرصلی الله علیه وآله بیان می کند.

اولین وحی بر پیامبر از طریق رؤیای صادقه بود. در واقع رؤیا مقدمه نزول وحی از جانب خداوند، توسط جبرائیل علیه السّلام به قلب منوّر پیامبر محسوب

ص: 27

می شود؛ حضرت در غار حَرا خلوت کرده، به عبادت مشغول بود تا اینکه فرشته وحی نازل شد و گفت بخوان به نام پروردگارت که آفرید: «إِقْرَاءْ بِاسْمِ رَبِّکَ الّذِی خَلَقَ(1) ...» سپس در آیه دیگری فرمود: «اِنّا سَنُلْقِی عَلَیکَ قَوْلاً ثَقِیلاً؛(2) ما گفتار سنگینی را به تو القاء می کنیم

شایان ذکر است که وحی از نوع علم حضوری هست نه علم حصولی. رموز فراوان درباره وحی وجود دارد. البته رمز از نوع ابهام و اجمال نیست. از زمان رسول الله تا عصر حاضر، آنچه را صحابه، حافظان و محققان علوم قرآنی بیان نمودند، با جرئت می توان گفت که قطره ای از دریای معارف قرآن به صورت رمز است و هیچ دلیل و حجتی وجود ندارد که تفسیر و تفضیل قرآن به پایان برسد. قرآن نهایت ناپذیر است و استخراج علوم قرآنی کار غیر معصوم علیه السّلام نیست، گرچه علوم اسلامی تماماً خوشه چین بوستان قرآن است، اما شناخت خدا، شناخت انبیاء، شناخت مبدأ و معاد بدون تفسیر، امکان ندارد؛ به بیان دیگر بین مبدأ و معاد جهان ظلمانی و قرارگاه انسانی وجود دارد. بین قرارگاه و جایگاه واقعی انسان تفاوت فراوان خواهد بود.

دل به دنیا دادن عین خود فروشی است. قرآن و مبلغان دین خدا، انسان و جامعه بشری را به جایگاه عالی راهنمایی و دعوت می کنند. اگر انسان به دعوت قرآن توجّه و عمل نماید،خود را در این جهان مسافر می داند و مسافر تا به منزل و مأوای خود نرسد، بیقرار و بیچاره است. جهان عرصۀ عمل و تلاش برای

ص: 28

آخرت هست به همین جهت امام حسین علیه السّلام می فرماید: «الَدُّنیا مَزرَعَةُ الآخِرَة». آخرت ثمره دنیاست.

این کلام نورانی در روز عاشورا برای کوفیان بیان شد، ولی کسانی که دنیا را جایگاه طغیان وجولان میدانند به نصایح قرآن توجه ندارند تا چه رسد که سخنان مبلّغان قرآن را پیروی نمایند.

کتاب جهان آفرینش با یک دید جامع دو جلوه و دو صفحه دارد: جهان شریعت و جهان طبیعت. قرآن هر دو را سفارش کرده است تا انسان هدایت و تربیت بشود، انسان تنها موجود مخیر در بین مخلوقات جهان هستی می باشد. به همین جهت متقین به سبب عمل صالح و تقواپیشه گی مورد عنایت قرآن و اهل بیت می باشند. راه و رسم پرهیزکاران معامله باخداست وآخرت از آنِ پرهیزکاران است. وَالآخِرَةُ عِند َرَبِّکَ لِلمُتَّقِینَ.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله مثل درک قرآن خیلی مشکل است. امام علی علیه السّلام درباره وصف بی نهایت بودن قرآن می فرماید: «اَنزَلَ عَلَیهِ الکِتابَ نُوراً لا تُطفَأُ مَصابِیحُهُ وَ سِراجاً لا یخبُو تُوقدُهُ وَ بَحراً لا یدرِکُ قَعرُهُ...وَ بَحرُهُ لا ینزِفُهُ المُنتَزِفوُنَ وَ عُیونٌ لا ینضِبُها وَ...؛(1) قرآن مشعل هدایتی است که خاموش نمی گردد و چراغی است که از افروختگی فرو نمی نشیند، دریایی است که عُمق آن ناپیدا و آب آن هرگز کم نمی شود.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اَلَمَ هُوَ حَرفٌ مِن حُروفٍ اسم الله الاَعظَم، اَلمُقَطِّع فِی القرآن الَّذی یؤلّفه النّبی اَوِ الامام، فَاِذا دعا بِهِ اَجِیب؛(1) الم اسم الله الاعظم، مُقَطّع در قرآن است که نبی صلی الله علیه وآله و امام هرگاه به سبب آن ها دعا کنند، اجابت می شود». اقوال تفسیری درباره حروف مقطعه به صورت منتخب بیان می شود:

1- مراد آن است که قرآن ازحروف مقطعه ساخته شده است؛

2- در اول هر سوره، حروف مقطعه نام آن سوره است؛

3- حروف مقطعه اسم اعظم الهی است؛

4- حروف مقطعه سوگند و قسم است؛

5- حروف مقطعه از اسرار و رموز بین خداو پیامبر هست؛

6- حروف مقطعه مختصری از مجموعه سوره ی دارای حروف مقطعه است؛

7- حروف مقطعه وسیله اِسکات مخالفین قرآن است.

شهید آیت الله سید مصطفی خمینی در جلد 2 از ص 157 تا ص161، تفسیرش 26 قول را درباره ی حروف مقطعه ذکر کرده است.

امام علی علیه السّلام فرمودند: «اِنَّ الحروف المقطعة فی القرآن اسم اللّه الاعظم لانعلم الّا اَنا نَعرِفُ تألِیفه مِنها؛(2) حروف مقطعه در قرآن اسم الله الاعظم است کسی جز ما ترتیب و رمز آن را نمی داند». حاصل بحث آن که این حروف از رموز کلام وحی می باشد.

ص: 31

حروف مقطعه در 27 سورۀ مکی و در 2 سورۀ مدنی آمده است. این حروف از خصوصیا ت قرآن است و در دیگر کتب آسمانی سابقه ندارد. حروف مقطعه پس از حذ ف مکررات آنها 14 حرف است [ا، ح، ر، س، ص، ط، ع، ق، ک، ل، م، ن،و،ی]. در تمام 29 سوره ای که حروف مقطعه وجود دارد در آغاز یا متن آنها سخن از وحی، نبوت و کتاب است.(1)

همه این حروف در قرآن به صورت جداگانه از لسان مقدس نبی اکرم و امامان علیهم السّلام رمزگشایی و تفسیر شده است. [جهت استفاده مفصل به تفسیر تسنیم، ج 2،

مراجعه شود].

امام سجادعلیه السّلام درباره الم ذالک الکتاب ...می فرمایند: این کتابی که بر تو پیامبر) نازل کرده ایم، از همین حروف تهجی است که با آن سخن می گویید، پس اگر مخالفین) راست می گویند، مانند آن را بیاورند.! (2)

امام رضاعلیه السّلام فرمودند: همانا خدا این قرآن را با همین حروف متداول در میان شما نازل کرد و سپس فرمود: اگر جن و انس دست به دست هم دهند که مثل این قرآن را بیاورند، هرگز نخواهند توانست.(3)

نام سوره ی مبارکۀ بقره به جهت ذبح گاوبنی اسرائیل و زنده کردن مقتول به سبب دُم آن به اذن خداوند -که معجزه ی حضرت موسی علیه السّلام بود - ازآیه 67 اتخاذ شده است: «وَاِذ قا لَ موسی لِقَومِهِ اِنَّ اللّهَ یأمُرُکُم اَن تَذبَحوا بَقَرَةً...».

بهترین وجه درباره حروف مقطعه نظریه کسانی است که حروف مقطعه را

ص: 32

سرّ بین خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله دانسته اند. این نظریه احتمال دارد اقتباس از حدیث امام علی علیه السّلام باشد که فرمودند: «اِنَّ لِکُلِّ کتابٍ صَفوةٌ وَ صَفوَةُ هذَا الْکِتابِ حُروفُ التَّهَجّی؛(1) برای هر کتاب گزیده ای است وگزیده این کتاب قرآن) حروف تهجّی است».

در این جا لازم می دانم به نظر بعض مفسرین درباره الم اشاره نمائیم.

الف: جمعی از مفسرین گفته اند: که الف اشاره است به اظهار وحدت مطلقاً هم از حیث ذات و هم از حیث صفات و تفرد به وجود حقیقی خدا در ازل و ابد. در حالی که هیچ

موجود دیگری وجود نداشت و پس از پیدایش موجودات باز هم بر همان گونه بود نه در وجود فی نفسه. در وضع وجود و در ذات و صفاتش خدا یکی است و به استقامت و عدم تغییر اشاره دارد.

ب: نکته دیگر اینکه حروف مقطعه مصدر و منبع جمیع حروف است، اما لام به دو معنا اشاره دارد: نفی و اثبات. از نظر نفی وجود حقیقی تنها برای خداست نه برای اشیاء دیگر. خدا ایجاد کننده جهان است، اما از نظر اثبات لام اشاره است به لام تملیک. تنها مالکیت حقیقی در انحصار خد است. آنچه در آسمان ها و زمین است مِلکاً ومُلکاً، فِعلاً و صُنعاً همه برای خداست. غیر خدا مالک اعتباری است آن هم فقط در دنیا نه در آخرت. میم نیز دو معنا دارد: نفی و اثبات. میم نفی اشاره دارد به وجود حقیقی خدا. غیر خدا وجود ذاتی ندارد و همه ممکن الوجودند، اما میم اثبات اشاره دارد به اسم قیوم پروردگار که قائم به نفس است و لا غیر. غیر خدا قیام و وجودش از جانب خداست

و دلیل این

ص: 33

تأویل حروف مقطعۀ اول سوره آل عمران و آیه دوم این سوره و دیگر سُوَر که حروف مقطعه دارد و بعد آن خدا و اوصاف خدا قرار دارد می باشد.

اللهُ لا اله اِلّا هُوَ الحی ُّ القیوم؛ خداوند با بیان این آیه پرده از سرّ مکتوم این حروف برداشته است.

آیۀ شریفه 3 سوره حدید به بیان پنج ویژگی خداوند سبحان که با موضوع مطرح شده مرتبط است، پرداخته و می فرماید: هُوَ الاَوَّلُ وَالْآخِرُ وَ الظّاهرُوَالْباطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شیءٍ عَلیمٌ.

استفاده می شود ولی مکتب اسلام علم منهای عمل و بدون تقوا را به منزله جهل و نادانی می داند. مواردی را در اینجا ذکر می کنیم:

1- وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ عَزیزٌ حَکیمٌ؛ بدانید خداوند، شکست ناپذیر و حکیم است.(1)

2- وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلیمٌ؛ بدانید خداوند بر هر چیزی آگاه است.(2)

3- وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ بِما تَعْلَمُونَ بَصیرٌ؛ بدانید خداوند به هرکاری انجام می دهید آگاه است.(3)

4- اِعْلَمُوا أَنَّ اللهَ یحْیی الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها؛ بدانید خداوند زمین را بعد از مردنش زنده می کند.(4)

5- وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ اِلَیهِ تُحْشَرُونَ؛ بدانید شما به سوی خدا محشور می شوید.(5)

6- اِعْلَمُوا أَنَّما الْحَیوةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ؛ بدانید زندگی دنیا فقط باز ی و سرگرمی است.(6)

با استفاده از قرآن و حدیث به وضوح معلوم و مشهود است که منشاء همۀ خیرات و برکات جهان علم و عالمان عاملین) هستند.

ص: 35

نخستین معلم خداوند است وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ کُلَّها؛ خداوند تمام اسماء علم اسرارآفرینش) را تماماً به آدم تعلیم داد.

اَلَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آن خدایی که علم نوشتن به قلم را به انسان آموخت.(1)

عَلَّمَ الْأِنْسانَ مالَمْ یعْلَمْ؛ به آدم آنچه را که نمی دانست آموخت.(2)

علم موجب تقرب به خدا، ایمان به حقایق، یقین به آخرت و رسیدن به کمال می شود. براساس علم وتقوا آینده جهان رقم خواهد خورد و اهل ایمان و رهبران منتخب از جانب ولی اعظم حجة بن الحسن [برای مدیریت جهان به فرمان خدا] انجام وظیفه خواهند کرد. ان شاء الله

علم سرچشمۀ ایمان و رسیدن به تقوا را به مؤمنان و متّقیان نوید می دهد. اِنَّما یخْشَی اللهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءَ؛ از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از اوترس وخشیت دارند.(3)

ج- درآیۀ هفتم سخن از احکام عملی اسلام می باشد. غیر از موارد یاد شده، تمام آنچه مربوط به عقائد و اعمال است همراه با خطاب «اِعلَمُوا» مورد توجه و امر قرار گرفته است.(1)

امام صادق علیه السّلام فرمودند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ حالٍ؛ آموختن علم در هرحالی فریضه و واجب است».(2)

علم منشاء تفکر است: اَفَلا تَفَکَّرُونَ؛ آیا تفکر نمی کنید.(3)

بشر بر اساس فطرت، دارای تفکّر و تعقل می باشد، زمینه ی فکر و تعقل را کتب آسمانی و رهبران الهی آماده کردند. اَوَلَمْ یتَفَکَّرُوا؛ آیا آنها فکر و اندیشۀ خود را به کار نینداختند؟(4)

طبق بیان آیات وروایات هدف بعثت پیامبران تعلیم و تربیت عنوان شده است و این مسأله درباره پیامبر بیشتر مورد تأکید قرآن قرار گرفته است.

کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یتْلُوا عَلَیکُمْ آیاتِنا وُ یزَکّیکُمْ وَ یعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَة... همانا رسولی در میان شما از خودتان فرستادیم، تا آیات ما را بر شما بخواند و شما را تزکیه کند و کتاب و حکمت بیاموزد.(5)

ص: 37

همین معنی در آیه 129 بقره ، 164 آل عمران و در آیه 2 سوره جمعه آمده است. پرواضح است که شناخت و معرفت برای بشر ممکن و لازم است. اگر چنین نمی بود این مسأله مهم از اهداف پیامبران عنوان نمی شد.

اَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ؛ آیا آنها در قرآن تدبر نمی کنند؟(1)

اسلام با دعوت به علم برنامه های جهان گسترش را آغاز کرد. «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَق».

شناخت حقیقت و اسرار جهان هستی بدون علم ممکن نیست و رسیدن به حقیقت جز از طریق قرآن و عترت امکان پذیر نخواهد بود.

امتیاز انسان به علم و افتخار مؤمنان عمل به تکلیف و داشتن علم سالم و مفید است.

یرْفَعِ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛ خداوند کسانی را که از میان شما ایمان آورده اند و آنها که از علم بهره دارند به درجات عظیمی بالا میبرد.(2)

همه انبیاء و اولیای الهی به اهل علم احترام می کردند و این سنت حسنه همچنان ساری و جاری خواهد بود.

حضرت موسی علیه السّلام به حضرت خضر گفت: آیا من از تو پیروی کنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شده است و مایه رشد و هدایت است به من بیاموزی؟(3)

ص: 38

حضرت موسی علیه السّلام مقام عالی و شرح صدر داشت و از پیامبران اولوالعزم بود، باز مأمور می شود که در برابر خضر زانو بزند و همچون یک شاگرد از او درس بیاموزد.

امام علی علیه السّلام می فرمایند: «اَلعِلمُ میراثُ الاَنبیاء؛ علم میراث پیامبران است».(1)

سبب غرور داری و پروردگارت را عبادت نمی کنی»؟ انسان های مغرور، متکبر، خونخوار، ظالم، منافق و کافر از رحمت و هدایت خداوند به دورند؛ آنان به خاطر طغیان و غرورشان جنبه ی هدایت را در مرحله دوم که هدایت خاصه است و مخصوص متقین است را از دست داده اند.

د- و ایضاً نبی اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «مانند سوره حمد در تورات، انجیل، زبور و در جای دیگر قرآن نیامده است». خدا می فرماید: «وَلَقَد آتَیناکَ سَبْعاً مِنَ المَثانِی وَ القرآنِ العَظیم؛ ما سوره حمد و قرآن عظیم را به تو پیامبر) عطا کردیم».(1) امام صادق علیه السّلام فرمودند: «لِاَنَّها یثَنِّی فِی الرَّکعَتَین؛ این سوره در دو رکعت نماز، دوبار خوانده می شود». تفسیر دیگری می گوید: سوره حمد دو بار نازل شده؛ یک بار در مکّه و بار دیگر در مدینه. به این خاطر به آن سَبعاً مِنَ المَثانِی گویند که دارای هفت آیه بوده و دو بار نازل شده است.

ه- - جابر بن عبدالله انصاری از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل کرده که حضرت درباره سوره حمد فرمودند: «هِی شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ اِلّاَ السّامُ؛(2) سورۀ حمد برای هر دردی شفاء است جز مرگ».

قرآن با سوره حمد آغاز شده است. آشنایی با خدا در درجه اول قرار دارد و این سوره، آغازگر آن است. آغاز جهان آفرینش با بسم الله است و بسم الله آیه اول سوره حمد و دیگر سوره هاست.

طبق بیان روایات اسلامی بر هر مسلمانی واجب است که در هر نماز سوره حمد را بخواند، در غیر این صورت نماز باطل خواهد بود.

و- درحدیث شریف می گوید: «لا صَلاةَ اِلّا بِفاتِحَةِ الْکِتابِ؛ نماز بدون سوره حمد نماز نیست». (3)

ز- نبی اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «اگر هفتاد مرتبه این سوره را بر مرده خواندید و

ص: 41

زنده شده، تعجب نکنید».(1)

ح- امام باقرعلیه السّلام فرمودند: هر کس که سوره حمد به او شفا ندهد، چیز دیگری او را شفا نمی دهد».(2)

ط- امام صادق علیه السّلام فرمود: «سوره ی حمد از گنج های عرش پروردگار است».(3)

ی- رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «لَوْ اَنَّ فاتِحَةَ الْکِتابِ وَضَعَت فی کَفَّةِ الْمِیزانِ وَ وَضَعَ الْقُرآنُ فی کَفَّةٍ لَرَجَحَت فاتِحَةُ الْکِتاب سَبْعَ مَرّاتٍ؛(4) اگر سورۀ فاتحه در یک طرف و قرآن در طرف دیگر میزان قرار گیرد، فاتحة الکتاب 7 برابر کُلِّ قرآن است».

ک- امام موسی بن جعفرعلیه السّلام فرمودند: «اگر در گریبان پیراهن مریض، هفت مرتبه، سوره ی حمد را قرائت کنید، اگر درد ساکت نشد، هفتاد مرتبه قرائت کنید، تا ساکت شود».(5)

ل- امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اَلسُّوَرَةُ الَّتِی اَوَّلُها تَمْحِیدٌ وَ اَوْسَطُها اِخْلاصٌ وَآخَرُها دُعاء، سُوْرَةُ الْحَمْد؛ سوره ای که اول او حمد، وسط آن اخلاص و آخر آن دعا ء است، سوره حمد است».(6)

ص: 42

م- امام علی علیه السّلام فرمودند: «جَمیعُ الْعُلُومِ فِی الْقُرآنِ وَ عُلُومُ الْقُرآنِ فِی الْفاتِحَةِ مِنْهُ وَ عُلُوم الفاتِحَةِ فِی الْباءِ مِنَ الْبَسْمَلَةِ؛(1) همه علوم در قرآن و علوم قرآن در فاتحة الکتاب و علوم فاتحة الکتاب در باءبسم الله الرحمن الرحیم قرار دارد». امام در ادامه حدیث فرمودند: «اَنَا

النُّقْطَةُ تَحْتَ الْباء؛ من به منزله آن نقطه تحت باء هستم».

فرمود: آن سوره «الحمد لله» که نام دیگرش «ام الکتاب» است، می باشد.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: اِنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْحُزْنِ فَاِذا قَرَأتُمُوهُ فَاَبْکُوا ... قرآن با حزن نازل شده است، هرگاه قرآن را تلاوت کردید، باگریه و حزن تلاوت کنید.(1)

پیامبر خداصلی الله علیه وآله در حدیث دیگری میفرماید: تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ یأتِی یوْمَ الْقِیامَةِ صاحِبُهُ فی صُورَةِ شابٍ جَمِیل؛ قرآن را بیاموزید. قرآن در قیامت به قاری و معلم خود به صورت جوان زیبا نظر می کند.(2)

همچنین در نورانیت تلاوت قرآن می فرماید: نَوِّرُوا بُیوتِکُمْ بِتَلاوَةِ الْقُرْآنُ؛ خانه هایتان را با تلاوت قرآن نورانی کنید.(3)

و نیز می فرماید: اَفْضَلُ عِبادَةِ اُمَّتی قِرائَةِ الْقُرْآن؛ بهترین عبادت امت من تلاوت قرآن است.(4)

در کلام دیگری می فرماید: النَّظرُ فی المُصْحَفِ مِن غَیرِ قَرائَةٍ عِبادَةٌ؛ نگاه کردن به قرآن بدون تلاوت عبادت است.(5) صِرف ارتباط داشتن با قرآن سعادت است.

رسول خاتم صلی الله علیه وآله در جای دیگر می فرماید: مَنْ قَرَاءَ بسم الله الرحمن الرحیم کَتَبَ اللّهُ لَهُ حَرْفَ اَرْبَعَةُ آلافٍ حَسَنَةً؛ هر کس بسم الله الرحمن الرحیم بگوید

ص: 45

خداوند برای هر حرف آن چهار هزار حسنه عنایت میکند. (1)

پیامیر أعظم صلی الله علیه وآله درباره ام الکتاب بودن سوره حمد بیان می کند: اَلْحَمْدُ الِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ اُمُّ الْقُرْآن وَ اُمُّ الْکِتاب وَ السَّبْعُ الْمَثانی.(2) و ایضاً قال اِذا وَضَعَت جَنْبَکَ عَلی الْفِراشِ وَ قَرَأَت فاتِحَةَ الْکِتاب وَ قُلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ فَقَدْ اَمِنَت مِنْ کُلّ شَیءٍ اِلّاَ الْمَوت؛ هرگاه در بستر خواب فاتحة الکتاب و قل هو الله احد را بخوانید از هر شرّی در امانید جز مرگ.(3)

رسول خداصلی الله علیه وآله سوره حمد را بافضیلت ترین دعا می داند: اَفْضَلُ الذِّکْرِلا اِلهَ اِلَّا اللّه وَ اَفْضَلُ الدُّعاءِ اَلْحَمْدُلِلّهِ؛(4) بهترین ذکر لا اِلهَ اِلّا الله و بهترین دعا اَلحمُدِلله گفتن است.

همچنین در اهمیت این سوره در نماز می فرماید: لاصَلوةَ لِمَن لَم یقرأ بِفاتَحِةِ الکتاب؛(5) نماز بدون خواندن سوره قبول نیست.

و درباره صراط مستقیم می فرماید:

1. اَلصِّراطُ المُستَقِیمُ کِتابُ الله؛(6) صراط مستقیم قرآن است.

2.اِهْدِناَ الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، هُوَ الاِسْلام؛(7) اهدنا الصراط المستقیم همان

ص: 46

اسلام است. انجام فرامین خدا صراط مستقیم و دستور

اسلام است.

امام موسی بن جعفرعلیه السّلام فرمودند: هر کس دچار مرضی شود، در گریبان پیراهن او هفت مرتبه، سوره حمد را قرائت کنید، اگر درد ساکت نشد، هفتاد مرتبه قرائت کنید، تا ساکت شود.(1)

امام صادق علیه السّلام نیز در اهمیت این سوره فرمودند: اَلسُّوَرَةُ الَّتِی اَوَّلُها تَمْحِیدٌ وَ اَوْسَطُها اِخْلاصٌ وَآخَرُها دُعاء سُوْرَةُ الْحَمْدِ؛(2) سوره ای که اول او حمد، وسط آن اخلاص و آخر آن دعا است، سوره حمد است.

و نیز فرمودند: ما اَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ کِتاباً اِلّا وَ فاتِحَتُهُ بسم الله الرحمن الرحیم؛(3) خداوند از آسمان کتابی را نازل نکرد، مگر اینکه اول آن بسم الله الرحمن الرحیم بود.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: بسم الله الرحمن الرحیم، سرلوحه کارهای انبیاء بود. در منابع حدیثی این مسأله مفصل بررسی شده که به برخی از موارد آن اشاره می شود:

1- طبق آیه 41 سوره هود حضرت نوح علیه السّلام هنگام سوار شدن برکشتی گفت: بسم اللّه مَجریها و مَرسیها.

2- حضرت سلیمان علیه السّلام براساس آیه 30 نمل، وقتی ملکه سباء را به خداوند

دعوت کرد، با بسم الله الرحمن الرحیم کار را آغاز نمود.

3- امام رضاعلیه السّلام فرمودند: اِنَّ بسم اللّه الرحمن الرحیم اَقرَبُ اِلی اللّه ِ الاَعظَمِ مِن سُوادِ العَین اِلی بَیاضِها؛ بسم الله ... به اسم اعظم الهی از سیاهی چشم به سفیدی آن نزدیک تر است.(1) این بیان امام خیلی عمیق و پرمعناست، همان طور که اسم اعظم قابل درک نیست. معنای بسم الله نیز چنین خواهد بود.

4- از پیشوایان رسیده که بسم الله ... را بلند بگویید. امام باقرعلیه السّلام درباره کسانی که بسم الله ... را در نماز نمی خوانند، فرمودند: سَرَقُوا اَکرَمَ آیةٍ. بهترین آیۀ قرآن را به سرقت بردند.(2)

5- مفسّر بزرگ اهل سنّت فخر رازی در تفسیر خویش 16 دلیل آورده که بسم الله ... جزء سوره است. در مسند

احمد حنبل بسم الله جُزء سوره شمرده شده است.(3)

6- امام علی علیه السّلام فرمودند: تمام علوم قرآن در سوره فاتحة الکتاب هست و

ص: 48

آنچه در بسم الله الرحمن الرحیم است در باء او و آنچه در باء است در نقطه زیر آن باء است و منم

نقطه تحت آن باء.(1) امام ازتفسیر و عظمت قرآن پرده برداشه اند.

7- امام حسن عسکری علیه السّلام فرمودند: معنی بسم الله الرحمن الرحیم این است که به نام خدا آغاز می کنم و یاری از خدا می جویم. این سخن در اعمال متقین تجلی دارد.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: خدای تعالی صد و چهار کتاب از آسمان نازل فرمود و چهار کتاب از آنها را برگزید و علوم یکصد کتاب دیگر را در آن چهار کتاب قرار داد و آن چهار کتاب زبور، تورات، انجیل و قرآن می باشند و بعد از آن بار دیگر از میان چهار کتاب یکی را اختیار فرمود و آن قرآن است و تمام علوم و برکات و ثواب تورات، انجیل و زبور را در قرآن قرار داده آن گاه تمام علوم قرآن را در سوره های مفصّل و کلیه سوره های مفصل را در سورۀ حمد قرار داد و هرکس سورۀ حمد را بخواند مانند آن است که یکصد و چهار کتاب آسمانی را قرائت کرده است(2) و هیچ یک از کتاب های آسمانی بدون بسم الله نبوده است.

عبدلله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که ایشان دربارۀ بسم الله الرحمن الرحیم فرمودند: فقال الباء بها ءالله و السین سناء الله و المیم مجدالله؛ با رمز عظمت خدا، سین ثنا و ذکر خدا و میم مجد و بزرگواری خداوند تفسیرشده است.(3)

ص: 49

امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند: «بسم اللّه الرحمن الرحیم آیةٌ مِنَ الْفاتِحَةِ وَ مِنْ کُلِّ سُورَةٍ بِاِجْماعِنا وَ نُصُوصِنا؛(1) بسم اللّه الرحمن الرحیم در فاتحة الکتاب و در همۀ سوره قرآن جز اولین آیه آن سوره می باشد».

امام باقرعلیه السّلام فرمود: «اَکْرَمَ آیةً فِی کِتابَ اللّهِ، بِسْمِ الله الرّحمن الرّحیم؛ گرامی ترین آیه در قرآن بسم الله الرحمن الرحیم است».(2)

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: «اِذا مَرّ الْمُؤمِنُ عَلَی الصِّراطِ فَیقُولُ: بسم الله الرحمن الرحیم؛(3) مؤمن هنگام عبور از پل صراط، بسم الله الرحمن الرحیم می گوید».

طبق بیان روایات و منابع تفسیری پل صراط هم اکنون نیز وجود دارد؛ نه اینکه در آخرت وجود پیدا کند. راه اسلام و عمل به دستورات قرآن، همان صراط است.

کلمه جلاله ی الله مختص یگانه معبود جهان است. با بسم الله ... گفتن ارتباط بنده با خدا آغاز می گردد. با گفتن الرحمن که مبالغه است رحمت فراگیر خداوند مورد یادآوری و توجّه اهل ایمان قرار می گیرد. طبق بیان حدیث از امام صادق علیه السّلام رحمانیت خداوند، جمیع خلایق را پوشش می دهد و در جهان هستی موجودی نیست که از رحمانیت و لطف عام خداوند بهره مند نشوند. در جلد اول المیزان در صفحه 19 علامه طباطبایی می گوید: اِنَّ الرَّحْمن عامٌّ لِلْمُؤمِن وَ الْکافِر، وَ الرَّحیمُ خاصُّ بِالْمؤمِنِ؛ رحمانیت برای همه و رحیمیت فقط برای مؤمن اختصاص دارد.

امام صادق علیه السّلام فرمود: وَاللّهُ اِلهُ کُلِّ شَیءٍ، اَلرَّحْمنُ بِجَمیعِ خَلْقِهِ، اَلرَّحیمُ بِالْمؤمنینَ خاصَّة(1) خداوند پروردگار همه است، رحمانیت برای همه و رحمیت برای مؤمنین اختصاص دارد و همچنین اَلرَّحْمان ُ اِسْمُ خاصٍّ بِهِ صِفَتِ عامٍّ است برعکس الرّحیم که اسم عام و صفت خاص برای خداست. رحیم بودن خداوند مخصوص مؤمنان به جهت ایمان آنان است. هر یک از الرَّحمان و الرَّحیم صفت الله می باشد. خداوند

رحمان و رحیم است. طبق بیان قرآن و روایات صفات خدا عین ذات اقدس الهی می باشد.

طبق آیه «اَلحَمدُ للِّهِ رَبِّ العالَمینَ»، ستایش هر ستایش گر و حمد هر حامدی مخصوص خد است. اَلحَمدُ لِلّه در اول سوره ی حمد، اول سوره ی انعام، اول سوره ی کهف، اول سوره ی نساء و اول سوره ی فاطر آمده است، اما اَلحَمدُ لله درسوره ی فاتحه، جامع ترین آنهاست و محوریت خاصی در قرآن دارد. گرچه

ص: 51

به ظاهر در خیلی از کارها از دیگران سپاس گزاری می شود، ولی در واقع تمام سپاس ها و حمد ها به خداوند بر می گردد، جز ذات واجب الوجود، هیچ کس سزاوار حمد نیست. اگر کسی از پدر، مادر، معلم، دکتر و مردم حمد و سپاسگزاری کند. در واقع حمد وسپاس از خداوند است. خدا از طریق دیگران به انسان خیر و رزق می رساند. پدر، مادر و دیگران را خدا محبوب قرار داده است. انسان ها با اختیار همدیگر را مورد لطف قرار می دهد و این لطف از طرف خدا به انسان عنایت شده؛ فلذا سپاسگزاری از هم نوعان در واقع سپاس از خداست نه جبر ونه تفویض. خداوند رَبُّ العالمین است و هر موجودی را در حد ظرفیت آن موجود به تکامل و ترقی می رساند. ادامه حیات موجودات بدون لطف خداوند غیر ممکن است. لام حمد را اکثر مفسّران استغراقی می دانند و تمام حمدها مخصوص خداست. برخی الف و لام حمد را، لام جنس و لام عهد دانسته اند.

عقل بشر عقیم از درک حقایق است. به جهت درک نکردن حقایق عده ای جبری مذهب شدند و گفتند: ما از خود اراده و اختیاری نداریم و تمام کارها و افعال بشر به اراده خداوند بستگی دارد، اگر ما گناه می کنیم، ارادۀ خدا است. اگر کار خوب انجام می دهیم باز ارادۀ خداوند است. دراین گونه عقاید بیان تکلیف و بهشت و جهنم معنای واقعی نخواهد داشت. انسان غیرمختار به جبر منتهی می شود که باطل است.

جبریون می گویند: تمام جنایات و اعمال خیر براساس اراده خدا انجام می شود و بشر از خود اراده ای ندارد. این قول و نظر با معارف قرآن و کلمات پیشوایان دین کاملاً در

تضاد است. جبریون اختیار و انتخاب را از قاطبه ی افراد

ص: 52

بشرسلب نمودند. طبق بیان قرآن وحدیث امتیاز و افتخار بشر در انتخاب بشر است نه در جبر و تفویض.

فَاَلهَمَها فُجُورَها و تَقواها(1) طبق نظر و عقیدۀ جبریون هیچ گونه تفاوت و امتیاز در بین اعمال خیر و اعمال شرّ بشر وجود ندارد. بنا بر مسلک و مذهب جبریون، هدایت ها، بشارت ها، توکل ها و از طرفی انزال کتب و ارسال رسول برای انذار و هدایت جامعه، بی فائده و بدون نتیجه خواهد بود. با این بیان، بشر در جهان تکلیفی ندارد؛ چون اختیار ندارد و طبق نظر اهل جبر اختیار فقط در دست خداست.

مذهب و مسلک دیگر به عنوان مُفَوِضه در مقابل احکام و حقایق اسلام ظهور نموده وجمعیتی را به انحراف و انزوا کشانده است. آنها عقیده دارند و می گویند: جهان به حال خود رها شده و خداوند کاری به اعمال وکردار جهان و بشر ندارد. این مذهب و مسلک نیز مثل جبریون، کاملاً مخالف نظر اسلام است. بر اساس این دو دیدگاه جبر مطلق و تفویض مطلق در جهان وجود دارد. واقعیت آن چیزی است که در مکتب اسلام درمسیر حرکت بشر، پیامبر، قرآن وامامان معصوم علیهم السّلام نورافشانی نموده و حقایق را برای جامعه به صورت مطلوب بیان فرمودند.

همان طور که اشاره شد مسأله جبر و تفویض از نظر اسلام مردود است. ریشه اسلامی منطبق با متون اسلامی ندارد و با عقل و فطرت توحیدی نمی سازد. نفی جبر و تفویض اوّلاً در قرآن در سوره روم آیه 30 و دیگر سُور و ثانیاً در

ص: 53

مکتب و سخنان پیامبر و امامان علیهم السّلام به صورت شفّاف مطرح شده است. جهت اثبات اِدّعا به چند حدیث در نفی و رد جبر و تفویض اشاره می کنیم تا اهل ایمان از شرّ این دوجریان در امان باشند.

امام علی علیه السّلام جهت رد و بطلان جبر فرمودند:

«وَ کانَ کذالِکَ لَبَطَلَ الثَّوابُ وَالْعِقابُ وَ الْاَمْرُوَ النَّهْی والزَّجرُوالسَّقَطَ مَعْنَی الْوَعْدِ وَالْوَعِیدِوَلَمْ تَکُنْ عَلی مُسِی ءِ لائِمَةٌ وَ لا لِمُحْسِنٍ مُحَمَّدَةٌ وَ لَکانَ المُحْسِنُ

اَوْلا بِالّائِمَةِ مِنَ المُذْنِبِ وَ الْمُذْنِبُ اَوْ لی بِالْاِحْسانِ مِنَ المُحْسِنِ تِلْکَ مَقالَةُ عَبْدَةٍ الْاَوْثانِ وَ خُصَمْاءِالرَّحْمنِ»؛ امام می فرماید: اگر جبر درست بود، آن گاه ثواب و عقاب، امر و نهی و باز داشتن از کارهای زشت پوچ می بود و وعده و وعید از معنا می افتاد و بدکار سرزنش و نیکوکار تشویق نمی شد که نیکوکار به سرزنش سزاوارتر می بود تا بدکار و بدکار به پاداش و احسان سزامندتر می شد تا نیکوکار. عقیده ی جبر مثل گفتار بت پرستان و دشمنان خدای رحمان باطل است.(1) امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اِنَّ اللّهَ خَلَقَهُ جَمِیعاً مُسْلِمِینَ اَمْرَهُمْ وَ نَهاهُمْ وَالْکُفرُ بِاِسْمٍ یلْحَقُ الْفِعْلُ حِینَ خَلَقَهُ کافِراً»؛ خداوند همه ی آفریدگان خود را مسلمان آفرید، به آنان امر و نهی کرد. کفر نامی است که با کفر ورزیدن بنده فعلیت می یابد.(2) از این بیان نورانی نتیجه می گیریم که فطرت انسان پاک و

خداجو است.

امام صادق علیه السّلام در جواب مفضل بن عمر درباره ی جبر و تفویض فرمودند:

ص: 54

«لا جَبْرَ وَ لا تَفْوِیضَ وَ لکِنْ اَمْرٌبَینَ أَمْرَینِ. مفضل: قُلتُ:ما اَمْرٌ بَینَ أَمْرَینِ؟ قالَ علیه السّلام: مَثَلُ

ذلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ رَأَیتَهُ عَلی مَعْصِیةٍ فَلَیسَ حَیثُ لَمْ یقْبَلْ مِنْکَ فَتَرَکْتَهُ، کُنْتَ اَلَّذِی أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِیةِ»؛(1) امام صادق علیه السّلام درباره ی جبر و تفویض در پاسخ مفضل فرمود: «لا جَبَرَ وَلا تَفوِیض». اوگفت: امر میان این دو امر چیست؟ فرمود: برای مثال مردی را در حال گناه می بینید و تو او را از آن باز می داری، اما او نمی پذیرد و به حال خود رهایش می کنی. او گناه انجام می دهد، پس چون او به نهی تو اعتنایی نکرده و در نتیجه به حال خود رهایش کرده ای، نباید گفت: که تو او را به گناه دستور داده ای.

با بیان قرآن و احادیث معتبر مسأله اختیار و اقتدار انسان یک حقیقت لاینفک از وجود بشراست. نظر اسلام اختیار انسان راتأیید می کند. اگر اختیار نباشد، اعمال و عبادت فائده و معنایی ندارد؛ مثلاً کسی جبراً شب و روز قرآن تلاوت کند و یا نماز بخواند و یا کسی را به اجبار به زیارت خانه خدا «مکه» و یا زیارت قبور مطهر «پیامبران و امامان» ببرد. عمل جبری از نظر قرآن و مکتب اسلام هیچ گونه ارزشی ندارد. فرضاً تفویض، حقیقت می داشت، تکلیف از انسان برداشته بود، تمام کارها و اعمال خیر به اراده خدا و انتخاب انسان قابل تحقّق و پاداش است. معجزه های پیامبران و امامان و نشر معارف قرآن و کارهای خوب مؤمنان و صالحان همه و همه به اذن خداوند انجام می شود. انسان نه کاملاً مختار است و نه امور به انسان واگذار گردیده و نه اجبار ی در کار است. به سبب جهل و حسادت، به جهت انحراف از حق، صدها مذهب و مسلک به وجود آمده و

ص: 55

مسلمین جهان را گرفتارکرده است. بر فرض قبول جبر و تفویض چه نیازی به انبیاء و انزال کتب آسمانی وجود داشت؟ ای همسفر روحانی قبل از انتقال از این جهان ظلمانی با تلاش به مکتب قرآن بیشتر آشنا شویم تا حقیقت عبادت و بندگی را درک نمائیم. فردای بعد از مرگ جز عمل خیر و حقیقت هیچ چیزی دست من و شما را نخواهد گرفت. مُرجِئه، زیدیه، قدریه، احمدیه و علی اَلّهی ها، از فرق منحرف هستند و هر گروه به سبک مخصوص خودشان جاهلان را دعوت می کنند. عبادت باید معیار قرآنی و ولایی داشته باشد. اگر عبادت طبق دستور خدا انجام نشود، ارزش و بهایی در پیشگاه خداوند نخواهد داشت. بدین جهت انحراف جبریه و مفوضه مورد اشاره قرار گرفت تا جوانان مؤمن و جامعه قدر عبادت و بندگی خالصانه شان را بدانند و در دام انحرافات قرار نگیرند. گرچه عبادت واقعی خیلی مشکل است، همانطور که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ وَما عَرَفْناکَ حقَّ مَعْرِفَتِکَ»؛(1) ما آن گونه که شایسته ی عبادت تو است، تورا عبادت نکرده ایم و آن گونه که شایسته ی معرفت تو است، تو را نشناخته ایم.

ما به عنوان تکلیف باید بین خوف و رجاء زندگی کنیم. خداوند همه را یکسان تکلیف نفرموده است. عمل خالصانه و عالمانه ارزش دارد.

اَلْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ جامع ترین ومقدّس ترین سخن خداوند و شکر انسان از حضرت احدیت است. حمد و مدح مثل هم است(2) و ثنأ بر نعمت های

ص: 56

جمیل و غیر آن گفته می شود، امّا شُکر بر نعمت خاص اختصاص دارد وحمد بر لسان تنها گفته می شود. حمد قلبی در اصطلاح جود ندارد، اما شکر به سبب قلب، زبان و جوارح تحقُّق پیدا می کند.

امام صادق علیه السّلام فرمودند: اَلْحَمْدُ رَأسُ الشّکرُ؛ حمد اساس شکر است. این حدیث در تفسیر جوامع الجامع از پیامبرصلی الله علیه وآله نیز نقل شده است.(1)

رجاء بن ضحاک گوید: امام رضاعلیه السّلام وقتی سورۀ حمد را تمام می فرمود، می گفت: الحمدلله رب العالمین.

مرحوم محمد باقر مجلسی در جلد 92 ص 218 بحار می نویسد: معنی حمد در شکر و عبادت خداوند تحقق یافته است. پس جای حمد خداست. به استناد کلام رسول الله صلی الله علیه وآله حق حمد خداوند منان را جز معصومان کسانی دیگر نمی توانند به جا آورند.

ملائکه، انسان، موجودات، جمادات، حیوانات و همه از حمد خدا عاجزند. مُفضل بن عمر از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که ایشان فرمودند: برای خدا هزار عالم است. هر عالم بزرگتر از این عالم آسمان و زمین است) و اهل هر عالمی نمی دانند که آیا جُز عالم آنها، خداوند عالم دیگری را آفریده و موجودات دیگری در آن می باشد.

جابر بن یزید جُعفی از امام باقرعلیه السّلام روایت می کند که امام علیه السّلام فرمودند: غیر از کره شما «زمین» چهل کره آفتاب دیگر موجود است و فاصله میان هر آفتاب تا آفتاب دیگر چهل سال راه است و در آنها

ص: 57

مخلوقات زیادی وجوددارند و آنها نمی دانند که خدا آدمی را خلق کرده و غیر از کره ماه که شما می بینید، چهل کره ی ماه دیگر است که فاصله میان هر یک از کرات چهل سال است و در هر یک از آنها موجودات و مخلوقات زیادی می باشند.(1) ما هر گاه اَلْحَمْدُ للّه رَبِّ الْعالَمین می گوییم گویا با همه عوالم هم صدا می شویم.

تکوینی، آسمانها، شب و روز و کرات دیگر عالم به حیات و فعّالیت منظم ادامه داده و از حدود معین تجاوز نمی کنند. بر فرض محال اگر هدایت تکوینی ذرّه ای از حدود مشخص انحراف پیدا نماید، تمام جهان زیرو رو می گردد و آسمان ها فرو می ریزد. دیگر حیات و زندگانی در کره ی زمین و دیگر کرات عالم ادامه نخواهد بود. بر اساس هدایت تکوینی مهر و محبت، نوع دوستی، حسّ راحتی و خواسته های نفسانی در وجود همه ی حیوانات و مخلوقات زمینی جود دارد. اگر انسان در حسّ خستگی،

تشنگی، درد و راحتی و محبت به حیوانات دقّت کند، متوجه می شود همان طور که انسان فرزند، جان و مال را دوست دارد، حیوانات نیز جان و بچه و انواع خوراکی ها را دوست دارند. امتیاز انسان در بُعد روحانی اوست به همین خاطر انسان کامل و به تبع او انسان مؤمن عنوان خلیفة الله را به خود اختصاص داده است.

اگر این انسان فرمانبر خدا نباشد و به وظیفه انسانی خود عمل نکند، چه فرقی با دیگر حیوانات خواهد داشت؟

درجنبه حیوانی وشهوات امتیازی وجود ندارد، مگر برای چاقی وشهوترانی.

خالق یگانه، مالک یگانه خواهد بود. در قیامت خطاب از مالک عَلَی الاطلاق آید و مخاطبی جز ذات اقدس الهی نیست. لِمَن المُلکُ الیومَ؛ امروز ملک از آن کیست؟ و چون جوابی نیست خدای سبحان خود فرماید: لِلّهِ الْواحِدِ القَهّارِ؛

مُلک از آن خدایی یگانه قهّار است.(1) قهار علیه کفّار و مناقان مکّار. رحمت برای متقین و اهل ابرار.

انسان حامد، عابد، مؤمن و مُخلص باید گوش به فرمان خدا باشد تا وعده ها و نصرت های خالق محقّق گردد، گرچه دنیا پرستان منافق به زبان، حمد و شکر خدا را اظهار می کنند، ولی در اعمال آنان اثری از حمد الهی و صداقت واقعی دیده نمی شود و هرگاه لازم بدانند، هزاران خلاف و ظلم را مرتکب می شوند. طبق باورهای دینی و آموزه های مذهبی اعمال و افعال انسان دو صورت دارد: واقعی و ظاهری). خداوند به سبب هادیان طریق معرفت الله، بندگی واقعی را به بشر سفارش نموده و براساس اعمال انسان نتیجه می بیند. یکی از فرق های مؤمن و منافق در واقع بینی و ظاهربینی می باشد. اگر اعمال عبادی انسان صورت واقعی مطابق با دستور اسلام نداشته باشد. پر واضح است که نتیجه مطلوب نخواهد داشت. انسان های ضعیف الایمان و منافق در ظاهر عمل ممکن است چیزی از مؤمنان کم نداشته باشند، ولی در واقع عبادت را برای رسیدن به دنیا و ضربه زدن به مؤمنین انجام می دهند کما اینکه این مطلب مهم در قرآن درباره منافقین مدینه و درباره ی مسجد ضرار به صورت شفّاف طرح شده است. بیان حقایق به

ص: 61

عنوان حکایت نیست. بل برای الگوه و عبرت بیان شده است. امروز قرآن به انسان اخطار می دهد که فردا با مخالفت خویش با دستورات خداوند منسوخ و به شکل غیر انسان وارد محشر نشود. صورت خلاف کاران در قیامت به سیرت واقعی تبدیل می گردد و کافران ومنافقان وگناه کاران به صورت خوک، میمون و... ظاهر می شوند. اگر انسان اکنون گوش حق شنو، چشم حق بین، دل حق جو و زبان حق گو، نداشته باشد، هم اکنون زندگی جهنمی خویش را شروع کرده اند.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: وَاِنَّ الْقُرآنَ لَم ینزَل لِیکذِبَ بَعضهُ بَعضاً وَلکِن نَزَلَ یصدُقُ بَعضُهُ بَعضاً فَما عَرَفتُم بِهِ وَ ما تَشابه عَلَیکُم فَآمَنوا بِه؛ به درستی قرآن نازل نشده که برخی از آن برخی دیگر را تکذیب کند، ولی نازل شده که برخی از آن برخی دیگر را تصدیق نماید، پس آنچه را که فهمیدید، به آن عمل کنید و به آنچه بر شما متشابه است، ایمان بیاورید.(1)

وَمَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرآن یومَ الْقِیامَةِ صُدِّقَ عَلَیهِ؛ کسی را که قرآن در قیامت شفاعت کند، شفاعتش قبول و کسی را که قرآن از او شکایت نماید شکایتش پذیرفته می شود».(1)

امام علی علیه السّلام درباره آثار حیات بخش قرآن می فرماید: «تُعَلِّمُوا القرآن، فَاِنَّهُ اَحْسَنُ الحَدِیثُ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَاِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوبُ وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَاِنَّهُ شِفاءُ الصُّدورِ وَ اَحْسِنُوا تَلاوَتَهُ، فَاِنَّهُ اَنفَعُ القَصَصِ وَ اِنَّ الْعالِمَ الْعامِلَ بِغَیرِ عِلمِهِ

کَالْجاهِلِ الْحائِرِ اَلَّذِی لا یسْتَفِیقَ مِنْ جَهْلِهِ بَلِ الْحُجَّةُ عَلَیهِ اَعْظَمُ وَ الْحَسْرَةُ لَهُ اَلْزَمُ ...؛ (1) قرآن را بیاموزید که بهترین گفته هاست و در آن تفقُّه کنید که آن بهار قلبهاست؛ از روشنایی آن شفاعت بجویید که شفابخش سینه هاست. آن را به خوبی تلاوت کنید که سودبخش ترین داستان هاست و دانشمندی که به غیر علمش عمل کند چون نادان سرگردانی است که از جهالت به هوش نمی آید بلکه حجت و دلیل بر او عظیم تر و حسرت و افسوس برای او ثابت و سرزنش او در پیشگاه خداوند بیشتر است».

ناسخ و منسوخ، مباح و ممنوع، خاص و عام، پندها و مثل ها، مطلق و محدودها، محکمات و متشابهات آن همه معلوم است.

می باشد.(1)

روشن است عالم اصطلاحی مراد نیست؛ عالم و عامل به حلال منظور است؛ چرا که اِنَّما یخشی اللهَ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ؛ خشوع وترس از پروردگار ازخصوصیات متقین است. طبق آیه 101 سوره توبه خدا از اهل تقوا و آنها از خدا راضی هستند رَضِی اللهُ عَنهُم وَرَضُوا عَنهُ ).

از هر جای قرآن سخن گفته شود، برگشت به یک ذات بی نهایت و شناخت خداوند جهانیان خواهد بود. با این بیان که شناخت خدا و معارف اسلامی مراتب و مراحل مختلف دارد. به غیر از پیامبر و عترت طاهرین علیهم السّلام دیگران توان و درک گوهر ها و معارف ژرف قرآنی را ندارند و از طرفی اگر تمام انس و جن از اولین و آخرین اجتماع نمایند و با قرآن مخالفت کنند، توان آوردن مثل قرآن یک سوره و حتی توان آوردن یک آیه مانند قرآن را ندارند.

قرآن نه تنها از امت اسلام که از همه ی اُمَم خبری نبود. قرآن شرایع قبل از اسلام و سفیران و هادیان را بیان می کند و خود را هدایت دهنده برای عالمیان معرفی می نماید: هُدی لِلْعالَمِینَ وَ نُوراً مُبِیناً وَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیءٍ؛(1) اگر قرآن نبود هدایت کجا بود؟ معاد و قیامت و دیگر مسائل اعتقادی چگونه شناخته می شد؟ وچگونه حجت خداوند بر همگان تمام بود؟

نور مبین و نجات از ظلمت کجا بود؟ و اگر تبیین و بیان همه ی مخلوقات و موجودات در قرآن نمی بود، شناخت جهان آفرینش چگونه ممکن بود؟

اگر قرآن حفظ نمی شد، شناخت خدا و مبدأ چگونه قابل درک بود؟ اِلَیهِ تُرجِعُونَ(2) بازگشت به سوی خدا چه معنا داشت؟ اگر قرآن مبین حقایق و مسائل جهان آفرینش نمی بود، مجازات دشمنان و پاداش پیروان حق و متقین چگونه تصور می شد و آنگه امر به معروف و نهی از منکر، ثواب مجاهدان و کیفر مخالفان چگونه محاسبه می گردید؟ همه مجاری امور به دست صاحب قرآن می چرخد، او همه جهان هستی را در قرآن بیان فرموده و شناسنامۀ جهان خلقت را دراین کتاب معرفی فرموده و در تحت نظارت و اشراف قرآن کارنامه انبیاء و جهان را معرفی فرموده است.

اگر قرآن نبود ازهیچ پیامبری خبری نبود و هیچ دینی باقی نمی ماند. به همین جهت قرآن کامل ترین کتاب عالم امکان وعالم وجود است.

وَ اَنْزَلْنا اِلَیکَ الذِّکْرَ لِتُبَینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَیهِمْ؛(3) ما کتاب قرآن را بر تو نازل

ص: 68

کردیم تا برای مردم بیان کنی که چه چیزی برای آنان نازل شده است.

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الاَمِین عَلی قَلبِکَ؛ قرآن می فرماید: خدا جبرائیل علیه السّلام را بر قلب تو نازل کرد(1) هُوَ مَعَکُمْ اَینَما کُنْتُمْ (حدید 4). اگر باورکنیم خداوند رحمان همیشه به ما نظر دارد و هیچ گاه ما تنها نخواهیم بود، این باور اعمال خیر وسعادت آخرت را به همراه خواهد داشت.

اهل تقوا با این باور و یقین به حیات دنیوی ادامه می دهند و با کیاست علیه هواهای نفسانی پیروز می شوند. امام باقرعلیه السّلام می فرماید: از رسول خدا سؤال شد: کدام یک از مؤمنین باکیاست تر و بافراست ترند؟

حضرت فرمودند: أَکْثَرُ هُمْ ذِکْراً لِلْمَوْتِ وَأَشَدَّهُمْ لَهُ اسْتِعْداداً، آن کسی که بیشتر یاد مرگ کند و بهتر خود را برای آن آماده سازد.(2)

متقین در سلوک وعمل از علم الیقین به عین الیقین و به حق الیقین مرحله به مرحله درحال صعودند. علم الیقین قبول برنامه های است که از جانب انبیاء به ما رسیده و قبول آخرت را به همراه دارد. اگر گناهان مانع نشود، صورت عالم ملک و شهود امکان خواهد داشت. اَلْمُؤمِنُ بِشْرُهُ فی وَجْهِهِ وَحُزْنُهُ فی قَلْبِهِ.(3) ظاهر متقین و مؤمنین شاد و حزن در قلبشان مخفی می باشد. اهل ایمان رغبت به دنیا ندارند.

امام صادق علیه السّلام می فرماید: اَلرَّغْبَةُ فی الدُّنْیا تُورِثُوا الْغَمَ وَالْحُزْنَ؛ میل به

ص: 69

دنیا غم و اندوه به بار می آورد.(1) متقین با مهار کردن هوای نفس مورد عنایت خداوند واقع می شود. شهوات موجب شقاوت می گردد و ثمره ای ندارد.

پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: رُبَّ شَهْوَةِ ساعَةٍ تُوْرِثُ حُزْناً طَوِیلاً؛ چه بسا لحظه ای شهوترانی موجب غم و اندوهی طولانی می گردد.(2)

نمودند. مقدمه تفسیر المیزان علّامه سید محمد حسین طباطبایی و مقدمه تفسیر ابن کثیر دمشقی گویای این واقعیت است. هر یک به دو نظر، حق محوری و احقاق حق در اول و ظلم به حق در دوم روشن می باشد. در خیلی از تفاسیر که نام بردنشان لازم نیست، به روایات ضعیف و برخی به روایات دروغ استناد کردند و از راسخون در علم قرآن هیچ حدیثی مطرح نشده است. به نظر مخالفین اهل بیت گویا بعد از پیامبر عترتی وجود نداشته است.

قرآن را بدون قرآن تفسیر کردن و یا عترت پیامبرصلی الله علیه وآله را از قرآن جدا کردن نتیجه اش آن می شود که دنیا گرفتار آن است و مسلمین جهان در بین خون و آتش می سوزند. کسی نیست که نجاتشان بدهد. حرف آخر بازگشت به قرآن وعترت است.

یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اَطِیعُو اللّهَ و اَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ اُوْلی الاَمْرِمِنْکُمْ؛ ای اهل ایمان فرمان خدا و فرمان رسول و فرمانداران از طرف خدا و رسول را اطاعت کنید. در ادامه آیه می فرماید: فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ اِلَی اللّهِ وَالرَّسُولِ اِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ؛ در چیزی چون کارتان به گفتگو و نزاع بکشد، به حکم خدا و رسول باز گردید، اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید.(1)

اُولی الاَمر کسانی هستند که آیات قرآن آنان را به عنوان عترت پیامبر معرفی کرده و پاکی آن بزرگواران را تایید نموده است. این موضوع مورد اجماع شیعه و اهل سنت قرار دارد. جهت روشن شدن موضوع به کتب فریقین مراجعه شود.

ص: 71

رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبادَةُ الْعَبِیدِ وَاِنَّ قَوْماً عَبَدَاللّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبادَةُ الْاَحْرارِ؛ (1) گروهی خدا را به امید بخشش پرستش می کنند، این عبادت بازرگانان است و گروهی خدا را از روی ترس از جهنم و عذاب عبادت می کنند که این عبادت بردگان است و گروهی خدا را از جهت عظمت خدا می پرستند؛ این پرستش آزادگان است». این سه نوع عبادت در همه زمان ها و در بین افراد مختلف وجود داشته و دارد، در این کلام نورانی مراحل عبادت از جهت عبادت خالصانه و غیر آن تقسیم شده، عبادت اَحرار مخصوص خواص انبیاء و اولیاء الهی ومؤمنان است.

قدر معرفت خود بعضی نعمت هایی را که به او داده شده، شکر نماید؛ زیرا بنده قدرت و معرفت شکر همه نعمت ها را ندارد».

از ابرار در این آیه و آیات بعدی این سوره وسُوَر دیگر به صورت اَتَم و اکمل اهل بیت پیامبر، انبیاء و متقین هستند. منابع حدیثی و تفسیری به این موضوع تصریح دارند. اهل بیت علیهم السّلام سه روز، روزه گرفتند و افطاریشان را به یتیم و مسکین و اسیر دادند، این سه روز روزه به عنوان نذر جهت سلامتی حسنین علیه السّلام منظور شده بود. این نذر و احسان به دیگران فقط برای رضایت خدابود. خداوند این سوره را درباره ایثارخاندان پیامبرصلی الله علیه وآله نازل فرمود. این سوره فقط درباره اهل بیت علیهم السّلام نازل شده و هیچ گونه تردید دراین مورد وجود ندارد.(1)

واقعیت امر این است که افراد مؤمن نیز از انفاق اموال در راه خدا به تبعیت از دستور خداوند و اهل بیت علیهم السّلام کوتاهی نمی کنند.

متقین کسانی هستند که راه و سیره رهبران مقدس وآسمانی را انتخاب می کنند واعمال معصومان در رفتار آنان تجلّی پیدا می نماید و با بصیرت و صداقت در جامعه فعالیت می کنند. مولای متّقیان می فرمایند: اِنتِباهُ العُیونِ لا ینفَعُ مَعَ غَفلَةِ القُلُوبِ(2)؛ بیداری چشم ها با غفلت قلب ها بی فایده است. اگربصیرت و کیاست در زندگی لحاظ نشود در مقابل دشمنان و نااهلان حفظ ایمان امکان ندارد. متّقین ازعوامل غفلت با نصرت الهی و تلاش با موفقیت عبور می کنند؛ امام باقرعلیه السّلام می فرماید: «اِیاکَ وَالغَفلَةَ فَفِیها تَکونُ قِساوَةُ القَلبِ؛ بپرهیز از غفلت که در آن قساوت قلب وسنگدلی است.(3) بیداری قلب بزرگترین عنایت خالق به اهل ایمان است. اگر تمام دنیا در مقابل دین متقین

ص: 77

قرارگیرند، افراد باتقوا هیچ گاه دین را به دنیا نمی فروشند. جهاد اکبرتلاش همیشگی می طلبد و فقط متقین به این صفت مُتّصف هستند. نبی اکرم بعد از بازگشت مجاهدین از نبرد فرمودند: «مَرحَبا بِقَومٍ قَضَوا الجِهادَ الاَ صغَرَ و َبَقِی عَلَیهِمُ الجِهادُ الاَکبَرُ، فَقِیلَ یارسول الله وَماَ الجِهادُ الاَکبَرُ؟ فَقالَ: جِهادُ النَّفسِ؛ آفرین به گروهی که جهاد اصغر را تمام کردند و باقی ماند بر آنها جهاد بزرگتر، پس گفته شد: یارسول اللّه این همه سختی و مجروح و کشة در جنگ چه چیزی بالاتر ازاین است؟ فرمودند: جهاد و مبارزه بانفس. (1)معنای

جهاد با نفس آن است که برای حفظ ایمان باید همیشه تلاش نمود. امام علی علیه السّلام فرمودند: «عِظَمُ الخالِقِ عِندَکَ تُصَغِّرُ المَخلوقَ؛ بزرگی خالق در نزد تو مخلوق را کوچک می کند. دنیا با همه زرق و برقش درنزد متقین بی ارزش خواهدبود. ثبات قدم در راه دین مخصوص اهل یقین واعمال خیر موجب سعادت وحیات طیبه آنان می باشد. خدای کریم درمورد حیات طیبه می فرماید: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ اَوْ اُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً؛ کسی که عمل صالح انجام دهد خواه مرد یا زن مؤمن باشد او را زنده می کنیم به زندگی پاکیزه.(2)

امام علی علیه السّلام می فرماید: «مراد از این زندگی که خدا درپاداش اعمال صالح مرد و زن می دهد، قناعت است.(3) بدون قناعت زندگی

ص: 78

پاک امکان ندارد؛ متقین با امکانات کم همیشه امورشان را اداره می کنند و ایمانشان را از آلودگی ها

حفظ می نمایند. صعود روح به سوی خدا با عمل غیر صالح امکان ندارد؛ «اِلَیهِ یصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یرْفَعُهُ».(1)

عنوان شده است. «اماماً» اشاره به رهبری یک رهبر می باشد. امام علی علیه السّلام می فرماید: «لا تَسْتَوحِشُوا فی طَرِیقِ الهُدی لِقِلَّتِ أَهْلِهِ(1)؛ وحشت و ترس در طریق هدایت و راه حق از قِلَّت و کمی افراد نداشته باشید».

بفهماند. ازپی خواندن و فهماندن، عمل به دستورات احکام قرآن بر انسان واجب خواهد بود. اگر عبادت انسان و مجموعه برنامه های وحیانی مقصد و مراد برای سعادت و ترقّی بشر نمی بود، پیامبرصلی الله علیه وآله برای چه بخواند و برای که بخواند؟ پر واضح است که با تعالیم عالیه الهی و با بیان رسای نبوی، باید کتاب قرآن مورد معرفت و شناخت بشر قرار گیرد.

مگر بشر قابلیت در ک معارف قرآنی را دارد؟ پاسخ این سوال روشن است. اگر درک معارف الهی برای بشر ممکن نمی بود، کتاب و معلم از جانب خدا برای هدایت و سعادت بشر منظور نمی گردید و پیمودن صراط مستقیم برای انسان از جانب خدای سبحان تکلیف نمی شد.

و عَلَّمَ الاِنسانَ ما لَم یعلَم (علق/5). این گونه آیات به عنوان امتیاز برتری انسان کامل نسبت به ملائکه از جانب خدا صادر شده و از طرفی بشارت و ترس برای انسان دو مفهوم پرمعنا دارد. از باب مثال با اینکه هزاران نعمت بعد از ولادت طفل در زندگی او خود نمایی می کند و جهان پرزرق و برق چشم نوزاد را می آزارد و کم کم جذب خود می نماید. این همه نعمت دنیا قبل از تولد به جنین از جانب خدا الهام وگفته نشده است. نعمت های دنیا با هزاران مانع و مشکل نصیب انسان می گردد. گاهی در اولین لحظه های زندگی بچه، یتیم، نابینا یا فلج می شود، ولی نعمت آخرت بی درد و بی پایان و بی منّت در اختیار انسان قرار می گیرد، ولی دسترسی به نعم الهی در آخرت گذر از مشکلات و موانع دنیا را می طلبد. تا انسان در مکتب قرآن و اهل بیت علیهم السّلام تربیت نشود و تا زمینه ترقی و سعادت خویش

ص: 81

را فراهم نکند، هیچ گاه دسترسی به نعتمهای ابدی پیدا نخواهد کرد. گرچه رحمت خداوند بی پایان است، ولی حکمت الهی اقتضا دارد که بشر بهای سعادت را بپردازد و قدردان نعمت های معنوی و مادی باشد. قدردانی بدون عمل معنا ندارد. کسی بگوید من

قرآن را دوست دارم، ولی وقت فراگیری ندارم، دروغ می گوید. امید به رحمت خداوند بدون عمل مثل آن می ماند که کسی بدون اسلحه به نبرد دشمن برود.

تمام بشارت های قرآن برای کسی است که اهل عمل خیر باشد. مؤمنان، مجاهدان و شهیدان به جهت اعمال صالح مورد بشارت قرآن هستند.

همسفران ما در این نوشتار قافله اهل ایمان است به کفّار و فُجّار در اینجا کاری نداریم. ما باید بار سفر خویش را آماده کنیم و از خداوند رحمان می خواهیم که در دنیا و آخرت با مؤمنان همسفر باشیم. خیر و سعادت مؤمنین را از خداوند مسألت می نماییم. پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: «اَلدّ عَلی الخَیرِ کَفاعِلِهِ(1)؛ ارشادکننده به کار خیر مثل انجام دهنده آن است. خدا می فرماید: «خُلِقَ الاِنسانُ ضَعِیفاً؛(2) انسان در برابر مشکلات و شهوات جنسی ناتوان آفریده شده است». انسان ضعیف بدون هادی و راهنما چگونه به هد ف و سعادت می رسد؟

بهترین ادب اقرار به ضعف در پیشگاه صاحب قرآن است. واقع مطلب آن است که قرآن سراسر نُورٌ عَلی نُور است و اِحصاء ویژگی های اهل قرآن

ص: 82

مثل خود کلام وحی غیر ممکن خواهد بود، ولی توجه به قانون جهان شمول کلام وحی درهمه امور عالم کون و مکان) ضروری و موجب سعادت انسان می باشد. در این سفر روحانی اوصاف و وظایف مؤمنین را پی می گیریم. از صاحب قرآن و راسخین کلام وحی مدد می جوییم.

قرآن جهت آمادگی بیشتر برای نماز، مؤمنان را به ذکر و یاد خداوند سبحان فراوان سفارش فرموده و ذکرهای انبیاء درقرآن بیان شده است: «اِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الْاَرْضَ حَنِیفاً وَ ما اَنَا مِنَ المُشْرِکینَ؛(1) من روی خود را به سوی کسی کردم که آسمان ها و زمین را آفریده، من در ایمان خود خالصم و از مشرکان نیستم». وقتی پیام آور خدا این گونه می فرماید ما چگونه باید باشیم؟ این ذکر حضرت ابراهیم با مخالفت قوم او مواجه شد و آنها هرگز نمی گذاشتند حضرت، خدا را با آرامش عبادت کند این گونه دشمنی برای همه انبیاء از ناحیه مخالفان وجود داشت. مخالفین با تمام رسولان و جانشینان آنها برخورد نادرست می کردند، ولی سفیران الهی هیچ گاه از دایرۀ عبادت خارج نشدند و از دعوت به یکتاپرستی دست برنداشتند؛ مؤمنین و متّقین را می بینیم که عامل به ارزش ها و گفتار پاکان می باشند. ذکر عظمت خدا و ذکر احوال و معجزه های پیامبران و امامان ذکر خوبیها و عبرتها، ذکر قیامت و پیش گویی های قرآن و ذکر عرصه های مختلف زندگانی پیشوایان و امتها هریک درس وآگاهی برای افراد بشر خصوصاً برای متقین می باشد و موجب آمادگی بیشتر اهل ایمان

ص: 83

در مقابل مشکلات و در برابر دشمنان خواهد بود.

شریعت است و سعادت منوط به پیروی انسان از دستورات شرع مقدس اسلام می باشد. انبیاء برای اجرای قانون هدایت از جانب خداوند آمده اند تا به پیامبرصلی الله علیه وآله رسیدند. اِنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمِ.(1)

اگرانسان هدایت انبیاء را قبول کند به سعادت می رسد. در آیه 3 سوره انسان می خوانیم: اِنّا هَدَیناهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِراً و اِمّا کَفُوراً. قبول وظیفه واجرای احکام از شاخص ترین ویژگی متقین محسوب می شود.

فقط خداوند هادی محض و حق محض است. کما اینکه تنها دین هستی اسلام است.

طبق آیه 19 آل عمران دین واقعی، اسلام است: اِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ اَلْاِسْلامُ؛ مسلماً دین واقعی که همه پیامبران مبلّغ آن بودند، نزد خدا اسلام است. متقین با این اعتقاد درمصاف با دشمنان همیشه در نبردند و جانشان را در راه اسلام فدا می کنند.

طبق آیه 213 بقره یعنی وَاللّهُ یهْدِی مَنْ یشاءُ اِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ، هدایت خدا درصراط مستقیم با عمل وتلاش متقین محقق می گردد. رهبران دینی به امر خداوند هدایت می کنند به شرط آن که انسان قابل هدایت باشد.

بر اساس آیه 73 انبیاء که می فرماید: وَ جَعَلْناهُمْ اَئِمَّة یهْدُونَ بِاَمْرِنا، هدایت به امر پروردگار محقق می شود، ولی انتخاب راه درست شرط هدایت است. انسان اگر قدرت خودشناسی نداشته باشد، تکلیف شرعی از او برداشته

می شود. در اصطلاح به این فرد مجنون گفته می شود. عقل ندارد تا خود را بشناسد. بعد از

ص: 85

خودشناسی، خداشناسی محقق خواهد شد. در حلّ مشکلات فکری و اعتقادی، عروة الوثقی معصومین می باشند. افراد باتقوا هیچ گاه از رهبران دینی فاصله نمی گیرند و در سایه عنایت کلام وحی سعادت می طلبند و در مقابل دشمنان برای حفظ حرمت قرآن واکنش صریح نشان می دهند.

پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: اِنَّ لِکُلِّ شَیءٌ سَناماً وَ سَنامُ الْقُرآنِ سُورَةُ الْبَقَرَة؛ برای هر چیزی قلۀ رفیع است و قلۀ رفیع قرآن سورۀ بقره است ... سید قرآن به سورۀ بقره هم گفته شده هست.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: سوره های طولانی قرآن به جای تورات به من عطاء شده است.(2)

برتری سوره ها هریک به جهتی است و تفاوت سوره ها در بیان احکام و مسائل معرفتی ملحوظ می باشد. نهایتاً قرآن بیان کننده جامع اصول، معارف، حقوق و احکام فقهی فراوانی خواهد بود. از این جهت سورۀ مبارکه بقره در بین سوره های قرآن بی همتاست. خلافت انسان فقط در این سوره دربارۀ آدم عنوان گردیده است. از سنت و سیرۀ عملی معصومین استفاده می شود که خیلی از تلاوت کنندگان به سبب عمل نکردن به دستورات قرآن مورد لعن کلام وحی واقع شدند و واقع می شوند. اگربه این مهم توجه نشود، بعد از عمری حسرت، فائده ای نخواهد داشت.

لَیسَ الْقُرآنُ بِالتَّلاوَةِ وَ لَا الْعِلمُ بِالرِّوایةِ وَ لکِنَّ الْقُرآنُ بِالْهِدایةِ وَ الْعِلمُ بِالدِّرایةِ:

ص: 86

چه بسا تلاوت کنندگان قرآن که مورد لعن قرآن قرار می گیرند. قرآن به تلاوت تنها حقّش ادا نمی شود؛ قرآن به هدایت است و عمل هم به علم. اگر کسی به دستور قرآن و علم خویش عمل نکند، نه قاری قرآن است و نه عالم واقعی.

امام علیه السّلام می فرمایند: اِنَّ الْقُرآنَ وَ الْعِتْرَةِ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا، نُؤْمِنُ بِهِما وَ لانُفَرِّقُ بَینَهُما لِاَنَّهُما لَنْ یفْتَرِقا حَتّی یرِداً عَلی رَسُولَ اللّهِ؛ قرآن وعترت از جانب خداست. ما ایمان به هر دو داریم و فرق بین قرآن و عترت نمی گذاریم. بین قرآن و عترت افتراق و جدایی نیست تا بر رسول خدا در کنار حوض کوثر وارد شوند.(1)

متقین بدون توبه وعنایت پروردگار ماندگار و باقی نخواهد بود. «وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ؛(1) بدانید که خدا آمرزنده و بردبار است».

پرواضح است که متقین و مؤمنین مرتکب گناه می شوند، ولی با توبه و بازگشت به طرف خدا مورد مغفرت الهی قرار می گیرند. طبق آیه 9 سوره سجده، از روح الهی در انسان دمیده شده است. به همین اعتبار انسان کامل اشرف مخلوقات است و انسان متقی پیرو انسان کامل هست کما اینکه این مطلب را در آیات و روایات و آیه الکرسی می خوانیم. اَللّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُلُماتِ اِلی النُّورِ ...؛ خروج مؤمنین از ظلمات به سوی نور و سعادت، از عنایات خداست.

رفتار و کردار آنان مشاهده نمی شود. جنگ های داخلی علیه مولا علی علیه السّلام و علیه امامان بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله سندی روشن در این مورد است. اگر ایمان به معنای واقعی در زندگی کسی وجودداشته باشد، تجلی ایمان مثل معجزه قرآن در حیات و ممات انسان ظهور می کند و اختصاص به اصحاب کهف و زنده شدن حضرت عزیرعلیه السّلام و امثالهم ندارد. از این رو وجود ایمان واقعی درغیر متقین محال است. برای اثبات این ادعا یک معجزه ی قرآن را بیان می کنیم.

مشهوراست که علامه مفسّر مرحوم طبرسی بر اثر سکته، چشم از جهان فرو بست. مردم او را غسل دادند و وی را دفن کردند. بعد از مدتی در قبر به هوش می آید، متوجه می شود که در قبر قرار دارد و زنده است. او نذر می کند که اگر خداوند او را از قبر نجات دهد، یک دوره تفسیر قرآن بنویسد. خداوند مسبب الاسباب و نجات دهنده همه است. یک نفر دزد معروف به فکر می افتد که شب به قبرستان رفته و قبر جدید را برای برداشتن کفن بشکافد. سرانجام دزد قبر طبرسی را می شکافد و به لحد می رسد، سنگ را کنار می گذارد که کفن را بردارد ناگهان شیخ طبرسی او را می گیرد. دزد وحشت می کند. شیخ با او شروع به صحبت می نماید و وحشت کفن دزد بیشتر می شود. شیخ می گوید: نترس من زنده ام به علت سکته مرا در قبر گذاشته اند. اکنون به هوش آمده ام و خداوند تو را وسیله نجاتم قرار داده است. شیخ با همکاری دزد به خانه می آید و مال زیادی به دزد می دهد. دزد نزد شیخ توبه کرده و از نبش قبر دست می کشد.

ص: 89

شیخ طبرسی طبق نذری که کرده بود شروع به نوشتن تفسیر قرآن می کند و سرانجام مجمع البیان را تحویل جامعه می دهد. الحق و الانصاف این تفسیر یکی از بهترین تفسیرهاست.(1) قبر این مفسر بزرگوار در جوار امام علی بن موسی الرضاعلیه السّلام قراردارد.

علم با ایمان و عالِم با عمل همیشه حیاً و میتاً چراغ هدایت برای جامعه است.

علم چندانی که بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

نه محقق بود نه دانشمند

چارپای بر او کتابی چند سعدی

قرآن سوال می شود، قرآن از قول آنان می فرماید: ماذا اَنْزَلَ رَبَّکُمْ قالُوا اَساطیرُ الاَوَّلین؛(1) و هرگاه به این مردم متکبر کفار و منافقین گفته شود که خدا چه آیات بزرگی از آسمان برای هدایت شما فرستاده، گویند این آیات وحی خدا نیست، بلکه همه افسانه های پیشینان است.

در محاسبه بین مؤمن و کافر جایگاه مؤمن خود را نشان می دهد و کفّار و منافقین در قیامت به صورت انسان محشور نمی شوند. حقیقت انسان نفس رحمانی است نه نفس شیطانی. انسان متقی به زبان خدا قرآن) و به زبان انبیاء و ائمه معصومین علیهم السّلام سخن می گوید، کما اینکه منافقین به زبان شیاطین سخن می گویند. شیاطین فساد و منکر را برای منافقین و انسان های ضعیف الایمان خوب نشان می دهند و برای پیروانشان وسوسه ایجاد می کنند. تمام انبیاء و اولیاء الهی با وسواس مبارزه کردند و جامعه را رهبری نمودند.

طبق آیه 27 اعراف شیطان ولی کفار و منافقین است نه ولی متقین و مؤمنین. خدا، انبیاء و اولیای الهی، ولی متقین و مؤمنین هستند.

بهشت برای آنهاست که نهرها چشمه ها) از زیر درختانش جاری است. هر زمان که میوه ای از آن به آنان داده می شود، می گویند: این همان است که قبلاً به ما روزی داده شده بود، ولی اینها چقدر از آنها بهتر و عالی تر است و میوه هایی که برای آنها آورده می شود، همه از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است و جاویدان در آن بهشت) خواهند بود.

شأن نزول آیۀ 25 «سوره بقره» درباره امام علی علیه السّلام، حضرت حمزه، جعفر و عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب بیان شده است. (1)

باید توجه داشت که شأن نزول مخصص حکم نیست و شامل دیگران هم می شود. اولین سخن در این آیه بشارت وهدایت اهل ایمان به بهشت است. بشارت دهنده: خداوند، مبلّغ: پیامبر، مخاطب بشارت: مؤمنین، بشارت دادن به: بهشت و نعمتهای مورد نظر مثل همسران [حور العین و همسران مؤمنه دنیا] مطّهر با این توضیح که حور العین مانند لؤلؤ و باکره هستند و در همان آخرت آفریده می شوند و همسران مؤمن دنیایی، با چهره های زیبا و نورانی در کنار همسران بهشتی قرار می گیرند [وَ مَنْ صَلَح مِنْ آبائِهِمْ وَ اَزْواجِهِم] .(2)

امام صادق علیه السّلام در جواب سؤال، راجع به مطّهرفرمودند: اَلأَزْواجُ المُطَهَّرَة اللّاتی لا یحْضَنَ وَلا یحْرَثنَ؛(3) همسران بهشتی آلوده به حیض و حدث نمی شوند».

بشارت خداوند مقید به زمان نیست و نعمت های بهشتی به خاطر اعمال

ص: 92

خیر اهل ایمان شامل حال متقین و مؤمنین می شود، با این قید که اعمال صالح زمینه استفاده، کردن از نعمت های بهشت را فراهم می نماید. اَلصّالِحات با الف و لام بیانگر آن است که همه اعمال باید صالح باشد، نه بعضی اعمال. مؤمن باید به همه دستورات خداوند عمل کند؛ لذا جایگاه ابدی در بهشت خواهد داشت. البته طبق بیان آیات و روایات بهشت و جهنم هر دو ابدی خواهد بود و درجات و درکات هریک متفاوت می باشند [اَعلی عِلیین وَ اَسْفَلَ سافلین] هر دو به اختیار و انتخاب انسان است. در دنیا بستگی دارد که انسان چگونه عمل نماید. حسن انتخاب یا قبح انتخاب هر دو به دست انسان است. بقاء از ویژگی های مؤمن است. روح از مدار وجود به هیچ عنوان فاصله نمی گیرد، این خصوصیت بین فرشتگان و انسان مشترک می باشد، اما تغییر انسان در آیات و روایات برای مخالفینِ انبیاء و احکام الهی بیان شده است که می توان به آیات نساء/119)، انفال/53)، قصص /96)، فاطر/22)، و نمل 80 و 81) اشاره کرد.

اینکه چرا چهره ی غیر مسلمان تغییرمی کند، جواب این است که غیر مسلمان به چهره انسان وارد محشر نمی شود تاتغییر کند، چهره های مخالفین اسلام قبل از آخرت تغییر کرده است.

قرآن در سوره بینه آیه 8 ، می فرماید: «رَضِی اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُواعَنهُ» رضایت خدا ازمؤمن بالاترین نعمت بی نظیر است.

خداوند از مؤمنین خشنود و آنها از خداوند خشنودند، عزت و لذتی بالاتر از رضایت «خداوند» قابل تصور نیست؛ گرچه مراتب پائین تر نعمت مثل همسران بهشتی و نهرها و میوه ها اهمیت فراوان دارد، ولی عالی تر ین مقام، قرب و جوار

ص: 93

رحمت الهی خواهد بود.

سخن آخر درباره آیه مورد بحث، درتفسیر تبیان(1) این است: «هذِهِ الآیته مُتناوِلَته لِمَن آمَنَ بالله وَ صَدَّقَ بِهِ، وَصَدقَ النّبی وَ عَمِلَ الصّالِحاتِ الَّتی اَوْجَبَها اللهُ تعالی عَلَیهِ، فَاِنَّهُ یسْتَحِقُّ بِهَا الجَنَّة خالِداً ابداً». خلاصه پیام و معنا آن است که اگر کسی به خدا ایمان آورده و صدق در ایمان خود دارد و پیامبرصلی الله علیه وآله را تصدیق نموده و عمل صالح آن چنانی انجام داده [که موجب رضایت خدا گردیده]، مستحق بهشت است.

عقل واجب است. توهم وجود مدافعانی در قیامت از پندارهای بنی اسرائیل است و آیه یاد شده، این خیال خام را بی اساس می داند. واژه ی عدل در آیه به معنای فِدیه و عَوَض است که برای آزادی یا مورد دیگر منظور می گردد. امام صادق علیه السّلام فرمودند: مراد از عدل در آیه، فریضه واجب است.(1)

موضوع شفاعت در قرآن و روایات یک بحث بسیار عمیق و اساسی و از طرفی مورد سوء برداشت برخی از گروه های وهّابیت قرار گرفته است. هرگاه آیات قرآن مرتبط با هم دیگر، مورد تحقیق قرار نگیرد، قطعاً انحراف و سوء برداشت از قرآن وجود دارد، کما اینکه این مسأله را تاریخ و روایات گواهی می دهند. علماء وهّابی دربارۀ «لا یقبَلُ مِنها شِفاعته؛ در قیامت از هیچ کس شفاعت قبول نمی شود»، معتقدند وعده ی شفاعت که از ناحیه ی پیامبران و مبلغان دین تبلیغ می گردد، موجب جُرأت مردم بر گناه است تا بدون اضطراب مرتکب معصیت گردند. وهابیت علیرغم فساد اعتقادی فراوان در مورد قیامت، شفاعت، زیارت، و ... بدون بررسی آیات شفاعت در قرآن حکم عدم شفاعت را صادر نمودند و قائلین به شفاعت را مشرک می دانند در حالی که با تصریح قرآن به بحث شفاعت جای تردید در آن وجود ندارد.

از مجموع آیات و روایات مربوط به شفاعت استفاده می شود که شفاعت مخصوص افرادی است که با ایمان وارد صحنه ی قیامت شوند کما اینکه در دنیا هم نجات از زندان شامل حال کسانی می شود که گناهشان سنگین و اعدام نباشد، شفاعت در دنیا هم نصیب مؤمنین می شود و اختصاص به قیامت ندارد. به شرط

ص: 96

آن که اهل ایمان درصدد درمان برآیند. شفاعت برای افراد مریض مؤمن ممکن است نه برای مرده و افراد فاسد.

شفاعت مکمّل اعمال افراد نیکوکاراست. آیاتی که شفاعت را نفی می کند، مراد از آنها، نفی شفاعت از افراد ظالم [فاسد، ستمگر،کافر، تارک الصلاة است. آیاتی که شفاعت را اثبات می کند، شفاعت را مربوط به اذن و اجازه خدا می داند. آیه 44 سوره زمر می فرماید: «قُل للّه الشَّفاعَةُ جمَیعاً؛ بگو شفاعت بطور کلی مربوط به خداست». در آیه 3 سوره یونس می خوانیم: ما مِنْ شَفیعٍ اِلّا مِنْ بَعْدَ اِذْنِهِ؛ بدون اذن خدا شفیعی و شفاعتی نیست». همین طور در سوره بقره آیه 255 می خوانیم: «مَن ذَا الَّذی یشْفَعُ عِنْدَهُ اِلّا بِاِذْنِهِ؛ چه کسی بدون اذن خدا می تواند شفاعت کند؟ سوره های انسان آیه 27، مدثر آیات 9 و10، مزمل آیه ی 17، نحل آیه ی111، بقره آیه ی281، مرسلات آیه ی 38، واقعه 49 و50، هود آیه ی 103، عبس آیه ی 37، انعام 94، مؤمنون 101و... این آیات تقوا، غفران، یوم مشهود، اخوت و شفاعت را بیان فرموده است. نتیجه آنکه مورد شفاعت، متقین و مؤمنین گناهکارند نه مفسدین، و بی نماز های از خدا بی خبر. از آیات و روایات یاد شده به دست می آید که در قیامت روابط خویشاوندی و نسبی وجود ندارد . به همین جهت خداوند به طور مکرر، گمان ها و خیالهای باطل را به صراحت

رد می فرماید. نتیجه بحث آنکه اهل تقوا و مؤمنین مورد شفاعت قرار می گیرند . با شرایط یاد شده در آیات و روایات پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اَلشَّفاعَةُ لا تَکونُ لاَهلِ الشَّکِّ وَ الشِّرکِ وَلا لِاَهْلِ الکُفْرِ وَالجُحُودِ، بَلْ یکُونُ لِلْمُؤْمِنینَ مِنْ اَهْلِ التُّوحیدِ؛ شکّاکان، مشرکان و کافران و منکران مورد شفاعت

ص: 97

قرار نمی گیرد ، شفاعت مخصوص مؤمنان یکتاپرست است.(1)

باز پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اِنَّما الشَّفاعَةُ یومَ القِیامَة لِمَنْ عَمِلَ الکَبائِرَ مِنْ اُمَّتی ثُمَّ ماتُو عَلَیها؛ شفاعت در قیامت برای آن دسته از امت من است که مرتکب گناهان کبیره شده و بدون توبه مرده باشند. (2) از این کلام نورانی فهمیده می شود که توبه کردن نوعی شفاعت و نجات انسان است. پیامبرصلی الله علیه وآله در جای دیگر فرمودند: «مَنْ لَمْ یؤمِنْ بِشفاعَتی فَلا اَنَا لَهُ اللهُ شَفاعَتی؛ کسی که به شفاعت کردن من ایمان نداشته باشد، خداوند شفاعت مرابه او نرساند.(3) شفاعت مثل معاد و عدالت از نگاه اسلام مسلم می باشد.

همچنین پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله راجع به شفاعت می فرمایند: «الشَّفاعَةُ لِاَ نْبیاءِ وَالْاَوْصیاءِ وَالْمُؤْمِنینَ وَالْمَلائِکَةِ؛ شفاعت کردن مخصوص پیامبران، اوصیاء، مؤمنان و ملائکه است. حضرت درباره ی شفاعت قرآن می فرماید: «تعلموا القرآنَ فَانَّهُ شافِعٌ یومُ القیامة؛ قرآن را بیاموزید، قرآن شفیع شما در قیامت است».(4)

شفاعت محمدصلی الله علیه وآله در روز قیامت نیاز دارد».(1)

امام علی علیه السّلام می فرماید: «الشَّفیعُ جَناحُ الطّالِبِ؛ میانجی گر، پر و بال خواهنده نیازاست.(2)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «شِفاعَتی لِاُمَّتی مَنْ اَحَبَّ اَهْلَ بَیتی؛ شفاعت من شامل حال آن کس می شود که اهل بیت مرا دوست داشته باشد».(3)

وهمچنین رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: «لا شَفِیعَ اَنْجَحُ مِنَ التَّوبة؛ شفیعی کارآمدتر از توبه نیست».(4)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «ثَلاثَةُ یشْفَعُونَ اِلَی الله ...فَیشْفَعُونَ الْاَنْبِیاء، ثُمَّ الْعُلَماء، ثُمَّ الشُّهَداء، یشْفَعُ الشَّهیدُ فِی سَبْعِینَ مِنْ اَهْلِهِ؛(5) انبیاء و علماء شفاعت می کنند و شهید تا هفتاد نفر از اهل خود را شفاعت می کند . فرزند صالح هم شفیع والدین می شود.از آیات و روایات درباره ی شرایط شفاعت استفاده می شود که از مهم ترین شرائط برای شفاعت، ایمان به خدا، معاد، رسالت انبیاء و امامت [دوازده امام معصوم] و عمل خیرخواهد بود. این بحث بنیادین به عنوان یک رکن اساسی بعد از ایمان به خدا در قرآن مطرح شده و گستره ی شفاعت در دو جهان باید مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

ص: 99

متقی از هر گونه کاری «خلاف» در جلاء و «خفا» خودداری می کنند؟ این جز یاد خدا چیز دیگری نیست. مگر غیرآن است که متّقین در جلسات

«گناه» و غیبت و شنیدن لهو و لعب و گفتار نادرست شرکت نمی کنند. مگر غیر این است که افراد «متقی» از نعمت های مادی و معنوی به صورت مطلوب استفاده نموده و از اسراف در همه امور خودداری می نمایند. معنای تقوا، ترس از خدا و نگهداری خویشتن از گناه می باشد؛ شخص متقی مثل انسانی می ماند که با پای برهنه از بیابان پرخار عبور نماید، برای عبور از بین خارهای بیابان با پای برهنه نهایت دقت لازم است تا انسان به مقصد برسد، دنیا با تعابیر روایی، بدتر از بیابان پرخار و خس می باشد، دراطراف انسان برای رسیدن به نوش، هزاران نیش و مانع وجود دارد. انسان متقی با تکیه به نصرت الهی از نوش ها و نیش های دنیا می گذرد تا به سعادت اخروی نائل گردد.

به قول امام حسن مجتبی علیه السّلام بهشت بهای مبارزه با هوای نفس است. در این مبارزه بی امان جز متقین و مؤمنین همه از میدان خارج خواهند شد، کما اینکه این واقعیت در همه ی زمانها به تجربه ثابت شده است. جِهادُالهَوی ثَمَنُ الجَنَّة».(1)

امام علی می فرمایند: «اَعجَزُ الناسِ مَن عَجَزَ عَن اِصلاحِ نَفسهِ؛(2) ناتوان ترین مردم کسی است که از اصلاح نفس خویش عاجز و نا توان باشد». در کلامی دیگرمی فرماید: «اشجَعُ الناسِ من غَلَبَ هَواهُ؛(3) شجاع ترین مردم کسی

ص: 101

است که بر هوای نفس خود مسلّط باشد».

این کلام امام علیه السّلام معیار شجاعت را تسلّط بر خواسته های نفسانی می داند. گاهی به خاطر خواسته های نفسانی دو جهان از دست انسان می رود، گرچه دنیاطلبان و دنیاپرستان بعضی به دنیا رسیدند، ولی در اندک زمانی دنیا و آخرت از دست آنان خارج خواهد شد. متقین هم به دنیا رسیدند و هم به آخرت خواهند رسید. همین متقین بودند و هستند که هزاران مسجد، مدرسه و حسینیه درست کردند و درست می کنند و هزاران یتیم و مظلوم را به خاطر انجام امر خداوند اطعام و کمک می نمایند، گرچه عده ی زیادی از مردم در موسم خاص مثل ایام عاشورا، یا مرگ عزیزشان گریه و ناله دارند، این گریه ها مثل گریه های متقین و مؤمنین خالصانه و از خوف خدا نیست. گرچه گریه بر ای امام حسین علیه السّلام ثواب فراوان دارد و این مطلب مهم در کلمات پیامبر و امامان بیان شده. اما گریه از خوف خدا اختصاص به متقین دارد. این جا به کلام امام صادق علیه السّلام درباره گریه اشاره می کنیم تا حقیقت گریه روشن تر شود: «لایغُرَّنَّکَ بُکاءُهُم، فَاِنَّ التَّقْوی فِی الْقَلبِ»؛(1) بالاترین درجه تقوا و تقرب به خدا، مخصوص انبیاء، اوصیاء و متقین خواهد بود». با این بیان براساس تقوا ی الهی درجات، محاسبه می گردد.

السَّبِیلِ وَالسّائِلِینَ وَفِی الرِّقابِ وَ أقامَ الصَّلوةَ وَآتَی الزَّکاةَ وَ المُوفوُنَ بِعَهدِهِم إِذا عهَدُوا وَ الصّابِرینَ فِی الْبَأسآءِ وَ الضَرَّاءِ وَحینَ البَأْسِ اُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَاُولئِکَ هُمُ المُتَّقوُنَ».(1)

اول این آیه شریفه تا کلمه لکِنَّ می فرماید: نیکی تنها این نیست که به هنگام نماز روی خود را به سوی مشرق و یا مغرب کنید و تمام گفتگوی شما درباره قبله و تغییر آن باشد و همه وقت خود را مصرف آن سازید، بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتابهای آسمانی و پیامبران ایمان آورده و مال خود را با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق می کند و نماز را بر پا می دارد و زکات را می پردازد و همچنین کسانی که به عهد خود [به هنگامی که عهد

بستند] وفا می کنند و در برابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ استقامت به خرج می دهند، اینها راست می گویند و گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است و اینها پرهیزگاران هستند.

در این آیۀ شریفه به ترتیب بعد از قسمت اول آیه برّ، ایمان به خدا، ایمان به آخرت معاد) ایمان به ملائکه، ایمان به همه ی کتاب های آسمانی، ایمان به همه ی انبیاء، اعطای مال به خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، واماندگان، سائلان و بردگان مطرح شده است. نماز، پرداخت زکات، وفای به عهد، استقامت در برابر محرومیت ها، صبر در میدان جنگ و سختی ها و گفتار مطابق اعتقاد از خصوصیات مؤمنین می باشد. اختلاف یهود و نصارا را نیز درباره ی تغییر قبله از

ص: 103

بیت المقدس به مکه معظّمه در آغاز آیه مطرح می کند و ادّعای یهود و نصارا را رد می نماید.

مشاجره یهودی ها ونصرانی ها با مسلمانان بر سر تغییر قبله طبق تفسیر مجمع البیان از شأن نزولی که درباره آیه ی مورد بحث آمده، استفاده می شود. بعد از تغییر قبله گفتگو پیرامون آن در بین یهود و نصارا بالا گرفت. طبق بیان تفاسیر یهود ونصارا اصل دین را به فراموشی سپرده و به مسائل فرعی از جمله تغییر قبله می پرداختند. خداوند در این آیه ارکان مسائل دین را بیان نموده و ایمان به خدا، به قیامت، به فرشتگان، به کتاب های آسمانی، پیامبران و پرداخت مال[برای رفع نیازمندیها و...] را از مسائل اساسی دین بیان فرموده است.

1- قبله اوّل فی الجمله ارزش بود نه بالجمله؛ زیرا برّ وخیر فقط در قبله خلاصه نمی شود؛

2- تغییر قبله با دستور خداوند بود، کما اینکه امتیازهای معنوی دیگر در بین یهودی ها و نصارا وجود داشت، ولی به خاطر ناسپاسی آنها، از بین رفت؛ مثل نزول مائده های آسمانی وآرامش به خاطر تابوت و...؛

3- ضرورت ایمان به خدا، کتابهای آسمانی و ایمان به همه ی پیامبران به عنوان یک نظام پیوسته، در بین انبیاء به عنوان یک سنت الهی می باشد؛

4- دستگیری از خویشاوندان و صرف مال برای رفع گرفتاری های نیازمندان لازم است؛

5- لزوم کمک و دستگیری از یتیمان، درماندگان و فقیرانی که تقاضای کمک نمایند؛

ص: 104

6- صرف مال و وفای به عهد باید به دستور خدا باشد؛

7- مالکیت اشخاص در اسلام اعتبار دارد؛

8-صبر و استقامت در هنگام گرفتاری ها و ناهنجاری ها از خصوصیات متقین در قرآن و حدیث بیان شده است؛ لذا وظیفه شناسی اهل تقوا از محورهای بحث این آیه است.

یهودی ها و نصرانی ها با زبان طعنه به مسلمانان می گفتند: شما از برّ و خیر محروم شدید. خداوند این سخن آنان را رد می کند. در واقع ارکان برّ و خیر را در ادامه این آیه بیان می فرماید؛ از نظر قرآن بِرّ جامع، ایمان به خدا، قیامت، کتاب های آسمانی و پیامبران، عقاید حق، انفاق مال در راه خداو صبر در مشکلات، مبارزه با دشمنان اسلام و وفای به عهد و تقوای الهی می باشد. هدف قرآن تربیت انسان است نه ارائه مفاهیم و قواعد دینی و مذهبی.

بِر در عقیده همان ایمان به مبداء، معاد، ایمان به همه فرشتگان و تمام کتاب های آسمانی و پیامبران است و یهود ونصارا فاقد این امر هستند. اهل ابرار در همه ی امور اعتقادی، اخلاقی، فردی و اجتماعی صادق اند.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله درباره ی برّ و نیکی فرمودند:

فَوقَ کُلِّ برٍّ برٌّ حَتّی یقْتُلُ فِی سَبیلِ الله،فَاِذا قَتَلَ فِی سَبیلِ الله ِ فَلَیسَ فَوقَهُ برّ؛(1) بالاتر از هرکاری نیکی، کار نیک دیگری است ، مگر آن که کسی در راه خدا شهید شود، هیچ کار و مقامی در بین انسان ها برتر از شهادت نیست. امام صادق علیه السّلام فرمودند: «حُبُّ الْاَبْرارِ لِاَبْرارِ ثَوابٌ لِاَ برارِ وَ حُبُّ الفُجّار ِ لِاَ برارِ فَضیلَتٌ لا َبرار...؛(2)دوست داشتن متقابل نیکان، پاداشی است برای نیکوکاران و مهرورزی بدکاران به نیکان، فضیلتی است برای نیکوکاران.

با یک نگاه کلّی ایمان به خدا، شامل اعتقاد کامل و سالم به همه ی دستورات خداوند، در باب اصول دین، فروع دین، واجبات و محرمات می گردد. بالاترین درجه برای اهل ایمان شهادت در راه خداوند است.

جلّ جلاله وَ الصّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرّا ...»(1) قوله «والصابرین فی البأساء...» قال: «فِی الْجُوعِ وَ الْعَطَشْ وَالْخَوفِ وَالْمَرَض».(2)

رسول خدا خلیفه خدا در جهان هستند و وصی انبیاء نیز خلیفه خدایند و مؤمنین هم به منزله ی خلیفه ی پیامبران و امامان می باشند. بنابراین در خلافت پیامبران و خلافت امامان و خلافت مؤمنان شکّ و رَیب وجودندارد. مؤمنین از جهت آن که انسان های صالح هستند، خلیفه ی خدا هستند و باید سنّتی از سنّت های خدا و رسول خدا و سنتی از سنت های امامان را دارا باشند.

زیان توست و برادری که نه به سود توست و نه به سود طرف است».

امام صادق علیه السّلام می فرمایند: «اَحَبُّ اِخْوانی اِلَی مَنْ اَهْدی عُیوبِی اِلَی؛(1) دوست داشتنی ترین برادرم کسی است که عیب هایم را به من پیشکش کند». عین این روایت از امام حسن عسکری علیه السّلام نیز نقل شده است.

امام صادق علیه السّلام می فرمایند: «اَلمؤمِنُ اَعظَمُ حَرمَته مِنَ الکَعبَة؛(2) حرمت مؤمن از کعبه بیشتر است».

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: «اَلمُؤْمِنُ اَکْرَمُ عَلی اللهِ مِنْ مَلائِکَةِ المُقَرَّبینَ؛ مؤمن نزد خدا گرامی تر از فرشتگان مقرّب خداست».(3)

باز حضرت فرمودند: «اَلمُؤمِنُ بِخَیرٍ عَلی کُلِّ حالٍ؛(4) مؤمن در هر حال در خیر و خوبی به سر می برد.

شور حال عاشقان بازیچه یا افسانه نیست

وادی عشق است این جا، جای هر بیگانه نیست

مکتب ما عشق را تفسیر و معنا می کند

در مسیر معرفت گفتار خودخواهانه نیست

هیچ گنجی پر بها نبود، چوگنج اهلبیت علیهم السّلام

این چنین سرمایه ای پنهان به هر ویرانه نیست

ص: 108

معاد، رجاء به ثواب اعمال و غفران الهی، رجاءبه آینده خوب و عاقبت بخیری، یأس و ناامیدی را از قلب مؤمنین برطرف می نماید. تکرار الَّذِینَ در آیه بیانگر آن است که اهل ایمان مورد رحمت خدا قرار می گیرند. عطف «وَالَّذِینَ هاجَرُوا» به «اَلَّذِینَ آمَنُوا»، همه مؤمنان، مهاجران و مجاهدان را به رحمت الهی بشارت میدهد، امّا امید و رجاء بدون عمل صالح و توبه مشکل غیر مؤمنین را حل نخواهد کرد.

«أُوْلئِکَ یرْجُونَ رَحْمَةَ اللهِ»؛ بیان سخن الهی به لحاظ قابل است نه فاعل، قابلیت عفو پروردگار لامتناهی هست، ولی فاعلیت اهل ایمان ممکن است حُسن عاقبت نداشته باشد. یا آن همه پاداش خداوند به خاطر عمل صالح نباشد از باب تفضّل عنایت شود. رجاء وامید توأم با اعمال صالح پاداش متقین خواهد بود . امید و عمل خیر هر دو لازم است. خوف ابطال اعمال خیر، خیلی زیاد است.

آیه «حَبِطَتْ أَعمالُهُمْ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ»(1) بیانگر کفر و ارتداد بعد از ایمان است. [ قابل توجه آن که هجرت ازمکه به مدینه طبق دستورخداوند به پیامبر ومسلمانان واجب بود]. رحمت خداوند در آیه به صورت عام مطرح شده، ولی شرائط مثل هجرت و جهاد و آنچه در سوره صف آمده رحمت خاص خداوند مراد است که نصیب مؤمنان مهاجر و مجاهدان راه خدا می گردد . آیۀ 10 تا 13 سورۀ صف رحمت خاص خدا مثل عفو گناهان و ورود به بهشت را بیان می کند.

ص: 110

امام صادق علیه السّلام درباره خوف و رجاء فرمودند: «لا یکُونُ المُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّی یکُونُ خائِفاً راجِیاً وَ لا یکُونُ خالِفاً راجِیاً حَتَّی یکُونُ عامِلاً لِما یخافُ وَ یرْجُو؛(1) مؤمن بین خوف و رجاء، بین امید و ترس است، در حال خوف و رجاء به سر می برد و عمل می کند». امتیاز مهاجرت بعد از ایمان است. مهاجر مؤمن باید از نهیو منع خدا دوری نماید.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اَلمُهاجِرُ مَنْ هَجَرَ ما نَهَی اللهُ عَنهُ؛ مهاجر کسی است که از هرچه خداوند نهی کرده دوری نماید».(2)

حضرت درباره ایمان و عمل فرمودند: «لایقْبَلُ اِیمان بِلا عَمَلٍ وَ لا عَمَلٍ بِلا اِیمانٍ؛ ایمان بدون عمل وعمل بدون ایمان پذیرفته نمی شود».(3) و نیز حضرت فرمودند: «اَلمُؤْمِنُ مِنْ اَهْلِ الْاِیمانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ؛ نسبت مؤمن به اهل ایمان همانند سر است نسبت به بدن»(4)

همچنین حضرت درباره مؤمن فرمودند: «اَلْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمُ وَزِیرُهُ وَالْعَقْلُ دَلِیلُهُ وَ الْعَمَلُ قائِدُهُ وَ الرِّفْقُ والِدُهُ وَالْبِرُّ اَخُوهُ وَ الصَّبْرُ اَمِیرُ جُنُودِهِ؛ دانش دوست مؤمن، بردباری وزیر او، عقل راهنمای او، عمل صالح سردار او، ملایمت پدر او، نیکی برادر او وشکیبایی امیر سپاه اوست».(5) درباره جهاد حضرت فرمودند: «إِنَّ أَبْواب َالْجَنَّةِ تَحْتَ ضِلالِ السُّیوفِ؛ در

ص: 111

های بهشت ، زیر سایۀ شمشیرهاست».(1)

کلام امام علی علیه السّلام را حسن خطام بحث آیۀ 218، دربارۀ جهاد قرار می دهیم. حضرت می فرمایند: «أَمّا بَعْدُ! فَإِنَّ الْجِهادَ بابٌ مِنْ أَبْوابِ الْجَنَّةِ ، فَتَحَهُ اللهُ لِخاصَّةِ أَوْلِیائِهِ وَ هُوَ لِباسُ التَّقْوی وَدِرْعُ اللهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَشَمِلَهُ الْبَلاءُ؛ همانا جهاد در راه خدا، لبا س تقوا، زره محکم وسپر مطمئن خداوند است. کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او می پوشاند و دچار بلا و مصیبت می شود».

شود. طبق بیان آیات، ربا خواران نه تنها با ترک انفاق و عمل قرض الحسنه نیازمندی های عمومی را برطرف نمی کنند، بلکه با ناسپاسی شکر نعمتی که خداوند به آنهاارزانی داشته، بجا نمی آورند و اموال خود را وسیله هرگونه ظلم وستم و گناه و فساد قرار می دهند. دربرابر رباخواران کسانی که در پرتوایمان خود پرستی را ترک گفته و عواطف فطری خود را زنده کرده وعلاوه بر ارتباط با پروردگار و بر پاداشتن نماز، به کمک نیازمندان می شتابند و بدنبال آن از جنایت جلوگیری می نمایند، آنها پاداش خود را نزد خداوند خواهند داشت و بالاخره ازآرامش کامل برخوردار بوده و هیچ گونه اضطراب و مشکلی نخواهند داشت. «و لا خوف علیهم ولاهم یحزنون». فرق لَهُمْ اَجرُهُمْ در این آیه با فَلَهُمْ اَجرُهُمْ در آیه 274 همین سوره در این است که «فاء» در فَلَهُمْ اَجرُهُمْ

دلالت بر این دارد که در انفاق مال استحقاق پاداش وجود دارد، ولی بدون «فاء» چنین نیست(1) و معنای دیگری هم دارد.

در پرتو صدقات با اخلاص رشد و اعتلای روحی برای اهل ایمان وجود دارد. نشانه ارزش ایمان و عمل شایسته، برپایی نماز و پرداخت زکات است. پاداش منفقان مخلص و موفق به امور خیر، نزد خدای شان محفوظ است و افزون بر پاداش انفاق، هیچ بیمی بر آنان نیست. نشانه متصدقان این است که خدا آنها را اهل عبادت و خدمت رسانی به مردم قرارداده است. قرآن در صدد بیان افزایش واقعی انفاق است.(2) کمک در راه

ص: 113

خدا از بزرگترین سرمایه اهل ایمان است و این آیه سیمای واقعی مؤمنان را ترسیم می کند که عمل صالح انجام داده و نماز برپاداشته و زمینۀ برچیده شدن ربا درجامعه را برطرف نمودند. می توان گفت: مردم چهار گروهند:

1- گروهی ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند؛

2.گروهی نه ایمان و نه کار شایسته دارند که کافرند؛

3- گروهی ایمان ندارند و لی اظهار ایمان می کنند وکار نیک انجام می هند؛

4- گروهی ایمان دارند، ولی عمل صالح ندارند.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله درباره انفاق فرمودند: خَیرُ النّاسِ مُؤْمِنٌ فَقِیرٌ یعْطِی جُهْدَهُ؛ بهترین مردم، مؤمنِ نداری است که به قدر توانایی خود انفاق می کند.(2)

اللهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ ثُمَّ رَزَقَکُمْ؛ خداوند شما را آفرید و شما را روزی داد.(3)

آسمان وزمین روزی دهد ؟!(1) خیر»!!

«اَللهُ یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشاءُ وَ یقْدِرُ؛ خدا روزی را برای هر کس شایسته بداند وسیع می کند و برای هرکس بخواهد تنگ قرار می دهد.(2)

«وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلالاً طَیباً؛ و از نعمت های حلال و پاکیزه ای که خداوند به شما داده است بخورید».(3)

از اول تا آخر قرآن و از سخنان پیامبران و امامان استفاده می شود که فقط مؤمنین و متّقین هستند که به امر و نهی و به حقّ و باطل توجه نموده و پیروی شان را از حق در عرصه های مختلف به اثبات رسانده اند.

لَنَظَرُوا اِلی المَلَکُوتِ؛اگر شیاطین دلهای فرزندان آدم را احاطه نکنند، می توانند به جهان ملکوت نظر افکنند».(1)

ذعلب یمانی از یاران امام علی علیه السّلام بود. روزی او از حضرت این سؤال را کرد: «هَلْ رَأَیتَ رَبَّکَ یا اَمیرَ المُؤمِنین، آیا هرگزپروردگارت را دیده ای، ای امیر مؤمنان؟» امام فرمودند: «أَفَاعبُدُمالا أَری؟ آیا پرستش کنم کسی را که نمی بینم؟»

عرض کرد : «وَکَیفَ تَراهُ، چگونه او را می بینی؟» امام فرمود: «لا تُدْرِکُهُ العُیونُ بِمُشاهِدَةِ الْعَیانِ ، وَلکِنْ تُدْرِکُهُ القُلُوبُ بِحَقایقِ الاِیمان،ِ چشم های ظاهر با مشاهده حسی او را درک نمی کنند ولکن دلها با حقایق ایمان او را درک می کنند و می بینند. سپس افزود: قَریبٌ مِنَ الأَشیاءِ غَیرَ مُلابِسٍ، بَعیدٌ مِنها غَیرَ مُباینٍ، خدا به همه چیز نزدیک است همان گونه که با آنها چسبیده باشد و از همه چیز دور است، نه آنچنان که از آنها بیگانه باشد».(2) منظور امام پی بردن به وجود مقدس خداوند از روی دلایل عقلی نیست، چرا که این برای همۀ وجود دارد. پس منظور درک و دیدی است مافوق عقل و شهود. آن درک در روان و بصیرت اهل ایمان وجود دارد.

در حدیث معروف دیگری امام علی علیه السّلام فرمودند: «لَوْ کُشِفَ الْغِطاءُ لَما ازْدَدْتُ یقِیناً؛ اگر پرده ها کناررود به ایمان من افزوده نخواهد گشت.»

برای همه پیروان حق معلوم است که امام علی علیه السّلام حقایق را مثل

ص: 116

پیامبرصلی الله علیه وآله نمایان می دیدند و همه چیز به اذن الله برای حضرت مکشوف می باشد، فلذا کشف در جایی است که چیزی نامعلوم و یا در پشت پرده ای قرار داشته باشد. کشف حقایق برای اهل ایمان تحقق پیدا کرده و مؤمنان با کشف حقایق به مقام عالی رسیدند. چه رسد که همچون مولا علی علیه السّلام برایش حقایق و رسیدن به معارف پشت پرده مشکلی داشته باشد.

امام صادق علیه السّلام از پیامبر حدیث می فرماید که پیامبر با یکی از یارانش به نام حارثه روبه رو شد و فرمود: حالت چطوراست ای حارثه؟ عرض کرد: «یا رسول الله مُؤمِنٌ حقّاً: ای رسول خدا من به راستی مؤمنم!!» حضرت فرمود: لِکُلِّ شَیءٍ حَقیقَةٌ وَ ما حَقیقَةُ قَوْلِکَ، هرچیزی واقعیت و نشانه ای دارد، واقعیت و نشانه این سخن تو چیست»؟

عرض کرد: نشانه این است که من نسبت به دنیا بی اعتنا هستم، شب بیدار می مانم عبادت می کنم (و در گرمای سخت تشنه ام روزه می گیرم) گویی می بینم عرش پروردگارم برای حساب آماده است و گویی اهل بهشت را می بینم که در بهشت با یکدیگر ملاقات می کنند و گویی صدا و ناله فریاد اهل دوزخ را در دوزخ می شنوم!!

رسول خدا فرمود: «عَبْدٌ نَوَّرَاللهُ قَلبَهُ، اَبصَرتَ فَاثْبُتْ؛ این بنده ای است که خداوند قلبش را نورانی ساخته و حقیقت را دیده، ثابت قدم باش».

عرض کرد: «یا رسول الله اُدْعُ اللهَ لِی أَنْ یرْزُقَنِی الشَّهادَةَ مَعَکَ؛ ای رسول خدا! از خدا برای من بخواه که در طریق یاری تو شهید شوم».

حضرت فرمودند: «اَللّهُمَّ ارْزُقْ حارِثَةَ الشَّهادَةَ؛ خداوندا شهادت را

ص: 117

روزی حارثه کن.

بعد مدتی پیامبر گروهی را به جنگ فرستاد که حارثه درمیان آنها بود. او بعد از پیکار و کشتن 8 نفر از دشمن شربت شهادت نوشید.(1)

بِهِمُ الاَسْبابُ؛(1) هرگونه وسیله و اسباب از آنها قطع شده و هیچ روابط باطل به جا نماند.

یوْمَ لاینْفَعُ مالٌ وَ لابَنُونٌ؛(2) ثروت و اولاد در قیامت مفید نخواهد بود.

یک روز قیامت شگفت آور است. یوْمَ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسینَ اَلْفَ سَنَةٍ؛(3) روزی که مقدارش پنجاه هزار سال است.

یوْمًا یجْعَلُ الْوِلْدانَ شَیبًا؛(4) در قیامت کودکان ، پیرمی شوند؟!!

شهود و گواهان در قیامت، خداوند سبحان، اعضاء بدن، ملائکه و انبیاء و زمین و زمان خواهند بود(5). خداوند این مطلب بسیار مهم را در سورۀ مؤمن آیه 51 ، حج/17، نحل/89 ،نساء /41، بقره/143 و زلزال / 4 و در دیگر سُوَر قرآن بیان فرموده است.

اشعار مردم در قیامت به فرمودۀ پیامبر، لا اله الَّا الله است.(6)

پیامبر می فرمایند: کُلُّ مَنْ وَرَدَ فِی الْقِیامَةِ عَطْشانٌ؛ تمام کسانی که در قیامت وارد می شوند، تشنه هستند.(7)

از همۀ افراد و از همه اعمال در قیامت سؤال می شود. اعراف/6، نحل /93، احزاب/8

ص: 119

خداوند در قیامت حسابرس اعمال است. ثُمَّ اِنَّ عَلَینا حِسابَهُمْ؛ آنگاه حساب وجزای اعمال بد و نیک شان بر ما خواهد بود.(1)

وَ کَفی بِاللهِ حَسیبًا؛ خداوند برای حسابرسی و پاداش اعمال همه کافی است.(2)

وَ هُوَ اَسْرَعُ الْحاسِبِینَ؛ و او سریعتر از هر محاسبی به حساب خلق رسیدگی می کند.(3)

فَاَمّا مَنْ اُوتِی کِتابَهُ بِیمینِهِ* فَسَوْفَ یحاسِبُ حِساباًیسیرًا؛ حساب اهل ایمان آسان و سریع خواهد بود.(4) حساب کفار سخت خواهدبود. وَلَمْ اَدْرِ ما حِسابِیه؛ و من هرگز از اعمالم آگاه نمی شدم.(5)

در روایات اسلامی از لسان نورانی پیامبران و امامان حسابرسی بسیار سفارش شده و مؤرد تأکید قرار گرفته است. پیامبرصلی الله علیه وآله در این باره فرمودند: «لایکُونَ الرَّجُلُ مِنَ المُتَّقینَ حَتّی یحاسِبَ نَفسَهُ؛ انسان از پرهیزگاران نیست مگر آن که حساب رسی کند». امام علی علیه السّلام در این باره فرمودند: «مَنْ حاسَبَ نَفسَهُ رَبَحَ وَ مَنْ غَفَلَ خَسَرَ وَ مَنْ خافَ اَمِنَ؛ هر کس به حساب نفسش رسد سود برد و هر کس غفلت ورزد زیان و هرکس بترسد در امان است».(6)

ص: 120

باز حضرت می فرمایند: «مَنْ حاسَبَ نَفسَهُ وَقَفَ عَلی عُیوبِهِ وَ اَحاطَ بِذُنُوبِهِ وَاستِقالَ الذُّنُوبِ وَ اَصلَحَ العُیوبُ؛ هرکس به حساب نفس خود رسیدگی کند، برعیب های خود مطلع می شود و به گناهان خود احاطه پیدا می کند و درصدد بر می آید، تا گناهان خود را از بین ببرد و عیب های خود را اصلاح نماید».(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «حَسِّنْ خُلقَکَ، یخَفِّفُ اللهَ حِسابَکَ؛ اخلاق خود را نیکو گردان، خداوند حساب را بر شما آسان می کند».(2)

شخصی به نام توبة بن صمّه برنامه ی محاسبه نفس داشت. روزی عمر شصت ساله خویش را در تعداد ایام سال 365 روز محاسبه کرد و با خود گفت: اگر در هر روز یک گناه می کردم بیش از بیست هزار گناه انجام داده ام. سپس آهی کشید و از دنیا رفت.

کلمه «قبر» در قرآن ذکر شده است: وَاِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَت؛ وهنگامی که خلایق از قبرها برانگیخته شوند.(3) دراحادیث اسلامی قبر با خصوصیات متفاوت بیان شده است. امام زین العابدین سید الساجدین علیه السّلام دربارۀ قبر فرمودند:

«اَلقَبْرُ اَمّا رَوضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ الِنَیرانِ؛ روح در عالم برزخ یا در بوستانی از بوستان های بهشت است یا در گودالی از گودال های آتش به سر می برد».(4)

ص: 121

[این کلام امام تفسیر و تفصیل می خواهد. عمل انسان مثل خون رگها، بستروجود انسان را کاملاً احاطه کرده است].

در اصول کافی ج 3، ص 242 از امام صادق علیه السّلام حدیث نقل شده است. حضرت فرمودند: در قیامت همۀ شما شیعیان) با شفاعت پیامبرصلی الله علیه وآله در بهشت هستید. «وَلکِنّی وَاللهُ اَتُخَوِّفُ عَلَیکُمْ فِی الْبَرْزَخِ؛ ولی به خدا سوگند در عالم برزخ از شما ترس دارم».

سعد بن معاذ از یاران پیامبر در مدینه) بود و در جنگ های بدر، احد و خندق شرکت داشت. پیامبر به هنگام مرگ او حضور داشتند. حضرت فرمودند: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، هفتاد هزار ملائکه جنازه سعد را تشییع کردند. مادر سعد به کنار قبر آمد و گفت: هَنیئَا لَکَ الْجَنَّة یا سَعد؛ ای سعد بهشت گوارایت باد. رسول خداصلی الله علیه وآله به مادر سعد فرمودند: چیزی را به طور جزم بر خدا حکم نکن. «فَاِنَّ سَعْداً قَدْ اَصابَتْهُ؛ همانا اکنون فشار قبر سعد را گرفت. از علت آن پرسیدند: پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: فشار قبر به خاطر کج خلقی سعد با خانواده اش بود. «اِنَّهُ کانَ فِی خُلْقِهِ مَعَ اَهلِهِ سُوءٌ». برزخ به معنای حایل در میان دو چیز است، از اینکه قبر بین دنیا و آخرت قرار دارد، برزخ گفته شده است. در هر جا فاصله و مانع بین دو چیز و یا دو نفر باشد حالت برزخی گفته می شود و درآیه 20 سورۀ رحمان خدا می فرماید: «بَینَهُما بَرْزَخٌ لایبْغِیان؛ درمیان آن دو برزخی است که مانع رسیدن به هم می شود. همان طور که اشاره رفت، حیات برزخی انسان ها متفاوت خواهد بود و طبق حدیث از محضر مبارک

ص: 122

پیامبرصلی الله علیه وآله ثواب اعمال مانند خیرات و نذورات برای اموات در خانه قبر که برزخ گفته شده است نصیب می گردد و سه عمل بعد از مرگ انسان همچنان تدوام خواهد داشت: اعمال خیر خود انسان مانند کتاب مفید و ساختن مسجد و خیرات بازماندگان به نیت میت و اعمال خیر فرزندان برای قیامت مثل قرائت قرآن و...

درباره برزخ به احادیثی اشاره خواهیم کرد:

وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ اِلی یوْمِ یبْعَثُونَ؛(1) و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند.

حیات برزخی با دلایل عقلی و [آیات و روایات] و عقلی برای آحاد افراد بشر به اثبات رسیده است ولی گفتار قرآن و احادیث فقط برای اهل تقوا مؤثر است، سورۀ آل عمران /169 و 170، بقره/154، مؤمن/46 و47، نوح/25، یس/26 و 27، روم/55 مسأله عالم برزخ را مورد بحث قرار داده، با تأویل و تفسیر انبیاء و ائمۀ معصومین علیهم السّلام این قضیه را تشریع نمودند. مطالب و آیات متفاوت ولی در موضوع واحد خواهد بود؛ چون برخی آیات احوال اهل بهشت و برخی آیات احوال اهل جهنم را بیان می کنند و از مجموع آیات دربارۀ عالم برزخ استفاده می شود که میان دنیا و آخرت عالم برزخ قرار دارد. تربیت و تقویت مؤمنین در عالم برزخ [طبق بیان احادیث وجود دارد].

ارتباط برزخیان با دنیا یک اصل مسلّم و مورد تأیید احادیث می باشد.

ص: 123

1-پیامبر بعد از جنگ بدر به اجساد کشتگان مشرکان مکه فرمودند: یا اَهْلَ الْقَتیل ِ هَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبَّکُمْ حَقَّا؟ فَاِنِّی وَجَدْتُ ما وَعَدَنی رَبِّی حَقًّا؟ قالُوا یا رَسُولَ الله! هَلْ یسْمَعُونَ؟ قالَ ما اَنْتُمْ بِاَسْمَعَ لِما اَقُولُ مِنْهُمْ وَلکِنَّ الْیوْمَ لا یجیبُونَ؛ ای کشته های در چاه بدر) آیا آنچه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من که وعده پروردگارم را در مورد پیروزی) حق یافتم. گروهی عرض کردند: ای رسول خدا! آیا آنها می شنوند؟ حضرت فرمودند : وَالَّذی نَفَسی بِیدِهِ ما اَنْتُمْ بِاَسْمَعَ لمِا اَقُولُ مِنْهُمْ غَیرَ اَنَّهُمْ لا یسْتَطِیعُونَ جَوابا؛(1) حضرت صلی الله علیه وآله فرمودند: سوگند به کسی که جانم به دست اوست، شما نسبت به آنچه

می گویم از آنها شنواتر نیستید، آنها نمی توانند پاسخی بگویند.

2- امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اَلْبَرْزَخُ الْقَبْرُ وَ هُوَ الثَّوابُ وَ الْعِقابُ بَینَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ؛ برزخ همان عالم قبراست و ثواب و عقابی در میان دنیا و آخرت قبر) وجود دارد.

3- باز حضرت فرمودند: «اِنَّ المَیتَ یفْرَحُ بِالتَّرَحُّمِ عَلَیهِ وَ الْاِسْتِغْفارَ لَهُ کَما یفْرَحُ الْحَی بِالْهَدِیةِ؛(2) میت به خاطر طلب رحمت و استغفار برای او خوشحال می شود، همان طور که افراد زنده با هدایا خوشحال می شوند».

4- پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اِنَّ هَدایا الْاَحْیاءُ لِاَمْواتِ، اَلدُّعاءُ وَالْاِسْتِغْفارِ؛(3) هدایای زندگان برای مردگان دعاء و استغفار است».

ص: 124

5-باز امام صادق علیه السّلام فرمودند: «مَنْ اَنْکَرَ ثَلاثَةَ اَشْیاءَ فَلَیسَ مِنْ شیعَتِنا: اَلْمِعْراجَ وَ المسألَةَ فِی اْلقَبْرِ وَ الشَّفاعَةَ؛(1) کسی که سه چیز را انکارکند از شیعیان ما نیست؛ معراج، سؤال قبر و شفاعت.

تحلیل: در زمان همۀ پیامبران و به خصوص در زمان پیامبر گرامی اسلام و ائمّۀ معصومین علیهم السّلام مثل زمان ما منکرین معراج، منکرین سؤال و جواب قبر و شفاعت طغیان می کردند و برخی افراد ناباب ادّعای پیامبری می نمودند. برای آنکه مخالفین علیه سفیران الهی مقاومت کنند، از روش ها و حربه های مختلف استفاده می نمودند و گاهی برای انحراف مردم از سحر و جادو و به ظاهر از توسل، عرفان و دعای ساختگی استفاده می کردند و از معجزات پیامبران به عنوان سحر و جادو یاد می کردند و منکر ارزش های مبلّغین احکام الهی می شدند. با توجه به اصل معراج، سؤال قبر و مسأله شفاعت امام علیه السّلام این سه مسأله بنیادی و اعتقادی را از ویژگی های پیروان ائمّۀ معصومین علیهم السّلام دانستند و مخالفین این سه رکن دینی و اعتقادی را خارج از معتقدین و پیروان پیامبرصلی الله علیه وآله و خاندان مطّهرش بیان فرمودند.

7- پیامبر بعد از جنگ اُحُد به شهداء احد اشاره نمودند و خطاب کردند: اَیهَا النّاسُ زُورُوهُمْ وَ أتُوهُمْ وَسَلِّمُوا عَلَیهِمْ فَوَلَّذی نَفْسی بِیدِهِ لایسَلِّمُ عَلَیهِمْ مُسْلِمٌ اِلی یوْمِ الْقِیامَةِ اِلّا رَدُّوا عَلَیهِ السَّلامَ؛(2) ای مردم آنها شهدا را زیارت کنید و به سراغ آنها روید و سلام بر آنها بفرستید، سوگند به

ص: 125

کسی که جانم در دست اوست هر مسلمانی تا روز قیامت سلام نمی فرستد، مگر آن که شهداء سلام او را پاسخ می گویند.

در کتب حدیثی به همین مضمون روایات معتبر و فراوان بیان شده است. از احادیث روشن می شود که زیارت اهل قبور یک اصل مسلم می باشد. آنهایی که زیارت اهل قبور و شفاعت را انکار می کنند از منابع وحیانی و احادیث اسلامی اطلاعی ندارند و یا از روی عناد و دشمنی با مکتب اسلام مبارزه می کنند.

علی فرض محال اگر سؤال قبر، عالم برزخ و شفاعت وجود نمی داشت، زمینه قیامت کبری چگونه تحقّق پیدا می کرد؟ و فرق اهل ایمان با مخالفین دین خدا چه بود؟ و دعوت 124 هزار پیامبر چه معنایی داشت و ادامه راهشان مورد تأکید قرار می گرفت؟

روایاتی که از فشار قبر سخن می گویند و روایاتی که نتیجه اعمال انسان را به تصویر می کشند و روایاتی که از تماس و ارتباط با ارواح با بازماندگان آنها سخن می گویند و روایاتی که از معراج و تماس پیامبرصلی الله علیه وآله با انبیاءصلی الله علیه وآله سخن می گویند، همۀ اینها گواه و شاهد بر وجود عالم برزخ است و بدون وجود عالم برزخ تبیین تمام روایات مزبور، نامفهوم و ابتر خواهد ماند. علی رغم آیات و روایات،مسأله برزخ از طُرُق عقلی و حسّی نیز قابل اثبات است و تمام دلائلی که از وجود و بقای روح مستقل از بدن خبر می دهد، دلیل بر وجود عالم برزخ است. طبق بیان ادلّه روح انسان با مرگ بدن فانی نمی گردد. چرا؟ چون از عوارض جسم نیست که با فنای

ص: 126

جسم از بین برود. روح یک موجود مستقل و مجرد است و در جهان خارج از بدن هجران وسیر و سلوک می نماید. کما اینکه در خوابها این قضیه انکارناپذیر است. در عالم خواب، روح کارهای خودش را انجام می دهد ودوباره به بدن باز می گردد. طبق بیان اخبار در بحار و دیگر منابع روایی تشبیه عالم برزخ به حالت خواب و رؤیا، گویای جدایی روح و استقلال آن از بدن است.

روایات معتبر می گویند: به هنگام احتضار و جان دادن مردم، امامان و پیامبرصلی الله علیه وآله بر بالین هر کس حاضر می شوند [قبلاً به این مطلب اشاره شد.]

از روایات دربارۀ جسم مثالی مطالب متفاوت بدست می آید. در بحار و فروع کافی در این باره روایات فراوان بیان شده است. به برخی از این روایات اشاره می کنیم.

1- امام صادق علیه السّلام فرمودند: «فَاِذا قَبَضَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ صَیرَ تِلْکَ الرُّوحَ فِی قالِب کَقالِبِهِ فِی الدُّنیا؛(1) هنگامی که خداوند قبض روح می کند مؤمن را، روح او را در قالبی همچون قالب دنیا قرار می دهد.

همان امام هُمام در حدیثی دیگر فرمودند: مؤمنان در حجره هایی از بهشت، از طعام و شراب آن مُتِنَعِّم می شوند و می گویند: پروردگارا قیامت را برای ما برپا کن و وعده هایی را که به ما داده ای وفا نما.(2)

منظور از بهشت در اینجا بهشت برزخی است که در مرحله ای بسیار

ص: 127

پایین تر از بهشت قیامت قرار دارد. قرآن ازعالم برزخ به تفصیل سخن نگفته، کما اینکه سیره قرآن بیان اصول کلی در تمام امور دنیا و آخرت می باشد و جزئیات را مبلّغان قرآن بیان می کنند.

دربارۀ زندگانی عالم برزخ مطالبی بیان شد و اینک حدیثی از امام علی بن موسی الرّضاعلیه السّلام راجع به زیارت قبر مؤمن می خوانیم که همان زیارت اهل قبور مشهور باشد.

9- امام رضاعلیه السّلام فرمودند: «مامِنْ عَبْدٍ زارَ قَبْرِ مُؤْمِنٍ، فَقَرَءَ عَلَیهِ، إِنّا اَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ سَبْعَ مَرّاتٍ، اِلّا غَفَرَ اللهَ لَهُ وَ لِصاحِبِ الْقَبْرِ؛(1) هیچ مؤمنی نیست که زیارت قبر مؤمنی کند و هفت مرتبه انّا انزلنا را بخواند، مگر اینکه خدا او و صاحب قبر را می آمرزد.

اسلام یک دین جامع و کامل در همۀ زمینه ها وامور دنیوی و اخروی می باشد و تمام امر اعتقادی و آخرتی با دلیل و

برهان قاطع برای عموم بشر بیان شده، ولی تنها اهل ایمان و متّقین از هدایت و عنایت قرآن بهره مند می شوند. مسأله نفخ صور مثل دیگر امور اعتقادی از طرف قرآن وروایات مورد تأکید قرار گرفته است. به برخی آیات و روایات اشاره خواهیم کرد. از آیات مورد نظر استفاده می شود که دو مرتبه نفخ در صور دمیده می گردد. یک مرتبه در پایان جهان با دمیدن نفخ صور همۀ خلایق می میرند و از این نفخه به نفخۀ مرگ و پایان دادن به جهان می توان یاد کرد. در مرتبه دوم با دمیدن نفخ صور، روز رستاخیز آغاز خواهد شد، در این نفخه همۀ مردگان

ص: 128

زنده می شوند. از این نفخه به عنوان نفخۀ حیات بعد ازمرگ می توان یاد کرد. دربارۀ این دو تحوّل عظیم شش تعبیر در قرآن آمده است: نفخ صور، صیحه، نُقِرَ فِی النّاقور، صاخة، قارعة و گاهی از آن به زجرة تعبیر شده است.

5- فَاِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا اَنْسابَ بَینَهُمْ یوْمَئِذٍ؛...(1) پس آنگاه که نفخۀ صور قیامت دمید دیگر نسب وخویشی در میانشان نماند.

6- وَنُفِخَ فِی الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعًا؛(2) و نفخۀ صور دمیده شود و همۀ خلق در صحرای محشر جمع شوند.

7- یوْمَ ینْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ المُجْرِمینَ یوْمَئِذٍ زُرْقًا؛(3) روزی که نفخ صور دمیده شود آن روز بدکاران ازرق چشم محشور خواهند شد.

8- یوْمَ ینْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ اَفْواجا؛(4) آن روزی که در صور دمیده شود مردگان زنده شوند، به محشر در آیند.

9- وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یوْمُ الْوَعیدِ؛(5) و آنگاه در صور بدمند ،اینست روز وعده گاه خلق.

10- اِنْ کانَتْ اِلّا صَیحَةً واحِدَةً... ؛(6) و جز یک صیحه یک لحظه بیشتر) نباشد.

11- فَاِذا نُقِرَ فِی النّاقُورِ؛(7) آنگاه که صور اسرافیل رابدمند.

12- فَاِذا جائَتِ الصّاخَةُ * یوْمَ یفِرُّ المَرْءُ مِنْ اَخیهِ؛(8) آن گاه که

ص: 130

صدای بلند به گوش همه خلق برسد. آن روز هر کس از برادرش بگریزد.

13- اَلْقارِعَةُ * مَاالْقارِعَةُ؛(1) و...؛ قارعه چیست؟ همان روز وحشت و اضطراب.

14- فَاِنَّما هِی زَجْرَةٌ واحِدَةٌ...؛(2) تنها به یک صیحه اسرافیل همه زنده شوند.

با توجه به شش عنوان مختلف از نفخ صور در قرآن، اینک به تفسیر آیات یاد شده می پردازیم. در نخستین آیه، به نفخ صور اول و دوم اشاره شده و این تنها آیه ای است که هردو صور در آن جمع شده است. مفهوم و پیام آیه مرگ ناگهانی است که اهل آسمانها و زمین را بر اثر نفخ صور فرا می گیرد. (کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ المَوْتِ)

در آیۀ دوم تنها اشاره به نفخ صور دوم شده است، تفسیر و پیام این آیه مثل آیه اول است. با این تفاوت که آیۀ اول هر دو صور را بیان می کند.

آیۀ سوم به نفخۀ دوم، نفخۀ رستاخیز نظر دارد. مفسّران تصریح کرده اند که این آیه ناظر به نفخه دوم است و ذیل آیه و آیات بعد از آن نیز گواه این معنی است.(3)

آیۀ چهارم به نفخ اول و مرگ انسان ها و فنای جهان نظر دارد. در بسیاری از آیات حوادث پایان جهان و رستاخیز پشت سر یکدیگر قرار گرفته اند. حوادث این دو نفخه گاهی همراه هم ذکر می شود که باید به

ص: 131

وسیلۀ قرائن از هم شناخته شود .(1)

آیۀ پنجم به وضوح دربارۀ نفخۀ دوم اشاره دارد و سخن از بی اثر بودن رابطه های خویشاوندی به هنگام نفخۀ صور و قیامت است.

آیۀ ششم و هفتم باز سخن از نفخه دوم می گوید.

آیۀ هشتم روز قیامت و نفخ صور و عذاب مجرمان را بیان می کند.

در آیۀ 9 و 10 باز نفخه دوم - نفخ حیات و رستاخیز مطرح شده است. در یک مورد روز قیامت، روزی بیان شده که در صور دمیده می شود و فوج فوج مردم وارد محشر می شوند. (فَتَأتُونَ اَفواجا) و درمورد دیگر می فرماید: (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِکَ یوْمَ الوَعید) فوج فوج بودن مردم در آن روز احتمالاتی دارد.

الف- ممکن است گروهی با رهبرشان اعم از پیامبران و یا غیر آنها وارد محشر شوند.

ب- هردسته ای از مجرمان که گناه خاصّ دارند با هم وارد محشر شوند.

ث- هر امتی با پیامبرش وارد صحنۀ محشر شوند. این تعبیر منافاتی با آیۀ 95سورۀ مریم ندارد: وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یوْمَ القِیامَةِ فَرْدا؛ هریک از آنها به صورت تنها، در قیامت به پیشگاه خداوند می آیند.

قیامت مواقف و مراحلی دارد. ممکن است در آغاز فوج فوج وارد محشر شوند، سپس فرد فرد دردادگاه عدل الهی حضور یابند و مجرمین به

ص: 132

صورت جمعی و یا انفرادی مورد محاکمه قرار گیرند.

در آیۀ یازدهم به تعبیر تازه ای روبه رو می شویم و آن «نَقَر» است. می فرماید: هنگامی که در ناقور کوبیده شود، آن روز، روز سختی است. نَقَر به گفته اهل لغت در اصل به معنی کوبیدن چیزی است، این واژه به معنای ایجاد صدا درشیپور آمده و گروهی آیه را مستقیماً به معنی نفخ در صور تفسیر کرده اند.(1)

به گواهی آیاتی که بعد از آن قراردارد این آیه به نفخ دوم اشاره دارد.

در آیه دوازدهم باز تعبیر جدیدی به عنوان صاخَّة مطرح شده. صاخة صدای مهیبی است که به گفتۀ اهل لغت، گوش را کر می کند. بعضی از مفسّران آن را به معنی کوبیدن سر انسانی به سنگ و بعضی به معنی استماع و گوش فرا دادن به چیزی تفسیرکرده اند.(2)

در آیۀ سیزدهم تعبیر دیگری از مسأله نفخ صور شده است. می فرماید: قارعة آن حادثۀ کوبنده است. چه حادثه ای؟! تو چه می دانی که آن حادثه کوبنده چیست؟ روزی که مردم مانند پروانه ها پراکنده به هر طرف می روند و کوهها مانند پشم حلاجی شده در فضا پراکند می گردد.

گروهی از مفسرین گفتند: قارعه یکی از نامهای قیامت است. حوادثی که در آن رخ می دهد کوبنده است و بعضی مفسّرین تصریح کرده اند که این تعبیر بر مجموعۀ حوادث

قیامت که از نفخ صور اول شروع می گردد و پایان

ص: 133

آن خاتمۀ داوری خداوند سبحان دربارۀ بندگان است اطلاق شده است.(1)

در آیۀ چهاردهم آخرین آیه مورد بحث عظیم شده است. این آیه در پاسخ به کسانی که پیوسته از حیات بعد از مرگ اظهار تعجب می کردند می فرماید: تعجب نکنید این کار مشکلی نیست، تنها یک صیحه عظیم واقع می شود، ناگهان همه از قبرها بر می خیزند.

ظاهر آیه به وضوح نشان می دهد که به نفخ حیات اشاره دارد. انسان ها از قبور برمی خیزند و آمادۀ حساب و کتاب می شوند. اکثر مفسّران به همین نکته اشاره کرده اند.

از مجموع 14 آیه دربارۀ پایان و آغاز جهان استفاده می شود که به صورت ناگهانی صیحه عظیم رخ می دهد. گرچه تعابیر متفاوت است ولی پیامها و تفسیرهای همۀ

آیات چهارده گانه در موضوع نفخ صور اول و دوم خلاصه و نتیجه گیری می شود. اگر ابهام کُلّی وجود دارد قابل حل نیست؛ چون اسرار جهان دیگر از قدرت تحلیل و درک ساکنان دنیا خارج و بعید است.

توضیح مطلب: نَفَخَ به معنی دمیدن و صُور به گفته اهل لغت به معنی شیپور است و نفخ صور در قرآن فقط جهت پایان دادن به جهان و قیام محشر کبری ذکر شده است. فاصله میان نفخه ها به صورت اجمالی از آیات قرآن فهمیده و استفاده می شود که نفخ مرگ ازطرف اسرافیل و نفخ حیات

ص: 134

از سوی خود خداوند انجام می شود.(1)

فاصله میان دو نفخ در آیۀ 68 سورۀ زمر به صورت اجمال با ثُمَّ مطرح شده است، ولی طبق بعضی از روایات این فاصله چهل سال است.

از حدیث «اِنَّ ما بَینَ النَّفْخَتَینِ اَرْبَعُونَ سَنَةً»(2) استفاده نمی شود که مراد سال دنیا است یا سال آخرت، که هر روز آن معادل 50 هزار سال دنیا است. در این فاصله دگرگونی هایی بی مانند در عالم واقع می گردد.

در روایتی از امام علی بن الحسین علیه السّلام نقل شده است که در صیحۀ اول همه جز اسرافیل از جهان می رود. از جهت تربیتی و عقیده این گونه مسائل، انسان را آماده و آگاه می کند.

نفخۀ اول، این حقیقت را بیان می کند که در جهان هستی غیر از ذات لامتنهای حضرت احدیت و اسرافیل کسی باقی نمی ماند و با یک نفخۀ فراگیر و عظیم همۀ خلائق می میرند و با یک بانگ عظیم و فراگیر دیگر همه زنده می شوند.

هدف از بیان نفخۀ صور و مسائل اخروی، هشدار به انسان هاست که زندگانی و جهان را دائم ندانند و گرفتار غفلت و غرورنشوند.

روایتی از امام علی بن الحسین علیه السّلام نقل شده که امام بعد از سخنانی دربارۀ نفخ صور گریه می کنند. «رَأَیتُ عَلی بن الحُسین علیه السّلام یبکِی عِندَ ذلِکَ بُکاءً شَدیداً». راوی می گوید: امام را دیدم که شدیداً گریه می کند و از

ص: 135

مسألۀ پایان ناگهانی دنیا و حضور در پیشگاه خداوند نگران است.(1) امام با اعمال شان حقایق را مجسم می کردند.

خلاصه مطلب این است که دفتر جهان خاکی بسته و کتاب جهان باقی، بازخواهد شد و درآن کتاب از اول تا پایان زندگانی دنیا همه چیز مکتوب خواهد بود. مجموعه ی آن کتاب به دو بخش خلاصه می شود. قسمت اول پروندۀ اعمال انسان های مؤمن از اول تاپایان جهان و قسمت دوم، پرونده و اعمال بد انسان های غیرمؤمن و غیر مسلم را نشان خواهد داد. حال ضروری به نظرمی رسد که اشاره ای به این کتاب به عنوان حاوی اعمال همگان داشته باشیم و به این مکتوب قرآنی از لسان وحی توجّه نماییم.

در قرآن کریم بحث مفصّل دربارۀ اعمال مطرح شده است. در بسیاری از آیات مربوطه تعبیر به کتاب و در بعضی دیگرتعبیر به زُبُر [جمع زبور که مفهوم آن نزدیک به کتاب است] شده است. در برخی موارد سخن از طائر به میان آمده، که با این تعبیر قرآن پرنده نیک بختی و بدبختی را همان نامۀ اعمال دانسته و در بعضی موارد تنها سخن از نویسندگان نامۀ اعمال آمده است و تعبیر به رقیب و عتید [دو فرشته الهی] یا کراماً کاتبین تبیین شده است. با این اشاره لازم است به محضر قرآن بازگردیم واز این قانون ابدی و الهی استفاده نماییم.

اِنّا نَحْنُ نُحْیی الْمَوْتی وَنکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَآثارَهُمْ وَکُلَّ شَیءٍ اَحْصَیناهُ

ص: 136

فِی اِمامٍ مُّبینٍ؛(1) ما مردگان را زنده می کنیم و آنچه از پیش فرستاده اند و تمام آثار آنها را می نویسیم و همه چیز را در کتاب احصاء کرده ایم.

وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَی الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمّا فِیهِ وَ یقُولُونَ یا وَیلَتَنا ما لهِذَا الْکِتابِ لا یغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً اِلّا اَحْصاها؛(2) و کتاب [نامه اعمال همه انسان ها] درآن روز گذارده می شود، اما گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است ترسان و متوحش اند و می گویند وای برما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست مگر اینکه آن را شمارش کرده است.

اَمْ یحْسَبُونَ اَنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیهِمْ یکْتُبُونَ؛(3) آنها چنین می پندارند که ما اسرار پنهانی و سخنان در گوشی آنها را نمی شنویم. آری رسولان ما نزد آنها هستند و می نویسند.

وَ تَرَی کُلَّ اُمَةٍ جاثِیةً کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعی اِلی کِتابِها؛(4) در آن روز هر امتی را می بینی که از شدت ترس و وحشت بر زانو نشسته و هر امتی به سوی کتابش خوانده می شود. این کتاب ماست که به حق با شما سخن می گوید و اعمال شما را بازگو می کند ما آنچه را انجام می دادید می نویسیم.

وَکُلَّ اِنْسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ کِتابًا یلْقیهُ

ص: 137

مَنْشُورًا * اِقْرَءْ کِتابِکَ کَفی بِنَفْسِکَ الْیوْمَ عَلَیکَ حَسِیبًا؛(1) و در روز قیامت کتابی که نامه اعمال اوست بر او بیرون آوریم، د رحالی که این نامه چنان باز باشد که تمام اوراق آن را یک مرتبه ملاحظه کند.* و به او خطاب رسد که خود بخوان کتاب اعمالت را و بنگر که در دنیا چه کرده ای که تنها خود برای رسیدگی به حسابت کافی هستی.

وَ کُلُّ شَیءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ* وَ کُلُّ صَغیر وَ کَبیر مُسْتَطِرٌ؛(2) و هر عملی کردند در کتب نامه اعمالشان ثبت شد* و هر امر کوچک و بزرگ آنجا نگاشته است.

وَ کُلُّ شَیءٍ اَحْصَیناهُ کِتابًا ؛(3) و حال آنکه حساب هر چیزی را ما در کتابی به احصا ء و شمارش درآورده ایم.

وَ اِنَّ عَلَیکُمْ لَحافِظینَ* کِرامًا کاتِبینَ * یعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ؛(4) والبته نگهبان ها برمراقبت از احوال شما مأمورند، آنها نویسندگان اعمال شما و فرشته مقرّب خدایند*و آنچه شما انجام می دهید می دانند.

وَ اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ؛(5) و هنگامی که نامه اعمال خلق گشوده شود.

ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلا لَدَیهِ رَقیبٌ عَتیدٌ؛(6)

سخنی بر زبان نیاورده جز آن که همان دم رقیب و عتید آماده اند.

ص: 138

حقایق جهان هستی در آن ثبت است، از این تعبیر فهمیده می شود که به غیر از نامه اعمال، عمل مخصوص هر نفر، یک نامۀ عمل کلی وجود دارد که به منزلۀ دفتر و کتاب کُلّی نسبت به اعمال همۀ انسان هاست. تعبیربه مبین اشاره به لوح محفوظ و نامۀ اعمال نسبت به همۀ کارها و امت هاست، چیزی از اعمال نیک وبد را فرو گذار نکرده است.(1)

ذ- در روایات فراوان منظور از «امام مبین»، امام معصوم گفته شده اند.

درتفسیر علی بن ابراهیم از امام علی علیه السّلام می خوانیم که فرمودند: «اَنَا وَالله الْاِمامُ المُبین! اُبَینُ الْحَقَّ مِنَ الْباطِلِ وَ وَرَثْتُهُ مِن رَسولِ الله؛(2) به خدا سوگند، منم امام مبین که حق را از باطل جدا می سازم و آن را به ارث از رسول خدا گرفته ام.

با توجه به معنای وسیع« امام مبین» ، جمع بین تفسیرها ممکن است، ظاهر آن به نامۀ اعمال همۀ بشر و باطن آن به امام معصوم علیه السّلام که عالم به علوم پیامبر است اشاره دارد. «وَ وُضِعَ الکِتابَ فَتَرَی الْمُجرِمینِ» در آیۀ دوم با صراحت بیشتری روز قیامت، کتاب و اعمال انسان ها مورد اشاره قرار گرفته و سه نوع نامۀ اعمال از آیات به وضوح استفاده می شود که هر سه احتمال در تفسیر این آیه ممکن است. گرچه کلمۀ کتاب مفرد آمده و اشاره به نامۀ عمل عمومی انسان ها دارد. ازآیه استفاده می شود چنان جزئیات اعمال انسان ها و کارهای خوب و بد و کوچک و بزرگ در این

ص: 140

نامۀ عمل مکتوب شده که بدکاران به وحشت می افتند. «لا یغادِرُ» از ماده غدر به معنی ترک کردن است. بنابر این مفهوم چیزی فروگذار نشده و تمام اعمال ثبت گردیده، پیمان شکنی را غدر می گویند به خاطر ترک وفای به آن.

آیۀ سوم: از نوشتن و کتابت رسولان خداوند سخن گفته شده، می فرماید : آنها انسان ها) گمان می کنند ما اسرار نهانی و صحبت درگوشی آنها را نمی شنویم. آری می شنویم و رسولان ما نزد آنها حاضرند و همه را می نویسند.

«اَمْ یحْسَبُونَ اِنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُم» خداوند در حقیقت فرشتگان را مجریان امور قرار داده و آنها به دستور خداوند کارها را انجام می دهند.

تعبیر به رُسُل جمع رسول) در آیه گویای این مطلب است که در نزد هر انسان ممکن است یک یا دو فرشته حاضر باشند و نسبت به عموم بشر جمع مطرح شده است.

درآیۀ چهارم: باز مسألۀ ثبت اعمال به خداوند سبحان نسبت داده شده و از طرفی ازآیه استفاده می شود که نامه اعمال درروز قیامت سخن می گوید. آیه می فرماید: در آن روز امّتی را می بینی که از شدّت وحشت زانو زده اند و هر امتی به کتاب اعمال) خویش فراخوانده می شود و به آنها می گویند: امروز جزای آنچه را که

انجام می دادید به شما خواهند داد.

این نوشته ماست که با شما سخن می گوید. آری آنچه انجام می دادید ما می نوشتیم «وَتَری کُلُّ اُمَّةٍ جاثیةً * کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعی اِلی کِتابِها» تعبیر تُدعی

ص: 141

بیان گر آن است که از انسان ها دعوت می شوند که نامۀ اعمال خود را بخوانند و خود حسابرس خویش باشند کما اینکه در سورۀ إسرا آیۀ 14 با صراحت این مطلب ذکر شده است.

جاثیه از ماده جُثُّو به معنی نشستن بر سر زانو است این حالت برای اهل محشر گویای آن است که به خاطر شدّت گرفتاری همگی به زانو در می آیند و کسی راحت و آرام نمی باشد مگر مؤمنین.

باز در این آیه نوشتن نامه اعمال به خداوند نسبت داده شده، با این نسبت دادن هرگونه تردید و بی عدالتی و شک در ثبت ریز و درشت

اعمال منتفی خواهد بود. غفلت، خطا و بی عدالتی در ذات لامنتهای خداوند محال و خارج از تصور عقل ونقل می باشد.

در آیۀ پنجم به تعبیر طائر پرنده) برخورد می کنیم می فرماید: طائر هر انسانی را برگردنش قرار داده ایم، روز قیامت کتابی برای او می آوریم که آن رادر برابر خود می بیند به او می گوییم کتابت را بخوان کافی است که امروز خود حسابگر خویش باشی. « وَ کُلُّ اِنسانٍ اَلزَمْنٰاهُ طائِرُهُ». طائر به عمل، مناسب تر از نامۀ اعمال تفسیر شده است. نامۀ عمل جداگانه ذکر شده است. طائر در فارسی همان بخت است عرب حرکت بعضی پرندگان را در هنگام مسافرت نشانه خوشبختی و بعضی را نشان بدبختی می دانستند. قرآن از یک فکر خرافی و پنداری، یک واقعیت عینی را ارائه نموده و حق را دراین قالب تبیین کرده است.(1)

ص: 142

از یک طرف نامۀ اعمال انسان مایۀ عزّت و آبروی پاکان ومؤمنان خواهد بود و از طرفی تمام جنایات کفار و منافقین را نمایش خواهد داد.

آیۀ ششم: واژۀ زُبُر جمع زبور) به معنی کتاب بیان شده است. تمام اعمال در آن زُبُر ثبت است. از این تعبیر طبق معنی لغوی استفاده می شود که زبورکتابی معمولی نیست بلکه عظمت خطوط و بزرگی در آن شرط است. این تعبیردر نامۀ اعمال بیانگر اهمیت و استحکام نامۀ اعمال است. تعبیر به صغیر و کبیر و مقدم آوردن صغیر برکبیر در این آیه و در چند جای دیگر قرآن دربارۀ نامۀ اعمال، بیانگر این مطلب است که هیچ گونه استثنایی در ثبت اعمال و گفتار ثبت شده در مورد هیچ عمل و هیچ کس وجود ندارد.(1)

آیۀ هفتم: بعد از آن که دربارۀ کافران می فرماید آنها هرگز امید حساب اعمال در روز قیامت ندارند و آیات الهی را تکذیب می کنند. آیه میفرماید: این در حالی است که ما همه چیز را قطعاً احصاء کرده و می نویسیم. «و کُلّ شَیء اَحصَیناهُ کِتاباً»

اَحْصَینا ازمادۀ احصاء در اصل از حَصی) به معنی سنگریزه است. در گذشته برای شمارش اشیاء از سنگ دانه ها استفاده می کردند؛ لذا احصاء به معنای شمارش و حساب به کار رفته است. بعضی از مفسّرین گفته اند: مفهوم آن در اینجا با کتاب و نوشتن یکی است و به همین جهت کتاباً را مفعول مطلق اَحصَیناهُ گفته اند. در حالی که مفهوم مطلق باید از مصدر همان

ص: 143

فعلی باشد که پیش از آن است.

مجموعۀ آیات وروایاتی که اعمال انسان را بیان کرده به دو نتیجه گیری و سرنوشت بحث را به پایان رسانده و دیگر چیزی به عنوان نامۀ اعمال امّت ها و افراد خارج از این دو سرنوشت مطرح نخواهد بود.

درسورۀ مطففّین ازآیات 7 تا 9 و 18 تا 21 کتاب فجّار به عنوان سجّین و کتاب ابرار به عنوان لفی علّیین مطرح شده است.

کَلّا اِنَّ کِتابَ الْفُجّارِ لَفی سِجّینٍ وَ ما اَدْرئکَ ما سِجّینٌ * کَلّا اِنَّ کِتابَ الْاَبْرارِ لَفی عِلِّیینَ وَ ما اَدْرئکَ عِلِّیونَ ...؛مسلماً نامه اعمال فاجران در سجین است و تو چه میدانی سجین چیست؟* نامه اعمال نیکان در علّیین است و توچه می دانی علّیین چیست؟دو نکته مهم در آیه کلمۀ سجّین و علّیین است که نامۀ اعمال بدان و نیکان درآن نگهداری می شود.

سجّین صیغه مبالغه و حاوی نامۀ اعمال همۀ انسان های فاجر و کافر است به عبارت دیگر سجّین کتاب جامع و در بردارندۀ همۀ اعمال و رفتار فُجّار و کُفّار می باشد. علّیین جمع عِلی) از علّو و بلندی گرفته شده و اشاره به مکان های بلند دارد. جمعی از مفسّرین در اینجا علیین را به معنی برترین مکان بهشت و یا برترین مکان آسمانی گفته اند ولی با توجّه به معنی سجّین، علّیین به معنای دیوان بزرگی است که نامۀ اعمال نیکان ومؤمنان را درآن کامل جمع کرده اند. (1)

آیۀ هشتم: رقیب و عتید به عنوان دو فرشته الهی بیان شده است. آیا

ص: 144

این دوفرشته یکی مراقب و دیگری آماده ضبط و ثبت و نوشتن هستند و یا هردو آماده نوشتن و ثبت امور انسان ها می باشند؟

بعضی از مفسّرین معتقدند که «رقیب» نام فرشته راست [مأمور نوشتن اعمال نیک] و «عتید» فرشته چپ است [مأمور نوشتن اعمال بد]. بعضی از مفسّرین هر دو صفت را برای هردو فرشته شمارش کرده اند. هر یک از آنها مراقب و نویسندۀ اعمال هستند. روایات بسیاری دربارۀ این دو فرشته وجوددارد. در حدیثی از پیامبرصلی الله علیه وآله می خوانیم: «هنگامی که انسان عمل نیکی انجام می دهد فرشته راست پاداشی ده برابر می نویسد و هنگامی که عمل شرّی انجام می دهد فرشته سمت چپ می خواهد آن را ثبت کند، فرشته سمت راست می گوید: هفت ساعت به او مهلت بده، اگر در این مدّت توبه و استغفار کرد بخشیده و الّا یک گناه برای او می نویسد».(1) در آیۀ قبل سخن و تعبیر دربارۀ نامۀ اعمال بسیار گویا و روشن به عنوان «وَ اِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت» مطرح شد. نُشِرَت از مادۀ نشر به معنای گستردن و باز کردن است. این تعبیر گویای آن است که در قیامت نامۀ اعمال در میان صاحبانش منتشر و تقسیم می شود. نامۀ اعمال چنان گسترده خواهد شد که صاحبان و اهل محشر مطّلع و آگاه می شوند.

آیه آخر حافظین، و مسائل مربوط به نامۀ اعمال را بیان فرموده است. منظور از حافظین در اینجا فرشتگانی است که مأمور نگهداری اعمال انسان

ص: 145

ها هستند، خداوند این فرشتگان را به چهار صفت، توصیف می کند.

الف- محافظت و مراقبت از اعمال انسان ها؛

ب- ناظربودن کرام به بزرگواری آن ها؛

ت- ثبت تمام اعمال توسط کاتبین؛

ث- به صیغه جمع آمدن کلمۀ حافظین.

دو بیان در این باره وجود دارد، یکی اینکه دو فرشته در روز و دو فرشته در شب همراه انسان هستند، کما اینکه در بعضی روایات آمده (1) و یا به خاطر اینکه مخاطب همۀ انسان ها هستند، فرشتگان مراقب همۀ انسان ها هستند، بدین جهت جمع آمده است. آیۀ 19، 25 ، 26 سورۀ حاقّه به تحویل دادن نامۀ اعمال درست انسان ها در قیامت اشاره دارند. آیات یاد شده دربارۀ نامه فجّار و کافران پرداخته و دست راست و چپ را مطرح کرده است. آیا دست راست و چپ اشاره به همان عضو مخصوص بدن است؟ یا کنایه از خیر و شر می باشد. این معنی به صورت احتمال در تفسیر

فی ضِلال القرآن آمده با قرینه و بیان آیه، نیاز به تأویل نیست. به راستی نیکوکاران نامۀ عمل را در دست

راست و بدکاران نامۀ عمل را در دست چپ دریافت می کنند

را بی حساب می گیرند.

2- هَلْ تُجْزَوْنَ اِلّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛(1) آیا جزای شما جز اعمالتان خواهد بود؟

3- اَللهُ یحْکُمُ یوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ؛(2) خداوند میان شما در آنچه اختلاف داشتید در قیامت داوری حکم) می کند.

4- فَاِلَینا مَرْجِعُهُم ثُمَّ اللهُ شَهیدٌ عَلی ما یفْعَلُونَ؛(3) در هر حال بازگشتشان به سوی ماست، سپس خداوند گواه است برآنچه آنها انجام داده اند.

5-وَجائَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ؛(4) هر انسانی وارد محشر می شود در حالی که همراه او، سوق دهنده و شاهدی است.

6- یوْمَ تَشْهَدُ عَلَیهِمْ اَلْسِنَتُهُمْ وَ اَیدیهِمْ وَاَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یعْمَلُونَ؛ بترسنداز آن روزی که زبانها و دستها و پاهایشان بر ضد آنها به اعمالی که مرتکب می شدند گواهی می دهند. (5)

7- وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَینا قالُوا اَنْطَقَنَا اللهُ الَّذی اَنْطَقَ کُلَّ شَیءٍ؛(6) آنها کفار و منافقین) به پوست های خود می گویند: چرا بر ضد ما گواهی دادید؟ جواب می دهند همان خدایی که هر موجودی را به نطق

ص: 147

درآورده، ما را گویا ساخته است.

8-وَالْوَزْنُ یوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازینُهُ فَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ *وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَاُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ؛(1) روز محشر حقاً روز سنجیدن اعمال است* پس آنانکه در آن روز میزان حق و زین و نیکوکار بودند آنها رستگار خواهند بود.

وَوَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً:آنها همۀ اعمال خود را حاضر می بینند. بنابراین هرچه هست نتیجه آشکار خواهد داشت. وَ لایظلِمُ رَبّکَ اَحَداً: و پروردگار تو به هیچ کس ظلم نمی کند. جمعی از مفسرین این آیه را به معنی حضور نوشته های اعمال در نامه عمل تفسیر کرده اند و گاه به معنی حضور جزای اعمال و بعضی احتمال حضور نفس عمل را نیز داده اند.(2)

علّامه طباطبایی در المیزان ذیل آیه همین قول را مطلوب دانسته، چرا که حضورخود عمل برای اثبات نفی ظلم از خداوند بهتر است.

در تفسیر آیه دو، دو معنی ذکر شده اشت: معنی اول این که هر کس هر خوب وبدی را انجام داده، درآن روز حاضر می بیند. دوم اینکه هر کس هر کار خوبی کرده باشد حاضر می بیند وخوشحال می گردد، ولی هر کس کار بدی کرده دوست دارد در میان او و کار بدش فاصلۀ زیادی باشد. با این تفاوت که در کجای آیه توقّف می کنیم.(3) اَمَدًا و بعید که در آیه آمده، به

ص: 148

معنی فاصلۀ زمانی دور است.

آیۀ سوم خلاصه مفهوم و پیامش این است که جزای شما در قیامت اعمال شماست و این تعبیر در چندین آیه از قرآن آمده است.[ تحریم/7، یس / 54، یونس /52].

آری اعمال انسان به سوی او باز می گردد و او را آزار می رساند یا شادی و سرور به وجود می آورد.

مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه 7 سورۀ تحریم می فرماید: اَی اَنَّ العَذابَ الَّذی تُعَذِّبونَ بِهِ هُوَ عَمَلُکُم السَّیء؛

عذابی که شما گرفتار می شوید، همان عمل سوء شماست که انجام داده اید و امروز حقیقت آن ظاهر شده است.(1)

پیام و تفسیر آیۀ چهارم، ذره ای از اعمال خیر و شر را مورد محاسبه قرار داده و سه بار مسأله تجسّم اعمال را ذکر کرده می فرماید: در آن روز مردم به صورت های مختلف از قبرها خارج شده تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. واژۀ مثقال به شیء بسیار بسیار کوچک گفته می شود و از کوچک ترین عمل هم سخن می گوید.

آیۀ پنجم تجسّم اعمال و اجر بی حساب خداوند برای اهل صبر را ذکر می کند.

آیه ششم می فرماید: هَلْ تُجزَوْنَ اِلّا ...؛ آیا جزایی جزآنچه انجام می دادید، به شما داده می شود؟ ظاهر این آیه و آیات مشابه آن این است که

ص: 149

جزای انسان همان اعمال او است و واقعیت امر همین است.

آیۀ هفتم سخن از داوری خداوند است،حکومت و قضاوت او در میان انسان ها و پایان دادن به تمام اختلافاتی که در دنیا داشتند، اختلافات دینی، مذهبی، نژادی، اخلاقی، فرهنگی، سیاسی و... آیه می فرماید: خداوند میان شما در روز قیامت، در آنچه اختلاف داشتید داوری می کند.

روز قیامت، روز ظهور اعمال و حضور افراد است، چون همه چیز ظاهر می شود، دیگر چیز مخفی وجود ندارد و همگی حاضر می شوند دیگر غائبی وجود ندارد.

آیۀ هشتم سخن از گواهان روز قیامت می گوید. اولین گواه خداوند سبحان خواهد بود. بازگشت همۀ انسان ها به سوی خداست. حاکم، شاهد، قادر، عادل، همه و همه فقط ذات پاک اوست.

آیۀ نهم حاکی از شهادت فرشتگان در دادگاه بزرگ خداوند است. هر انسانی وارد محشر می شود در حالی که همراه او سوق دهنده و شاهدی است. سائق انسان را به سوی خدا سوق و جهت می دهد و شاهد براعمال او گواهی می دهد. به سوق دهنده و شاهد تصریح نشده که چه کسانی هستند و از نسل بشر است یا ملک؟ آنچه مسلّم است طبق قرائن، سوق دهنده و شاهد از فرشتگانند. بعد از ذکر این آیه امام علی علیه السّلام فرمودند: سائِقٌ یسُوقُها اِلی مَحْشَرِها وَ شاهِدٌ یشْهَدُ عَلَیها بِعَمَلِها؛ راننده ای او را به سوی محشر می راند و شاهدی بر اعمال او گواهی می دهد.(1)

ص: 150

آیۀ ده سخن از گواهی اعضای بدن انسان در دادگاه بزرگ خداوند دارد و می فرماید: آن روز که زبان ها، دست ها و پاها همۀ اعضاء) بر ضدّ انسان به اعمالی که مرتکب شدند گواهی می دهند.

آیۀ یازدهم شبیه آیۀ قبل است. با این تفاوت که سخن از گواهی پوست های بدن است. می گوید هنگامی که دشمنان خدا، در جوار دوزخ می آیند، گوش ها و چشم ها و پوست های تنشان به اعمال آنها گواهی می دهند. وَقالُوا لِجُلُودِهِم لِمَ شَهِدْتُم؛ اعضای بدن در پاسخ می گویند: همان خدایی که هر موجودی را به نطق در آورده، ما را ناطق کرده است. خداوند به اعضای تن توانایی و شعور عنایت می فرماید تا به سخن در آیند و هر عضوی هر کاری را انجام داده باز گوید و گوش، چشم، پوست، زبان، دست و پا. این شش عضو هرکدام اقرار و اعتراف می کنند. گواهی دادن به این شش عضو خلاصه نمی شود و اعضاء دیگر بدن نیز گواهی می دهند.

آیۀ دوازده برای هرانسانی چند میزان ذکر کرده و این بیان، تفسیر را تقویت می کند که هر عملی را میزانی است. روح، جسم، گفتار، کردار و نیات انسان هر کدام برای خود میزان سنجشی در آن روز دارد.

از مجموع روایات اسلامی بدست می آید که از زمان تکلیف تا زمان مرگ اعمال انسان مورد محاسبه [ در دادگاه عدل الهی] قرار می گیرد و از همۀ افعال و اعمال

عبادی، اعتقادی، فردی و اجتماعی سؤال می شود.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «ما مِنْ شَیءٍ یوضَعُ فِی الْمیزانِ اَثْقَلُ مِنْ حُسْنِ الخُلقِ؛ چیزی در میزان عمل سنگین تر از حسن خلق نیست. در ادامه حدیث آمده است.

ص: 151

وَاِنَّ صاحِبَ حُسْنِ الخُلْقِ لِیبْلُغَ بِهِ دَرَجَةَ صاحِبِ الصَّوْمِ وَالصَّلوةِ؛ صاحب حسن خلق به خاطر رفتار خوب به درجه صاحب نماز و روزه می رسد.(1)

امام صادق علیه السّلام می فرماید: اَلمیزانُ الْعَدْلُ؛ ترازوی سنجش عمل) همان عدالت است.(2)

نکته: پیام کلام امام جامع و محور بین حق و باطل، بین مسلمان و کافر است. اساس نظام آفرینش بر مدار عدل استوار است و هر کس از قانون عدل الهی خارج شود، مسلّماً خروج از رحمت خداوند می باشد. عدالت مرز اسلام و کفر است. تمام ظلم ها و کفرها به خاطر خروج از عدل است. «العَدْلُ قامَةِ السَّمواتُ وَ الْاَرْضُ؛(3) قانون عدالت سراسر زمین وآسمان را در برگرفته است».

وظیفۀ دینی و انسانی هر مسلمان، ایجاب می کند که تمام گفتار و رفتار خویش را کنترل نماید؛ زیرا هیچ عمل وحرکتی در هیچ زمانی بدون حساب نخواهد بود. جهت تأیید و تأکید این مطلب از کلام نورانی پیامبرصلی الله علیه وآله مدد و یاری می جوییم .

حضرت فرمودند: روز قیامت برای هر بنده ای از بندگان خدا، برای هر روزی از ایام عمرش بیست و چهار خزانه گشوده می شود، به تعداد ساعات شب و روز، خزانه ای را پر و مملو از نور و سرور می بیند و به هنگام مشاهده آن خوشحالی به او دست می دهد که اگر بر تمام اهل جهنّم تقسیم

ص: 152

کنند درد آتش را فراموش می کنند و این همان ساعاتی است که پروردگارش را عبادت کرده است. سپس خزانۀ دیگری را برای او می گشایند که تاریک و متعفّن و ترسناک است و وحشتی به او دست می دهد که اگر بر تمام اهل بهشت تقسیم کنند، لذّت نعمتهای آن را فراموش می کنند و آن ساعاتی است که در آن معصیت خدا را کرده است. سپس خزانۀ دیگری برای او می گشایند، آن را خالی می بیند نه در آن اسباب سرور است و نه ناراحتی و این ساعتی است که در آن خوابیده و یا مشغول اعمال مباح بوده. حالت تأسّف و غبن به او دست می دهد که قابل توصیف نیست. اگر می خواست می توانست آن را از حسنات و کارهای خیر پر نماید و این است که خداوند می فرماید: ذلِکَ یوْمُ التَّغابُنْ؛ آن روز پشیمانی و غبن بدکاران) است.(1)

طبق نقل روایت جواب را از محضر پیامبرصلی الله علیه وآله جویا می شویم: «اَنَا اَوَّلُ قادِمٍ عَلَی الله، ثُمَّ یقْدِمُ عَلَی کِتابٍ الله، ثُمَّ یقْدِمُ عَلَی اَهْلٍ بَیتِی ،ثُمَّ یقْدِمُ عَلَی اُمَّتی، فَیقَفونَ، فَیسْئَلُهُمْ ما فَعَلْتُمْ فِی کِتابی وَ اَهْل بَیتِ نَبِیکُمْ؛ من اول کسی هستم که در پیشگاه خدا حاضر می شوم، سپس کتاب الله بر من وارد می شود. بعد به اهل بیتم وارد می گردند، بعد امّتم بر من وارد می شوند. آنها می ایستند و خداوند از آنها می پرسد که با کتاب من و اهل بیت پیامبرتان چه کردید؟»(2)

ص: 153

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «لاتَزُولُ قَدَما عَبْدٍ یوْمَ الْقِیامَةِ حَتّی یسْئَلَ عَنْ اَرْبَعٍ: عَنْ عُمْرِهِ فیما اَفْناهُ وَ شَبابِهِ فیما اَبْلاهُ وَ عَنْ مالِهِ مِنْ اَینَ اِکْتَسَبُهُ وَ فیما اَنْفَقُهُ وَ عَنْ حُبِّنا اَهْلَ بَیتِ؛(1) در روز قیامت هیچ یک از بندگان قدم از قدم بر نمی دارند، مگر این که درمورد چهار چیز از آنها سؤال شود.از عمرش که در چه راهی آن را صرف کرده است؟ از جوانیش که در چه راهی ازدست داده ؟ از مالش که چگونه بدست آورده و در چه راهی مصرف کرده ؟ واز محبت اهل بیت من سؤال می شود».

نکته: خارج از این چهار مورد دیگر چیزی باقی نمی ماند تا مورد سؤال واقع شود، هرچه هست در عمر انسان مورد محاسبه قرار می گیرد و چیزی خارج از عمر انسان وجودندارد. تا به عنوان تکلیف در شرع اسلام مطرح باشد. محبت وپیروی اهل بیت علیهم السّلام در روایات فراوان مورد تأکید قرار گرفته، پیامبرصلی الله علیه وآله در این مورد فرمودند: «مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد ماتَ شَهیدًا، مَنْ ماتِ عَلی حُبِّ آلِ مُحَمَّد ماتَ مُؤْمِنًا مُسْتَکْمِلَ الایمان(2) هرکس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، مانند شهید از دنیا رفته است».

امام محمّد باقرعلیه السّلام می فرماید: «لِکُلِّ شَیءٍ اَساسٌ وَ اَساسُ الْاِسْلامِ حُبّنا اَهْلَ الْبَیتِ؛ برای هر چیزی پایه ای وجود دارد و پایۀ اسلام، محبت ما اهل بیت است»(3) و نیزازحضرت روایت شده که فرمودند: «اَوَّلُ ما یحاسِبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلوةُ فَاِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سِواها؛ نخستین چیزی که بندگان باید

ص: 154

حساب آن را پس بدهند نماز است؛ اگرقبول شد بقیه اعمال) مقبول خواهد بود».(1)

ص: 155

یا اَرْحَمَ الرّاحِمین، یا اَحْکَمَ الْحاکِمین ویا اَسْرَعَ الْحاسِبین.اِغْفِرْ ذُنُوبنا بحق عترة الطّاهرین.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «اَلْموتُ کَفّارَةٌ لِذُنُوبِ الْمؤمِنینَ؛(1) مرگ و سختیهای آن سبب جبران گناهان مؤمنان می شود».

امام صادق علیه السّلام فرمودند: «ذِکْرُ الْمَوت یمیتُ الشَّهَوات؛(2) یاد مرگ شهوت ها را از بین می برد».

مرگ نوع دوم برای منافقین و گناهکاران است، اما مرگ قلب ها غفلت از خداوند و معصیت خواهد بود.

مرگ آگاهانه، غافل گیر نشدن و استفاده ی خوب از عمرکردن است تا زمانی که یک دفعه در بستر مرگ قرار گیرد.

اما مرگ ایمانی و اعتقادی در بین افرادی وجود دارد که درد دین داشته باشند.

شخصی وارد مسجد رسول خدا شد و گفت یا رسول الله به من قرآن بیاموز. حضرت او را به یکی از یارانش سپرد. او دست عرب راگرفت و سورۀ زلزال را به او یاد داد. تا به آیۀ فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ * وَ مَنْ یعْمَلْ مِثقالَ ذَرَةٍ شَرًّا یرَهُ ) رسید. آن عرب به فکر فرو رفت و گفت من درس خود را از همین آیه گرفتم. ریز و درشت کارهای ما دراین جهان حساب دارد. تکلیف من روشن شد. معلّم او جریان را به خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله عرض کرد. حضرت فرمود: «رَجَعَ فَقیهًا؛ او به مقام فقاهت و شناخت عمیقی که باید برسد رسید».(3)

ص: 158

خداوندا در روز قیامت گواهان انبیاء و فرشته ها، جوارح، زمین و زمان) بر ما چگونه گواهی خواهند داد؟!

فَکَیفَ اِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ اُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهیداً.(1) در ذیل این آیه امام صادق علیه السّلام فرمودند: نَزَلَتْ فِی اُمَّةِ مُحَمّدٍ خاصَّةً ... مِنْهُمْ اِمامٌ مِنّا شاهِدٌ عَلَیهِمْ وَ مُحَمَّدٌ شاهِدٌ عَلَینا؛ این آیه دربارۀ امت محمدصلی الله علیه وآله نازل شده است. در بین این امت امامی از ما خواهد بود که گواه برآنها و محمدگواه برما است.(2)

هیچ روزی بر آدم نسل بشر) نمی گذرد، مگر اینکه آن روز به او می گوید: ای فرزند آدم من روز تازه ای هستم وگواه بر توام، با من سخن نیکو بگو و عمل نیک انجام بده، تا در قیامت برای تو گواهی دهم.(3)

از مجموعه ی روایات، راجع به صراط به صورت تفصیل و از آیات راجع به این موضوع به صورت اشاره مطالب متفاوت بدست می آید و عبور از پل صراط یک امر مسلّم ذکر شده است. همه اولین و آخرین از روی جهنم باید گذر کنند. این کار برای غیر مؤمنین ممکن نخواهد بود. افراد غیر مؤمن به خاطر معصیت و مخالفتشان با خداوند هرگز قدرت و توان عبور از صراط را ندارند، همۀ گناهکاران و غیر مؤمنان

سرانجام سقوط و در دوزخ وارد خواهند شد. فقط متّقین نجات پیدا می کنند. موضوع بحث را از محضر قرآن کریم پی می گیریم.

ص: 159

1- وَ اِنْ مِنْکُمْ اِلّا وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیا* ثُمَّ نُنَجِّی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّالمِینَ فِیها جِثِیا؛ همۀ شما بدون استثنا وارد جهنم می شوید، این امریست حتمی و فرمانی قطعی از پروردگارتان. سپس آنهایی که تقوا پیشه کردند از آن رهایی می بخشیم و ظالمان را در حالی که از ضعف و ذلّت به زانو در آمده اند در دوزخ رها می کنیم.(1)

2- اِنَّ رَبّکَ لَبِالْمِرْصادِ؛ مسلماً پروردگار تو در کمینگاه است.(2)

3- اِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصادًا؛ جهنّم کمین گاهی است بزرگ.(3)

در آیۀ اول سخن با همه انسان هاست. می فرماید همۀ شما بدون استثناء وارد جهنم می شوید و این امری است حتمی و قطعی از جانب خداوند. بعد می فرماید: آنها که پرهیزگار بوده اند رهایی می بخشیم. دربارۀ ورود به جهنم مفسّران سخن بسیار و تفسیرهای گوناگون دارند.

الف: عده ای بر این عقیده اند که ورود در اینجا، به معنی دخول نیست؛ زیرا این واژه دراصل به معنی قصد آب کردن است. قرآن دربارۀ حضرت موسی هنگامی که در کنار چاه آب شهر مدین رسید می فرماید: «وَ لَمّا وَرَدَ ماءَ مَدْینَ(4) پیام آیه این است که همۀ انسان ها به نزدیکی جهنم می آیند و این از تفسیر صراط بر روی دوزخ است که همه باید از آن بگذرند. در المیزان

ص: 160

آمده است: ورود هر چیزی بیش از حضور و اشراف توأم با قصد نیست.

ب- فخر رازی دو تفسیر ذکر کرده، در یکی گوید: ورود به معنی نزدیکی است.

طبق بیان تفسیر پیام قرآن از مجموع آیات این واژه را به معنی حضور و نزدیکی به کار گرفته و هم به معنی دخول،مفهوم عام است و شامل هر دو می شود. به این معنا آیۀ 98 سورۀ انبیاء اشاره دارد. ورود به معنی قرب و نزدیکی و اشراف تفسیر شده که اشاره به پُل صراط دارد. حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که شاهد در تفسیر آیه یاد شده می باشد. امام علیه السّلام فرمود: «اَما تَسْمَعُ الرَّجُلَ یقُولُ: وَرَدْنا ماءَ بَنِی فُلانٍ، فَهُوَ الْوُرُودُ وَ لَمْ یدْخِلْهُ؛(1) آیا نمی شنوی یا نشنیده ای) کسی می گوید ما وارد آب فلان طائفه شدیم درکنارآن قرار داریم ) این ورودست در حالی که داخل نشده است».

قرطبی حدیثی از پیامبرصلی الله علیه وآله به همین مضمون نقل کرده فرمودند: «اَلوُرودُ اَلمَمَرّ عَلَی الصِّراطِ؛(2) ورود همان عبور از صراط است».

تفسیر دیگری که در میان مفسّرین طرف داران زیادی دارد گویای این مطلب است که واقعاً همۀ انسان ها داخل دوزخ می شوند، ولی مؤمنان نجات پیدا می کنند، همان طور که حضرت ابراهیم علیه السّلام از آتش نمرود سالم و پیروز خارج شد. شاهد این تفسیر روایتی است که جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر نقل کرده که فرمودند: ورود به معنی دخول است و هیچ

ص: 161

نیکوکار و بدکاری نیست مگر اینکه داخل جهنّم می شود، منتها آتش جهنّم بر مؤمنان سرد و سالم خواهد بود. همان گونه که بر ابراهیم علیه السّلام سرد شد.(1)

ق- در آیۀ دوم می فرمایند: پروردگار تو مُسلّماً در کمینگاه است. اِنَّ رَبّکَ لَبِالمِرصاد. منظور از مرصاد چیست؟ بعضی گفته اند: خداوند در کمین گردنکشان دنیا است و به موقع آنها را در هم می کوبد و نابود می کند. در المیزان آمده است: »خداوند مراقب اعمال بندگان خویش است

تا زمانی که طغیان و فساد را از حد نگذرانند، آنها را به اشدِّ عذاب مجازات نمی کند».(2)

امام صادق علیه السّلام در این باره فرمودند: اَلْمِرصادُ

قَنْطَرَة عَلَی الصِّراطِ لایجُوزُها عَبْدٌ بِمَظْلِمَةٍ؛(3) مرصاد پلی است در صراط کسی که حق مظلومی بر گردن او باشد، که از آن نخواهد گذشت».

در حدیثی امام باقرعلیه السّلام از پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله می خوانیم که بعد از ذکر پل صراط حضرت فرمودند:«وَ هُوَ قَوْلُ الله تَبارَکَ وَ تَعالی اِنَّ رَبِّکَ لَبِالْمِرْصادِ؛(4) این همان چیزی است که خداوند متعال فرموده است». از این دو روایت به دست می آید که آیۀ یاد شده ناظر بر قیامت و پل صراط است.

ج- اِنَّ جَهَنَّمَ کانَت مِرصادا؛ ظاهر این آیه می فرماید: که خود دوزخ کمینگاه طغیان گران و فاسدان است. با توجّه به آیه قبل جمعی از مفسّران

ص: 162

گفته اند: منظور از مرصاد در اینجا پلی است که از روی جهنّم می گذرد، فاسدان و ظالمان قادر بر عبور از آن نیستند و در جهنم سقوط می کنند.(1)

آنچه از روایات استفاده می شود، صراط پلی است بر روی دوزخ در مسیر بهشت، تفصیل اعمال ما در جهان قابل فهم نیست. از روایات بدست می آید که نحوه و سرعت عبور مردم از پل صراط بستگی به میزان ایمان و اخلاص آنها دارد. این مطلب را از بیان نورانی امام صادق علیه السّلام پی می گیریم: «مِنْهُمْ مَنْ یمُرُّ مِثلَ البَرقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یمُرُّ مِثْلَ عَدَو الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یمُرُّ حَبْوًا وَ مِنْهُمْ مَنْ یمُرُّ مَاشیا وَ مِنْهُمْ مَنْ یمُرُّ مُتَعَلَّقاً قَدْ تَأْخُذُ النّارُ مِنْهُ شَیئًا وَتَتْرُکُ شَیئًا؛(2) بعضی مانند برق از پل می گذرند و بعضی همچون اسب تیزرو، بعضی با دست و زانوها، بعضی همچون پیادگان، بعضی به آن آویزان می شوند و می گذرند، گاه آتش دوزخ از آنها چیزی می گیرد و چیزی را رها می کند».

آیا راه عبوری به غیر از پل صراط برای بهشت وجود ندارد؟ در رسیدن به حق همان طورکه در دنیا موانع وجود دارد، درآخرت نیز برای رسیدن به بهشت باید از موانع عبور کرد، حکمت و قدرت لا یتناهی خداوند اقتضا می کند که در همۀ امور جهان و در عرصۀ قیامت تجلّی پیدا نماید تا بهشتیان جهنّم را مشاهده نکنند، عظمت وعافیت بهشت را درک نخواهند کرد و از سوی دیگر صراط همان تجسّم و انعکاس اعمال انسان است که

ص: 163

با تمام خصوصیات بر او عرضه می شود، تا انسان از جهنم مادیات و شهوات دنیا سالم عبور نکند،به عافیت و سعادت آخرت نخواهد رسید.

طبق نقل مفضل بن عمر امام صادق علیه السّلام فرمودند: «صراط همان طریق به سوی معرفت و شناخت خداوند متعال است، در ادامه حدیث دارد: «هُما صِراطانِ: فَاَمَّا الصِّراطُ الَّذی فِی الدُّنیا فَهُوَ الْاِمامُ المَفرُوضُ الطّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِی الدُّنْیا وَ اقْتَدای بِهُداهُ مَرَّ عَلَی الصِّراطِ الَّذی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِی الْآخِرَةِ وَمَنْ لَمْ یعْرِفْهُ فِی الدُّنْیا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّراطِ فِی الْآخِرَةِ فَتَرَدّی فِی نارِ جَهَنَّمَ؛(1) صراط دو تاست. صراط در دنیا و صراط در آخرت و امّا صراط در دنیا همان امام واجب الاطاعه است، هرکسی او را بشناسد و به هدایت او اقتدا کند از صراط و پلی که بر جهنم قراردارد می گذرد و هر کس امامش را در دنیا نشناسد، قدمش بر صراط آخرت می لرزد و در آتش جهنم سقوط می کند».

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلامصراط دنیا و صراط آخرت به صراط مستقیم، تقصیر، تفسیر و تبیین شده است.(2)

روایتی از امام صادق علیه السّلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده است: «اِنَّ عَلی جَهَنَّمَ جِسْراً اَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ اَحَدُّ مِنَ السَّیفِ؛(3) بر دوزخ پلی است باریک تر از مو و تیزتر از شمشیر».

ص: 164

مؤمنین درب های بهشت را گشوده و انتظار اهل بهشت را دارند؟

طبق بیان تفسیر پیام قرآن احتمال اول مناسب تر گفته شده و در عین حال انتظار فرشتگان و خازنان بهشت از آیه 73 سورۀ زُمَر استفاده می شود.

ثَمانِیةَ اَبْوابٍ؛(1) به خدا گمان نیک داشته باشید و بدانید بهشت هشت درب دارد».

3- در حدیثی دیگر نقل شده که عددهای بهشت هفتاد و یک درب است.(2) جمع بین هر دو قول ممکن است.

4- از پیامبر روایت شده است: «لِلْجَنَّةِ بابٌ یقالُ بابُ الْمجاهِدینَ و نیز از حضرت روایت شده: «اِنَّ لِلْجَنَّةِ بابًا یدْعی اَلرِّیانُ لایدْخُلُهُ اِلَّا الصّائِمُونَ؛(3) از درب ریان فقط روزه داران وارد می شوند».

باب المعروف، باب الصّبر، باب الشّکر، باب الحسین علیه السّلام در روایت آمده است.(4)

مسألۀ مهم وُسعت بهشت از نگاه قرآن است. به برخی آیات اشاره می شود:

الف- سابِقُوا اِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ؛(5) بریکدیگر سبقت بگیرید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشتی که پهنۀ آن مانند پهنۀ آسمان و زمین است».

تفسیر: منظور از عَرض در اینجا عرض در مقابل طول نخواهد بود، همان مفهوم لغوی وسعت و پهنا مراد است. در این آیه مثل خیلی آیات

ص: 168

دیگر سخن از مغفرت و آمرزش الهی و بعد سخن از بهشت و وسعت آن یاد شده است. پرواضح است که مغفرت و پاکی از گناه پایین تر از لقاء قُرب خداوند است. تا غفران الهی و پاکی از گناه حاصل نگردد، خبری از بهشت نخواهد بود. تعبیر به سابقوا مصادیق فراوان دارد و بسیاری از مفسران مانند سبقت به سوی اسلام یا هجرت و نمازهای پنجگانه، جهاد وتوبه را منظور از سبقت جستن دانسته اند، ولی از آیات دیگر در این موضوع استفاده می شود که مفهوم سبقت به کارهای خیر وسیع گفته می شود و تمام اعمال صالح را شامل می گردد. فَستَبِقَ الخَیراتُ؛ در کارهای خیر از هم سبقت بگیرید. اگر به همین دستور عمل می شد، دنیا گلستان بود.

معاد نوشته اند. به تناسب بحث ما به این موضوع به صورت اشاره پرداختیم.

اینک اسباب ورود به بهشت را از نگاه قرآن و حدیث مورد بررسی قرار می دهیم.

عمل صالح بیان شده است.

زیربنای ایمان بسیار گسترده می باشد و تمام امور اعتقادی، عبادی، فردی، اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی، گفتاری و رفتاری را شامل می شود. به تعبیر دیگر می توان گفت که ایمان همۀ اعمال و افکار انسان را در زیر چترش قرار می دهد. اگر پایۀ ایمان قوی نباشد، بر اثر طوفان های روزگار درخت پُر ثمر و فیض اعتقاد دین

از بین خواهد رفت. بعد از اثبات ایمان، تقوا و انجام امور عبادی قوی خواهد بود .خداوند در آیۀ 13 حجرات به عنوان یک منشور از تقوا یاد می فرماید: «اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللهِ اَتْقاکُمْ؛ بزرگوارترین شما نزد خدا با تقواترین شماست».

در سورۀ مریم آیۀ 63 می خوانیم: «تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتی نُورِثُ مِنْ عِبادِنا کانَ تَقِیا؛(1) این همان بهشتی است که ما به ارث به بندگان پرهیزگار خود می بخشیم».

در آیاتی از قرآن مجید تقوا در حقیقت به منزلۀ کلید بهشت دانسته شده، تقوا به معنی پرهیز از گناهان و خودداری از هرگونه تخلّف در برابر فرمان خدا وند است. تقوا انسان را از بدی ها و زشتی ها باز می دارد و یگانه عامل کنترل درونی می باشد که مانع از هرگونه آلودگی ظاهری

و باطنی می گردد. مفهوم و معنای تقوا بسیار گسترده می باشد.

تعبیر به تِلکَ در ابتدای آیه بیانگر عظمت بهشت می باشد، واقع امر آن

ص: 171

است که فکر و اندیشۀ ما از درک بهشت عاجز و ناتوان خواهد بود.

الف- ارث (1) به معنی هرگونه تَملُّک پایدار و غیر قابل فسخ و بازگشت است. ازطریق ارث طبق بیان قرآن بهشت برای مؤمنان نصیب می شود.

ب- ارث بردن اهل تقوا طبق آیۀ فوق وجود یک رابطۀ تکوینی وعمل به احکام تشریعی را بیان می کند. ارث در امور در دنیا جنبۀ قانونی دارد نه تکوینی. در آخرت به جهت انجام تکلیف در امر تشریع با نظرداشت قانون تکوین محقق می گردد.

ث- اموالی که به وارث می رسد، طبق معمول بدون زحمت نصیب وارثان می گردد، امّا بهشت آنچنان مقام و عظمت دارد که اعمال متّقین در مقابل آن خیلی ناچیز و جزئی خواهد بود. استحقاق بهشت علیرغم همۀ مشکلات و صبر اهل تقوا از باب تفضّل و رحمت خاصّ خداوند برای مؤمنان ) می باشد. اگر شهید را در نظر بگیریم باز جنبۀ تفضّلی دارد. باید دقت کرد که تفضّل خداوند در ابتدای امر، اختصاص به مؤمن ندارد. دلیل این مطلب حرّیت و آزادی عموم افراد بشر وعنایت عامه خداوند است. انسان طبق فطرت اولیه ذاتاً کافر به دنیا نمی آید. انتخاب راه غلط سر از کفرستان در می آورد، اختیار دین حق انسان را در شاه راه سعادت قرار می دهد. لذا استحقاق بهشت طبق نقل روایت مهم از رسول خداصلی الله علیه وآله اختصاص به متّقین ندارد و کفّار نیز منزلگاهی در بهشت دارند یا داشتند به

ص: 172

خاطر تخلف از اوامر الهی از آن نعمت بی بدیل محروم شدند.

گروه، سعادت آخرت و جلب رضایت حق خواهد بود. حفظ اقتدار و ارزش های اعتقادی در مقابل مخالفین جز جهاد و مقاومت راهی ندارد.

1- منظور بهشت مادی و معنوی است. (آل عمران /15)

2- بهشت اول در برابر ایمان و بهشت دوم در برابر اعمال صالح است.

3- بهشت اول در برابر اطاعت و دیگری در برابر ترک گناه است.

4-بهشت اول پاداش عمل و دومی تفضّل خداوند است.

تفسیر اول از همه مناسب تر به نظر می رسد و جمع میان آنها نیز کاملاَ ممکن خواهد بود. هیچ کدام از این تفسیرها دلیل خاصی ندارد.(1)

ص: 176

آنها عظیم خواهد بود. اَللّهُمَّ اجْعَلْنا مِنَ الْمُخْلَصِینَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرین.

پیامبرصلی الله علیه وآله طبق حدیث قدسی اخلاص را از لسان الهی این گونه تعریف می کند: «اَلْاِخلاصُ سِرٌّ مِنْ اَسْراری اِسْتَودِعُهُ قَلْبَ مَنْ اَحْبَبْتُهُ؛ اخلاص یکی از اسرار من است و آن را در قلب هر کسی از بندگانم که دوست بدارم به ودیعه می گذارم».(1)

امام علی علیه السّلام درباره اخلاص می فرماید: «اَلْاِخلاصُ اَشْرَفُ نَهایةٍ؛(2) اخلاص باارزش ترین مقامی است که انسان به آن می رسد». درجات مؤمنان بر حسب اخلاص آنان محاسبه می شود.

پیامبرصلی الله علیه وآله دراین باره می فرمایند: «بِالْاخلاصِ تَتَفاضَلُ مَراتِبُ المُؤمِنینَ؛(3) بر اساس اخلاص مراتب مؤمنین محاسبه می شود».

در جای دیگر پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: «اَخْلِصْ قَلْبکَ یکْفِکَ الْقَلیلُ مِنَ الْعَمَلْ؛ نیتت را خالص کن، عمل کم با اخلاص کفایت می کند».

چه بسا کثرت اعمال خیر بدون اخلاص موجب غرور انسان می گردد، کما اینکه روایات و تاریخ هزاران مورد را بیان می کند.

امام علی علیه السّلام اخلاص را عبادت مقرّبان درگاه خدا دانسته می فرماید: «اَلاخْلاصُ عِبادَةُ الْمُقَرَّبینَ؛ اخلاص منشاء عبادت متقین است».

مولای متقیان در حدیث دیگری می فرمایند: «طُوبی لِمنْ اَخْلَصَ لِلّهِ

ص: 178

الْعِبادَةَ وَ الدُّعاءُ وَ لَم یشْغَلْ قَلْبَهُ بِما تَری عَیناهُ وَلَم ینْسَ ذِکْرَالله بِما تَسْمَعُ اُذُناهُ وَ لَم یحْزَنْ صَدْرُهُ بِما اُعْطی غَیرَهُ؛(1) خوشا به حال کسی که عبادت و دعایش برای خدا خالص باشد، قلب خود را به آنچه می بیند مشغول ندارد و یاد خدا را با آنچه می شنود به فراموشی نسپارد و درونش به خاطر نعمت هایی که به دیگران داده شده است، غمگین نگردد».

پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: «تَسْلِمُ قَلْبُه وَ تَسْلِمُ جَوارحهَ وَ بَذَلَ خَیرَهُ وَ کَفَّ شَرَّهُ؛(2) علائم مُخلص چهار چیز است: قلب تسلیم خدا، اعضاء تسلیم به انجام فرمان خدا، خیر در اختیار مردم و شر به دور ازمردم».

به مقتضای علم ودانش و به وسیله هواپیما وفضاپیما انسان آسمان ها را در می نوردد ولی عبادت بدون اخلاص به هیچ عنوان موجب تقرب خداوند نخواهد شد. چهار مورد یاد شده به صورت اجمالی از نگاه قرآن و حدیث به ترتیب بررسی خواهد شد. ان شاء الله.

در آیات متعدد، قصرها، غذاها و همسران اهل بهشت با تعابیر متفاوت ذکر شد. در آیۀ 72 سورۀ توبه می خوانیم: «وَ مَساکِنَ طَیبَةً فِی جنّاتِ عَدْنٍ؛ و مسکن های پاکیزه ای در باغ های بهشت است.عین همین تعبیر در آیۀ 21 سورۀ صف آمده است.

طیبه یک معنای جامع دارد و تمام مزایا و اوصاف را در بر می گیرد. آرامش با طیب نفس فقط در بهشت نصیب مؤمنان خواهد شد نه در دنیا.

ص: 179

در برخی آیات از جمله در آیۀ 75 فرقان تعبیر به غُرفَه شده است، غُرفه به معنی عمارت های طبقه بالا است. «اُولئِکَ یجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا؛ خداوند به متّقیان و عباد الرحمان بندگان خاص)غرفه های بهشتی به دلیل صبر و استقامتشان پاداش می دهد».

در آیۀ 37 سورۀ سباء می خوانیم: «و َهُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُونَ؛ آنها در غرفه ها ی بهشتی در آرامش و امنیت اند».

در سورۀ زُمر آیۀ 20 می فرماید: «لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِیةٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ؛ برای آنها (پرهیزگاران) غرفه هایی است و بر فراز آنها، غرفه هایی دیگر و از زیر آنها نهرها جاری هستند».

در برخی از آیات ص/12) در میان تمام نعمت های بهشتی فقط مسکن یا مساکن مطرح شده، یکی از مهم ترین اسباب آرامش انسان مسکن و منزل است. مسکن به معنی سُکون و آرامش است . خانه های مسکونی مناسب در دنیا و در آخرت از سعادت انسان حساب می شود و در مکان و مسکن پاک فرصت عبادت و کارهای فکری آماده تر و فراهم می گردد، انجام امور عبادی در مسکن نامناسب بسیار مشکل خواهدبود.

وَاللهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیوتِکُمْ سَکَناً؛(1) و خداوند برای سکونت دائمتان منزل ها قرار داد».

یکی از امور بسیار مهم همسران و یا همسر خوب است. اسلام در این باره دستورات لازم را به بشر داده است. قرآن می فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ

ص: 180

لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً لِتَسْکُنُوا اِلَیها؛ و از نشانه های خدا این است که از جنس خودتان جفت برایتان قرار داده تا در بَرِ او آرامش یابید.(1) از پیام این آیه به دست می آید که همسر بد، لِتَسْکُنُوا اِلَیها نخواهد بود.

رَفرَف در اصل به معنی برگ های پراکنده درختان است. سپس به بعضی از پارچه های رنگارنگ که شبیه منظره باغ هاست اطلاق شده است. دربسیاری از کتب لغت رَفرَف به معنی دنباله های خیمه و پارچه هایی آمده است که با وزش باد حرکت می کنند، امّا درمورد تخت هایی که بهشتیان بر آنها می نشینند، تعبیرهای مختلف در قرآن ذکر شده است. «عَلی سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ * مُتَّکِئِینَ عَلَیها مُتَقابِلینَ؛(1) مقربان بر تخت هایی که بهم پیوسته قرار دارند، در حالی که برآنها تکیه کرده اند و رو به روی یکدیگرند».

«مُتَّکِئِینَ عَلی سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ؛(2) در حالی که نزدیک هم برتخت عزّت تکیه زده اند».

«فِیها سُرُرٍ مَرْفُوعَةٌ؛(3) و نیز در آن جا تخت های عالی بلند پایه نهاده اند».

«عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلینَ؛(4) و برتخت های عالی رو به روی یکدیگر نشسته اند».

هریک از این آیات بلندبودن تخت های بهشتی را بیان می کند. دو معنا دربارۀ بلند بودن تخت های بهشت وجوددارد.

الف- بلند بودن تخت های بهشتی یا به خاطر آن است که بهشتیان با جلوس برآنها بر تمام اطراف خود اشراف و تسلّط دارند.

ب- بلند بودن تخت های بهشت به جهت ارزش، پاکی و قداست معنوی والای آنهاست.

ص: 182

نکته: سُرُرٌ جمع سریر ازمادۀ سرور، به معنی خوشحالی است. پیام آیه بیانگر آن است که نشستن بر تخت ها، موجب سرور و شادی بهشتیان می شود و این گونه سرور بر تخت های دنیا نیز وجود دارد. در تعبیر دیگری دربارۀ تختهای بهشتیان در پنج آیۀ قرآن با اَرائِک رو به رو می شویم. «متَّکِئینَ فیها عَلَی الْأَرائِکَ؛ مؤمنان در باغهای بهشتی بر تخت ها تکیه می زنند».(1)

ارائک مربوط به جلسات خصوصی آنها است و در آن موقع که با همسران خود خلوت می کنند بر تخت های ارائک قرار دارند کما اینکه در آیۀ 56 سورۀ یس عین این مطلب تطبیق می شود.

مُتَّکِئِینَ فِیها عَلَی الْأَرئِکَ لایرَوْنَ فیهاشَمْساً وَ لا زَمْهَریراً؛(1) بهشتیان درآنجا بر تخت های سایبان دار تکیه کرده و در آنجا نه آفتاب سوزان می بینند و نه سرمای سخت».

در قرآن پنج آیه دربارۀ سریرهای بهشتی و پنج آیه دربارۀ ارائک آمده، و به صورت اجمال زندگی عمومی و خصوصی بهشتیان را بیان می کند.

علاوه بر آیات، روایاتی نیز بحث تخت های بهشتیان را مطرح کرده جهت اختصار در اینجا ذکر نمی شود.

از مجموع آیات راجع به غذاهای بهشتیان استفاده می شود که اکثر غذاهای اهل بهشت، انواع میوه هاست. این مطلب به عنوان فاکهة، فواکه، ثمرة، ثمرات و اُکُلْ در آیات مطرح شده هست.

خداترسان است از هرنوع فاکهه ای دو گونه مختلف وجود دارد.

3- فِیها فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمّانٌ؛(1) در آن دو باغ میوه بهشتی، نخل (رطب) و انار است.

بعضی از مفسّران در اینجا گفته اند بیان این دو میوه به جهت تفاوت زیادی است که از جهات مختلف درمیان آن دو [از جهت شیرین و غیر شیرین بودن] وجود دارد. یکی گرم و دیگری سرد. گویی قرآن با این بیان می خواهد به انواع میوه هایی که در میان این دو قرار دارد اشاره کند.(2) علاوه بر ذکر انواع میوه ها، اشاره ای به گوشت لحم ) به طور عام شده است.

وَامْدَدْناهُمْ بِفاکِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمّا یشْتَهُونَ؛ همواره از انواع میوه ها وگوشت از هر نوع تمایل داشته باشند در اختیارشان می گذاریم.(3)

جملۀ مِمّا یشتَهُونَ از هر نوع غذا را شامل می شود نوشیدنی ها وشراب های طهور بهشتی مانند میوه ها و غذاها، کاملاً متنوع و سرور آفرین است. مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فیها اَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیرِآسِنٍ وَ اَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یتَغَیرْ طَعْمُهُ وَ اَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبینَ وَ اَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی؛ وصف بهشتی که خدا به پرهیزگاران وعده داده چنین است که در آن نهرهایی از آب صاف و خالص وجود دارد که هرگز بوی آن تغییر نکرده و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته و نهرهایی از شراب طهور که

ص: 185

مایۀ لذت نوشندگان است ونهرهایی از عسل تصفیه شده وجود دارند.(1)

چهار نوع نهر در این آیه ذکر شده: آب، شیر، شربت طهور و عسل. هریک خصوصیت خاصِّ خود را دارد. آب برای رفع عطش، شیر برای تغذیه، شراب طهور برای نشاط و عسل برای لذت و قوّت.

مطلب بسیار مهم آن که تمام غذاها و شراب ها و به طور کلّی همۀ امکانات مادی و معنوی بهشت به صورت دائم و همیشه سالم و معطّر می باشند و بر اثر گذشت زمان هیچ گاه خراب نمی شوند.

4-مطلب بی نظیر آن است که خداوند منّان خود ساقی بندگان مؤمنش می باشد. وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً؛(2) پروردگارشان شرابهای طهور به آنها می نوشاند». جمعی از مفسّران گفته اند: این شراب نوعی نوشیدنی است که بعد از غذاهای بهشتی می خورند و همه فضولات درونی را پاک می کند. در تفسیر فخر رازی این معنی به عنوان روایتی ذکر شده است.

در تفسیر المیزان اشاره به پاک سازی روحانی این شراب طهور شده که آلودگی های غفلت از خداوند و موانع توجّه به او را بر می دارد.

در تفسیر منهج الصّادقین از امام صادق علیه السّلام نقل شده است. چون مؤمن شراب طهور بیاشامد، غیر خدا را فراموش کرده و به تمام معنا متوجّه خداوند می شود.(3)

ص: 186

دیگر از نوشیدنی های بهشتی کافور، زنجبیل، سلسبیل، مختوم و تسنیم در قرآن ذکر شده است. [دهر 5،6، 17 و 18] از امکانات بی نظیر دیگر برای اهل بهشت لباس های نفیس از سُندُس، اِستَبرَق و حریر ذکر شده است. در یک تعبیر خدا می فرماید: وَ یلْبَسُونَ ثیاباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَ اِسْتَبْرَقٍ؛ و آنها لباس های فاخر) به رنگ سبز از حریر نازک و ضخیم در بَر می کنند.(1)

در سورۀ حج آیۀ 23 می فرماید: وَلِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ؛ و لباس آنها در بهشت از حریر است.

عین همین تعبیر در آیۀ 33 فاطر و شبیه آن در آیۀ 12 سورۀ دهر ذکر شده است. واژه سُندس به اتفاق مفسّران و اهل لغت به معنی پارچه های ابریشمین نازک است و ریشۀ آن غیر عربی فارسی یا رومی گفته شده است. در مورد لباس های بهشتی تنها از رنگ سبز سخن گفته شده است، انتخاب رنگ سبز برای لباس اهل بهشت دلیل خاصی ندارد، ولی رنگ سبز با روح و طبع انسان آرام بخش است. گیاهان عموماً سبزند و دریاها گاه نیلگون و گاه سبز به نظر می رسند. یکی از مفسّرین گفته که لباس های بهشتی بقدری زیباست که اگر یکی از آن را در دنیا بگسترانند اهل دنیا مدهوش می شوند.(2)

یحَلُّونَ فیها مِنْ اَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ؛ آنها در بهشت با دستبندهایی از طلا آراسته شده اند.(3) طلا در دنیا برای مردان جائز نبود، اماّ در بهشت این مسائل

ص: 187

وجود ندارد.

در یک آیه به دستبندهای نقره اشاره شده می فرماید: وَ حُلُوا اَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ؛ آنها با دستبندهایی از نقره آراسته شده اند.

از اطلاق آیه فهمیده می شود که دستبند اختصاص به زن ها ندارد. فرعون به موسی بن عمران علیه السّلام اعتراض می کرد: «فَلَوْ لا اُلْقِی عَلَیهِ اُسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ؛ چرا به تو دستبند طلا داده نشده است.(1) قرآن در مسائل لباس، غذا واعتقاد، با زبان مردم سخن می گوید، ولی واقعیت امر آن است که امور معنوی و اخروی فراتر و والاتر از فکر و علم اهل دنیاست.

در قالب مثال خیلی از امور دینی ومعنوی بیان شده تا حقایق در سطح درک بشر تفهیم گردد، ولی بشرآن چرا که می داند عمل نمی کند.

در نظام آفرینش جز ذات احدیت همۀ جهان زوج آفریده شده و این قانون زوجیت در تمام امور جهان هستی از جانب خداوند منظور و مکتوب گردیده است. مهم ترین وبنیادی ترین اسباب آرامش و نشاط در زندگی، داشتن همسری با کمال و جمال است. همسران صاحب کمال و فضیلت زن ومرد) نه تنها در امور دنیوی و مادی بلکه در امور معنوی و اخروی موجب سعادت همدیگر می شوند. قرآن کریم ضمن بیان نعمت های مختلف بهشتی، درتعبیرات بسیار جالب از همسران بهشتی و ویژگی های آنان یاد می کند.

ص: 188

همین سوره می فرماید: فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ لَمْ یطْمِثْهُنَّ اِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جانٌ ... کَاَنَّهُنَّ الْیاقوتُ وَ المرجان؛ در باغ های بهشتی زنانی هستند که جز به همسرانشان عشق نمی ورزند و هیچ انس و جِنّی با آنها تماس نگرفته و آنها چون یاقوت و مرجانند.

تفسیر: حور جمع حورا و احور به قول مفسران و اهل لغت به معنی سیاهی چشم کاملاً سیاه) و درخشنده است. بهترین زیبایی در چشم انسان چشم سیاه) است و رنگ دیگر موجب بدگویی می شود، امّا واژه عین جمع اَعین در اصل به معنی درشت چشم است. به زن و مرد درشت چشم گفته می شود. دو کلمۀ حور و عین بین زن و مرد مشترک و دارای معنا و مفهوم گسترده می باشد و همۀ همسران بهشتی را شامل می شود.

لؤلؤ به معنی مروارید «مکنون» به معنی پنهان در صدف است. در تفسیری گفته اند چون حور از مادۀ حیرت گرفته شده، مفهومش این است که همسران بهشتی چنان زیبا هستند که چشم از دیدنشان حیران می شود.(1) سخن بشر غیر معصوم در مورد نعمت های معنوی و مادی ناتمام است افراد بشر و لو از نظر سن بالا برود باز مثل اطفال نیاز به معلم دارند .

خداوند در توصیف دیگری از حوران بهشتی می فرماید: آنها مقصورات در خیمه های بهشتی هستند .مقصور را به معنی مستور تفسیرکرده اند و بعضی گفته اندمنظور مصون و محفوظ بودن آنها ازدید دیگران است و

ص: 190

بعضی گفتند آنها چشم به همسرانشان دوخته اند. هر یک از سه مورد قابل جمع می باشد.

در مورد فِی الْخِیامِ از روایات استفاده می شود که خیمه های بهشتی مانند سایر نعمت های آن بی مانند است و هیچ شباهتی به خیمه های دنیا ندارد. در توصیف دیگر زنان بهشتی را به یاقوت و مرجان تشبیه کرده است. این دو رنگ سفید و سرخ) هرگاه به هم بیامیزند زیباترین رنگ را ایجاد می کنند. یاقوت سنگ معدنی بسیار باارزشی است و مرجان شبیه به شاخه های درختان است و در دریا وجود دارد. بعضی آن را مروارید های کوچک تفسیر کرده اند.(1)

دانشمندان امروز مرجان را موجود زنده ای می دانند که شبیه شاخه های کوچک درخت در اعماق دریاها می روید. فقط اشارات و احتمالات تا حدودی اذهان علماء و

مخاطبان را با مفاهیم بلند و بی نظیر قرآن مأنوس می کند وشناخت این گونه مسائل بدون عنایت خود قرآن امکان ندارد.

کلام وحی از خادمان و ساقیان بهشتی در آیات متعدد با تعبیرهای مختلف یاد کرده، به مواردی اشاره می شود.

نوجوانانی برای خدمت گردش می کنند که همچون مرواریدی در صدف هستند».

یطوف فعل مضارع است و غالباً معنی استمراری دارد، بناءً گردش و طواف آنها برگرد بهشتیان دائمی خواهد بود .کما اینکه همۀ نعمت های بهشت دائمی می باشد. طبق تعبیراتی که در آیات و روایات آمده اهل بهشت نیاز به خدمتکار ندارند، چون همه چیز دائم در دسترس آنها قرار دارد،ولی این اکرام و احترام از نهایت لطف و عنایت خداوند برای اهل بهشت حکایت دارد. تعبیر به لَهُم بیانگر آن است که بهشتیان همۀ شان خدمت گذار مخصوص دارند. بسیاری از مفسّران از پیامبرصلی الله علیه وآله روایتی نقل کرده اند که حضرت در جواب سؤال راجع به مؤمنان بهشتی فرمودند: «وَالَّذی نَفْسی بِیدِهِ اِنَّ فَضْلَ المَخْدُوم عَلَی الْخادِمِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ لَیلَةَ

الْبَدْرِ عَلی سائِرِ الْکَواکِبِ؛ سوگند به کسی که جانم به دست اوست، برتری مخدوم مؤمنان بر خدمتکار آن در بهشت همچون برتری ماه شب چهارده بر سایر ستارگان است».(1) مراتب و فضائل در دنیا وآخرت محاسبه و منظور می گردد. غِلمان جمع غُلام در لغت به معنی نوجوان است نه به معنی برده. معنی جوان در آیه مراد است. قرآن در تعبیر دیگری از آنها به عنوان ولدان نوجوانان یاد کرده می فرماید: یطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ *بِأَکْوابٍ وَاَباریقٍ وَ کَأْسٍ مِنْ مُعینٍ؛ پیوسته در اطراف آنها نوجوانانی در طراوت و شکوه با قدح ها و

ص: 192

کوزه ها و جام هایی از نهرها ی جاری بهشتی می گردند.(1) ولدان جمع ولید به معنی مولود فرزند) می باشد و در اینجا به معنی نوجوان منظور است. تعبیر به مخلّدون، اشاره به دائم بودن نشاط و زیبایی همیشگی آنان دارد.

آنها برگرد اهل بهشت برای خدمت می گردند به تعبیر قرآن وقتی آنان را می بینی گمان می کنی مروارید پراکنده اند: اِذا رَأَیتَهُمْ حَسِبْتُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً.(2)

در این آیه کلمۀ ولدان قبل از اذا شاهد بر مطلب قبل است که ولدان همان غِلْمان است. از مجموعه آیات و روایات در یک موضوع مطلب برای ما تفهیم می شود و اوصاف پذیرایی کنندگان درآیات دیگر تفسیر شده اند .

بدون تردید نعمت های مادی و معنوی بهشت در دنیا برای ما قابل درک نیست. قاعده و قانون دنیا اقتضا می کند که محدودیت برای بشر اجازه ندهد، تا حقایق پشت پرده روشن شود. قرآن مجید تعابیری را که در امور مختلف [مخصوصاً در امور اخروی] مطرح کرده است، فوق ادراک عقول افراد تحصیل کرده است تا چه رسد به عموم مردم، ولی حکمت الهی و جاذبه های قرآن سبب گردیده تا در قالب مثال یا قصّه با زبان مردم حقائق از طرف کتاب الهی تبیین و تفهیم شود. دربارۀ نعمت های بهشتی، سورۀ زُخرُف آیۀ 71 می فرماید: وَ فیها ما تَشْتَهِیهِ الْاَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْاَعْینُ؛ در بهشت آنچه دل می خواهد و چشم از آن لذّت می برد موجود است.

ص: 193

این جامع ترین تعبیری است که دربارۀ نعمت های بهشتی گفته شده است. مرحوم طبرسی در مجمع البیان فرموده است : اگر تمام جهانیان جمع شوند، تا توصیف نعمت های بهشتی را کنند، هرگز قادر نخواهندبود چیزی برآنچه دراین آیه آمده، بیفزایند.(1)

نکته ها : 1- جملۀ تَشتَهیهِ الاَنفُسُ: تمام لذّات را شامل می شود. به لذّت های حسّ شنوایی، لامسه، ذائقه و شامّه اشاره دارد و جملۀ تَلَذُّ الاَعینُ فقط لذّت بینایی را بیان می کند. نعمت بینایی کاشف از همۀ زیبایی خواهد بود و بصیرت اهل بهشت در حد عالی حقایق را درک خواهد کرد.

جملۀ دوم اشاره به لذّات معنوی دارد. نگاه کردن با چشم بصیرت به جلالت قدرت بی مثال خداوند، شرح و بیانش از قدرت همگان خارج و یک لحظه نظر به تجلّیات خداوند افضل از تمام نعمت های مادی ومعنوی دیگر بهشت می باشد. شبیه همین آیه ی 71 زخرف در آیۀ 31 فصّلت نیز آمده است.

به قرینه آیۀ 10 سورۀ یونس بعضی مفسّرین گفته اند که جملۀ اول اشاره به نعمت های مادی بهشت به صورت عموم و شمول و جملۀ دوم اشاره به مواهب معنوی دارد.

در آیۀ 31 سورۀ نحل می فرماید: لَهُمْ فیها ما یشاؤُونَ؛ هرچه آنها بخواهند درآنجا هست. عین این تعبیر در آیۀ 16 سورۀ مبارکه فرقان آمده و با کمی تفاوت در سورۀ زُمر/34 ، شورا/22 و ق / 35 نیز ذکر شده است.

ص: 194

در دو آیۀ از قرآن کریم از بهشت به عنوان دار السَّلام خانۀ امن و امان یاد شده است. لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِیهُمْ بِما کانُوا یعْمَلُونَ؛ برای بهشتیان خانۀ امن است در نزد پروردگار و او ولی و یاور آنهاست، به جهت اعمال نیکی) که انجام می دادند. دارالسلام نصیبشان گردیده است (1)

در سورۀ یونس آیه 25 می فرماید: وَاللهُ یدْعُوا اِلی دارِ السَّلامِ؛ خداوند دعوت به سرا ی صُلح و سلامت می کند. مفسّران عموماً دربارۀ دار السَّلام دوبیان دارند:

1- دار السّلام به معنی سلامت از هرگونه آفت و بلاست.

2- سلام نامی از نام های خداوند است. معنی اول مناسب تر بنظر می رسد؛ چرا که ریشۀ اصلی این واژه به قول راغب به معنی خالی بودن از هرگونه آفت ظاهری و باطنی است...(2) در حدیثی از ابن عباس آمده است که دار السلام همان بهشت است و اهل آن ازجمیع آفات [پیری ومرگ] در امانند.(3)

اِنَّ المُتَّقِینَ فی مَقامٍ اَمِینٍ؛ پرهیزگاران درجایگاه امن و امانند.(4) هیچ گونه غم و مشکل و خوف برای بهشتیان وجود ندارد.

یکی از مهم ترین و بهترین سعادت انسان دوستان باایمان بااخلاص است. دوست مکتبی و آرمانی در فرهنگ دینداری مورد سفارش واقع شده،

ص: 195

حقیقت امر این است که اوصاف یاران و دوستان ایمانی، با هیچ بیانی قابل توصیف نیست، مگر در کلام خدا و ائمّه. خداوند می فرماید: وَ مَنْ یطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ اَنْعَمَ اللهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحینَ وَ حَسُنَ اُولئِکَ رَفیقاً؛(1) کسی که خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله را طاعت کند، در قیامت همنشین کسانی خواهد بود که نعمت خود را برآنها تمام کرده ام. پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان رفیقان خوبی هستند. خداوندا شهادت در راه خودت را نصیب ما فرما.

بسیاری از مفسّران در نقل روایتی از رسول خدا شأن نزول این آیه را چنین بیان کرده اند. یکی از یاران پیامبرصلی الله علیه وآله که عاشق دیدار ایشان بود. روزی پریشان حال خدمت حضرت آمد. پیامبر سبب ناراحتی او را سؤال فرمود، در جواب گفت: وقتی از شما دورم شدیداً احساس ناراحتی می کنم. فردای قیامت اگر من اهل بهشت باشم، مسلماً در کنار شما نخواهم بود و اگر اهل دوزخ باشم وضعیتم معلوم است. با این حال چرا افسرده نباشم؟

آیۀ یاد شده نازل شد و به او و امثال او بشارت داد که افراد باایمان و مطیع خدا و رسولش در بهشت در جوار اولیاء الله و پیامبران خواهند بود.(2)

البته در روایات و برخی تفاسیر، شهداء، صالحان و صدّیقان بر خود انبیاء گفته شده اند. [جمع بین عناوین چهارگانه مشکلی ندارد.]

ص: 196

لایسْمَعُونَ فیها لَغْوًا وَ لا کِذْباً؛ در آنجا سخن بیهوده و دروغی نمی شنوند.(1)

اُکُلَها دائِمٌ وَ ظِلُّها؛ میوه های آن همیشگی و سایه هایش جاودانگی است.(2)

نعمت های معنوی، مادی و مقامات بهشتی به صورت اجمالی مورد بحث قرار گرفته و اعتراف می شود که تفصیل این موضوع بسیار بحث سنگین و گسترده ای می باشد.

افراد مؤمن با زمینه و سابقه خوب آمادۀ حضور در جهان بعد از مرگ خواهند شد. به خاطر شرایط مناسب در عرصۀ قیامت لازم است که از امروز برای فردا [بعد از مرگ] برنامه ریزی کرد. در اینجاست که نتیجه اعمال خیر ظاهر خواهد شد. بر این اساس مفهوم و معنای حیات بعد از مرگ تفسیر خلقت وخلافت انسان مؤمن را معنای واقعی می بخشد و لذا مبانی زندگانی جاودان در آیات و روایات مکرر مطرح گردیده و یاد مرگ مانع خودباختگی و دلدادگی به دنیا می باشد. چرا دنیا مانع رسیدن به حق است؟ زیرا مسیر دنیا منهای دین و پیروی نکردن از حق معنای حیات روحانی و خلافت انسانی را به همراه ندارد؛ لذا افراد مؤمن خویشتن را برای حضور در دادگاه عدل الهی آماده می کنند.

حضور در محضر خدا و پیامبران و امامان،(3) حضور و مشاهده جایگاه در هنگام مرگ، (4) دیدن اعمال

ص: 197

در کلمات ائمّۀ معصومین علیهم السّلام انسان را به پیروی از دین فرا می خواند. حضور شیطان در همۀ لحظه های زندگی به خصوص در هنگام مرگ به عنوان دشمن شماره یک انسان مورد تاکید ذات احدیت واقع شده تا بشر دشمن را جدّی بداند و بشناسد، از طرفی تجسّم اعمال در عالم قبر عالم برزخ قبل از قیامت نمایان می گردد و پایان جهان با نفخ صور شیپور ده بار در قرآن آمده است (سوره کهف/99، یس/68، زُمر/) آغاز دیگری را برای انسان ها بیان می کند و می فرماید آنها عریان از قبرها خارج می گردند، فقط اهل تقوا با لباس وارد محشر می شوند ...وَ لِباسُ التَّقوی ذلِکَ خَیرٌ ذلِکَ مِن آیاتِ اللهِ لَعَلَّهُم یذَّکَّرُونَ؛(1) و این لباس از آنِ انسان مؤمن است به سعادت ابدی می رسد، از نشانه های خداست، باشد که متذکر این حقیقت شوند. تمام بهره انسان مؤمن از دنیا همین لباس است پرسش نکیر و منکر در قبر، حسابرسی اعمال (میزان اعمال، غافر/19 و نحل/89) از امور لاریب فیه می باشد.

حیات مجدد انسان بعد از نفخۀ دوم یک واقعیت عجیب و شگفت انگیز است. طبق بیان روایات بدن مثالی بعد از مرگ سنگینی ندارد، لطیف است و در جهان و آسمان ها سیر می کند. روح بعد از قیامت دوباره به بدن های نخستین بر می گردد.(2) مرجع و محکمه قرآن و عترت خواهد بود .

اولین قاضی در قیامت خداوند سبحان است. بعد پیامبران و امامان علیهم السّلام

ص: 198

قضاوت وشفاعت خواهند کرد.(1) اگر دراین دنیا که به قول امام علی علیه السّلام(2) پایین تر و پست تر از دنیا عالمی وجود ندارد انسان خود رااز بین نبرد، واقعاً مقام عالی دارد.

می یابند. وَاستَعینوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوةِ وَ إِنَّها لَکَبیرَةٌ اِلّا عَلَی الخاشِعینَ؛ مؤمنان یاری جویند از خدا به صبر و نماز، نماز با حضور قلب امری بسیار بزرگ و دشوار است، مگر بر بیم ناکان از خدا که در نماز مشتاقانه به محضر حق می شتابند.(1)

یا أَیهَا الَّذینَ آمَنوا استَعینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوة إِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید در پیشرفت کار خود صبر و مقاومت پیشه کنید و به ذکرخدا و نماز توسّل جویید که خدا یاور صابران است.(2)

اشاره: بعد از ایمان، خداوند مؤمنین را در اینجا امر به صبر فرموده است. چرا صبر؟ صبر در مقابل گناه، موجب تقویت ایمان و سبب بقای اعمال خیر می شود. اگر انسان صبر نداشته باشد، بی تردید محافظت از اعمال خیر در مقابل خواسته های نفسانی، در بعضی موارد برای او ناممکن و در همه موارد بسیار مشکل خواهد بود. فقط صبر است که با عمل صالح صابران را به قلّه سعادت می رساند و خداوند هزاران انسان صابر را به عنوان الگوه در قرآن معرفی فرموده است. انسان مؤمن در مقابل هر مشکل از قرآن پیروی می کند و قرآن را با همۀ وجود می خواند و به این کلام نور عمل می کند: وعدالله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها؛ خداوند به مردان و زنان باایمان، باغ هایی از بهشت وعده داده است که نهر ها از زیر درختان آنها جاری هستند.(3)

ص: 200

به جهت زحمات مؤمنان دربارۀ اصلاح جامعه و امر به معروف و نهی از منکر، خداوند بزرگترین عنایت را در حق آنهادارد، وعده بهشت نتیجه مرارت ها و صبر مؤمنان در مقابل کفار و منافقین می باشد.

با تکیه به آیات قرآن روشن می شود که اعمال منافقین در مقابل اعمال مؤمنان قرار دارد. امر به منکر و نهی از معروف، امساک و بخل در انجام کار خیر، فراموش کردن خدا و مخالفت با فرمان پروردگار و پیامبران الهی از علائم و مشترکات مردان و زنان منافق مطرح گردیده تا اهل ایمان هوشیار باشند.

در مقابل اعمال نادرست منافقین، اعمال و صفات مؤمنان و مؤمنات مطرح شده، مردان و زنان مؤمن مردم را به نیکی ها دعوت می کنند. (یأَمُرونَ باِلمَعروف) و از زشتی ها و منکرات باز می دارند (ینهَونَ عَنِ المُنکَر). مردان و زنان باایمان خدا و رسولش را اطاعت می نمایند.

از اولیاء خدا و در راه خدا جهاد کنید باشد که رستگار شوید.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله از حیات طیبه و ابدی مؤمنان خبر داده است، کما این که قرآن شهیدان و مؤمنان را زنده معرفی می کند. شهیدان همان مؤمنان میدان جهادند، گرچه به حسب ظاهر درجامعه حضور ندارند، اما در واقع آنان شاهد و آگاهند، این سعادت نتیجه ایمان استوار، جهاد فی سبیل الله و پایدارِ اهل ایمان است.

معصومین علیهم السّلام اولین تکیه گاهشان خدا و دعاء خواستن از خداوند بود. این عمل (دعاء) مورد سفارش همه بزرگواران و از مصادیق ذکرالله هست. تکامل روح انسان بدون دعاء امکان نخواهد داشت.

به عبارت دیگر دعا همان رحمت و دعوت خداوند است که برای نجات بشراز بدی ها مورد تأکید قرار گرفته است. روح تضرُّع و زاری، دفع زیان ها و حوادث، تغییر سرنوشت از شقاوت به سعادت از طریق دعاء ممکن است. دعا مثل عبادت بر دو قسم است؛ تشریعی و تکوینی. دعای تکوینی همان زبان حال طبیعت جهان آفرینش است. اماّ دعای تشریعی فعل اختیاری انسان هست و به طور عموم شامل حال همه بشر می گردد، ولی افتخار این عمل مقدس فقط نصیب اهل ایمان می شود. دعاء عبادت است

و ترک آن استکبار و دوری از خدا دانسته شده است. اگر در دعاها و اذکار وارد شویم گستره این عرصه قابل درک نیست.

ماچه می دانیم که از اول جهان تاکنون چقدر دعاها قبول وچقدر رد شده است. کتاب های دعاء مثل صحیفه امام سجادعلیه السّلام، مفاتح الجنان، مصباح وکامل الزیارات ....هر یک بحر بی پایان هستند افسوس که با وجود این همه نعمت نورانی و ابدی بشریت سرگردان و

حیران است.

ص: 203

خِرَة و ذلِکَ مِمَّن یشفَعُ لَهُ وَ لایشفَع؛ (1)مؤمن دو گروه اند: یک گروه به عهد خدا عمل کرده، این گروه مورد قول خدا، (احزاب / 23) هستند.

آنها هراسی از دنیا و هراسی از آخرت ندارند. آنها شفاعت کنند و نیاز به شفاعت ندارند. یک گروه مؤمن چون زراعت

تازه روییده و لطیف هستند و گاهی کج می شوند و دچار هراس از آخرت می شوند؛ اینها از کسانی نیستند که از آنها شفاعت نشود. آنها مورد شفاعت قرار می گیرند.

روحی خواهد بود. چهارمین دستاورد دعا آرامش روحی و رستگاری خواهد بود. پنجمین دستاورد دعا بخشایش گناه و تغییر سیئات به حسنات خواهد شد. ششمین دستاورد دعا پیروزی بر دشمنان می باشد. به گواهی تاریخ و حدیث از زمان آدم تا خاتم در همۀ عرصه ها پیامبران و اوصیای مکرمشان در مقابل دشمنان کم نبودند که با دعاء و قدرت ایمان دشمن را شکست می دادند. یکی از راه های شکست دشمن نصرت خداوند و قبول دعای پیامبران وقاطبه اهل ایمان در قرآن بیان شده ودر میدان های مختلف ظهور پیدا کرده است: «وَ نَجِّنا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکافِرینَ؛(1) و ما را با رحمتت ازدست قوم کافر رهایی بخش».

رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ؛(2) پروردگارا مرا با گروه ستمگران قرا مده. درخواست اهل ایمان این است: رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّار؛(3) پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگه دار.

رَبِّ انْصُرْنی عَلَی الْقَوْمِ المُفْسِدینَ؛(4) پروردگارا مرا در برابر قوم تبهکار مفسدین یاری فرما.

قسمت هایی از «قرآن کریم» و روایات پرفروغ «اسلامی» آئینه اعمال و افعال متّقین و مؤمنین می باشند واین امر مسلم قابل انکار نخواهد بود.

پرواضح است که این بحث دامنۀ گسترده ای دارد و در اینجا به برخی موارد اشاره می شود.

طبق آموزه های دینی، تجلی «قرآن» در اعمال اهل ایمان پرفروغ تر از خورشید می تابد و تاریکی ها را برای اهل ایمان تبدیل به نور می نماید کما اینکه در آیة الکرسی می خوانیم. نورانیت موجود در سیمای متقین در همه جا می درخشد. نور ایمان قافله اهل حق را به میدان های مختلف در مقابل دشمنان مختلف درونی و برونی راهنمایی می کند و آنان که شایستگی پیروی از مکتب قرآن را دارند تا مرز شهادت پیش رفتند و پیش می روند. حضور عاشقانه متّقین در عرصه های جهاد رزمی ودفرهنگی برای همگان روشن است. اعلام وفاداری صادقانه مؤمنین برای حفظ ارزشهای دینی در جهاد فی سبیل الله در مقابل دشمن زمینه ظهور امام عصر(عج) را فراهم تر می کند. به جهت ایمان قوی پیروان واقعی مکتب اسلام حیات بعد ازمرگ متقین باشکوه تر از حیات دنیایشان خواهد بود. بدین سبب شفاعت و زیارت رهبران الهی مورد تأیید قرآن و پیامبران و امامان قرار گرفته است. سپس حیات بعد از مرگ ارمغان و نتیجه اعمال خواهد بود. اگر کسی یا کسانی مطیع خداوند باشند، معنای خلیفه و خلافت دربارۀ او صادق است. هرگاه خلافت «انسان» در زمین تحقق پیدا کند. معنای انسان کامل نیز ظهور پیدا می کند، گرچه ترقی در همۀ امور و برای همه افراد بشر ممکن است،

ص: 207

ولی فرق اساسی بین ترقی و پیشرفت وجود دارد. ترقی و ارتقاء برای اهل ایمان معنای واقعی دارد، پیشرفت غیر از ترقی است. مثلاً در جبهه گفته می شود: رزمندگان اسلام پیشرفت کردند. هیچ گاه گفته نمی شود ترقی کردند. ترقی و تعالی بیانگر کمالات اهل تقوا است به سبب تقوا، مقاومت در همه عرصه ها تحقق پیدا می کند. در طول تاریخ در کنار متقین، مشرکین و منافقین وجود داشتند ودارند. جریان حق و باطل همواره در مقابل هم قرار داشته و دارند. خیلی از مشکلات با دعا قابل حل است.

ص: 208

قِبَهُ المُکَذِّبِینَ،(1) بگو روی زمین گردش کنید، سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چه شد».

بدون بسم الله، بی عاقبت و بی برکت خواهد بود». (1)

آغاز کار با بسم الله، برای متقین جمع بین حسن فعلی و حسن فاعلی می باشد.

در حدوث و بقاء هر کاری بسم الله تأثیر فراوان دارد، عبادت بدون بسم الله حسن فعلی دارد، ولی فاقد حُسن فاعلی خواهد بود.

در حدوث و بقاء هر کاری بسم الله تأثیرفراوان دارد. عبادت بدون بسم الله حسن فعلی دارد، ولی فاقد حُسن فاعلی خواهد بود.

امام علی علیه السّلام می فرماید: کانَ رَسول اللّه یقرُوها بسم الله الرحمن الرحیم وَیعُدُّوها آیةً مِنْها؛(2) پیامبرصلی الله علیه وآله بسم الله الرحمن الرحیم را آیه ای از قرآن می دانست و به این عنوان قرائت می کرد.

از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده هر کس می خواهد حق تعالی او را از زبانه ی دوزخ که نوزده اند نجات دهد، باید به قرائت بسم الله الرحمن الرحیم اشتغال نماید؛ زیرا که بسم الله الرحمن الرحیم نوزده حرف است تا حق تعالی هر حرف از آن را سپری گرداند، از جهت دفع هر یک از نوزده زبانۀ آتش، این زبانه ها نشانه ی قهر و غضب الهی اند. نوزده نفر نیز از آیه ی عَلَیها تِسْعَة عَشَرَ. استفاده می شود.(3)

ظَهَرَ الوُجُودُ بِبِسم اللّه الرحمن الرحیم؛ هستی با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز و پدیدار گشت. عُمق این مطلب یک پژوهش تفسیری می طلبد.

ص: 213

بسم الله الرحمن الرحیم هر سوره، متعلق به خود آن سوره است نه این که بسم لله تا آخر «قرآن» تکرار شده باشد. از این جهت در نظری بسم الله هر سوره را معانی غیر از سوره ی دیگر است. بسم الله هر قائلی در هر فعلی با بسم الله دیگری فرق دارد. این مطلب در تفسیر سورۀ حمد امام خمینی بیان شده است.

امام ره) می فرماید: سوره ی حمد جمیع سلسله ی وجود است عیناً و عملاً و تَحَقُّقاً وسلوکاً و ارشاداً و هدایتاً و اسم مظهر آن بسم الله اعظم و مشیت مطلقه است.

اسم علامت است. اسماء خدا هم علامت های ذات مقدّس اوست و آن قدری که بشر می تواند از ذات مقدس حق تعالی اطّلاع پیداکند، از اسمای حق است. خود حق تعالی یک موجودی است که دست انسان ازاو کوتاه است، حتی دست خاتم النبین که اعلم و اشرف بشر است.(1)

فرمان) خداست. شناسنامۀ جهان هستی قرآن کریم است. این کتاب الهی به بیان اجمالی جهان آفرینش و جهان آخرت پرداخته و پیامبر اسلامصلی الله علیه وآله و معصومین علیهم السّلام حقایق هر دو جهان را بابهره گیری از این نسخه ی شفا بخش بازگو نموده اند.

طبق بیان آیات و روایات ادامه خط و صراط مستقیم بعد از رحلت نبی مکرّم اسلام به دستور خداوند، توسّط پیامبر به جانشینان حضرت واگذار و سفارش گردید و به استناد قرآن و احادیث اسلامی مَعَ الأ سف در هیچ عصر و زمانی به صورت اَ تَم و اَکمَل به این دو سرمایه و ودیعۀ خداوند، توجّه لازم نشده و هزاران دستور «اوامر و نواهی» پروردگار در بین جامعه بشری اجرا نگردیده است. علیرغم وجود تفاسیر و علوم قرآنی، در باب معرفته الله و موضوعات مختلف، شناخت انسان از قرآن همچنان در عرصه های گوناگون و امور مختلف بسیار ناچیز و مثل فاصله زمین و آسمان است.

اعمال ما با دستورات حیات بخش فُرقان فاصله بسیاردارد و هزاران سؤال در اذهان و قلم دانشمندان، عقیم مانده است. به شهادت اهل شهود و اقرار اهل سلوک قرآن برنامه هر دو جهان را بیان کرده است. حال چه کسانی

جز انبیاء و امامان می توانند، ادّعا نمایند که برنامه های قرآن را برای سعادت در امور فردی و اجتماعی تبیین و تطبیق نمایند؟ اگر قرآن برای رساندن انسان به کمال و اِحسان به هم نوعان برنامه نداشت، چه دلیل و حجّتی برای محاکمه ی مخالفین و پاداش موافقین وجود داشت؟ از این رو بشر برای رسیدن به سعادت راهی جز پیروی از دستورات قرآن ندارد.

ص: 215

هدایت نمی بود، در سخنان عاملان کلام وحی آن قدر برای تلاوت قرآن سفارش نمی شد و این همه ثواب برای قاریان قرآن بیان نمی گردید. پس درک وحی و عمل به قرآن برای عموم بشر امکان دارد.

تفسیر به معنای پرده برداری از اِبهام است. کلام وحی فی نفسه هیچ گونه شبهه وابهامی ندارد، ولی فهم بشر از درک کلام وحی قاصر است؛ فقط مفسّر واقعی (معصوم) از کلام وحی پرده و ابهام را برطرف می کند و منابع تفسیری معتبر، توسط خُوشه چینان علوم قرآنی از اول تاکنون در اختیاز جامعه قرار گرفته است. الحمد لله بستر آشنایی باسخنان نور در همه زمینه ها وجود دارد. خداوند خطاب به پیامبر می فرماید: «وَ لایأَتُونَکَ بِمِثلٍ اِلّا جِئناکَ باِلحَقِّ وَ اَحسَنَ تَفِسیراً؛ کافران برای تو هیچ مثلی نیاورند، مگر آن که مابرایت جوابی حق و خوش بیان تر بیاوریم». (1) یا در جای دیگر می فرماید: وَماهِی اِلّا ذِکْری لِلْبَشَرِ؛ (و این قرآن) جز تذکّری برای انسان ها نیست».(2)

طبق آیات قرآن و روایات، مخاطَب قرآن قاطبه جامعه بشر هستند و احتیاج جامعه به شناخت قرآن و عمل به آن از نظر عقل و نقل نه تنها مقبول و مطلوب است که یک نیاز فطری و ترقّی روحی برای سعادت انسان محسوب می شود. تا زمانی که بشر کتاب جهان آفرینش را نشناسد، چگونه می تواند از آن استفاده کند؟ چگونه هزاران مرض روحی و جهل خودش را درمان می نماید؟ چگونه به

ص: 217

کمال و مقام خلیفة اللهی دست پیدا می کند؟ چگونه در بین هزاران جریان، حق را از باطل تشخیص می دهد؟ چگونه ارتباط خود را با خالق برقرار می کند؟ چگونه مبداء و معاد را می شناسد؟ چگونه به ابدیت و حقانیت سرنوشت خویش آگاه و مطمئن می گردد؟ چگونه امتیازهای اهل ایمان را از کافران و منافقان می شناسد؟ چگونه به سرنوشت اُمَم و پیامبران الهی پی می برد؟ چگونه در امتداد خط حق خواهان واستکبار ستیزان قرار می گیرد؟

چگونه به امور فردی و اجتماعی، دینی و اخلاقی و تربیتی و تکالیف انسانی خود آگاه می شود؟

بدون آشنایی با قرآن و کلام راسخین در قرآن، جزئیات اصول و فروع دین قابل فهم نیست و انسان کامل از رهگذر آشنایی و عمل به معارف دین اعم از اصول و فروع، گل سرسبد عالم خلقت می شود؛ لذا ضرورت آشنایی با قرآن و عمل به امر و نهی این کتاب مقدس وظیفه ی شرعی و فطری انسان است. انسان متقی، خویش را شاگرد و پیرو قرآن می داند و بدون فراگیری قرآن به سعادت و شرافت نمی رسد.

خداوند در قرآن سعادت همه را می خواهد، اما همگان توفیق و شایستگی هدایت را ندارند؛ لذا فرعون ها، نمرودها، قارون ها، ابو لهب ها و ناپاکان در مقابل پیامبران و پیروان آنها قراردارند. جهاد فی سبیل الله با کافران و منافقان وظیفه متقین می با شد. عمل به این فریضه الهی بدون شناخت کلام نور امکان ندارد. پیروان شیطان همیشه در تلاشند که مّتّقین را از ذکر و راه خداوند باز دارند، اما

ص: 218

سرمایه ایمان، مانع غلبه شیطان بر اهل ایمان می شود. «وَما هُوَاِلّا ذِکرٌ لِلعالَمِینَ؛(1) این قرآن جز مایه ی بیداری برای جهانیان نیست.

خداوند هدایت و نجات یک انسان را به منزله نجات جامعه بیان کرده است. «مَن قَتَلَ نَفساً بِغَیرِنَفسٍ اَو فَسادٍ فی الاَرضِ فَکَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَن اَحیاها فَکَاَنَّما اَحیاَ النّاسَ جَمِیعاً؛(2) هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکُشد، مثل آن است

که همه انسان ها را کشته و هر کس انسانی را هدایت کند و یا از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است».

نجات انسان از قتل به هدایت انسان نیز تفسیر شده است. قرآن رحمت خداوند را شامل حال همه ی موجودات می داند؛ «وَ رَحمَتِی وَ سِعَت کُلَّ شَی ءٍ».(3)

معنای واقعی بندگی است، امّاهرگاه در جامعه مشکل بوجود آید، یا جنگ از طرف دشمن تحمیل شود، انسان های ضعیف الایمان و منافق به جای الحمد لله، به خداوند ناسزا می گویند تا چه رسد که به معصومان علیهم السّلام و افراد مؤمن جامعه احترام نمایند.

مؤمنان با الهام گیری از قرآن و نصایح پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان علیهم السّلام به کارهایشان رنگ الهی می بخشند. اطمینان به عفو و رحمت خداوند از ویژگی افراد مؤمن است؛ مؤمنان این ویژگی را به تبع از گفتار و رفتار رهبران دینی کسب نمودند، کما این که خداوند خطاب به ابراهیم علیه السّلام می فرماید: «اَوَلَم تُؤْمِنُ؟ قالَ بَلی وَلکِنْ یطْمَئِنَّ قَلْبی؛(1) آیا ایمان نیاورده ای؟ ابراهیم علیه السّلام گفت: چرا! تقاضایم برای این است که قلبم اطمینان و آرامش یابد».

داریم که شهادت خوب است، اما درعمل مشکل جدی وجود دارد، فقط متقین به علمشان عمل می نمایند.

ب- ما به وجود مقدس خدا و قدرت بی انتهای او علم داریم. این علم بدون پیروی و عمل به دستورات خداوند فائده ی ندارد. علم به خاتمیت و معجزات پیامبران علیهم السّلام، علم به امامان علیهم السّلام و علم به قیامت، بدون پیروی از پیامبران و امامان فائده ی أُخروی ندارد وموجب هدایت نمی گردد؛ از این رو بعد ازایمان، عمل از ارکان اعمال متقین بشمار می رود. مطلب دیگر آنکه به جهت گفت وگو با خالق و محبوب واقعی، «اِیاکَ» تکرار شده است.

خداوند برای شنا خت خود و جهان از مثل ها وهمه مخلوقات استفاده کرده، تا بشر از هر راه ممکن به قدرت خدا پی ببرد: «اَفَلا ینْظُرُونَ اِلَی الْاِبِلِ کَیفَ خُلِقَت؛(1) آیا در آفرینش شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است.

اعراب جاهلیت صحرانشین و شتربان و همۀ انسان ها ی جاهل باید از طریق خلقت شتر و موجودات دیگر درباره خالق فکر کنند و به وجود مقدس خدا ایمان داشته باشند.

پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله فرمودند: «قَولُ الْعَبْدِ اَلْحَمْدُلِلّهِ، اَرجَحُ فِی مِیزانِهِ مِنْ سَبْع سَماواتٍ وَ سَبْع اَرَضِینَ(2)؛ اَلحَمدُ الله در میزانش از هفت آسمان و هفت زمین سنگین تراست».

این مقام عظمی فقط با عبادت نصیب می شود وسبک بالان درتقرب به خدا

ص: 221

از همه چیز می گذرند. پیامبرصلی الله علیه وآله می فر ماید: نَجاَ المُخَفِّفُونَ، رستگاران کسانی هستند که درحوایج وامور دنیا تخفیف می دهند.(1) بنابراین آخرت گرایی میراث انبیاء و متقین هست.

خداوند که ربّ و خالق همه هستی است، شخصیت بنده خویش را برای خاکیان و افلاکیان بیان فرموده و در مقابل مشکلات دنیا، هزاران نعمت ابدی را به مؤمنان و متّقیان بشارت داده و می فرماید: «اِنَّ اِلَینا اِیابَهُمْ؛(2) حَقیقتاً همانا بازگشت آنان به سوی ماست». همۀ مخلوقات و موجودات توسط انسان رجوع به حق می کنند؛ چنان چه در زیارت جامعه می فرماید: «... وَاَیابُ الْخَلْقِ اِلَیکُمْ وَحِسابُهُمْ عَلَیکُم.

متقین باصبر و عبادت از مشکلات عبور می کنند و از عبادت خالصانه مدد می جویند.

برای انتخاب راه درست هیچ گاه بن بست وجود ندارد، برای انجام عبادت و تکامل مؤمنین، خداوند می فر ماید: «یاعِبادِی الَّذِینَ آمَنوا ِانَّ اَرضی واسِعَةٌ فَاِیای فاَعبُدونَ(3)؛

ای بندگان مؤمن من! زمین من گسترده است، هر جا می خواهید بروید ولی در مسیر عبادت من باشید.

ذلِکَ (1) با یک تعبیر جامع باید گفت که پیامبرصلی الله علیه وآله، انبیاء و معصومین علیهم السّلام کَثیر الذکر وَ دائمُ الحَمد بودند. دراین حدیث امام علیه السّلام درمورد پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: از طلوع شمس پیامبرصلی الله علیه وآله می گفت: اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ حَمْداً کَثِیراً طَیباً عَلی کُلِّ حالٍ (2). أذکار و اعمال حضرت فوق درک همگان هست. عنایات خداوند به مؤمنان به جهت تفضّل خدا به اهل ایمان است.

امام زین العابدین علیه السّلام در دعای 37 صحیفۀ سجّادیه می فرماید: اَللّهُمَّ اِنْ اَحَداً لا یبْلِغُ مِنْ شُکْرِکَ غایةٍ اِلّا حَصَلَ عَلَیهِ مِنْ اِحْسانِکَ ما یلْزِمُهُ شُکْراً وَلا یبْلُغُ مُبلِّغاً مِنْ طاعَتِکَ وَاِنْ اِجْتَهَدَ؛ بارالها هیچ کس به درجاتی از شکر تو دست نمی یابد، مگر این که نعمت توفیق عرض ادب وی را به شکر دیگری بر می گمارد و احدی در فرمانبرداریت هرچند بکوشد به جایی نمی رسد. عنایات خداوند به مؤمنان به جهت تفضّل خدا به اهل ایمان است.

در دعای دیگر امام سجادعلیه السّلام می فرماید: اَلْحَمْدُ لِلّهِ الاَوَّلُ بِلا اَوَّلٍ کانَ قَبلُهُ وَ الْآخَرُ بِلا آخرَ یکُونُ بَعدُهُ؛ حمد ویژه ی خدایی است که در اَوَّلیت بی آغاز و در آخریت بی انجام است: «اولَ بلااول وَآخر بلاآخراست».

حمد جایگاه انسان را در دو جهان عالی و متعالی می کند. حمد انسان را به معراج سعادت و کمال شرافت می رساند. حمد موجب تجلّی انوار قرآن و انوار کلمات معصومان درقلوب اهل ایمان می گردد

حمد تنها وسیلۀ نجات انسان از فساد است. حمد موجب فخر و اقتدار

ص: 223

مؤمن در دو جهان هست. حمد الهی مقدم بر تمام فضایل و ضدّ تمام بدی ها و رذایل است.

اول عبد بودن، بعد پیامبربودن؛ عَبدُهُ و رَسولُهُ دریک کلام قرآن هدف از خلقت را عبادت می داند و می فرماید: وَما خَلَقتُ الجَّنَّ وَالْاِنْسَ اِلّا لِیعْبُدُونَ؛ من جن و انس را نیافریدم، جز برای عبادتم .(1)

این هدف متوسّط است نه نهایی. هدف نهایی رسیدن به یقین است. در آنه پایانی سوره حجر می فرماید: وَاعبُدُ رَبَّکَ حتّی یأتیکَ الیقینُ؛ پروردگارت را عبادت کن تا یقین «مرگ» تو فرا رسد. آیه آخر سورۀ حجر استمرار عمل مورد تأکید این آیه است باید اعمال خیردوام داشته باشد.

جهت دیگر به تصریح قرآن عبادت اختصاص به انسان ندارد و همه موجودات جهان خدا را عبادت می کنند. علاوه بر هدایت تکوینی، هدایت تشریعی از جانب پروردگار توسط انبیاء به بشر ابلاغ شده و مخصوص بشر می باشد. صراط از یک طرف به سوی خالق و از طرف دیگر در مسیرفطرت و خلقت انسان قرار دارد. غیر ممکن است که آغاز و پایان صراط مستقیم به سوی غیر خدا منتهی بشود. راه های دیگر تماماً به غیر طریق الهی منتهی می گردد. تمام انبیاء از صراط مستقیم حرکت کردند و پایان حرکتشان به لقاء رحمت الهی منتهی گردیدند. متقین جز راه انبیاء و رهبران الهی دیگر راهی برای رسیدن به قرب خالق یگانه ندارند.

هدایت تشریعی از طریق وحی به انبیاء که آن هم ارائه طریق است فقط اختصاص به انسان دارد. اما هدایت تکوینی در مورد موجودات دیگر مثل زنبور عسل و همه مخلوقات راشامل می شود. خداوند از محصول زنبور عسل به عنوان شفاء یاد می کند: یخرُجُ مِن بُطُونِها شَرابٌ مُختَلِفٌ اَلوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ(1) خارج می شود از شکم آنان (زنبور) عسلی که دارای رنگ های مختلف است و در آن شفای مردم می باشد. چهار مرتبه در قرآن از شفاء نامبرده، یک بار به معنای شفاءجسمانی و سه بار به معنای شفاء روحی. شفای روحانی قرآن فقط اختصاص به اهل ایمان دارد. قَد جائَتکُم مَوعِظَةٌ مِن رَبِّکُم وَ شِفاءٌ لِما فی الصُّدورِ وَ هُدی وَ رَحمَةً لِلعالَمِینَ،(2) موعظه وشفایی برای سینه ها وقلب های شما و هدایت و رحمتی برای عالمیان از طرف پروردگارتان برای شما آمد و آن قرآن بود. کلام

ص: 225

وحی برای همگان شفاء و رحمت است، ولی غیر متقین به جهت عدم پیروی از خالق از شفاعت و رحمت قرآن به دورند. هر گونه امراض روحی در بین غیر متقین وجود دارد. امراض روحی جمعاً 13بار در قرآن ذکر شده و مورد خطاب معمولاً منافقین است. فی قُلُوبِهِم مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللهُ مَرَضاً(1) در مقابل منافقین خداوند منان خطاب به مؤمنین می فرماید: وَنُنَزِّلُ مِن َالقُرآن ما هُوَ شَفاءٌ وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِینَ؛ نازل می کنیم قرآنی را که شفاء و رحمت برای مؤمنین است.

باز خطاب به نبی اعظم می فرماید: قُل هُوَ لِلَّذِینَ آمَنوا هُدی وَشِفاءٌ(2)، بگو ای پیامبر که قرآن هدایت و شفاعت برای مؤمنین است. مؤمنان از هدایت تکوینی که کنترل جهان هستی را پوشش می دهد؛ مثل هدایت تشریعی بهره مند هستند؛ کما اینکه قرآن درباره ی مؤمن می فرماید: وَجَعَلْنا لَهُ نُوراً لَیمْشی بِهِ فِی النّاسِ(3) اهل ایمان با نور هدایت درجامعه مشی و فعالیت می نمایند.

در اِهْدِنا، هدایت همه ی بشر از خداوند خواسته شده، ولی فقط مؤمن شایستگی هدایت دارد و این خواسته مثل نَعبُدُ و نَستَعِینُ عبادت واستعانت از خدا را برای همه بیان می کند. هدایت عموم فرضاً اگرمحقق می شد، سعادت عموم را در پی داشت. هدایت عمومی مصداق مدینه فاضله و مطلوب جامعه اسلامی می باشد. در هدایت عمومی، رفاقت، صداقت، کرامت و همه ی خوبی ها برای همۀ افراد مطرح است، ولی امکان تحقق ندارد تا صاحب جهان ظهور فرماید، اما هدایت نسبی در امور اجتماعی برای آحاد مردم ضرورت دارد. اگر

ص: 226

هدایت جامعه مورد توجّه قرار گیرد، کارهای خلاف برچیده و یا به حدِّ اقل خواهد رسید. هدایت عموم بشر مورد عنایت انبیاء و قرآن است، امّا بشر راه های خلاف را می پیماید و عدّه ا ی از صراط مستقیم حرکت می کنند و مشمول هدایت می شوند. قرآن می فرماید: وَ هذا صِراطُ رَبّکَ مُستَقِیماً؛(1) و این راه خدای تواست که راه راست مستقیم است.

قرآن دین اسلام را صراط مستقیم معرفی فرموده است. وجود مقدس معصومین علیهم السّلام در روایات نیز صراط مستقیم معرفی شده اند.(2) صراط تعیین مسیر برای انسان است و انسان هر راهی را که در دنیا انتخاب کند، به آخرت مُنتَهی می شود. بشر عموماً در این جهان مسافر است. مسافر زاد و توشه می خواهد. ره توشه ی انسان مؤمن خِصال و اعمال خیر اوست. اعمال بر اساس اعتقادات و باورهای مکتبی محاسبه خواهد شد. از این رو حقیقت صرا ط پیروی از انبیاء و ولایت ائمه معصومین خواهد بود.

انَّ رَبّی عَلی صِراطٍ مُّسْتَقیمٍ؛(3) پروردگار من به راه راست می باشد. مؤمنین از همین راه راست باید بروند. امام موسی بن جعفرعلیه السّلام می فرماید: اَلصِّراطُ اَدَقُّ مِن حَدِّ السَّیفِ؛(4) صراط دقیق تر و تیزتر از دم شمشیر و باریک تر از موست.

آغاز صراط، دنیا است. انسان تا پایان عمر در صراط حرکت می کند. صراط مستقیم یکی بیش نیست و پایان آن قیامت خواهد بود. در یک طرف صراط این

ص: 227

جهان و طرف دیگر آن جهان بعد از مرگ قرار دارد. راه روشن و دشوار راه رفتن و گفتار، راه عمل ابرار و بهشت أخیار غیرقابل وصف و شناخت برای غیر ابرار است. قبرمؤمن در روایت به عنوان روضه یادشده است. این مقام را متقین با عمل صالح کسب نموده، رَوضَةٌ مِن رِیاضٍ الجنَّةِ؛ صراط مستقیم متقین را به این مقام عالی رسانده است.(1)

امام صادق علیه السّلام در جواب سوال مفضل بن عمر راجع به صراط فرمودند: هُوَ الطَریقُ اِلی مَعرفَةِ اللّهِ عزَّوَجَلِّ؛(2) صراط راه شناخت خداوند عزوجل است.

ابی عبد الله علیه السّلام می فرمایند: وَالله نُحنُ صِراطَ المُستَقِیمِ؛(3)به خدا سوگند که ما ائمه) صراط مستقیم هستیم.

زین العابدین امام سجادعلیه السّلام فرمودند: نَحنُ اَبوابُ اللّه وَنَحنُ صِراطَ المُستَقِیم؛(4) ما ائمه، ابواب رحمت خداوند و صراط مستقیم هستیم. راه اسلام و پیروان راستین حق همان صراط مستقیم است، نه راه جبر اَشعَری و نه تفویض مُعتَزِلی و نه راه دیگران.

اَلصِّراطُ المُستَقِیم هُوَ الدِّین الحَقِّ لا یقْبَلُ اللّهُ عَنِ العِبادِهِ غِیرَهُ؛(5) صراط مستقیم همان دین اسلام است، غیر از دین اسلام در نزد خدادینی قبول نیست.

این شیفتگان که در صراطند همه

جوینده ی چشمه حیاتند همه

ص: 228

حق می طلبند و خود ندانند آن را

در آب به دنبال فراتند همه(1)

امام صادق علیه السّلام فرمودند: اِنَّ الصُّورَةَ الاِنسانِیة هِی الطَّریقُ الْمُسْتَقِیمِ اِلی کُلِّ خَیرٍ وَالْجِسْرِ الْمَمْدُودَ بَینَ الْجنَّةِ وَالنّارِ؛(2) صورت انسان طریق مستقیم به سوی هر خیر و پل ممتَد، بین بهشت و جهنم است.

به این بیان که انسان در بین بهشت و جهنّم قرار دارد. او مخیر است که یکی را انتخاب نماید، هر دو ممکن نیست. راه بهشت و جهنم در طول هم قرار دارد، نه در عرض هم اگر در عرض هم قرار داشت، عبور از روی جهنم الزامی نداشت روایتی گوید بهشت و جهنم درطول همند. برای رسیدن به بهشت چاره ای جز عبور از جهنّم نیست. برخی احادیث می گویند: همه انبیاء و اولیاء الهی واولین و آخرین از روی جهنّم عبور می کنند و آن را مشاهده می نمایند. نحوه ی عبور از روی جهنم و پُل صراط متفاوت خواهد بود. طبق بیان برخی آیات و احادیث، بعضی مثل برق از پل صراط عبور می کنند: آنان انبیاء و اولیاء الهی هستند. عدّه ای با کمی مشکل از پل صراط عبور می کنند که مؤمنان گناهکارند و عدّه ای خیلی زحمت می کشند، ولی سرانجام از پل صراط سقوط می کنند. آنان منافقان خواهند بود و عده ای کثیر بدون هیچ گونه توقّف بسیار سریع وارد جهنم می شوند. آنان قاطبه ی کفّار، طاغیان و ظالمان ومنافقان هستند. هر یک از این گروه ها در آیات و روایات ذکر شدند. مجال تفصیل در این جا نیست. صراط اکنون برای پیمودن در مسیر همه ی بشر قرار دارد و این واقعیت از زندگی انسان جدا نخواهد بود.

ص: 229

صراط در متون دینی و اعتقادی به عنوان راه، کلام و سیره ی انبیاء و اولیای خداوند معرفی وگفته شده است.

آیه 26 تکویر می فرماید: فَاَینَ تَذهَبونَ؛

کجا می روید؟ چه کاری انجام می دهید؟ و...

این سؤال قرآنی در مسیر حرکت همگی قرار دارد. انسان هرجا برود و هر کاری بکند باید جواب بدهد. عبور از روی جهنّم همه ی خوبی ها و بدی ها را به ظهور کامل می رساند. عبور اولین و آخرین از روی جهنّم، نمایش قدرت لامتناهی خداوند است. سبب عبور به سلامت برای متقین از جهنّم، هدایت خدا، هدایت انبیاء، هدایت اولیای الهی، هدایت والدین مسلمان، هدایت عالم ومعلم دینی می باشد. بهره مندی از هدایت، هادیان و حفظ دستاوردهای هدایت خیلی مشکل خواهد بود. توفیق عمل خیر و حفظ آن بدون عنایت خداوند و توسل به معصومین ممکن نیست.

امام صادق علیه السّلام می فرماید: عَلَیکُم بِطُولِ الرُّکُوعِ وَالسُّجودِ فَاِنَّ أَحَدَکُم اِذا أَطالَ الرُّکوعَ وَالسُّجودَ هَتَفَ اِبلِیسُ مِن خَلفِهِ وَقالَ یاوَیلَهُ أَطاعَ وَعَصَیتُ وَسَجَدَ وَأَبَیتُ؛ برشما باد به طولانی کردن رکوع وسجود؛ زیرا وقتی یکی از شما رکوع وسجده خود را طولانی می کند، ابلیس از پشت سر او ندا می دهد. وای بر من!

اطاعت کرد و عصیان کردم، سجده کرد و ابا نمودم(1)

امام باقر علیه السّلام مَن اَتَمَّ رُکوعَهُ لَم تَدخُلهُ وَحشَةٌ فی القَبرِ، کسی که رکوع خود

ص: 230

را تماماًبه جای آورده و حق آن را ادا کند وحشت قبر به او راه پیدا نمی کند.(1)

امام علی علیه السّلام می فرماید: اَلخَشیةُ مِن عَذابِ اللهِ شِیمَةُ المُتَّقِینَ، خوف و خشیت از عذاب خدا، خُلق و عادت متّقین است.(2)

خوفِ از خد ا عامل باز دارنده از گناه وثمره ای ایمان هست .اَلخَوفُ سِجنُ النَّفسِ عَنِ الذُّنُوبِ وَرادِعُها عَنِ المَعاصی ،خوف موجب کاستن آفات می شود، نفس را در زندان خود محبوس می نماید تا مرتکب معاصی وطغیان نشود ، خوف رادع و مانع از گناه هست.(3) درکلام نورانی دیگر امام علی علیه السّلام می فرماید: مَن خافَ رَبَّهُ کَفَّ ظُلمَهُ ،خائف وعابد ظلم نمی کند.(4) اَفضَلُ العَمَلِ اَدوَمه وَاِن قَلَّ، بافضیلت ترین عمل، عملی است که مداوم باشد گرچه کم.(5) این سخن امام علی علیه السّلام اعمال خالصانه ی متقین را افضل می داند، اخلاص درعمل موردتأکید اسلام است ولواز حیث کمّیت قلیل با شد. بقاء عمل از انجام اصل عمل مشکل تر است. امام محمد باقرعلیه السّلام می فرماید: اَلاِبقاءُ عَلی َالعَمَلِ اَشَدُّ مِنَ العَمَلِ، باقی ماندن عمل، سخت تر از انجام عمل است.(6)

است ؟در جواب این سؤال پاسخ های ازطرف اهل نظر مطرح شده ، روشن ترین پاسخ این است که از اول تا پایان قرآن، رحمانیت، رحمیت و هدایت خداوند بر قهر و غضب خدا پیشه گرفته و هدایت قرآن برای مُتّقین وعد ۀ خد اوند هست هُدًی لِلمُتَّقِینَ.

هدایت ها و رحمت های خداوند در تمام عالم گسترده و همه ی جهان هستی بر اساس هدایت تکوینی می چرخند. ضلالت نتیجه گناه و طغیان بشر می باشد. انسان کافر و فاسد به دنیا نمی آید. ضلالت و کفر انتخاب غلط خود انسان است. نابودی امّت ها، نتیجه ی طغیان و ضلالت آنها در قرآن بیان گردیده که سرانجام موجب هلاکت و نابودی آنان شده است. قرآن به عنوان قَصَص سرنوشت امَّت های نابودشده؛ مثل امت صالح و ثمود را بیان می کند، تا اُمّتی راه ضلالت را انتخاب نکند و گمراه و گرفتار عذاب خدا نشود: اِنّا اَنزَلْنا عَلَیکَ الْکتابَ لِلنّاسِ بِالحَقِّ فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّما یضِلُّ عَلَیها؛ ای رسول ما این کتاب الهی را به حق برای هدایت خلق بر تو فرستادیم. اینک هر کس هدایت یافت نفع آن بر خود اوست و هر کس به گمراهی شتافت زیان آن بر شخص اوست. (1)

آیه ی 30 سوره ی اعراف بر تقدم هدایت برضلالت تأکید دارد. در سوره ی کهف آیه ی 49خداوند می فرماید: .. وَ وَجَدُوا ما عَمِلوُا حاضِراً وَلا تَظْلِمُ رَبّکَ اَحَداً؛ و در آن کتاب پروندۀ ) همه ی اعما ل خود را حاضر ببینند و جزای آن را بیابند.

ص: 232

خدا به هیچ کس ستم نخواهد کرد. نه تنها خداوند بر هیچ کس ظلم و ستم نمی فرماید که همه را به عد ل و احسان دستور فر موده است: اِنَّ اللّهَ یاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ وَ ایتاء ذِی الْقُرْبی وَینْهی عَنِ الفَحْشاءِ وَالمُنْکَرِ وَ الْبَغی؛(1) خدا خلق را فرمان به عد ل و احسان می دهد و به بذل و عطاء بر خویشاوندان امر می کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می فرماید. پروردگار در این آیه به چهار امر مهم به عدل، احسان و کمک به بستگان و منع از منکر به طور قاطع دستور داده است. تفصیل و تفسیر این آیه مجال دیگری می طلبد. هزاران افسوس و ناراحتی عمیق از این که بشر اکثراً با وجود هدایت ها و بشارت های انبیاء و نصایح قرآن کریم، راه ضلالت وگمراهی را در پیش گرفتند. تنها عده ای به عنوان مؤمنان در مقابل وسوسه های نفسانی و شیطانی مقاومت می نمایند. قرآن گمراهان را مورد خطاب قرار داده، می فرماید: اُوْلئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی؛ آن گروه (مربوط به دو آیه قبل) خریدند گمراهی را در مقابل هدایت.(2) علت تکامل و یا سقوط انسان، انتخاب درست و یا راه غلط خود انسان هست. قرآن در این باره می فرماید: اِنّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ اِمّا شاکِراً وَما کَفُوراً؛ ما حقیقت راه حق و باطل را به انسان نشان دادیم؛ خواه هدایت پذیرد و شکر کند و یا کفران نعمت نماید.(3) سود و ضرر به خود انسان بر می گردد.

«وَقالُو الْحَمْدُلِلّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِی لَوْ لا اِنْ هَداناَ اللّه؛(4)

ص: 233

بهشتیان می گویند: ستایش خدایی را که ما را بر این مقام رهبری کرد».

«هذا بَصائِرُ مِن رَبّکُم وَهُدًی وَرَحمَةٌ لِقَومٍ یؤْمِنُونَ؛ بصیرت ها از جانب پروردگار شماست، هدایت و رحمت برای گروهی است که ایمان آورده اند».

اگر مبداء و معاد مورد غفلت انسان واقع نشود، فطرت اوَّلیه ی بشر او را به پاکی بشارت می دهد. پیامبرصلی الله علیه وآله راجع به این مسأله می فرماید: «کُلُّ مَوْلُوْدٍ لِوَلَدٍ عَلی الْفِطْرَةِ؛(1) هر ولدی فطرتاً حُب و گرایش خداجوئی دارد». کلام حضرت بیانگر خطوط کلی «دین» است نه بیانگر شریعت. طریق خداپرستی و مهرخدا با فطرت انسان ممزوج و مخلوط هست، امّا انتخاب و یا ادامه راه حق جز با عنایت و هدایت شریعت مقدس امکان ندارد و رسیدن به مقصود مطلوب جزاز طریق حق وجود ندارد. در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السّلام از امام صادق علیه السّلام روایت شده که ایشان فرمودند: خدایا!ما را ارشاد و هدایت نما تا راهی را بپیماییم که منجر به محبت و دوستی تو گردد و رساننده ی به بهشت شود و مانع پیروی از هواهای نفس گردد.(2)

خیلی از اُمَم گذشته مثل امت بنی اسرائیل بر دیگران، امتیاز معنوی و برتری داشتند، ولی به سبب گناه و طغیان مقام قرب بندگیشان را از دست دادند فَضَّلتُکُم عَلَی العالمین(3)؛ شما را بر جهانیان برتری دادیم. این کلمه با مشتقّاتَش حدود 200 مرتبه در قرآن بیان شده است و این همه تکرار به جهت توجه و اخطار به متقین می باشد که راه ضالین را انتخاب نکنند.

ص: 234

باید دانست که برای هر یک از موجودات صراط و نور و هدایتی مخصوص وجوددارد. «وَالطُّرُقُ اِلَی اللّهِ بَعَدَدِ اَنْفاسِ الْخَلائِقِ؛ راه ها به سوی خدا به تعداد موجودات تمام عالم وجود دارد». هدایت میزان شناخت حق و باطل و معیار مسلمان مؤمن از غیر مسلمان است.

فقط متَّقین و مؤمنین هدایت یافتگانند. قرآن در مقابل هدایت، ضلالت را بیان می کند و کفّار و منافقین عامل ضلالت و گمراهی جامعه هستند؛ آنان مورد غضب خداوند قرار دارند؛ از نعمت های معنوی بهره ای ندارند. طغیان کافران و منافقان موجب غضب پروردگار می گردد نه اینکه خدا به آنها غضب فرماید. اعما ل متقین موجب وفور نعمت های مادّی و معنوی خدا می شود.

«وَما بِکُمْ مِّنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللّهِ؛ آن چه از نعمتها دارید، همه از سوی خداست».(1)

نزد خالق هم قبول خواهد بود.

ب: تقوای باطنی از طهارت روح و تقوای واقعی حکایت دارد. در اینجا جوهره و حقیقت ایمان خود را نشان می دهد و نور ایمان در سیمای مؤمن تجّلی و در گفتار و کردار متقین نمایان می گردد.

حسن معاشرت ، امانت داری، صبر، شکر، توکّل و انجام امورعبادی به صورت صحیح با حضور قلب از نشانه های اهل ایمان است.

انوار عبادت واقعی در فراسوی زندگی، افراد مؤمن نورافشانی می کند و نور ایمان از فتنه ها و لغزش ها افراد متّقی را نجات می بخشد. اما افراد منافق با اوصافی که در قرآن و حدیث به صورت نکوهش آمده هیچ گاه از نور نماز و عبادت، صفا و جلای روحی پید ا نمی کنند. نتیجه آنکه نماز در حرکات ورفتار افراد متقین نورافشانی می نماید و اهل ایمان درتاریکی ها با نور فعالیت می کنند: «یا اَیهاَ النّاسُ قَدْ جائَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَاَنْزَلْنا اِلَیکُمْ مُبِیناً(1)؛ ای مردم برای شما از جانب خدا رسولی با آیات ومعجزات آمد، قرآن رابانور تابان آشکارا نازل کردیم».

پرواضح است که افراد کافر و منافق به هیچ عنوان صلاحیت استفاده از نورقرآن و هدایت پیامبران را ندارند. در نتیجه انوار هدایت قرآن و سخنان پیامبران و اوصیایشان در قلوب اهل ایمان می تابد و هر دو سرای زندگی مؤمنین را نورانی می نماید. ناگفته معلوم است که حفظ ایمان، جان و هستی پیروان مکتب پرفیض اسلام را در خطرها و نبرد با دشمنان مواجهه می کند. برای حفظ

ص: 236

ارزشها و مبارزه با فساد، جهاد و شهادت دو فریضه و عنایت خداوند ی است که مخصوص مؤمنین و متقین می باشد؛ لذا مؤمنان هیچ گاه از سنگر جهاد و شهادت فاصله نمی گیرند. این امتیاز و اقتدار متقین در مصاف با دشمنان پیروان واقعی قرآن و عترت از صدر اسلام تاکنون تقریر و تفصیل قلم دانشمندان دینی را به خود اختصاص داده، بیان این ویژگی مؤمنین در عرصه جهاد و شهادت مجال دیگری می طلبد.

ذکر عیسی علیه السّلام برای درخواست روزی، مائده آیه 114؛

ذکر لوط علیه السّلام برای نجات از گناه، شعراء آیه 169؛

ذکر موسی علیه السّلام برای درخواست بخشش، قصص 16، و برای درخواست رحمت، اعراف آیه 151، و برای شرح صدر، طه آیه 25 و 28؛

ذکر نوح علیه السّلام برای پیروزی بر دشمنان، مؤمنون آیه 26، و برای نجات از شر کافران شعراء آیه 117 و 118؛

ذکر هودعلیه السّلام برای توکّل بر خدا، هود آیه 56.

ذکر یعقوب علیه السّلام برای درد دل با خدا، یوسف، آیه 86؛

ذکر یونس علیه السّلام برای رفع غم و اندوه، انبیاء آیه 87.

ذکر بقیه انبیاء و امامان در دیگر آیات و روایات بیان شده است.

سرمایۀ فرهنگ غنی اسلام پشتوانه امت اسلامی به خصوص یار و مددکار مؤمنان و مجاهدان هست.

مؤمن فریب عشوه دنیا نمی خورد

هوشیار گول ظاهر دنیا نمی خورد.

آشنایی بیشتر مؤمنین به روش ها و خواسته های انبیاء و اوصیاء دربارۀ ذکر و دعا، سبب تقویت ایمان آنها و مدیریت روح در بحران ها خواهد بود.

ص: 238

مرحله ی ابتدائی تلاوت صحیح قرآن را نمی دانند.

ب: وَ الاِشارَةُ لِلخَوّاصِ: امام اشارات قرآن را برای خواص عالمان بیان فرمودند: خواص اگر طبق فرمان قرآن عمل نکنند، مورد عنایت قرآن واقع نخواهند شد و سخنان آنها موجب ترغیب وتشویق دیگران نخواهند بود. شرط هدایت و تاثیر قرآن بر دیگران عمل خود گوینده است.

ج: وَ اللَّطائِفُ لِاَولیاءِ: لطائف و دقایق قرآن برای اولیاء است. امام در آخر کلام فرمودند: وَالحقائقُ لِاَنبیاءِ. این قسمت کلام امام فوق درک انسان های غیر معصوم است. حقایق قرآن شامل همه ی مسائل جهان در گذشته و آینده خواهد بود. علوم قرآن مربوط به انبیاء است. وظیفه ما با تکیه به این حدیث شریف مشخص می گردد. مسلمین با تمام توان باید با قرآن بیشتر آشنا شوند. بهره ی عموم مسلمانان از قرآن باید یک اصل مسلّم و فراگیر تلقی شود. حفظ دین در محضر قرآن و مکتب اسلام با شناخت معارف ممکن است. وَ اللّه ُ اَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطوُنِ اُمَّهاتِکُمْ لاتَعْلَمُونَ شَیاءً.(1) خدا شما را از بطن مادران بیرون آورد، در حالی که هیچ چیزی نمی دانستید. این بیان کلام وحی اگرمورد غفلت واقع نشود، وضعی همگی معلوم است.

در ادامه این آیه می فرماید: وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصارَ الْاَفئِدَةً َلعَلَّکُم َتشْکُرُونَ؛ به شما چشم و گوش و قلب اعطا کردیم، تا شکر بجای آورید و بنده شاکر باشید.

ص: 240

ابدی خواهد بود.

طریق حق خواهی حرکت کند. اگر روح حقیقت خواهی درگفتار و رفتار تقویت شود، فطرت انسان حقیقت جو و حقیقت طلب است. هر کس به دنبال حق باشد، به حق خواهد رسید.

قرآن برنامه عبادت هست و با تلاوت کلام وحی، عمل طبق دستور آن ممکن خواهد شد. درباره ی تلاوت بسیار سفارش شده است ما غافلیم.

فَاقْرَؤُا ما تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ؛ پس در هر حال آنچه میسّر و آسان باشد، به قرائت قرآن بپردازید.(1) قرآن در آیه 89 سوره شعرا انسان را صاحب قلب سالم معرفی می کند: اِلّا مَنْ اَتَی اللّهَ بِقَلْبٍ تَسْلیمِ، مگرکسی که دلی سالم ازرذائل به پیشگاه خدا بیاورد.

رسول خداصلی الله علیه وآله می فرماید: مَنْ قَرَأَ الْقُرآنَ، کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ عَشَرَ حَسَناتٍ وَ مُحِیتْ مِنْهُ عَشَرَ سَیئاتٍ وَرُفِعَت لَهُ عَشَرَ دَرَجاتٍ؛ هر کس قرآن را قرائت کند، برای او به جهت هر حرف ده حسنه نوشته و ده سیئة گناه از او محو و ده درجه به او اعطا می شود.(2) تلاوت در حد امکان سفارش قرآن است. البته قرائت قرآن باید توأم با تدبر باشد. امام علی علیه السّلام می فرماید: لاخَیرَ فی صَلاةٍ لا خُشوُعَ فِیها، وَلا خَیرَ فی صَوْمٍ لا اِمْتِناعَ فِیهِ مِنَ اللَّغْوِ، وَلا خَیرَ فی قَرأةٍ لا تَدَبُّرَ فِیها وَ لا خَیرَ فی عِلْمٍ لا وَرَعَ فِیهِ ، وَلا خَیرَ فی مالٍ لا سَخاءُ فِیهِ ،وَ لا خَیرَفی نِعْمَةٍ لا بَقاءَ فِیها وَلا خَیرَ فی دُعاءٍ لا اِخْلاصَ فِیهِ؛ نمازی بدون خشوع و حضور قلب، روزه ای بدون امتناع و دوری از لغو و غیبت، قرائت قرآن بدون تدّبر و تفکّر، علم بدون

ص: 243

ورع و تقوا، مال غیرحلال و بدون سخاوت در راه خدا، نعمت بدون استفاده برای خیر و آخرت و دعای بدون اخلاص خیر و فائده ای ماندگار نخواهد داشت.

کمال عبادت در اخلاص است. این کلام امام عبادت واقعی را شفاّف بیان فرموده است. با بیان نورانی حضرت، عبادت متقین با دیگران کاملاًمشخص خواهد بود.(1) در ظاهر نمازخوان و روزه دار معلوم است، ولی اعمال خیر بااخلاص فقط از متقین مقبول خواهدبود لاغیر.

گفتنی است این مواعظ و نصایح گوهربار امام علیه السّلام برای متقین و مؤمنین جنبه ی حیاتی دارد. به همین اعتبار برای آنها دستور اجرایی خواهد داشت. از نظر دیگر کلام امام علیه السّلام جامع افراد است و تمام افعال انسان را پوشش می دهد، ولی در عرصه ی عمل تنها متقین ومؤمنین هستند که به این کلمات نورانی و دیگر نصایح هادیان) جامۀ عمل می پوشاند و به گفتار امام علیه السّلام عمل می نمایند.

کلام امام علیه السّلام مانع اغیار هم است به این بیان که تمام اعمال غیرخالصانه را از درجه قبول خارج می نماید. چنین کلام نورانی مایه حیات روحانی و سعادت ابدی خواهد بود.

قرآن می فرماید: یا اَیهاَ الَّذِینَ آمَنوا لِمَ تَقُولوُنَ ما لا تَفعَلونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، چرا چیزی بر زبان می گویید که در عمل خلاف آن می کنید.(2)

با پیروی از قرآن متَّقین ومؤمنین حق ندارند که خلاف گفتارشان، رفتار کنند.

ص: 244

وفاء به عهد مثل روزه و نماز مورد تأکید اسلام است. پر واضح است که دروغ و خلاف وعده بنابر برخی روایات گناه کبیره می باشد.

اگرخلاف وعده ها مورد محا سبه قرارگیرد، خیلی از مشکلات را به وجود آورده و به وجود می آورد. متأسفانه خیلی ها خلاف وعده را حرام نمی د انند. باچه دلیل خلاف وعده جا ئز است؟ مگرخلاف وعده با دروغ تفاوت ماهوی دارند؟ مگربا خلاف وعده آلوده گی و بدقولی در بین افراد بیشترنمی گردد؟ مگرخلاف وعده اعتماد و صداقت را از طرف مقابل سلب نمی کند؟ بعضی قائل به توریه هستند، ولی این مورد در بین مردم به معنای درست منظور نمی گردد. نتیجه آنکه متقین برای حفظ ایمان هیچ گاه خلاف وعده نمی کنند ودروغ نمی گویند. اگرخلاف وعده و یا دروغ مرتکب بشوند، باید فوراً توبه نمایند.

از قرآن و احادیث اسلامی به وضوح استفاده می شود که مکتب پویای اسلام در تمام امور فردی، اجتماعی، سیاسی، عبادی و فرهنگی برنامه دارد.

اهل تقوا علی رغم همه ی موانع و مشکلات باتکیه بر آموزه ها و دستورات جاویدان اسلام عزیز، همچنان به مبارزه دائم خویش علیه مفاسد و فاسدان ادامه می دهند و آمادگی لازم را در مقابل منافقان و فاسدان دارند. مبارزه با مفاسد و مخالفین بدون آشنایی با معارف دینی امکان پذیر نخواهد بود؛ فلذا هد ف از تحریر این نوشتار تقویت همه جانبه متقین و مؤمنین در حوزه معارف قرآنی است.

به تناسب بحث برکت و نعمت به عنوان سرمایه متقین مواردی مورد اشاره

ص: 245

قرار می گیرد.(1)

مسلمین عموماً و متقین خصوصاً بیش از گذشته نیاز مبرم به فراگیری احکام قرآن دارند، پس ضرورت آشنایی بیشتر در حوزه قرآنی یک مسأله حیاتی و ابدی و از بزرگ ترین برکات و نعمات خداوند برای متقین خواهد بود. با تقویت امور قرآنی در بین مسلمین، زمینه ی نابودی دشمنان درونی وبیرونی فراهم خواهد شد.

مؤمنین قدرت بازدارندگی و مقابله با دشمن را دارند. غفلت نباید کرد که مبارزه بی امان و همه جانبه در مصا ف با دشمن بدون شناخت و حمایت قرآن امکان ندارد.

گرچه اهل تقوا و مؤمنان سختی های بسیاری در پیش دارند، ولی عنایت و مغفرت خداوند شامل حال متقین و مؤمنین می گردد. بعد از توبه و تکرار نکردن گناه، مورد رحمت و لطف خداوند قرار خواهند گرفت. قبول توبه ازبزرگ ترین نعمت های خالق برای متقین است.

واقعیت امر این است که اعمال قلیل متقین بدون توبه وعنایت پروردگار ماندگار و باقی نخواهد بود.

وَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ؛(2) بدانید که خدا آمرزنده و بردبار است. پر واضح است که متقین و مؤمنین مرتکب گناه می شوند، ولی با توبه و بازگشت به طرف خدا مورد مغفرت الهی قرار می گیرند. طبق آیه 9 سوره سجده از روح الهی در انسان دمیده شده است. به همین اعتبار انسان کامل اشرف مخلوقات است و انسان متقی پیرو انسان کامل هست.

ص: 246

کما اینکه این مطلب را در آیات و روایات و آیه الکرسی می خوانیم: اَللّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُلُماتِ اِلی النُّورِ؛ خروج مؤمنین از ظلمات به سوی نور و سعادت عنایت خداست.

المْؤمِنُ حَی فِی الدّارَینِ؛ مؤمن در هر دو سرا زنده است. سعادت انسان مؤمن ایمان به خدا، ملائکه، انبیاء، روز جزا و عمل صالح است.(1)

منشاء هدایت متّقین خداترسی، آخرت گرایی، اعما ل صالح و مبارزه با مفاسد است. قبل از بیان تفسیر اوصاف متقین به طور فهرست وار، متقین را در آیینۀ آیات مورد ملاحظه قرار می دهیم. هذا مِنْ فَضْلِ رَبّی؛(2) این توانایی از فضل خدای من است. سلیمان تخت ملکه سباء را در نزد خود مشاهده کرد. این فضل را از جانب خدا اظهارنمود. متقین هم مثل رهبران دینی انجام هر کار خیر را توفیق خدا می داند.

وَاتَّقُواللّهَ وَ یعَلِّمُکُمُ اللّهُ وَ اللّهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ؛ از خدا بترسید و خداوند هم به شما تعلیم مصالح امور می کند، و خدا به همه چیز داناست.(3)

یا اَیهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم وَالَّذینَ مِنْ قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقونَ؛(4) ای مردم بترسید خدای را که آفریننده شما و پیشینیان شماست باشد که پارسا و منزّه شوید. تقوا و پرستش پروردگار، در این دو آیه به صورت فراگیر برای قاطبه جامعه ی بشری بیان شده و مقام متقین تبیین گردیده است. اِنَّما یتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ

ص: 247

المُتَّقینَ؛(1) خدا فقط اعمال متقین را قبول می کند.

سعادت رهاورد تبعیت ازقرآن است. وَهذا کِتابٌ اَنزَلْناهُ مُبارَکٌ فاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ؛(2) این قرآن کتابی است که ما با برکت و خیر فرستادیم. از آن پیروی کنید و پرهیزکار شوید.

وَمَنْ یتَّقِ اللّه یجْعَل لَهُ مِنْ اَمْرِهِ یسْراً؛(3) و هر کس متقی و خداترس باشد، خدا مشکلات

او را آسان می گرداند.

درود و سلام خداوند به مؤمنان در قرآن قابل دقت است به برخی موارد اشاره می کنیم.

تمام موارد یاد شده در قرآن و روایات اسلامی مفصل بیان شده است. ایمان به غیب تاکنون تحقق پیدا کرده است؛ مانند: تحقق پیشگویی های همه ی انبیاء، تحقق پیشگویی های قرآن و پیامبر گرامی اسلام در باره ی پیروزی اسلام، فتح مکه، جهانی شدن اسلام، مظلومیت خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله. این موارد قبل از رحلت حضرت تحقق پیدا کرد. متقین به این پیشگویی های پیامبرصلی الله علیه وآله کاملاً یقین و ایمان داشتند ودارند. برخی از موارد پیشگویی های دیگر پیامبرصلی الله علیه وآله تاکنون تحقق پیدا نکرده است مثل اخبار راجع به ظهور حضرت مهدی، سرنوشت آینده جهان و آغاز زندگی پس از مرگ و ... گذشت زمان شاهد وقوع این اخبار خواهد بود و متقین با همه ی وجود این باورهای مقدسشان را حفظ و تقویت خواهند کرد. ان شاءالله.

علت آن که به خداوند، غائب و غیب گفته نمی شود این است که خداوند در همه جا حاضر و ناظر است و به حضرت غائب گفتن به منزله ی شرک خواهد بود.

خدایا مرا نمازگزار قرار بده».

نماز به عنوان پایه و اساس دین در قرآن و روایات معرفی شده است. اگر این پایه استوار نباشد و افراد مسلمان نماز را درست نخوانند، بقیه اعمال خیر این گونه افراد، مردود و غیرمقبول [در نزد خداوند] خواهد بود، نماز به عنوان اَوّلین فریضه، بعد از ایمان به «خدا» به منزلۀ کلید ورود [به پیشگاه خداوند] می باشد، انسان نمازخوان واقعی طبق بیان قرآن از فحشاء و منکر خودداری می نماید و این کار ویژۀ متقین و مؤمنین است. تداوم تقوا و نماز متقین جامعه را هدایت و راهنمائی خواهد کرد.

طبق آیه 41 سوره سجده، اولین و مقدس ترین وظیفه متقین اقامه نماز است. «اَلَّذینَ اِنْ مَکَنّا هُمْ فِی الْاَرْضَ اَقامُوا الصَّلوةَ». متقین و «صالحین» اولین کارشان پس از تشکیل حکومت اسلامی اقامه نماز است. بسیج کردن عموم مردم برای برپایی نماز خیلی از مشکلات روحی، روانی و تربیتی جامعه را برطرف می کند. در احیای نماز و امر به معروف، از صدر اسلام تا به حال هزاران انسان متقی به شهادت رسیدند. نماز با هجرت، اسارت و شهادت و در همه حال همراه است. بنابراین دومین امتیاز «متقین» بعد از ایمان، اقامه ی «نماز» است، ایمان به غیب قبل از اقامه ی نماز بیان شده است. منشاء همه ی اعمال متقین و مؤمنین ایمان به امور غیبی و عمل صالح می باشد. حقیقت «نماز» پرتوی از ایمان به غیب ونهایت تقرب به خداست.

داده ایم انفاق می کنند». انفاق در راه خدا به گونه ای که موجب رضایت خدا شود و مشکل نیازمندی برطرف گردد خیلی ارزش دارد. انفاق خالصانه مورد توجه پیشوایان بوده و متقین باید به تبعیت از رهبران الهی به این دستور خداوند عمل نمایند و اخلاص در عمل را ملاک قبولی اعمال بدانند. این آیه «وَمِمّا رزقناهُم ینفقون» جامع تمام توان مالی، جانی و معنوی می باشد. این دستور خداوند هرگونه بی توجهی را نسبت به دیگران از انسان سلب می نماید. اگر تنها انفاق جان در راه جهاد فی سبیل الله مطرح بود، اکثر مردم توان آن را نداشتند که در جنگ ها شرکت نمایند؛ انفاق ما ل، انفاق علم، انفاق فرهنگی- فکری- قلمی و غیره در توان هر انسان در حد مقدور ممکن خواهد بود، ولی عمل به دستورات خداوند، به طور خالصانه کار هر کسی نیست؛ این مهم فقط و فقط شامل حال متقین می گردد و زمینه ی نزول رحمت حق با استغفار، مجدداً فراهم می شود. این مطلب درباره ی مؤمنان گناهکار و توبه کننده صادق است نه برای دیگران.

پیامبر و اوصیای حضرت بعد از ایمان به مقام یقین رسیدند و یقین به قیامت بعد از هدایت قرار دارد. ایمان به قرآن و پیامبرصلی الله علیه وآله و ایمان به کتب قبل از قرآن و ایمان به همه انبیاء و معاد، با یقین برای مؤمنین تحقّق پیدا کرده است. درعرصه ی عمل، ایمان در برخی موارد مقدمه ی یقین است؛ تا ایمان نباشد، یقینی نخواهد بود. انسان بی ایمان به غیب و حق یقین ندارد.

طلب رزق حلال بر هر مسلمانی واجب است».

5. امام علی علیه السّلام می فرمایند: «وَ مَن لَم یزَکِّ ما لَهُ فَلَیسَ بِمُسلِمٍ؛(1) هر کس مالش را از حرام تزکیه و پاک نکند، مسلمان نیست.»

6. امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند: «لا تأکُلُوا الرِّبا فی مُعامِلاتِکُمْ؛(2) ربا در معاملات تان نخورید».

للهِ، ضرورت شکر و قدردانی را بیان می کند . لازمه ی بندگی خدا و توحید در عبادت و اطاعت، حلال دانستن حلال ها و حرام دانستن حرام های الهی است. هر یک از دو جمله ی کُلُوا وَ اشکُرُوا، حاکی از جواب شرط، اِن کُنتُم می باشد. عبادت، شرط برای امر کُلُوا وَ اشکُرُوا، قرار گرفته است و متضمّن معنای اطاعت نیز می باشد. تقدیم ایاهُ بر تعبُدُونَ دلالت بر حصر دارد و توحید در عبادت و اطاعت از آن استفاده می شود. برخی مسلمانان صدر اسلام، با حرام پنداشتن بعضی از طیبات از خوردن آنها امتناع می کردند. این آیه تأکید خدا را بر مباح بودن طیبات بیان می کند.(1)

اِن کُنْتُمْ اِیاهُ تَعبُدُون: اگر فقط او را عبادت می کنید. عبادت خدا، بدون شکر کامل نمی شود.(2)

وَ اَشکُرُوا للهِ، اگر اقرار دارید که مُنعِمِ حقیقی شما خدا است و تنها او را می پرستید، خدای را که به شما نعمت داده است، شکر نمائید.

خداوند در حدیث قدسی می فرماید: «اَلْجِنُّ وَالْاِنْسُ فِی نَباءٍ عظیم، اَخلُقُ وَ یعبُدُ غَیری وَ ارْزُقُ وَیشکُرُ غَیری؛ من آفریدگار جن و انس ام، آنها غیر مرا می پرستند، من روزی شان می دهم و آنها از دیگری سپاسگزاری می کنند.(3)

این حدیث قدسی تعجب خداوند را از غیر خداپرستی بیان می کند، مؤمن شامل مؤمن فاسق هم می شود و اختصاص به مؤمن عادل ندارد. همان طور که ایمان ده درجه دارد، مؤمن هم درجاتی دارد.

ص: 255

اِنَّ الله هُوَ الرَّزّاق ذو القوّة المتین؛(1) خداوند رازق و صاحب قدرت قوی است»؛ هر چه در جهان است مخلوق و روزی خور خداوند است و تصوّر غیر خدا در آن رزق) بدون اذن خدا جایز نیست.

و اشْکُرُوا لله، اسم ظاهر (الله) در جای ضمیر به علت لزوم شکر است. شکر در قلب، در جوارح و لسان، هر سه مورد را شامل است، شکر منوط به عابد بودن نیست.

اِنْ کُنْتُم مُؤْمِنینَ، اگر در عبادت راستگو هستید، خدا را عبادت کنید. لازمه عبادت شکر است. اگر فقط خدا را عبادت کنید مُوَحّد هستید، باید شاکر هم باشید.(2)

دارد. نکته آخر دربارۀ این آیه از قول رسول اکرم صلی الله علیه وآله آن است که حضرت فرمودند: «مَن عَمِلَ بِهذِهِ الآیةِ فَقَدْ اِسْتَکْمَلَ الْاِیمان؛ هرکس به این آیه عمل کند، ایمانش را کامل کرده است». (1)

بدون تردید این کلام نورانی پیامبر گرامی اسلام به منزله عمل به کل قرآن است، کما اینکه حضرت قرائت سورۀ اخلاص را، سه مرتبه قبل از خواب شب به منزله ختم قرآن فرموده اند.

برنامه های سعادت دنیا و آخرت جامعه بشری را بیان نمود.

دربارۀ قصاص آیۀ یاد شده و آیات دیگر نازل شد و احکام عادلانه قصاص را بیان فرمود.

قصاص از ریشه قصّی به معنای پیگیری است. به مجازات قاتل، قصاص می گویند. اگر قصاص انجام نشود، قاتلان جسور می شوند و افراد جامعه گرفتار خطرات قتل و کشتار بیشتر می گردند.

امام علی علیه السّلام می فرمایند: «وَالْقِصاصُ حَقّاً لِلدِّماءِ؛ قصاص قاتل حق اولیای مقتول است».(1)

3- حیات برزخی مثل شهداء ، بقره/154؛

4- حیات اخروی برای همه، بقره / 28؛

5- حیات اجتماعی در سایۀ امنیت و عدالت.

هر یک از موارد پنجگانه بحث های مفصل خود را می طلبد و مهم تر از همه قصاص جنایت کاران و قاتلان است که موجب آرامش بیشتر افراد می گردد. حرمت قتل در خیلی از آیات از جمله در سورۀ انعام/ 151، شوری /40، نساء / 93، إسراء/ 33 بیان شده است. آیه 93 سوره نساء می فرماید: «وَمَن یقْتُل مُؤمِنَاً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللهُ عَلَیهِ وَ لَعَنَةُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً؛ و هر کس فردِ باایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است، در حالی که جاودانه در آن می ماند و خداوند بر او غضب می کند و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده کرده است. هر یک از جزای قتل مؤمن خیلی سنگین و پایان ناپذیر می باشد.

در شأن نزول آیه گفتنی است که مقیس بن صبابه کنانی یکی از مسلمانان جسد برادر خود هشام را در محله بنی نجّار پیدا کرد و جریان را به محضر پیامبرصلی الله علیه وآله بیان کرد. حضرت او را به اتفاق قیس بن هلال مهزی نزد بزرگان بنی النجّار فرستاد و پیام داد اگر قاتل هشام را می شناسند، او را تسلیم برادرش نمایند و اگر نمی شناسند، دیه بپردازند. آنان قاتل را نمی شناختند و دیه پرداخت نمودند. مقیس و قیس به طرف مدینه حرکت کردند، مقیس در بین راه با افکار جاهلیت همسفر خود را که ازقبیله بنی نجّار بود، به حساب انتقام برادر، کشت و خود به طرف مکه فرار کرد و از

ص: 261

اسلام کناره گیری کرد. پیامبرصلی الله علیه وآله هم در مقابل این خیانت، ریختن خون او را مباح اعلام کرد. آیه یادشده به همین مناسبت نازل شد و مجازات قتل عمد را بیان کرد.(1) آیه به طور کنایه از قتل عمد نهی تشریعی می کند. در آیات و روایات هیچ مسئله ای به اندازه جلوگیری از قتل عمد سفارش نشده است.

پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: «لَو أَنَّ رَجُلاً قَتَلَ بِالمَشْرِقِ وَ آخَرَ رَضِی بِالمَغْرِبِ لَاَشْرَک فِی دَمِهِ؛ اگر کسی در شرق جهان کشته شود و دیگری در غرب به آن راضی باشد، شریک خون او است».

در حدیث دیگری حضرت فرمودند: «لِزَوالِ الدُّنیا اَهْوَنُ عَلَی اللهِ مِنْ قَتْلِ امْرَءِ مُسْلِمٍ؛(2) ازبین رفتن جهان در نزد خدا از قتل یک نفر مسلمان کوچکتراست.»

آیه 45 سوره مائده تمام اقسام و موارد قصاص را بیان می فرماید: «وَ کَتَبْنا عَلَیهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَینَ بِالْعَینِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْاُذُنَ بِالْاُذُنُ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ، فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ یحْکُمْ بِما أَنزَلَ اللهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ؛ و بر آنها (بنی اسرائیل) در آن (تورات) مقرر داشتیم که جان در مقابل جان، چشم در مقابل چشم، بینی در مقابل بینی، گوش در مقابل گوش و دندان در برابر دندان می باشد و هر زخمی قصاص دارد و اگر کسی آنرا ببخشد و از قصاص صرف نظر کند،

ص: 262

کفاره گناهان او محسوب می شود و هرکس به احکامی که خدا نازل کرده حکم نکند، ستمگر است».

در تقسیر آیه فوق گفتنی است که شارع مقدس برای 18 عضو بدن انسان دیه کامل مقرر و معین فرمود ه است:

1- مو و ریش، 2- چشم ها، 3- بینی، 4- دو گوش،

5- دو لب، 6- بریدن تمام زبان، 7- کشیدن و کندن تمام دندان ها که 28 تاست)، 8-شکستن گردن، 9- شکستن چانه، 10- قطع هر دو دست،

11- جداکردن دو پا، 12- انداختن و قلم کردن ده انگشت، 13-بریدن دو پستان، 14- بریدن فرج زن، 15- بریدن آلت مرد، 16- شکستن کمر، 17- خرد کردن دو زانو، و 18- ضربه وارد کردن بر نخاع که از گردن تا کمر امتداد دارد.

درتمام موارد بالا، باید دیه کامل داده شود. اگر جراحات کم باشد بجای دیه اَرش قیمت عضو سالم ) باید پرداخت

شود.(1)

احکام دیه در فقه بسیار طولانی می باشد و مسائل فراوان را به خود اختصاص داده است. انسان اگر به صورت عمد به اعضای بدن خود جراحت وارد نماید دیه دارد تا چه برسد که به دیگران ضربه و جراحت وارد نماید.

شأن نزول آیه به این صورت است که طبق بیان حدیث و تاریخ، وقتی دربین طائفه بنی نضیر و بنی قریظه قبل از اسلام قتلی واقع می شد، اگرقاتل از بنی نضیر بود، قصاص نمی شد، ولی اگر از بنی قریظه فردی از بنی نضیر

ص: 263

را می کشت، قصاص می گردید. هنگامی که اسلام در مدینه قدرت پیدا کرد، بنی قریظه در این باره از پیامبرصلی الله علیه وآله سؤال کردند، حضرت فرمودند: «خونبها باهم فرقی ندارد». بنی النّضیر اعتراض کردند و با سخن پیامبرصلی الله علیه وآله مخالفت نمودند، آیه یاد شده در این باره نازل شد و به آنها اعلام کرد که نه تنها در اسلام، که درآیین یهود نیز این قانون به طور مساوی وجود داشته است.(1) عفو به عنوان رحمت خداوند به بندگان است و اصل در احکام جنائی و قتل، قصاص می باشد.

امام صادق فرمودند: «کسی که عفو نماید، خداوند به همان اندازه از گناهان او را می بخشد».(2)

پیامبر صلی الله علیه وآله با مشاهده کشته ای که قاتل آن معلوم نبود، فرمودند اگر اهل آسمان ها و زمین در قتل یک نفر مسلمان شریک و به آن راضی شوند، خدا همه آنان را به آتش دوزخ خواهد افکند. «وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَوأَنَّ أَهْلَ السَّماءِ وَ الْأَرضِ شَرِکُوا فِی دَمِ امْرَئِ مُسْلِمٍ وَ رَضُو بِهِ لَأَکُبَّهُمُ اللهُ عَلی مَناخِرَهُم فِی النّارِ [اَوْقالَ : عَلی وُجُوهِهِم]».(3)

شد، همچنان که بر کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شده تا پرهیزگار شوید».

آغاز این آیه شریفه اهل ایمان را مخاطب قرار داده و پایانش با کلمه تَتَّقُون ختم شده است. فرمان روزه مثل جهاد و پرداخت زکات در سال دوم هجری صادر شده است.(1)

مسائل و فضائل روزه یک بحث مفصّل می طلبد. در اینجا به برخی موارد به تناسب تفسیر آیه می پردازیم:

خطاب آیه به مؤمنین با «کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبلِکُم» سابقه روزه را بیان نموده و روزه گرفتن را آسان ذکر کرده و فلسفه روزه گرفتن را رسیدن به

1- تقوا عنوان می نماید.

2- با اینکه جاعل و آمر روزه خداونداست، به جای «کَتَبَ» فعل مجهول کُتِبَ آورده است و این بدان جهت است که در روز نخستِ رحمت، خداوند همه امور را به خود نسبت داده و فرموده: «کَتَبَ رَبّکُم عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَة» خداوند از غایت کرم و نهایت فضلش بشر را تکلیف فرمود و دستور عبادت را به «انبیاء» و «امتها» ابلاغ کرد.

واقعیت این است که دستور خداوند متعال طبق «وَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرآنَ هُدًی لِلنّاسِ» همه بشر را پوشش داده است، اما بشر غافل و کم ظرفیت علیرغم حضور انبیاء وکتب آسمانی گرفتار طغیان، غرور و گمراهی گردیده و راه باطل را انتخاب کرده است. جز عدّه ای به عنوان

ص: 265

مؤمنین و متّقین اکثر افراد بشر از دستورات خدا و انبیاء پیروی نکردند. بهره ی هدایت از قرآن [با ویژگی تقوا] نصیب متّقین گردیده است.

نتیجه اینکه با استفاده ازآیات و روایات تمام بشر اعم از کفار، مشرکین و منافقین مثل مؤمنین مکلّف به انجام تکالیف الهی مثل روزه، نماز، حج، جهاد، خمس و پرداخت زکات و ... می باشند و مخالفین خدا و انبیاء هیچ گونه حُجّت و دلیل برای پیروی نکردن خود از خدا و احکام الهی ندارند.

آثار و برکات روزه فراوان می باشد. در پرتو ایمان به خدا و پیامبران الهی دست یابی به سعادت برای افراد مؤمن ممکن خواهد بود. گرچه نفس روزه گرفتن در بین انبیاء و امم گذشته مسلّم می باشد و امام علی علیه السّلام فرمودند: نخستین روزه برای حضرت آدم علیه السّلام بود،(1) ولی هیچ روزه ای به فضیلت روزه ماه مبارک رمضان نمی رسد. به تعبیر قرآن، شَهرُ رَمَضانَ أُنزِلَ فِیهِ القُرآنُ؛ گفته شده و پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «لا تَقُولُوا رَمَضانَ، فَإِنَّ رَمَضان إِسمٌ مِنْ أَسماءِ اللهِ تَعالی وَ لکِنْ

قُولُوا شَهْرُ رَمَضان(2)». رمضان یکی از اسماء خداونداست. حضرت در خطبۀ معروف شعبانیه فضائل ماه مبارک رمضان را مفصل بیان فرموده اند: «اَیهَا

النّاس إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ اِلَیکُم شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ، شَهْرٌ عِنْدَاللهِ اَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ اَیامُهُ اَفْضَلُ الْاَیامِ وَ لَیالِیهُ اَفْضَلُ اللَّیالِی وَ ساعاتُهُ اَفْضَلُ ساعاتِ، هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ اِلی ضِیافَةِ اللهِ وَ جَعَلْتَهُم فِیهِ مِنْ اَهْلِ کِرامَةِ اللهِ، اَنْفاسَکُمْ فِیهِ تَسبِیحٌ وَ نَوْمَکُمْ فِیهِ

ص: 266

عِبادَةِ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعاءُکُمْ فِیهِ مُسْتَجابٌ ...؛(1) ای مردم ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش گناهان نزدیک است؛ ماهی که نزد خداوند برترین ماه ها، روزهایش برترین روزها، شب هایش برترین شب ها و ساعت های آن بهترین ساعت هاست. ماهی است که در آن به میهمانی خدا دعوت شده اید و شما را در این ماه از کسانی قرار داده است که شایسته کرامت خدا هستند، نفس کشیدنتان در آن تسبیح و خوابیدنتان درآن عبادت و عملتان درآن قبول و دعایتان در آن مستجاب است».(2) روزه یک عبادت مخفی و برکات آن مخفی تر می باشد. بیشتر گناهان به سبب غضب و شهوت از انسان بوجود می آید، روزه جلوی این دو را می گیرد؛ لذا فساد و جرائم در ماه رمضان [با تقویت تقوا] کمتر می شود. رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: «هرکس درماه مبارک رمضان، برای خدا روزه بگیرد، تمام گناهان او بخشیده می گردد».(3)

خداوند در حدیث قدسی می فرماید: «اَلصَّومُ لِی وَ اَنَا اُجزِی بِهِ؛(4) روزه برای من است و من پاداش می دهم».

امام صادق علیه السّلام فرمودند: «لِذَةُ ما فِی النِّداءِ اَزالَ تَعَبُ الْعِبادَةِ، به فرموده امام علیه السّلام لذت گفتن «یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامَ» سختی و

ص: 267

مشقت روزه گرفتن و مشکل را ازبین می برد».(1)

از تورات و انجیل فعلی استفاده می شود که روزه در میان یهود و نصارا بوده و اقوام و ملل دیگر هم برای رفع مشکل و رفع غم و اندوه روزه می گرفتند. این مطلب از متن تاریخ و از قاموس کتاب مقدس ص 427 استفاده می شود. تورات می گوید: «حضرت موسی علیه السّلام چهل روز در کوه طور روزه گرفت».(2) از انجیل نیز استفاده می شود که حضرت عیسی علیه السّلام چهل روز، روزه داشته است.(3) آیا روزه بر همه امت های گذشته واجب بوده است؟ جواب این سؤال از آیه حاصل نمی شود، ولی روایات می گویند: روزه بر امت های گذشته واجب نبوده است.

در اینجا به یک حدیث اکتفا می کنیم.

«إِنَّمافَرَضَ اللهُ صِیام شَهْرِ رَمَضان عَلَی الْاَنبِیاءِ دُونَ الْاُمَمِ، فَفَضَّلَ بِهِ هذِهِ الْأُمَّةِ وَ جَعَلَ صِیامَهُ فَرضاً عَلی رَسُولِ اللهِ وَعَلی اُمَّتِهِ؛(4) طبق بیان این حدیث روزه قبل از اسلام بر پیامبران واجب بوده، نه بر امت ها، ولی مطلب بدون مخالف نیست و قول خلاف هم وجود دارد.

ممکن است روزه امت های پیشین با روزه امت اسلامی در برخی احکام(5) یا در تعداد روزها تفاوت داشته باشد. در «کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبلِکُم» سه قول وجود دارد:

ص: 268

الف – ایام روزه قبل از اسلام 30 روز بوده است.(1)

ب- ماه رمضان بر نصارا بود ه است.(2)

ث- مراد از «مِن قَبلِکُم»، اهل کتاب است.(3)

امام صادق علیه السّلام فرمودند: «آیۀ کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیام؛ شامل گمراهان منافقان و کسانی که ظاهراً به اسلام اقرار کرده اند میشود.(4)

الصَّلوةِ وَ الزَّکوةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّومِ وَ الْوِلایةِ.(1) بنای اسلام بر پنج پایه نماز، زکاة، حج، روزه و لایت استوار است.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «خداوند هفت فضیلت را برای روزه دار کرامت و مشکل او را برطرف می فرماید:

1- حرام از بدن روزه دار آب می شود؛

2- خدا روزه دار را به رحمت خود نزدیک می کند؛

3- کفّاره گناه پدرشان آدم روزه گرفتن بوده است؛

4- سختی مرگ بر روزه دار آسان گردد؛

5- روزه امان از تشنگی و گرسنگی «قیامت» است؛

6- روزه دار از آتش جهنّم معاف می گردد؛

روزه سبب دخول در بهشت و سبب بهره مندی از میوه و امکانات بهشت می گردد.(2)

تفصیل و تفسیر آیه: سِلم وسلام در لغت به معنای صلح و آرامش است.

اَلسِّلمِ وَ السَّلام وَ التَّسلیم؛ هر سه مورد به یک معنا است.(1) این آیه همه افراد باایمان را به وحدت انقیاد،

1- طاعت، صلح، امنیت ، آزادی، استقلال سیاسی، فرهنگی و پیروی از همه احکام و دستورات خداوند دعوت می کند. کاربَرِ قرآنی سلم همان معنای لغوی است.(2)

در روح المعانی،(3) 24 معنا برای سِلم و کافَّةً احتمال داده شده است.

خطاب آیه متوجّه یکایک و مجموع افراد مؤمن است. کلمه کافَّةً به معنای اِعتصام به حبل الله جمیعاً است؛ مانند آیه وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَ لاتَفَرَّقُوا(4) معنای فردی و جمعی دارد. سلم و صلح تنها در پرتو ایمان به خدا محقق خواهد شد؛ بدون ایمان و پیروی از دستورات الهی، تنها با قوانین مادی و حقوقی، جنگ و اضطراب از بین نخواهد رفت. این ادّعا که جوامع بشری حقوق بشر را اجرا نمایند و سلاح کشتار جمعی نابود گردد کاملاً بی اساس می باشد، با برتری خواهی زبان، نژاد، ثروت،

منطقه و... هیچ مشکلی از جامعه جهانی حل نخواهد شد. آرامش و صلح پایدار، عزّت، سلامتی، سعادت دنیا و آخرت، فقط با محوریت ایمان به خدا امکان خواهد

ص: 271

داشت. در صورت دوری انسان ها از خدا، صلح امکان ندارد. آیه 161 این سوره و آیه مورد بحث انحرافات و وسوسه های شیطانی رابیان می کند و انحرافات را تدریجی می داند. وَ لاتَتَّبِعُوا ...آیه مؤمنین را از وساوس شیطان برحذرمی دارد. طبق بیان آیات خونریزی، جنایت و کارهای خلاف از محل ومرحلۀ کوچک شروع می شود، افراد باایمان باید از ورود لغزش ها وهوس ها در امان و هوشیار باشند. جلو فتنه ها را بگیرند و از شیطان پیروی نکنند، شیطان دشمن آشکار بشرمعرفی شده است: إِنَّهُ لَکُم عَدُوٌّ مُّبِینٌ.

انسان های ضعیف الایمان در دام ابلیس قرار می گیرند، نه افراد «مؤمن» و باتقوا.

با پیروی از انبیاء و پیام های وحیانی، وسوسه های شیطانی علیه مؤمنین بی نتیجه خواهد بود. برنامه، مقصد و مقصود برای همه معلوم است. پس بیراهه رفتن کار پیروان شیطان است. محکم ترین و مقدس ترین وسیلۀ رسیدن به حق پیروی از قرآن و رهبران الهی می باشد .

اسلام تمام بشر را به صلح واتحاد دستور داده و همه را امت واحده دانسته است. «وَإِنَّ هذِهِ اُمَّتُکُم اُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُم فَاتَّقُون؛(1) و این مردم همه یک دین داشته و متّفِق الکلمه و من یگانه خدای شما هستم و تنها از من بترسید».

در ابتدا همه بشر مثل انبیاء دین واحد داشتند و بر اثر اختلاف، امت واحده به امت ها، فرقه فرقه و گروه گروه، متفرق شدند.

ص: 272

در نزد خدا یک دین بیشتر نیست. « إِنَّ الدِّینَ عِندَاللهِ الاِسلامُ؛ همانا دین پسندیده نزد خدا «آیین» اسلام است».(1) بر اثراختلاف و پیروی از شیطان بشر مورد ظلم واقع شده و به صورت احزاب و گروه های گوناگون درآمده است و هرگروه و حزب به مکتب و مرام خود می بالند و می نازند.

«کُلُّ حِزبٍ بِما لَدَیهِم فَرِحُونَ؛(2) هر گروه به آنچه نزد خود پسندیدند دلخوش گشتند و با خیالات باطل، مذهبی اختیار کردند.

و لا تَتَّبِعُوا ...«تَبِع» به معنای پیروی کردن است. اتباع شیاطین، جهان را به فساد کشیده، درآیات 200 ،201، تا 207 این سوره خداوند، انسان ها را از جهت منطق، سیره و عمل به دو گروه دنیا طلب پیروان شیطان و آخرت گرا مؤمنان) تقسیم کرده و اهل ایمان رابه انجام کارهای خوب سفارش فرموده، منازل و جایگاه آنها را بیان و از شیطان برحذر داشته و این مسأله را مورد تأکید مؤکد قرار داده است. علامه طباطبایی(ره) می فرماید: این هفت آیه از 208 تا 214، سوره بقره راه حفظ وحدت دینی را در جامعه بیان می کند و آن ورود در سِلم (صلح) و بسنده کردن به دین در اندیشه و رفتار است. تنها در این صورت است که وحدت و سعادت دنیا تأمین می شود...(3)

امام جعفر صادق علیه السّلام فرمودند: «اُدخُلُوا فِی السِّلمِ کافَةً؛ دخول در

ص: 273

ولایت ما مراد است».(1)

امام باقرعلیه السّلام فرمودند: «اُدخُلُوا فِی السِّلمِ کافَّةً اَمَرُوا بِمَعرِفَتِنا؛(2) طبق بیان امام منظور از اُدْخُلُوا فی السِّلم، معرفت و شناخت امامان و پیروی کردن از آن بزرگواران می باشد. در تفسیر امام حسن عسکری علیه السّلام آمده است: همگی در صلح و دوستی به دین اسلام وارد شوید و همه احکام اسلام را قبول کنید و به آن عمل نمائید و از کسانی نباشید که بعضی احکام راقبول نمی کنند و کنار می گذارند، در ادامه حدیث آمده است که قبول ولایت علی علیه السّلام واردشدن به اسلام و پذیرش آن مثل قبول نبوّت پیامبرصلی الله علیه وآله است.(3) از بدو تاریخ، قبل از اسلام و بعد از اسلام، گروهی به عنوان مؤمنان و پیروان پیامبران در مصاف با دشمن جان نثاری نمودند از ابن عباس روایت شده که آیه 190 «و قاتِلُوا فِی سَبِیلِ الله» درباره صلح حدیبیه نازل شد. پیامبرصلی الله علیه وآله با 1400 نفر می خواستند، عمره به جا آورند. در محل حُدیبیه نزدیکی (مکه) مشرکان از ورود پیامبرصلی الله علیه وآله و یارانش مانع شدند. بعد از گفتگو قرار شد در سال بعد عمره انجام و آنان مکه را سه روز برای عمره پیامبرصلی الله علیه وآله خالی بگذارند. تردید در بین یاران حضرت وجود داشت که مشرکین به وعده و پیمان عمل نکنند، آیه دراین مورد نازل شد که اگر دشمن به نبرد شروع کرد، شما هم در برابر آنها به مبارزه برخیزید.(4) اصل

ص: 274

جنگ از نظر قرآن با مشرکین بی آزار منع شده است، ولی در صورتی که اسلام مورد حمله قرار گیرد باید با تمام توان دفاع کرد. «لَمْ یقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یخرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّواهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیهِمْ؛(1) با کسانی که سرجنگ با شما ندارند و مزاحم وطن شما نیستند، خوشرفتاری کنید».

تفاهم و صلح با اهل کتاب مورد تأیید قرآن قرار گرفته است، اما اسلام باید اقتدار و قدرت داشته باشد. در صورتی که قدرت کافی برای دفاع از ممالک اسلامی وجود نداشته باشد صلح واقعی محقق نخواهد شد.

«قُلْ یا اَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوا إِلی کَلِمَةٍ سَواءِ بَینَنا وَ بَینَکُمْ أَلّا نَعْبُدُ إِلَّا اللهَ؛(2) بگوا ی اهل کتاب بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است جز خداوند یگانه را نپرستیم. وَلا نُشرِکُ بِهِ؛ و کسی را همتای او قرار ندهیم».

به خاطر پیروی از «پیروان شیطان» و فتنه های فتنه گران، رابطه مسالمتآمیز در بین ملل و فِرَق مسلمین به طور شایسته و بایسته وجود ندارد. تا چه رسد که مشرکین و یهود و نصارا با امت اسلامی با صلح و سازش جامعۀ جهانی را آرام بگذارند. ابزار سیاسی و نظامی ، اقتصادی وفرهنگی دشمنان اسلام در مقابل امت اسلامی قدرت نمائی می کنند واز هیچ قانون یا قوانین جهانی پیروی نمی نمایند. اسلام در مقابل جنگ اگر بر مسلمین تحمیل شود- قانون جنگ را به پیروان مکتب خود دستور داده است.

ص: 275

تَکُونَ فِتْنَةً وَیکُونُ الدِّینُ لِلّهِ»(1). فتنه ها هر روز از طرف پیروان شیطان در عالم گسترش پیدا می کند.

مقابله با دشمنان مسلمین وظیفه مؤمنان را مثل مجاهدان صدر اسلام دو چندان می نماید و ابعاد جنگ با جمله «وَ لا تَعتَدُّوا» مشخص شده، تا از حد تجاوز نکنند . پایان سخن در پیرامون آیه مورد بحث آن که مؤمنان و متّقیان مجریان حدود الهی در همۀ عرصه های مبارزاتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی می باشند و خطابات قرآنی به قلوب آنها نور افشانی خواهد کرد. «وَقاتَلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةً». به اذن خداوند در قیام حضرت مهدی(عج) با زمینه سازی مؤمنان حاکمیت اسلام عزیز محقق خواهد شد.إن شاءالله.

قصد انجام گناه نداشتند.(1) نکته مهم آن است که امید منهای عمل، مثل درختی بلا ثمر خواهد بود. آیات وروایات لغزش ها و رویش ها را بیان می کنند. اهل ایمان هرگاه دچار غفلت و لغزش شدند، با قیمت جان در صدد جبران برآمدند.

اسلام رجاء و امیدواری فراوان را فراهم کرده و یأس و ناامیدی از گناهان کبیره حساب شده است. «مَنْ کانَ یرْجُوا لِقآءِ رَبِّهِ فَلْیعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یشرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدَاً؛ هر کس امید لقاء پروردگار را دارد، پس عمل صالح انجام دهد و درعبادت پروردگارش کسی را شریک قرار ندهد.(2)

ب- طبق أَنفِقُوا مِمّا؛ مقداری از مال را باید انفاق کرد، نه همه را؛

ت- خداوند با عبارت رَزَقناکُم؛ می فرماید: ما به شما رزق دادیم. مال در واقع در نزد انسان امانت است. در واقع انسان مالک نیست، امانت دار خداوند است؛

ث- بر اساس مِنْ قَبْلِ اَنْ یاْتِی یوْمٌ لا بَیعٌ فِیهِ؛ استفاده از فرصت فقط در دنیابرای کار خیر، قبل از محروم شدن نتیجه خواهد داشت.

بعداز مرگ دست همه خالی و کوتاه از همه چیز خواهد بود و هیچ گونه بیع و تجارتی امکان نخواهد داشت و شفاعتی نخواهدبود، مگر به اذن خدا. سفارشات قرآن درباره انفاق تماماً به سود انسان و ذخیره آخرت او خواهد بود. بخل ومادی گرایی با دیگر اوصاف ناپسند از صفات منافقین و کفّار است نه از صفت اهل ایمان. در تفسیر نمونه (1)گفته اند بعید نیست منظور از انفاق در این آیه انفاق واجب زکات) باشد؛ زیرا در ذیل آیه متخلّفان را تهدید به مجازات روز قیامت کرده است.

درآیات 261، 262 و 263 سوره بقره، خداوند به انفاق و برکات انفاق پرداخته، می فرماید: «مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فِی سَبیلِ اللهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَ اللهُ واسِعٌ عَلِیمٌ؛ مثل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می کنند، بمانند دانه ایست که از یک دانه هفت خوشه بروید و درهرخوشه صد دانه باشد وخدا از این مقدار نیز بر هر کس بخواهد بیفزاید». در آیۀ بعد می فرماید: «آنان

ص: 279

که انفاق کنند مالشان را در راه خدا ، در پی انفاق به مستحقان منّتی و آزاری نداشته باشند».

در آیۀ 264 بقره می فرماید: «یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْاَذی؛ ای اهل ایمان تباه و نابود نسازید صدقات خود را با آزار رساندن». بحث انفاق در مما رزقناکم گذشت و لازم به تکرار نیست. آیۀ 267 سوره بقره، به یک مطلب بسیار مهم اهل ایمان را دستورداده، می فرماید: «یا اَیهَاالَّذِینَ آمَنُوا اَنْفِقُوا مِنْ طَیباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا اَخْرَجْنالَکُمْ مِنَ الْاَرْضِ؛ ای اهل ایمان انفاق کنید از بهترین آنچه به کسب وتجارت اندوخته اید و از آنچه برای شما از زمین می رویانیم».

انفاق فقط از مال حلال قابل قبول است ولاغیر. دو مطلب مهم درباره انفاق مورد تأکید قرآنقرار گرفته است. چه بسا کسی انفاق فراوان نماید، ولی شرایط لازم قبولی را نداشته باشد.

الف- افراد با ایمان انفاق های خود را به وسیله منت و آزار باطل نکنند.

ب- انفاق مال فقط در راه خدا بایدخالی از ریا باشد، تا دستگیر انسان در آخرت واقع شود. از جمله لا تبطلوا ... استفاده می شود که پاره ای از اعمال بد ممکن است نتایج اعمال نیک را از بین ببرد و این همان مسأله ابطال اعمال است. تشبیه عمل ریاکارانه به قطعه سنگی که روی آن را خاک گرفته ولی آشکار نیست، از بی نتیجه بودن اعمال ریاکارنه پرده بر می دارد.(1)

ص: 280

طبق بیان تفسیرالمیزان(1) در روایتی از پیامبرصلی الله علیه وآله در ذیل این آیه نقل شده که هروقت حضرت فرمان می دادند که زکات خرما جمع آوری شود، بعضی بدترین خرما را برای زکات خود انتخاب می کردند. بعضی زکات خود را با بهترین خرما پرداخت می کردند. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «بعد از این خرمای جعرور [و معافاره] را در تعیین مقدار زکاة به حساب نیاورید و برای زکات نگیرید، در اینجا بود که آیه یاد شده نازل شد. «وَ لایتَمَّمُو الخَبیثَ»(2) وعده خداوند حق و وعدۀ شیطان باطل است. در روایتی ذیل آیه 268 نقل شده است که شیطان همواره می گوید: انفاق نکنید که خودتان فقیرخواهید شد، ولی خدا به شما وعدۀ آمرزش و افزونی در مال را می دهد. اگر در راه خدا انفاق کنید، هم شما را می آمرزد و هم به فضل خود جای آن مال را پر می کند.

اشاره : آیات 271،273و274 صدقه و انفاق را بیان فرموده، آیۀ 272انفاق به غیر مسلمان و شرایط آن را بیان فرموده و از جواز انفاق به غیر مسلمانان سخن می گوید؛ به این معنی که انفاق نکردن به بینوایان غیر مسلمان به منظور این که تحت فشار فقر قرار گیرند و اسلام را اختیار کنند این نظر از نگاه اسلام صحیح نیست. بنابراین همان طور که بخششهای الهی و نعمت های دو جهان شامل همه انسان ها صرف نظر از عقیده و آیین ها) می شود. مؤمنان هم باید به هنگام انفاق های مستحب و رفع نیازمندی های بینوایان رعایت حال غیر مسلمانان را نیز بکنند. انفاق به غیر مسلمانان به شرط اینکه یک کمک انسانی باشد و موجب تقویت کفر و پیشبرد نقشه های شوم دشمنان نگردد خوب است. آیه 272 سوره بقره در این باره نازل شد وپیامبرصلی الله علیه وآله بعد آن به مسلمانان اجازه فرمود که به خویشاوندان کافر خود انفاق کنند.(1)

آیۀ 274 درباره انفاق حضرت علی علیه السّلام در احادیث بیان شده است. حضرت چهار درهم داشت که همه را در راه خدا انفاق کرد.(2) احادیث فراوان در پیرامون این آیه در کتب تفسیر بیان شده، ابن عباس و دیگر راویان آیه یاد شده را درباره انفاق امام علی علیه السّلام بیان کردند، شرح این عمل مقدس [انفاق یک درهم در پنهانی و یک درهم در آشکار، انفاق در شب و روز خیلی جالب بیان شده است]. این مطلب از امام صادق علیه السّلام و امام

ص: 282

باقرعلیه السّلام نیز نقل شده است.(1) سورۀ بقره آیۀ 278

خداوند، نهی از ربا خواری را صریحاً بیان فرموده است. «ذَرُوا ما بَقِی الرِّبا... بعد از نزول این آیه پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «اَلْاَکْلُ ربا مِنْ رِبَا الْجاهِلِیة و... آگاه باشید تمام مطالب ربوی که در زمان جاهلیت مردم از یکدیگر داشته ، همگی باید ترک شود...». طبق بیان این حدیث پیامبرصلی الله علیه وآله منع و ترک ربا را از بین بستگان خود شروع کرد. آیه مورد بحث با ایمان به خدا شروع و با ایمان به خدا ختم گردید. قابل دقت آن که آیه این حقیقت را به وضوح می رساند که رباخواری با روح ایمان سازگاری ندارد. در تفسیر در المنثور از چندین طریق نقل شده که این آیه آخرین آیه ای است که به پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده است. توجه به مضمون آن هیچ بعید به نظر نمی رسد که این برداشت درست باشد. گاهی آیاتی که بعدا ً نازل شده به فرمان پیامبرصلی الله علیه وآله در سوره های قبل قرار گرفته است.(1)

انجام مأموریتی است که به آن امر شده اید. امام صادق علیه السّلام فرمودند: کسی که ربا بگیرد، قتل او واجب است و آن که ربا بدهد باید او را کشت.(1) در البیان(2) شأن نزول این آیه را دربارۀ عباس، مسعود، حبیب، ربیعه، عمروبن عمید و ولیدبن مغیره که در جاهلیت ربا می خوردند، بیان کرده است. این نقل با بیان قبلی تفاوت چندانی ندارند.

فَنَزَلَتْ هذِهِ الْآیةِ فِی الْمنعِ ذلِکَ(3) معنای ذَرُوا ما بَقِی الرِّبا، ظاهِرَهُ تَحْرِیمِ ما بَقِی دَینًا مِنَ الرِّبا وَ اِیجاب اَخْذِ رَأْسِ الْمالِ دُونَ زِیادَةٍ عَلی وَجْهَةِ الرِّبا.

پرواضح است که ربا خواری ارزش ایمان جامعۀ اسلامی را آلوده می کند. ترک ربا و اموال حرام به خاطر سعادت بشر منظور گردیده، بشر با عبادت به خدا نزدیک می گردد و با کسب حلال و تقوا ارزش واقعی پیدا می کند نه به سبب اموال. اسلام کوشش می کند که همه به خصوص پیروان مکتب قرآن به درجه عالی برسند. رسیدن به مقام عالی جز از طریق تقوا ممکن نیست. تقوا ملکه نفسانی برای انسان است. تقوا در هر کاری مناسب همان کار است. مؤمن باید از ربا خواری ودیگر افعال حرام پرهیز نماید.(4)

اصرار به رباخواری به منزلۀ اعلان جنگ با خدا و رسول خدا بیان شده است . سورۀ بقره آیه 282

ص: 285

3- کاتب باید در نوشتن قرارداد ، حق را در نظر بگیرد و عین واقع را بنویسد.

تنظیم کننده سند که از احکام وشرایط معامله اطلاع دارد به پاس این موهبتی که خدا به او داده است، نباید از نوشتن قرار داد شانه خالی کند، بلکه طرفین معامله را در این امر اجتماعی یاری

1- نماید.

2- باید یکی از طرفین معامله قرارداد را املاء کند، بگوید تا کاتب بنویسد.

3- بدهکار به هنگام املاء باید خدا را درنظر داشته باشد و چیزی را فرو نگذارد و همه را بگوید تا کاتب بنویسد.

4- اگر بدهکار سفیه [کوتاه فکر، کم عقل، مجنون،گنگ و لال ] بود سرپرست او به جای او، قرار داد را املاء و تنظیم کند و سند بنویسد.

5- ولی و سرپرست باید در املاء و اعتراف به بدهی، عدالت و منافع کسی را که سرپرست اوست در نظر بگیرد.

6- علاوه بر نوشتن، طرفین باید در قرارداد خود، دو شاهد بگیرند.

10 و 11- این دوشاهد باید بالغ و مسلمان باشند.

12- یک مرد و دو زن نیز می توانند شاهد قرارداد باشند.[در صورتی که دو مرد نباشد، دو زن به جای یک مرد شهادت بدهند].

13- شهود باید مورد اطمینان باشند.

14- در صورتی که شهود دو مرد باشند، هر کدام می توانند مستقلاً شهادت بدهند، اما اگر یک مرد و دو زن باشند به اتفاق یکدیگر شهادت

ص: 287

بدهند، تا اگر یکی از آن دو زن به دلیل مسائل عاطفی تحت تأثیر قرار گرفت و در ادای شهادت اشتباهی کرد، دیگری یادآوری کند.

15- بدهی کم باشد یا زیاد، باید آن را نوشت.

16- در صورتی معامله کاملاً نقدی باشد، نوشتن قرار داد لازم نیست.

17- در صورت معاملۀ نقدی گرچه تنظیم سند و نوشتن لازم نیست ولی باید شاهد گرفت.

18- هیچ گاه نباید نویسنده سند و همچنین شهود به خاطر رعایت حق و عدالت مورد آزار و اذیت قرار گیرند.

قرآن به امور اقتصادی مسلمانان در این آیه و آیات دیگر توجه ویژه داشته و همۀ مسائل اصلی و فرعی را نیز بیان

فرموده و از طرفی انبیاء و امامان نیز این امر اجتماعی را به عنوان یک وظیفه به مسلمین و مؤمنین تذکّر داده اند و خودشان عامل به همۀ مسائل بودند.

پرواضح است که در همۀ امور، امر و نهی، فقط متّقین و مؤمنین عاملین به دستورات الهی هستند.

حقیقت ایمان نور قرآن و اجرای فرمان خداوند در سیمای اهل ایمان مثل خورشید می درخشد. راویی از امام کاظم علیه السّلام می پرسد که چگونه فرشتگان نیت و اعمال انسان را می فهمند؟ و ثبت می کنند؟! امام فرمودند: آیا بوی کثافت چاه و بوی باغ و گلستان یکسان است؟

روای گوید: نه. امام فرمودند: همان گونه که شما از بوی خوب به وجود گلستان پی می برید. فرشتگان نیز از کیفیت نیت خیر و یا قصد شر و

ص: 288

معصیت انسان می دانند.(1)

در ادامه فرمودند: «تَعَطَّروا بِالْاِسْتِغْفارِ لاتَفْضَحْنَکُمْ رَوائِحَ الذُّنُوبُ؛ با استغفار خود را معطر کنید تا بوی بد گناهان رسوایتان نسازد». (2)

پیامبرصلی الله علیه وآله می فرمایند: «ما جَزاءُ مَنْ اَنْعَمَ اللهُ عَلَیهِ بِالتَّوحیدِ اِلَّا الْجَنَّة؛ نیست جزایی برای کسی که نعمت توحید را خداوند به او عنایت کرده مگر بهشت».

پرواضح است که انسان موحد عمداً گناه نمی کند و از روی غفلت هرگاه گناه مرتکب شود توبه می کند. گناه نکردن آسان تر از توبه کردن است.

آیه 285 بقره

خداوند به این که پیامبرصلی الله علیه وآله خود به قرآن و احکام نازل شده، ایمان دارد، می تواند اشاره ای به برداشت فوق داشته باشد. اضافه رَب به ضمیر، اضافه تشریفیه است که عظمت مقام آن حضرت استفاده و فهمیده می شود. با این که ایمان رسول خداصلی الله علیه وآله می توانست در جملۀ وَالمُؤْمِنُون کُلٌّ تبیین شود و از ذکر حضرت به صورت جداگانه خودداری کند، ولی برای اشاره به برتری و ویژگی ایمان حضرت، اورا جداگانه ذکر کرده است. تکرار ایمان در آمَنَ الرَّسولُ وَ المُؤمِنون کُلٌّ آمَنَ، حکایت از مراتب ایمان دارد.(1)

کلمۀ وَالْمُؤْمِنُون عطف به الرّسول باشد نه این که مبتدا فرض شود، رسول و مؤمنان به آنچه به پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شده ایمان دارند، ایمان رسول خدا و مؤمنان به فرد فرد انبیاء و انکار نکردن هیچ یک از آنان، لا نُفَرِّقُ ) وحدت عقیدتی و آرمانی همۀ انبیای الهی از دیدگاه مؤمنان و لزوم ایمان به انبیاء و کتب آسمانی و ایمان به دستورات الهی توأم با پذیرش واطاعت و تسلیم است.

طلب آمرزش از سوی « مؤمنان » با وجود پذیرش حاکی از عجز مؤمنان نسبت به وظایف خویش در برابر خداوند است.

در این آیه اصول دین [توحید، نبوت و معاد] بیان شده ودرآیه بعد آمادگی انسان برای انجام تکالیف الهی ودرخواست رحمت و مغفرت از خدا مطرح و تلاوت این دو آیه در حدیث مانند گنج معرفی گردیده است.

کلمۀ «کُتُبِهِ » و « رُسُلِهِ » بیانگر آن است که

انبیاء یک هدف داشتند،

ص: 290

ایمان و عمل به تنهایی کافی نیست. چشم امید به «رحمت» و غُفران الهی هم باید داشت.(1)

یکی از امتیاز و مزایای انبیاء بر سایر رهبران بشری این است که عموم انبیاء به مرام و مکتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلی درعقیده نداشته اند. قرآن مردم را به پیروی از پیامبری دعوت می کند که با تمام وجود خویش مطلب و ادّعای خود را درک می کرد و آیه همین مورد را گوشزد می کند. پیامبرصلی الله علیه وآله به آفریدگار جهان و کلّیه برنامه هایی که برای او نازل شده عقیده خلل ناپذیر دارد.(2)

مؤمنان همراه پیامبرصلی الله علیه وآله ایمان آوردند. ایمان پیامبر «ایمان» شهودی است و شهود معصوم از نوع «شهود»اوّلی است که شک وتردید و خطا در آن راه ندارد. منظور ازملائکه فرشته های متنوع الهی اند. مراد از کُتُبْ کتابهای آسمانی و لوح محفوظ است. رُسُلْ همان فرشتگان الهی از جنس بشر و فرشتگان حامل وحی هستند. (3)

پیوند این آیه با آیات آغاز سوره روشن است؛ زیرا در نخستین آیات «سوره بقره» از ایمان به اصول و فروع سخن گفته شد و آیات پایانی سوره مصداق روشن متقیان [که در صدر بیان شد] را می رساند و با طرح کردن سه اصل ایمان به خدا، پیامبران و کتب آسمانی و معاد به اصل عدل و امامت نیز به طور ضمنی می پردازد.

ص: 291

دارند و امام صادق علیه السّلام در این باره فرمودند: «یوَفِّقُ لِذلِکَ حَتّی یعرِفَهُ»(1) وحی الهی شک بردار نیست و شاهد مطلب دربارۀ رُسُل که انس و ملائکه منظور است، آیۀ 8 سوره تغابن و آیات دیگر می باشد. جملۀ لا نُفَرِّقُ، مفعول برای فعل محذوف قالوا و محلّاً منصوب است، همانند اُخرِجُوا اَنفُسِکُم (انعام / 93) که سخن فرشتگان می باشد و آیه 3 سوره زُمَر نیز چنین است.

خداوند پیمان وحی را از پیامبران گرفت تا امانت رسالت، را به مردم برسانند.(2)

تعبیر به «نفر» به معنی کوچ کردن به سوی میدان جهاد با دشمن بکار رفته و گروهی برای جهاد با جهل، باید بعد از فراگیری احکام الهی بعد از بازگشت به تعلیم دیگران بپردازند.

هدف از آفرینش انسان تعلیم و معرفت بشراست به همین خاطر خداوند حجت را بر همۀ امت ها تمام فرموده است.

یکی از مقدّس ترین، ماندگارترین و روشن ترین حجت الهی قرآن کریم است. اگر کسی در خدمت قرآن و در مکتب قرآن تربیت شود.گویا که زمان امت ها، پیامبران و حتّی آخرت و تمام جهان را از اول تا پایان، به صورت اجمال درک کرده است.

هدف از خلقت، حیات جاودان، عبادات، ارزشها، رویش ها و ریزش ها، خوبی ها و بدی ها بیان شده و همه از محضر قرآن فهمیده و استفاده می شود. تا رویش نباشد ریزش نخواهد بود.

وَتَرَی الَّذینَ اُوتُوالْعِلْمَ الَّذی اُنْزِلَ اِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقُّ وَ یهْدِی اِلی صِراطِ الْعَزیزِ الْحَمِیدِ؛ آنها که دارای علمند

آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق و راه خداوند عزیز و حمید می دانند.(1)

پرواضح است که علم به صورت مطلق ارزش الهی ندارد، گرچه امتیاز بشری محسوب می شود. علمی از نظر اسلام ارزش دارد که موجب تقرب انسان به خداوند گردد. راسخان در علم به موجب علم، تقرب به خدا پیدا کردند، قرآن می فرماید: «وَالرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ

ص: 294

رَبِّنا وَیذَکَّرُ اِلّا اُولُوا الْاَلْباب؛ راسخون در علم گویند: ما به همه آیات الهی ایمان آورده ایم، همه از سو ی پروردگار ماست و تنها صاحبان عقل متذکّر می شوند.(1)

این آیه رابطه علم و ایمان را روشن بیان می کند و می فرماید: آنها که آگاهترند، ایمان و تسلیم بیشتر دارند.

با استفاده از آیات و روایات، معرفت و علم یکی از سرچشمه های اساسی ایمان ودر واقع رکن ایمان مؤمنان، علم توأَم با عمل صالح است.

فلاح و رستگاری را قرآن در تقوا می داند و تقوا داشتن بدون علم به مبداء و معاد و عمل به احکام الهی ممکن نخواهد بود.

فَاتَّقُوا اللهَ یا اُولِی الْاَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ پرهیزگاری را پیشه کنید ای صاحبان عقل و فکر.(2)

زهد، تقوا، ایمان و پاکدامنی توأم با عمل صالح از ویژگی های مؤمنین می باشد. دست یابی به علوم اسلامی موانع فراوان دارد و اگر تقوای الهی یاور اهل ایمان نگردد، عبوراز موانع ممکن نخواهد بود. بی تردید برای شناخت موجودات مختلف جهان، داشتن چشم تنهاکافی نیست، به عبارت دیگر درک حقایق کار اهل بَصَراست نه اهل نظر. اگرمانع باشد، دیدن خورشید ممکن نمی باشد، تا چه رسد که انسان حقایق را با چشم سر مشاهده نماید. موانع فراوان برای انسان وجود دارد و درک حقایق و فهم

ص: 295

قرآن و سخنان معصومان با وجود مانع در برخی موارد ناممکن می شود.

آیات قرآن موانع را به صورت کلّی هشدار دهنده و به صورت جزئی آگاه کننده مطرح می فرماید.

1- وَنَطْبَعُ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لایسْمَعُون؛ و بر دلهایشان مُهر می نهیم تا صدای حق را نشوند.(1)

2- وَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یفْقَهُونَ؛ وبر دلهایشان مُهر نهاده شده، لذا نمی فهمند.(2)

3- خَتَمَ اللهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَعَلی اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ؛ خدا بر دلها و گوشها آنان «کفار» مُهر نهاده و برچشم های آنان پرده افتاده است.(3)

4- أَفَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلهَهُ هَواهُ؛ آیا دیدی آن کسی را که معبود خود هوای نفس خویش را قرار داده؟(4)

درآیۀ یک و سه سخن از مهرنهادن بردلهاست که سبب می شود واقعیت ها را درک نکنند« فَهُمْ لا یسمَعُون؛ آنها نمی شنوند». در آیۀ دوم فَهُم لا یفقَهُون؛ آنها نمی فهمند».

نخست پرده بر دل می افتد، سپس در غلاف فرو می رود و در نهایت مُهر، مانع نفوذ و اثرگذاری می گردد.

در آیه سوم و چهارم سخن از ختم است و ختم به معنی خاتمه دادن و

ص: 296

پایان دادن به چیزی است. منظور در این دو آیه آن است که خداوند بر دلها و گوشها و چشم های کفار لجوج و منافقان مُهر می نهد، بدین جهت تشخیص حق را بر اثر اعمال بد، به کلّی ازآنها می گیرد. به گونه ای که حق را از باطل تشخیص نمی دهند. هوای نفس توأم با جهل حجاب و مانع درک حقیقت می شود. محبت دنیا، پرده و مانع از شناخت حق می گردد.

کبر و غرور، مستی قدرت ، غفلت، نفاق، تعصّب، تقلیدکورکورانه، رفاه طلبی، آرزوها، اعمال ناشایست، گناهان، خود دیدن، سطحی نگری، ترک تدبّر، دروغ و افتراء، وسوسه ها و صدها مانع دیگر در مسیر انسان قرار دارد تا انسان به حق نرسد. عبور از موانع جز با کمک قرآن و عترت امکان پذیر نخواهد بود. طبق بیان آیات و روایات منافقین همچون کفار و مشرکین از رحمت الهی و هدایت خداوند محروم اند. فقط مؤمنین اهل فلاح و رستگاری اند.

دسترسی به معارف اسلام و احکام الهی برای همه افراد بشر در طول تاریخ وجود داشته و دارد ولی کفار و منافقین معارف و احکام الهی را فرا نگرفتند، فلذا از رحمت خداوند و نعمت هدایت رهبران الهی و کتب آسمانی محروم مانده اند. مؤمنان ومتّقیان با بهره گیری از دستورات خداوند، راه ایمان، تقوا، خشیت، علم آموزی دینی، قبول انجام اوامر و نواهی خداوند، تزکیه نفس، هوشیاری و دشمنی با کفار و منافقین را انتخاب نمودند و در راه خداپرستی از فرامین خداوند و اولیای الهی پیروی می نمایند و زمینه های خداپرستی و شناخت حقایق را در وجودشان به

ص: 297

عنوان بذر افشانده و با تمام وجود، درخت دین را با تحمّل هزاران مشکل آبیاری می نمایند و در همه عرصه ها آمادۀ مبارزه همه جانبه با منافقان و کفار می باشند، بی تردید اگر از آرمان و اهداف الهی غفلت بشود، تمام ارزشها و باورها ی مقدّس مورد تهاجم بی وقفۀ کفار و منافقین قرار خواهد گرفت. و گلهای روییده در گلستان معارف دین پرپر خواهد شد. ضامن بقای دین پیروی از دین است و لا غیر.

خداوند می فرماید: یا اَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اللهَ وَ آمَنُوا بِرَسُولِهِ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدابپرهیزید و به رسولش ایمان بیاورید.در ادامه این آیه می فرماید: «وَیجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْلَکُمْ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ وبرای شما نوری قرار دهد که با آن راه خود را پیدا کنید و گناهان شما را می بخشد و خداوند غفور و رحیم است. (1)

تقوا در اصل از مادۀ «وَقایه» بر وزن درایه به معنای حفظ کردن چیزی در برابر آفات است. تقوا در معارف اسلامی و آیات الهی به معنی محفوظ داشتن روح ونفس از زیان و ضرر است به خوف و ترس و پرهیز نیز تقوا گفته شده در لسان شرع تقوا را به خویشتن داری در برابرگناه و محرمات می گویند. بعضی تقوا را به معنی صیانت و امتناع از زشتیها و هوا و هوس ها تفسیرکرده اند.(2)

در مسیر زندگی و راه خداپرستی، امیال، شهوات و هوس ها وامیدهای

ص: 298

کاذب و لغزش های فراوان وجود دارند. انسان باید دائماً مراقب و مواظب باشد، تاروحش به این امور پست آلوده نگردد، فقط تقوا عامل بازدارنده از گناه وبدی هاست. با تقوا نور ایمان در قلب می تابد و انسان از هلاکت نجات پیدا می کند. بعضی از مفسّران گفته اند که پرهیزگاران در میان دو هدایت قرار گرفته اند. هدایت اول ازسلامت فطرت حاصل می شود و انسان احساس نیازمندی به حق در وجود خویش می کند. هدایت دوم همان هدایت قرآن به پرهیزگاران است. به خاطر آنکه فقط آنها از هدایت آخرین کتاب آسمانی بهره می برند ودیگران انتفاعی از هدایت نمی برند.(1)

به بیان دیگر ایمان، بدون هدایت و تقوا معنا و وجود واقعی ندارد. مسأله تقوا به غیر از قرآن در سخنان رهبران الهی به وضوح بیان شده است که به برخی موارد اشاره می کنیم:

1- پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «اِتَّقُوا فَراسَةَ الْمُؤْمِنَ فَاِنَّهُ ینْظُرُ بِنُورِالله ثُمَّ تَلا «اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمینَ؛

از فراست و زرنگی مؤمن برحذر باشید، او با نور خداوند می نگرد، سپس پیامبر این آیه را تلاوت فرمودند که در این سرگذشت اسف بار اقوامی مانند [قوم لوط] نشانه های عبرتی است برای هوشمندان.(2)

2- در حدیثی از امام علی علیه السّلام می خوانیم: مَنْ غَرَسَ اَشْجارِ التُّقی جَنَی ثِمارِ الْهُدی؛ آن کس که درخت های تقوا را بنشاند، میوه های هدایت

ص: 299

را خواهد چید.(1) در خطبه 198 مضمون کلام امام این است که من شما را به تقوای الهی توصیه می کند و می فرماید: «چرا که تقوا داروی بیماری ها ی قلوب شماست و سبب بینایی دلهایتان».

3- امام صادق علیه السّلام فرمودند: «اِنَّ الْمُؤْمِنَ ینْظُرُ بِنُورِالله؛ مؤمن با نور خدا می نگرد وحقایق را می بیند».(2)

4- امام موسی بن جعفرعلیه السّلام فرمودند: «اِیاکُمْ وَ فَراسَةَ الْمُؤْمِنُ فَاِنَّهُ ینْظُرُ بِنُورِ اللهِ تَعالی؛ برحذر باشید از فراست مؤمن که با نور خدا نگاه می کند».(3)

5- امام علی علیه السّلام می فرمایند: «اِتَّقُوا ظُنُونَ الْمؤمِنینَ فَاِنَّ اللهَ سُبْحانَهُ جَعَلَ الْحَقَّ عَلی اَلْسِنَتِهِمْ؛ ازحدس و گمان بد به افراد باایمان برحذر باشید، خداوند حق را بر زبان آنها قرار داده است.(4) و نیز حضرت می فرمایند: «وَ بِالصّالِحِ یسْتَدَلُّ عَلَی الْایمانِ وَ بِالْایمانِ یعْمُرُ الْعِلْمَ؛ به وسیله اعمال صالح می توان به وجود ایمان پی برد و به وسیله ایمان کاخ علم و معرفت آباد می گردد».(5)

6- امام محمد باقرعلیه السّلام فرمودند: «مامِنْ مُؤْمِنٍ اِلّا وَلَهُ فَراسَةٌ ینْظُرُ بِنُورِاللهِ عَلی قَدْرِ ایمانِهِ؛ هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه هوشیاری و

ص: 300

هوشمندی ویژه ای دارد و به مقدار ایمانش با نور خدا می نگرد».(1)

7- پیامبر فرمودند: «اَلْاِیمانُ نِصْفان، نِصْفٌ صَبْرٌ وَ نِصْفٌ شُکْرٌ؛ ایمان دو بخش دارد، نیمی از آن صبر و نیم دیگر شکر است». عَبْدُهُ و رسولُه ُ؛ منشاء همه ی سعادت، عبادت است.

بالاترین درجه و مقام انسان در پیشگاه خداوند عبد بودن است . عبادت و عابد مجمع خصال یک انسان کامل خواهد بود و تمام ارزش ها در قالب عبادت و ایمان بنیادین مجسم و خلاصه می گردد. مقام عباد الرّحمان را باید در آیات و آئینه سخنان سفیران هدایت جستجو کرد.

نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد. به عبارت دیگر مراحل کمال سه تاست:

1: امکان اتصاف وتحقق کمال، 2: ضرورت اتصاف به کمال، 3: تعیین مصادیق درخارج. تا این موارد ملاحظه نشود کمال و سعات محقق نخواهد شد، به بعضی موانع اشاره می شود.

1- مصلحت واقعی را جز خدا هیچ کس نمی داند. هر چیزی را نباید از خدا طلب کرد، بعضی چیزها به مصلحت انسان نیست؛ لذا دعای انسان محقق نمی شود یا طبق برخی روایات دعا در دنیا به اجابت نمی رسد. پس اتصاف به کمال جزءِ لاینفکّ مؤمن خواهد بود اگر مؤمن اتصاف به عبادت نشود، ایمان و مؤمن معنا ندارد.

2- قبل از دعا کردن حقوق الهی مثل نماز، روزه، حقوق مردم، زکات و خمس و دیگر موارد را) باید افراد مؤمن رعایت و اداء نماید، تا زمینۀ قبول شدن دعا فراهم گردد.

3- کار و کاسبی و به طور کل درآمدها باید حلال شرعی باشد، با لقمۀ حرام دعا قبول نخواهد شد.

4- طبق حدیث بدون اخلاص و حضور قلب دعا قبول خواهد شد.

5-در دعا قلباً از خدا عاقبت بخیری بخواهیم و در عمل به اوامر ذات واجب الوجود پایبند باشیم نه اینکه تنها الفاظ و عبارت دعا را بخوانیم.

6- در آغاز و پایان دعا بر پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت درود و صلوات بفرستیم، طبق حدیث معتبر دعا در بین صلوات قبول می شود.

7- موانع دیگر قبول دعا و عبادت رعایت نکردن حقوق مردم وظلم به

ص: 302

دیگران می باشد. در روایات به حق الناس بسیار سفارش شده است. شش مانع برای اجابت دعا درکلام نورانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بیان شده است ...

رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْلَنا وَ ارْحَمْنا وَ اَنْتَ خَیرُ الرّاحِمین؛(1) پروردگارا ما ایمان آوردیم، ما را ببخش و بر ما رحم کن. اولین درخواست مؤمنین در دعا آمرزش گناهان است با استمرار گناه وعدم توبه اجابت دعا مشکل خواهد بود. رَبِّ اِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْلِی؛(2) پروردگارا به خودم ستم کردم مرا ببخش.

اعتراف به گناه، پاکی قلب و دفع موانع برای قبولی دعا لازم است.

قرآن می فرماید: وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها؛ برای خداوند نام های نیکو است. پس با آنها خدا را بخوانید.(3)

امام علی علیه السّلام می فرماید: «خداوند بین تو و خودش کسی را فاصله قرار نداده است و تو را مجبور نساخته که به شفیع و واسطه ای پناه ببری».(4)

کلام امام به انسان مُتقی نظردارد که نیاز به شفیع ندارد. افراد مؤمن خودشان برای دیگران شفیع می باشند.

در نماز و عبادت واسطه امکان ندارد و اگر در نماز واسطه و توسل به غیر خدا بشود نماز قبول نیست، ولی در توسّل و دعا واسطه و شفیع پیامبر و اهل بیت حضرت در قرآن و روایات سفارش شده اند.

ص: 303

امام صادق علیه السّلام دعا را عبادت معرفی فرمودند: «اَلدُّعاهُ هُوَ الْعِبادَة».(1)

کلام حضرت علیه السّلام درباره دعا موجب ترغیب و تشویق اهل ایمان خواهدبود. دعا یکی از اقسام عبادت محسوب می شود. و همچنین داریم: اِحْفِظْ آدابَ الدُّعا وَ انْظُرْ مَنْ تَدْعُوَ وَ کَیفَ تَدْعُو وَلِما تَدْعُو؟ امام علیه السّلام چهار اصل را در این حدیث بیان فرمودند:

الف: آداب دعا را حفظ کن، هر گونه دعا به مصلحت انسان نیست و اجابت دعا شرائط دارد.

ب: توجه داشته باش در دعا چه می خواهی. هر نوع خواسته ای قبول نیست. برخی خواسته ها مصلحت واقعی داعی نیست. مثلاً اموال و اولاد و...

ث: چگونه دعا می کنی و ازخدا چه می خواهی، باید خواسته ها معیار الهی داشته باشند. ما غیراز دنیا ار خدا چه می خواهیم ؟

پ: برای چه دعا می کنی؟ گاهی انسان برای رسیدن به دنیا، زن و فرزند و مقام دعا می کند. این گونه دعا کردن در واقع به نفع انسان نیست.

دعاء یک امر تکوینی و تشریعی است. به غیر از ذات احدیت همه ی ملائکه، انبیاء و اوصیاء و همه ی موجودات و مخلوقات جهان در ذات و خلقتشان ضعیف هستند، با یگانه خالق هستی از راه دعاء و ذکر ارتباط برقرار می کنند.

به وسیله دعا همه طلب و درخواستشان را از خداوند دارند. نیازمندی های همه به سبب گدایی و تقاضا از حضرت حق یک امر مسلّم

ص: 304

می باشد. بدون دعا ادامۀ حیات معنوی برای کسی امکان پذیر نخواهد بود.

موجودات جهان همه طفیلی وجود مقدس نبی اکرم و اهل بیت حضرت هستند. طبق بیان آیات و روایات همه به عنایت و شفاعت اهل بیت احتیاج داریم و در دعاء از اهل بیت باید یاری بجوییم.

رغبت و رُهبت، تَضرُّع و تَبَتُّل، ابتهال،استعاذه و مسألت در دعاء باید مورد توجه قرار گیرد. رغبت به معنای میل، رهبت به معنای ترس و بیم، تضرع به معنای فروتنی، تبتل به معنای بریدگی و انقطاع از غیر حق، ابتهال به معنای زاری کردن، استعاذه به معنای پناه جستن و مسألت به معنای دعا و درخواست است.

امام باقرعلیه السّلام فرمودند: ما مِنْ قَطْرَةٍ اَحَبُّ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَطْرَةٍ دُمُوعِ فِی سَوادِ الَّیلِ مَخافَةً مِنَ اللهِ لا یرادُ بِها غَیرُهُ؛(1) در نزد خدا از قطره ای اشک در دل شب به خاطر ترس از خدا چیزی محبوب تر نیست.

اَوفوا بِعَهْدی اُوفُ بِعَهْدِکُم بقره/40)؛ به عهد خود وفا کنید به عهد شما وفا خواهم کرد. اگر بشر به میثاق و عهد خود با خدا عمل می کرد جهان گلستان بود. درتفسیر المیزان در ذیل آیه اِذا سَأَلَکَ عَنّی عِبادی می فرماید: این آیه موضوع دعا را با بهترین مضمون و شیواترین اُسلُوب

مطرح کرده و نکاتی دقیق در آن به کار رفته است. ضمیر متکلم هفت مرتبه بدون ضمیر غایب در این آیه تکرار شده است. ضمیر مخاطب و متکلم وحده در ادبیات عرب جایگاه بسیار عالی دارد و اوج تقرّب را می رساند.

ص: 305

1- تعبیر عبادی) بندگانم به جای الناس) بر عنایت خاص خداوند نسبت به بندگان تأکید دارد.

2- به جای فَقُل اِنِّی قَریبٌ، فرموده فَاِنّی قریبٌ، واسطه ای در کار نیست.

3- تقرّب به خدا با وصف قریبٌ آمده که مورد تأکید قرار گرفته است.

4- موضوع اجابت دعا با جمله فعلیه وفعل مضارع اجیب آمده است.

5- اجابت دعا به جمله اِذا دَعانِ مقید شده در صورتی که مرا بخوانند.

این آیه نشانگر آن است که دعا کنندگان مورد عنایت است. این مطلب از آیه شریفه اُدْعُونی اَسْتجب لکم استفاده می شود.

فخر رازی گوید: انسانی که دعا می کند مادامی که ذهن او به غیر خدا مشغول است در حقیقت دعا نمی کند.(1)

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: ما مِنْ مُؤْمِنٍ اَوْ مُؤْمِنَةٍ مَضی مِنْ اَوَّلِ الدَّهْرِ اَوْ هُوَآتِ اِلی یوْمِ القیامة اِلّا وَ هُمْ شُفَعاءُ لِمنْ یقُولُ فِی دُعائِهِ. اَللّهُمَّ اِغفِر لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمؤمِنات و َالمُسلِمین َو المُسلِمات؛(2) نیست مؤمن و مؤمنه ای در گذشته یا آینده، مگر اینکه دعاکنندهی مؤمنین و مؤمنات، مسلمین و مسلمات را شفاعت می کنند. این حدیث از امام رضاعلیه السّلام نقل شده است. هر مؤمنی که مورد دعا واقع شود، برای دعاکننده سعادت آفرین خواهد بود.

ص: 306

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: یفْتَحُ اَبْوابُ السَّماءِ نِصْفَ الَّیلِ فَینادی مُنادٍ: هَلْ مِنْ داعٍ فَیسْتَجابُ لَهُ؟ هَلْ مِنْ سائِلٍ فَیعْطی؟ هَلْ مِنْ مَکْرُوبٍ فَیخْرَجُ عَنْهُ ... ؟(1) نیمه شب درهای آسمان گشوده می شود و ندا داده می شود آیا دعاکننده ای هست تا دعایش مستجاب شود؟ آیا درخواست کننده ای هست تا به او حاجت داده شود و مشکلش حل گردد؟ آیا اندوهناکی هست تا اندوهش برطرف شود.

باز حضرت فرمودند: اُدْعُواللهَ وَ اَنْتُم مُؤْمِنونَ بِالْاِجابَةِ وَ اعْلَمُوا اَنَّ للّهَ لایسْتَجیبُ دُعاءً مِنْ قَلْبِ غافِلٍ؛ خداوند را بخوانید در حالی که به اجابت دعای خود ایمان دارید و بدانید که خدا دعای انسان بیخبر و غافل) را اجابت نمی کند. رسول خدا فرمودند: لَیسَ شَیءٌ اَکْرَمُ عِنْدَاللهِ مِنَ الدُّعاءِ؛ چیزی نزد خدا گرامی تراز دعا نیست.(2)

در اینجا به یکی از دعاهای حضرت رسول در جلد 58 بحارالانوار، ص 129 اشاره می کنیم: اَللّهُمَّ اِنّی اَسئَلُکَ مِنَ الخَیرِ کُلّه ما عَلِمتُ وَ ما لمَ اَعلَمُ وَاَعوذُبِکَ مِنَ الشَرِّ کُلِّهِ

ما عَلِمتُ وَ ما لَم اَعلَمُ؛ خداوندا من همه ی نیکی هایی را که می شناسم و نمی شناسم از تو طلب می کنم و از همه ی بدی هایی که می شناسم و نمی شناسم به تو پناه می برم،(3) مگر پیامبرصلی الله علیه وآله پیشوای ما نیست؟ ما باید درتمام امور از حضرت پیروی کنیم. دعوت نامه رسیدن به کمال این است: تَخَلَّقوا بِاَخلاقِ الله. (بحار ج 58 ص 129)

ص: 307

در کتاب مواضع عددیه از پیامبر دربارۀ اجابت دعا روایت شده که مضمون کلام حضرت چنین است:

1- از قرآن پیروی نمی کنید و می گویید ما پیروان قرآنیم و قرآن را دوست می داریم.

2- عملاً از راه اهل بیت نمی روید و می گویید ما اهل بیت را دوست داریم.

3- عملاً کار خیری که موجب رفتن به بهشت می شود انجام نمی دهید و می گویید ما بهشت را دوست داریم.

4- می گویید از جهنّم متنفریم، ولی عملاً کار خلاف می کنید.

این موارد و موارد دیگر موجب قبول نشدن دعا می گردد.

پیامبر خدا فرمودند: «دعا سلاح مؤمن، ستون دین و نور آسمان و زمین است».(1)

امام علی علیه السّلام فرمود: «دعا را سپر مؤمن بیان فرموده است». (2)

خاستگاه مشروعیت دعا، دستور خداوند و پیامبران و ائمّۀ معصومین : می باشد. در آیات فراوان خداوند بندگانش را سفارش به دعا فرموده برخی موارد درگذشته بیان شد. اُدْعُوا

رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْیةً؛ خداوند را با زاری و پنهانی بخوانید.(3)

بعد از صدور دستور دعا، خداوند اجابت دعاء را بشارت می دهد و

ص: 308

می فرماید: اُجیبُ دَعْوَةِ الدّاعِ اِذا دَعانِ؛(1) هرگاه نیایش گرمرا بخواند، دعایش را اجابت می کنم. در دعا درخواست معلوم و دریافت اجابت نامعلوم است، همه در دعا کردن درخواست می کنند که مشکلاتشان برطرف گردد، ولی بین دعا و انتظار اجابت ملازمه وجود ندارد و در هر دعا و درخواستی نباید انتظار اجابت داشت.

قرآن می فرماید: وَ ادْعُوا خَوْفاً وَ طَمَعاً؛ خدا را با ترس و امید بخوانید.(2) فرهنگ دعا کردن در بین انبیاء و اوصیای الهی در آیات و روایات مفصل مطرح شده و اهل ایمان پیروی و الگوپذیری از بزرگان دین را برخودشان واجب و لازم می دانند. درخواست و دعا حضرت ابراهیم در آیه 23 اعراف، دعای حضرت ایوب علیه السّلام در آیۀ 83 انبیاء، دعای حضرت یونس در آیۀ 87 اعراف، دعای حضرت موسی در سورۀ طه آیۀ 25 و 28، دعای حضرت ذکریا در سوره آل عمران آیۀ 38، دعای حضرت عیسی در سورۀ مائده آیۀ 114، دعای حضرت ختمی مرتبت در سورۀ طه آیۀ 114، قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً مثل چراغ پرفروز جهان هستی را نورانی نمودند. علاوه بر آیات، پیشوایان دین مبین اسلام عملاً مردم را به دعا خواندن دعوت نمودند. امام صادق علیه السّلام می فرماید: «عَلَیکُمْ بِالدُّعاءِ فَإِنَّکُمْ لا تَتَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ؛ برشما باد به دعا هیچ چیز مثل دعا شما را به خدا نزدیک نمی کند». دعا در هر حال مورد نیاز بشراست. زمان ها و مکان ها در دعاکردن تأثیر مضاعف دارد؛ مثل

ص: 309

دعاکردن در عرفات، دعا درشب های جمعه و دعا دراماکن مقدس برای تعجیل در فرج امام زمان(عج) دعا برای همدیگر به خصوص برای والدین حیاً ومَیتاً) بسیار سفارش شده است. همۀ انبیاء و معصومین به سفارشات قرآن عمل می کردند.

آدم عرض کرد: رَبَّنا ظَلَمْنا اَنْفُسَنا؛(1) پروردگارا! ما به خود ظلم کردیم.

نوح عرض کرد: رَبِّ اغْفِرْلِی وَلِوالِدَی؛(2) پروردگارا! مرا و پدر و مادرم را بیامرز.

ابراهیم علیه السّلام عرض کرد: رَبَّنَا اغْفِرْلِی و َلِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنینَ یوْمَ یقُومُ الْحِساب؛ پروردگارا! مرا و والدینم را و مؤمنین را در روز حساب بیامرز.(3)

یوسف عرض کرد: رَبِّ قَدْ آتَیتَنی مِنَ المُلْک(4)حکومت برای اجرای عدالت.

موسی عرض کرد: رَبِّ بِما اَنْعَمْتَ عَلَی فَلَنْ اَکُونَ ظَهیراً المُجْرِمِینَ.(5)

سلیمان عرض کرد: رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لاینْبَغِی اَحَداً مِنْ بَعْدی(6)

ص: 310

عیسی عرض کرد: رَبَّنا اَنْزِلْ عَلَینا مائِدَةً مِنَ السَّماء.(1)

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله عرضه می دارد: رَبِّ اَعُوذُبِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطین؛(2) پروردگارا از وسوسه های شیاطین به تو پناه می برم.

با در نظرداشت مجموعۀ آیات و روایات در باب دعا، به وضوح فهمیده می شود که دعا به عنوان خمیرمایه اعتقادی و عبادی همۀ انبیاء اوصیاء و متقین بوده و می باشد. تأثیر دعا در عرصه های مبارزاتی، فردی و اجتماعی همۀ پیامبران و پیروانشان انکارناپذیر است. مثل دعاء جوشن کبیر در پیروزی پیامبرصلی الله علیه وآله واقعاً درهیچ جایی مثل این دعا وجود ندارد و شرح این دعا خیلی عجیب است ...

امام صادق علیه السّلام می فرماید: امه سلمه می گفت: شنیدم از پیامبر اکرم که در دعای خود می گفت: اَللّهُمَّ لاتُکلِنِی اِلی نَفسِی طُرْفَة عَینٍ اَبَداً؛(3) خدایا مرا در یک چشم بر هم زدنی به حال خودم وامگذار.

رَبَّنا وَسِعَتْ کُلُّ شَیءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبِعُوا سَبیلَکَ وَقِهِمْ عَذاب َالْجَحیم؛(4) پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته است، پس کسانی را که توبه کرده و تو را پیروی می کنند بیامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار.

نکات تفسیری آیه: اول آیه یاد شده، درمورد عرش و حاملان عرش

ص: 311

می فرماید: اَلَّذینَ یحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یوْمِنُونَ بِهِ ...؛ کسانی که عرش خدا را حمل می کنند و آنان که اطراف آن هستند پروردگارشان را با سپاس و ستایش تسبیح کرده و به پاکی او را یاد می کنند. به او ایمان دارند و.... خداوند متعال در آیات قبل مردم را به دو گروه در برابر انبیاء معرفی می فرماید. گروهی مورد مغفرت خداوند و گروهی به قهر الهی گر فتار می شوند و این آیه دعای فرشتگان و حمایت آنان را از گروه اول بیان می فرماید.

الف _ عرش در لغت به معنی تخت بلند پایه و کرسی به تخت پایه کوتاه گفته شده است. «وَسِعَ کُرْسِیهُ

السَّمواتِ وَ الْاَرْضِ؛ کرسی خداوند جهان هستی را فرا گرفته است» و عرش دَرکَش ممکن نخواهد بود، اما اجمالاً عرش کنایه از مرکز قدرت الهی و یا مرکز صدور احکام می باشد و مراد از حاملان عرش، فرشتگانی هستند که تعدادشان هشت تا در قرآن ذکر شد ه است. «یحْمِلُ عَرْش رَبِّکَ فَوْقِهِمْ یوْمَئِذٍ ثَمانِیةً».(1)

همان طور که اشاره شد حقیقت و عظمت عر ش برای ما قابل درک نیست ولی از مجموع آیات یاد شده می توان دربارۀ عرش با در نظر داشت تفسیر به این موضوع پی برد که جهان هستی دارای یک مرکز است و خداوند بر آن احاطۀ کامل دارد. امام صادق علیه السّلام فرمودند: عرش همان علم است که خداوند، پیامبرانش را از آن آگاه کرده

است. «اَلْعَرْشُ هُوَالْعِلْم

ص: 312

ُالَّذی اِطَّلَعَ اللهُ اَنْبیائَه وَ رُسُلَه».(1) در قرآن بیست مرتبه به عرش خداوند اشاره شده است. دعای فرشتگان و اولیای الهی تنها شامل حال مؤمنین می شود .

توبه باید با تغییر رفتار و پیروی عملی باشد نه حرکت زبان تابُوا و اتَّبِعُوا). تنها راه نجات، راه خدا و راهبران الهی است. وَاتَّبِعُوا سَبیلَکَ وَقِهِم عَذابَ الجَحیم). در این آیه دعای فرشتگان برای اهل ایمان از یک سو و شرایط دعاء و اجابت آن از سوی دیگر، بیانگر مقام رفیع مؤمنین می باشد.

نکته ی بسیار مهم دربارۀ این آیه در کافی روایتی از امام رضاعلیه السّلام می باشد. صفوان می گوید: ابوقره محدث خواست حضرت را ملاقات کند. امام علیه السّلام اجازه داد. ابو قره مسائلی از حلال و حرام پرسید. سپس عرض کرد آیا شما خداوند را محمول می دانید؟ امام در جواب او فرمود: هر محمولی مفعول است و به غیر خود اضافه می شود و محمول در لفظ نیز اسم ناقص است. حامل، فاعل است و مقدم بر محمول می باشد و همین طور است معنای فوق، تحت، اعلی و اسفل. خدا می فرماید: «وَلِلّه الْاَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها» و نیز در قرآن نفرموده که او محمول است، بلکه می فرماید او حامل خشکی و دریا و نگاه دارندۀ زمین و آسمان است تا سقوط ننمایند و ماسوای خدا محمول است و کسی نشنیده یکی از آنهایی که به خدا ایمان آورده در دعای خود بگوید : «یا محمول».(2) ابو قره محدث

ص: 313

عرض می کند: پس معنای آیه و یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیة) چیست؟ امام علیه السّلام فرمودند : مراد از عرش، علم و قدرت خداوند است و حمل آن را خدا به مخلوقات خود نسبت داده است. نتیجه بحث آن که دعای فرشتگان برای مؤمنان جایگاه عالی اهل ایمان را با شرایط یاد شده بیان می کند و مؤمنین را از خاک تا افلاک صعود می دهد. اگر ازسقوط جلوگیری شود، صعود خواهد بود. حرف آخر دربارۀ تفسیر این آیه روایتی در تفسیر قمی است. «وَالَّذینَ یحمِلُونَ العَرْش» منظور، رسول خدا و اوصیای بعد از حضرت می باشد که حامل علم الهی هستند. مقصود از «وَ مَنْ حَوْلَهُ» فرشتگان پیرامون پیامبرصلی الله علیه وآله می باشند و «وَلِلَّذینَ آمَنُوا» شیعیان آل محمد هستند. «لِلَّذینَ تابُوا» یعنی آنان

از پذیرش ولایت باطل بنی امیه توبه نمودند. «وَاتَّبِعُوا سَبیلِکَ» کسانی هستند که ولایت ولی الله الاعظم امیر المؤمنین را قبول کردند.(1) رمز جهان آفرینش به اقرار کتب آسمانی و کلام پیامبران و اوصیای الهی با نام عشق به خاندان مکرم پیامبر کلید خورده و فتح گردیده است. بدین جهت می گوییم کلید حل مشکلات، اهل بیت پیامبر هستند. با محبت و عشق خاندان عصمت از صدر الی یوم القیامه کاروانی از خط و راه این بزرگواران در حرکتند و در امور اعتقادی، از پیشوایان دین الگو می گیرند. ایستگاه پایانی این حرکت شهادت [در راه دین] و نتیجۀ نهایی بهشت خواهد بود. انسان های مؤمن سراپا عاشق به ولایت و شهادتند. عاشقی در راه مکتب اهل بیت مثل گردش پروانه به دور

ص: 314

شمع است.

این حدیث را 16 نفر از محدثان و حفّاظ اهل سنّت و41 نفر از بزرگان اهل سنّت از عبدلله بن عمر نقل کرده اند که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند : هرکس قبر مرا زیارت کند، شفاعت من بر او واجب می شود. پیام این حدیث جواب برای نااهلان درمورد زیارت حضرات معصومین می باشد. ناگفته پیداست که هزاران دلیل قرآنی و روایی در مورد زیارت وجود دارد. دربارۀ کلمه زیارت چندین معنا گفته اند: احمد بن فارس گوید: زائر را از آن جهت زائر می گویند که وقتی به زیارت تو می آید، از غیر تو عدول می کند و رو برمی گرداند. از این رو برخی گفته اند: زیارت به معنای قصد و توجه است.(1)

فیومی در معنای لغوی زیارت گوید:

زیارت در عرف آن است که انسان با انگیزۀ بزرگداشت کسی و انس گرفتن با او، به وی روی آورد.(2)

برخی گفته اند: اطلاق زیارت درمورد ملاقات اولیاء و بزرگان از آن جهت است که این کار انحراف از جریان مادی و عدول از عالم طبیعت و توجه به عالم روحانیت است. گویا تنها موردی که در قرآن این واژه را استعمال کرده «زُرتم» در آیۀ 1 و 2 سورۀ تکاثر است. مفسران درتفسیر این آیه گفته اند: دو طائفه از قریش بنی عبد مناف و بنی سهم بن عمرو) به مفاخرۀ با یکدیگر پرداختند و هر کدام بزرگان خویش را به رخ دیگری می کشیدند که در نهایت بنی عبد مناف در این مفاخره برتری یافت. این دو

ص: 316

طائفه به سراغ قبرستان ها رفتند و به شمارش قبرهای قبیلۀ خویش پرداختند. بنابرین قرآن مجید به سراغ کسی رفتن و دیدار

کردن با او را، زیارت نامیده است. تفسیر دیگری نیز وجود دارد.(1)

علاوه بر این حدیث بیست روایت دیگر طبق تحقیق ما نیز در منابع اهل سنت دربارۀ زیارت نقل شده است.(2)

اسحاق بن عمار از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که فرمودند: به مدینه بروید و بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سلام بدهید، هرچند که سلام و درود از راه دور به آن حضرت نیز می رسد. مَرُّوا

بِالْمدینَةِ فَسَلِّمُوا عَلی رَسُول الله وَ اِنْ کانَتْ الصَّلَواة تَبْلُغُهُ مِنْ بَعیدٍ.(3)

گرچه زیارت از راه دور و به صورت غیر حضوری، در روایات و در این حدیث شریف آمده، ولی زیارت اهل قبور پیامبران و امامان و اولیای الهی به صورت حضوری خصوصیت هایی دارد:

الف – حضور در مزار و حرم های شریف که محل تردد فرشتگان، ارواح انبیاء و محل تردد روح بلند صاحب آن مزار است به وصف وبیان ناقص ما نمی گنجد، ولی مؤمنان را مشتاقانه و خالصانه به دنبال می کشاند .

ت- با زیارت اماکن مشرفه توحید و ولایت واز طرفی حشمت و قداست زیارتگاه ها بیش از پیش توجه اطرافیان را جلب و زائر را به ثواب ونورانیت نائل می نماید. این حقیقت از مسلّمات عقیده پیروان اهل بیت می باشد.

ص: 317

ج- شناخت مسلمین عالم و ملل جهان در ایام زیارت پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان معصوم نصیب زایر می گردد. اگر کسی اهل تفکر و تعقل باشد، در هنگام زیارت خانه خدا و قبر منوّر پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمه جلوه هایی از عالم قیامت و صحرای محشر را احساس می نماید و در قبرستان بقیع برای مزار چهار امام معصوم : اشک می ریزد.

خ- با توجه به توصیۀ کلی قرآن دربارۀ سیر در اقطار زمین و تماشای سرگذشت طاغیان و مجرمان زیارت حجیت پیدا می کند. قُلْ سِیرُوا فِی الْاَرْضِ فَانْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ

الْمُجْرِمِین؛(1) ای رسول ما به این کافران ) بگو در روی زمین سیر کنید تا بنگرید عاقبت کار بدکاران به کجا کشید. خیلی از مسائل و حقایق تاریخی در ایام زیارت نصیب زائر می گردد. چه بسا امکان دارد که زائر با یک زیارت عارفه ازخواب سنگین بیدار شود.

ر- با در نظرداشت تاریخ هیچ گونه دلیل غیر تاریخی لازم نیست حرمهای منوّر امامان در طول تاریخ، مراکز علم، ترویج احکام دین، مبداء قیام ها و پیمان های مسلمانان بوده و خیلی از نهضت های جهانی با تکیه به مراکز زیارتی در جهان تحقق پیدا کرده و تحقق پیدا می کند. از زمان شهادت رسول الله واهل بیت تاکنون انوار هدایت از جوار ملکوتی معصومان در جهان می درخشند.

زیارت نیز آمده است:

1- غسل قبل از زیارت 2- ترک کلام بیهوده و لغو 3- غسل برای زیارت هر امام 4- ذکر و دعاء قبل و بعد از زیارت 5- در اول زیارت ، زیارت وارث 6- پوشیدن لباس پاک لباس از مال حرام نباشد) 7- در وقت حرکت به طرف زیارت گام ها را کوتاه برداشتن و خاضع بودن و سر به زیر داشتن تفکر) 8- در وقت رفتن به حرم تسبیح و تهلیل و صلوات گفتن بر محمد وآل محمد 9- اذن دخول طلبیدن و توجه به جلالت و عظمت صاحب مرقد منوّر نمودن 10 – درخواست سعادت دنیا و آخرت از خداوند به جهت تقرّب و جایگاهی که صاحب قبر در نزد خداوند دارد و از صاحب قبر طلب حاجت و رفع گرفتاری نمودن و بوسیدن آستانۀ مبارکه، قرار گرفتن نزد ضریح مطّهر، رو به مرقد ایستادن، در هنگام مشاهدۀ مرقد تکبیر گفتن و نماز زیارت خواندن از اهمّ وظائف یک زائر است و این زائر جز مُتّقی و مؤمن کسی دیگر نخواهد بود.

ص: 319

باشد، خدا مشکلات او را آسان می گرداند».(1)

خداوند به سبب ما مردم را هدایت می کند. این پیام امام، در قلب سلیم ظهوردارد.

صاحبان قلب سلیم، هدایت یافتگانند؛ این هدایت بدون وحی و پیروی از رهبران الهی ممکن نیست: «اَلَّذِی خَلَقَ فَسَوّی وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی».(1)

هدایت مطلق آن هدایتی است که در مقابل آن ضلالت وجود ندارد؛ آیه شریفه 50سوره طه به همین مطلب اشاره دارد: «رَبَّنَا الَّذی اَعْطی کُلّ شَیءٍ خَلَقَهُ ثُمَّ هَدی. بر اساس این گونه هدایت، جهان هستی به حیات ادامه می دهد و هیچ گونه بی نظمی در جهان مشاهده نمی شود؛ مثلاً گردش و حرارت ده میلیون سال قبل خورشید با امروز فرقی نکرده است، اما هدایت نسبی آن هدایتی است که در مقابل آن ضلالت وجود دارد. این هدایت همان ارائه قانون شریعت است و سعادت منوط به پیروی انسان از دستورات شرع مقدس اسلام می باشد. انبیاء برای اجرای قانون هدایت از جانب خداوند آمده اند تا به پیامبرصلی الله علیه وآله رسیدند؛ همان طور که آیات 3 و 4 سوره یس بیان می دارد: «اِنَّکَ لَمِنَ المُرْسَلینَ * عَلی صِراطٍ مُسْتَقیمِ».

اگر انسان هدایت انبیاء را قبول کند، به سعادت می رسد: «اِنّاهَدَیناهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِراً و اِمّا کَفُوراً».(2) قبول وظیفه واجرای احکام از شاخص ترین ویژگی متقین محسوب می شود.

فقط خداوند هادی محض و حق محض است. کما اینکه تنها دین

ص: 323

هستی، اسلام است؛ «اِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ اَلْاِسْلامُ؛ مسلماً دین واقعی که همه پیامبران مبلّغ آن بودند، نزد خدا اسلام است».(1) هدایت خدا در صراط مستقیم با عمل و تلاش متقین محقق می گردد: «وَاللّهُ یهْدِی مَنْ یشاءُ اِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ».(2) رهبران دینی به امر خداوند هدایت می کنند به شرط آن که انسان قابل هدایت باشد.

در حلّ مشکلات فکری و اعتقادی معصومین علیهم السّلام، عروه الوثقی می باشند. افراد باتقوا هیچ گاه از رهبران دینی فاصله نمی گیرند و در سایه عنایت کلام وحی سعادت می طلبند و در مقابل دشمنان برای حفظ حرمت قرآن واکنش صریح نشان می دهند.

داستان نیست بلکه واقعیت عینی است. در مسیر هدایت و کرامت قرآن همه بشر قرار دارند.

علی رغم همۀ امتیازهای بی نظیر و بی بدیل قرآن، به خاطر اهمیت برخی موضوعات خداوند رحمان در قرآن 93 قسم در حدود 40 سوره یادمی کند. در سورۀ شمس یازده قسم وجود دارد.

این همه قسم و سوگند از جانب خدا برای چیست؟ پرواضح است که اصل قسم در جای ضعف و تردید بکار می رود. نسبت هرگونه صفت ضعف به خداوند عقلاً و شرعاً مردود است و هیچ گونه ضعف و تردید دربارۀ خداوند امکان ندارد. این گونه قسم های قرآنی به خاطر اهمیت موضوع و توجه دادن به انجام فرمان خداوند است و از طرفی اتمام حجت بر همه انسان ها خواهد بود، متقین سر بر فرمان خدامی گذارند همه دستورات خالق را واجب می دانند، از بیان این دو جریان به اعجاز تأثیرپذیری قرآن برای همگان بیشتر پی می بریم این گونه معجزات در ایمان و اعمال متقین تأثیر عمیق خواهد داشت.

برای مؤمنین فرمودند: «اَفْضَلُ الْاِیمانِ اَنْ تَعْلَمَ اَنَّ اللهَ مَعَکَ ما کُنْتَ؛ ایمان آن است که بدانی خدا باتوست در هر کجا که باشی».(1) بدون محبت و زیارت معصومان دین معنا ندارد. هَل الدّین اِلّا الحُبّ وَ البُغض. این پیام امام باقرعلیه السّلام در بحارالانوار، جلد 65، ص 63مثل هزاران حدیث دیگر نورافشانی می کند.

گفتنی است که در عرف و اصطلاح مردم زیارت اختصاص به اماکن مشرفه و گذشتگان باکرامت ندارد، وقتی انسانی خدا را در همه جا حاضر بداند، حساب چنین شخصی پاک خواهد بود. ما همیشه زائر و حاضریم و باید باشیم.

اصل بحث زیارت و زائر با محوریت احادیث ما را به اینجا می رساند که پیامبرصلی الله علیه وآله به امام علی علیه السّلام فرمودند: «یا علی! مَنْ زارَنِی فِی حَیاتِی اَوْ بَعْدَ مَوْتِی مَنْ زارَکَ فِی حَیاتِکَ اَوْ بَعْدَ مَوْتِکَ اَوْ زارَ اِبْنَیکَ فِی حَیاتِهُما اَوْ بَعْدَ مَوْتِهُما ضَمِنْتُ لَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ اَنْ اُخَلِّصَهُ مِنْ

اَهْوالِها وَ شَدائِدِها حَتی اُصِیرَ مَعِی فِی دَرَجَتِی؛ ای علی هرکس مرا در زمان حیات یا مرگم، یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، من ضمانت می کنم که او را از اهوال و شدائد روز قیامت نجات دهم تا آنکه او را در زمرۀ خودم قرار دهم.»(2)

این روایت، از عظمت و جایگاه پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان بعد از حیاتشان

ص: 326

حکایت دارد. در آنجا که قرآن شهیدان را زنده معرفی می فرماید، حساب پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان بالاتر و والاتر از مقام شهیدان است. رهبران دینی در بستر تاریخ زمینه شهادت وشفاعت را به وجود آوردند. انسان زائر باید به گونه ای در حرم سرای اولیای الهی حضور یابد که گویا مقتدا و پیشوای خود را در زمان حیاتش ملاقات می کند، هم جوار شدن زائر با پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله به دلیل پیروی و زیارت حضرت، مافوق ادراک افراد معمولی است. اگر توجه داشته باشیم ما در هر نماز واجب و مستحب به پیامبرصلی الله علیه وآله و صالحان سلام می کنیم. پرواضح است که جواب سلام واجب می باشد. اَلسّلامُ عَلَیکَ اَیهَا النَّبی وَ رحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ .

تا سنخیت و ارتباط معنوی و روحانی ایجاد نشود، دسترسی واقعی به شفاعت انبیاء و ائمّه معصومین برای انسان ممکن نیست، ولی زیارت ظاهری نه واقعی نصیب افراد زائر اماکن مشرفه می گردد. ما درتلاش باشیم که زائر واقعی محسوب شویم. ان شاءالله

زید شحّام از امام صادق علیه السّلام پرسید: کسی که یکی از شماها را زیارت کند، ثوابش چیست؟

امام فرمودند: «کَمَنْ زارَ رَسُولَ الله؛(1) مانند کسی است که رسول خدا را زیارت کند».

از امام کاظم علیه السّلام نقل شده است: هر کس فرزندم امام رضاعلیه السّلام را زیارت کند، از ثواب هفتاد حج قبول شده برخوردار می گردد. راوی با تعجب پرسید: ثواب هفتاد حج؟ فرمودند: هفتاد هزار حج. راوی دوباره پرسید: هفتاد هزار حج؟

ص: 327

فرمودند: چه بسا حجِّ که قبول نمی شود.

«مَنْ زارَ قَبْرَ وَلَدی عَلَی کانَ لَهُ عِنْدَللهِ کَسَبْعِینَ حَجَّةِ مَبْرُورَةً - قالَ: قُلْتُ سَبْعِینَ حَجَّةً؟ قال: نَعَم سَبْعِینَ اَلْفَ حَجَّة. قال قُلتُ: سَبْعینَ اَلْفَ حَجَّة؟ قال رُبَّ حَجَّةٍ لا تُقْبَل».(1)

مرحوم ملّا محسن فیض کاشانی می فرماید: روایاتی که ثواب زیارت ائمّه اطهار را بیشتر از حج عمره و جهاد در راه خدا می داند، بسیار زیاد است و سرّش آن است که هر

کس ادعای مسلمانی می کند، حتی اگر ناصبی باشد اهل حج عمره، جنگ و امثال آن است در حالی که زیارت اهل ائمّه اطهار اختصاص به کسانی دارد که آشنایی به قدر و منزلت آنان هر چند به طور ناقص دارند. حرم های شریف ائمه مشهد ارواح بلند و مقدس آنان و محل حضور اشباح برزخی نوریشان است، آن ارواح بلند در حالی که زنده، خوشحال و روزی خورنده از فضل پروردگارشان هستند.

امام علی بن موسی الرضاعلیه السّلام فرمودند: شیعیان نسبت به هر یک از امامان معصوم پیمان و تعهدی دارند. کمال وفای به آن عهد، زیارت مشتاقانه و عارفانه آن ذوات نورانیست. «اِنَّ لِکُلِّ امامٍ عَهْدًا فِی عُنُقِ اَوْلِیائِهِ وَ شِیعَتِهِ وَاِنَّ مِنْ تَمامِ الوَفاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنُ الْاَداءِ زِیارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً فِی زِیارَتِهِمْ وَ تَصْدِیقاً بِما رَغِبُوا فِیهِ کانَ اَئِمَّتُهُم شَفَعائَهم یوْمَ الْقِیامَة».

الف- زیارت قبر امام نشانه وفاداری به مقتدا و پیشواست. اگر ارتباط بین پیرو باپیشوا در دنیا برقرار نباشد، ارتباط در عالم برزخ و قیامت غیر ممکن

ص: 328

خواهد بود.

حُسن ادب زیارت بیانگر طهارت درون و برون زائر می باشد. اگر زائر به پاکی عمل نکند مسلماً ارتباط دائمی با پیشوا برقرار نخواهد شد.

ب- فَمَنْ زارَهُمْ رَغْبَةً فِی زِیارَتِهِم؛ این کلام نورانی بیانگر آن است که زائر مشتاق شرایط حضور را در جوار امام و مقتدای خویش فراهم نماید. شرائط حضور به سفر زیارتی خلاصه نمی شود، لازم و ضروری است که زمینه حضور عظمت و مقام مقتدا و رهبر دینی را در قلب خود فراهم و موانع را برطرف وبقای آن را لحاظ نماید.

حرف زبان توأم با تصدیق و اطمینان قلبی باید باشد. نتیجه زیارت با معرفت بالاتر از ثواب هفتاد هزار حج، شفاعت رهبران الهی در روز قیامت خواهد بود. خیلی جالب و مهم است دانستن جایگاه و اماکن قبور ائمّه معصومین. این مطلب در روایت آمده که پیامبرصلی الله علیه وآله به امام علی علیه السّلام خبر داد که تو درسرزمین عراق کشته و دفن خواهی شد. علی علیه السّلام پرسید کسی که قبر مرا زیارت و تعمیر کند و تعهد خویش را با من حفظ کند چه اجری دارد؟

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: ای ابا الحسن خداوند قبر تو و قبر فرزندان تو را بُقعه ای از بقعه های بهشت و زمینی از زمین آن قرار داده است. ای علی کسی که قبر شما را آباد کند و به تعهد خویش پایبند باشد، مانند کسی است که سلیمان بن داود را در ساختن بیت المقدس یاری رسانده، کسی که قبر شما را زیارت کند، ثواب هفتاد حج غیر واجب دارد و از گناهان بیرون می آید مانند روزی که از مادر متولد شده باشد. «عَن علی علیه السّلام اِنّ رَسول الله قال لَهُ: وَللّه لَتُقَتِّلِینَ

ص: 329

بِالاَرضِ الْعِراق و تَدفَنُ بِها. قُلتُ : یا رسول الله! ما لِمَنْ زارَ قُبُورِنا وَ عَمَّرَها وَ تَعاهَدَها؟ فَقالَ لِی : یا اَباالْحَسَنْ اِنَّ اللهَ جَعَلَ قَبْرَکَ وَ قَبْرِ وُلِدکَ بُقاعاً مِنْ بُقاعِ الْجَنَّةِ و...».(1)

در زیارت جامعه کبیره جایگاه و وحدت مقام برای ائمّه معصومین بیان شده است در آنجا که می فرماید: وَ اَنَّ اَرْواحَکُمْ وَ نُورَکُمْ وَ طِینَتَکُم واحِدَةٌ. طبق بیان این فراز از زیارت وجود مقدس ائمّه معصومین یک نور در چهارده رواق و بدن هستند. زید شحّام از امام صادق علیه السّلام پرسید: امام حسن علیه السّلام افضل است یا امام حسین؟ حضرت در پاسخ فرمود: فضل اول ما به آخر ما بر می گردد و فضل آخرمان به اول ما. خلقت ما یکی است، علم ما یکی است، فضل ما یکی است. همه ما در نزد خداوند یکی هستیم. اول ما محمد وسط ما محمد و آخر ما نیز محمد است. «اِنَّ فَضْلَ اَوَّلِنا یلْحَقُ بِفَضْلِ آخِرِنا وَ فَضْلُ آخِرِنا یلْحَقُ بِفَضْلِ اَوَّلِنا... خَلَقْنا واحدٌ وَ عِلْمُنا واحِدٌ وَ فَضْلُنا واحدٌ وَ کُلُّنا واحدٌ ... اَوَّلُنا مُحَمَّد و اَوْسَطُنا مُحَمَّد وَ آخِرُنا محمّد».(2)

عبد الرحمن بن مسلم از امام کاظم علیه السّلامپرسید: زیارت امیر المؤمنین افضل است یا زیارت امام حسین یا بقیه امامان؟ یک یک امامان را نام برد. امام علیه السّلام در جواب فرمود: ای عبد الرحمان هر کس که اولین ما را زیارت کند، آخرین ما را زیارت کرده است. هر کس ولایت اولین ما را

ص: 330

بپذیرد، ولایت آخرین ما را پذیرفته است. همان طور ولایت آخرین نفر ما را بپذیرد، ولایت اولین ما را پذیرفته است. دقت لازم آن که ولایت همه امامان واجب است. درادامه فرمودند: کسی که حاجت یکی از دوستان ما را برآورد، گویا حاجت همۀ ما را برآورده است. عبد الرحمان بن مسلم گوید: دَخَلتُ عَلی الکاظِم فَقُلتُ لَهُ اَیما اَفضَلُ الزِّیارَة لِاَمیرالمؤمنین صَلوات الله علیه أَو لِأَبی عَبدالله أَو لِفُلان أَو فُلان وَ سَمَّیتُ الأَئِمَّة واحِداً واحِداً فقال لِی یا عَبدالرحمان بن مسلم! مَن زارَ أَوَّلِنا فَقَد زارَ آخِرِنا وَ مَن زارَ آخِرَنا فَقَد زارَ اَوَّلِنا وَ مَن تَوَلّی اَوَّلِنا فَقَد تَوَلّی آخِرِنا وَ مَن تَوَلّی آخِرِنا فَقَد تَوَلَّی اَوَّلِنا وَ مَن قَضی حاجَةً لِاَحَدٍ مِن اَولِیائِنافَکَاَنَّما قَضَاها لِجَمِیعنا ...(1)

از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل شده است: خدای سبحان گروهی از فرشتگان را مأمور کرده تا فاطمة الزهراء را محافظت کنند و بعد از مرگ نیز وی را در قبر همراهی نمایند. «اِنَّ اللهَ قَد وَکَّلَ بِفاطمة رَعیلاً مِنَ الملائِکَةِ یحفَظُونَها مِن بَینِ یدَیها وَ مِن خَلفِها وَ عَن یمینِها وَ عَن یسارِها وَ هُم مَعَها فِی حَیاتِها وَ عِندَ قَبرِها بَعدَ مَوتِها».(2) این کلام نورانی بخشی از عظمت فاطمه علیهاالسّلام را بیان می فرماید.

در ادامه حدیث نورانی زیارات همۀ ائمه معصومین بیان شده است. زیارت هرکدام در حقیقت زیارت همۀ آن بزرگواران است. از نظر فضیلت تفاوت در ثواب زیارت بدان جهت است که برخی عوارض خارجی مثل دوری راه، غربت، فشار و خطر سبب شده که به زیارت برخی از امام مانند زیارت امام حسین علیه السّلام

ص: 331

توصیه و ثواب بیشتر بیان شده است. برای زیارت هر یک از امامان و حضرت زهراعلیهاالسّلام به مدارک و دلایل خاص راجع به ثواب زیارت برخورد می کنیم. مخلص کلام آنکه زیارت هر یک از معصوم موجب سرور ارواح مطهّر همه اهل بیت می شود.

راضٍ عَنِ الله عَزَّوجلَّ؛(1) امام صادق علیه السّلام فرمودند: مردی به نام همّام، عابد و ریاضت کش از امیرالمؤمنین که سخنرانی می کرد ، پرسید یا امیر المؤمنین برای من مؤمن را وصف کن و صفت او را شرح بده، گویا او را به چشم خود می نگرم. امام علیه السّلام در پاسخ فرمودند: ای همّام! مؤمن زیرک و هوشمند است. شادیش در چهره اوست و اندوهش در دل. دلش از همه چیز پهناورتر است و نزد خود از همه کس خوارتر، از هر جهت به هر کس خوب باشد، نه کینه ورز است نه حسود، نه دشنام گو، نه عیب جو ونه پشت سر بد گو، گردن فرازی را بد داند و شهرت را دشمن شمارد. غمش طولانی و همتش بلند، بسیار خموش و آرام است، باوقار و یادآور، شکیبا و شکرگزار، از اندیشه در آینده خود غمناک و از نداشتن مال دنیا شاد، خلقش هموار و طبعش خاکسار، به وفایش پایدار و کم آزار است. نه دروغگو و نه آبرو ریز، اگر بخندد به سبک سری نرساند و اگر خشم کند از جای بدر نرود، خنده اش به قهقهه نرسد و بر لبانش نقش بندد و پرسش او برای آموختن و مراجعه او برای فهمیدن، دانشش بسیار و بردباریش زیاد است. پر مهربان و بی دریغ نشتابد و دلتنگ نشود. در قضاوت خلاف حق نگوید و در علم خود بیدادگری نکند، چون سنگ سخت است، به آسانی تحت نفوذ قرار نگیرد، خلف وعده و خلاف وظیفه نکند، رنجبری و کوشش در راه حق در کام او شیرین تر از عسل است. نه آرام است و نه بیتاب، و نه سخت و نه لاف زن و نه باربر دیگران ونه در جستجوی اسرار دیگران، به خوشی ستیزه

ص: 333

کند و به ارجمندی مراجعه نماید [باادب و مردانگی به موارد نیاز خود رجوع کند که مهم تر آنها، به درگاه خداوند است] برای توبه از گناه و تحصیل مقام بندگی اگر خشم ورزد از عدالت بِدَر نرود و اگر چیزی خواهد به راه نرمش گراید نه بیباک گردد و نه هتّاک ونه زورگو، پاک دوستی کند و سخت به پیمان و عهد پایبند و از خداوند عزّوجل خشنود است. در ادامه فرمودند: مُخالِفٌ لِهَواهُ، لا یغلِظُ عَلی مِن دُونَهُ وَ لا یخوضُ فِیما لا یعنِیهِ، ناصِرٌ لِلدِّینِ، مُحامٍ عَنِ المُؤمِنینَ، کَهفٌ لِلمُسلِمینِ، لایخرِقُ الثَّناءُ سَمعَهُ وَ لا ینکِی الطَّمَعُ قَلبَهُ وَ لا یصرِفُ اللَّعِبُ حُکمُهُ وَ لا یطَّلِعُ الجاهِلُ عِلمُهُ، قَوّالٌ، عَمّالٌ، عالِمٌ، حازِمٌ، لابِفَحّاشٍ وَ لا بِطَیاشٍ، وُصُولٌ فِی غَیرِ عُنفٍ، بَذُولٍ فِی غَیرٍ سَرفٍ، لا بِخَتّالٍ وَ لا بِغَدّارٍ وَ لا یقتَفی أَثَراً وَ لا یحیفُ بَشَراً، رَفیقٌ بِالخَلقِ، ساعٍ فِی الأَرضِ، عَونٌ لِلضَّعیفِ، غَوثٌ لِلمَلهوفٍ، لا یهتِکَ سِتراً وَ لا یکشِفَ سِرّاً، کَثیرُ البَلوی، قَلیلُ الشَّکوی، إِنْ رائَ خَیراً ذَکَرَهُ وَ إِنْ عاینَ شَرّاً سَتَرَهُ، یستُرُ العَیبَ وَ یحفِظُ الغَیبَ وَ یقیلُ العَثرَةَ وَ یغفِرُ الزَّلَّةَ، لا یطَّلِعُ عَلی نُصحٍ فَیذَرَهُ وَ لا یدَعُ جِنحَ حَیفٍ، فَیصلِحَهُ أَمینٌ، رَصینٌ، تَقِی، نَقی، زَکی، رَضی ٌ، یقبَلُ العُذرِ وَ یجمِلُ الذِّکرَ وَ یحسِنُ بِالنّاسِ الظَّنَّ وَ یتَّهُمُ عَلَی العَیبِ نَفسَهُ؛ با هوای نفسش مخالف، بر زیردست سخت نگیرد، آنچه به کارش نیاید نیالاید، یاور دین و مدافع مؤمنین و پناه مسلمین، ستایش در او سوء تأثیر) نکند و طمع در دلش فرو نرود، نادان بر دانش او مطّلع نشود، بسیار به جا گوید و بسیار کارگر است. دانشمندی عاقبت اندیش و بی زحمت است. نه دغل، نه پیگرد عیب دیگران

ص: 334

و نه ظالم وستمگر، خوش اخلاق و کمک ناتوان است. رازی را فاش نکند. اگر خوبی کند به یادش آرد و اگر بدی بیند نهانش سازد. حفظ عیب نماید و از لغزش درگذرد، ناهمواری و ستمی را وانگذارد و اصلاح نماید. به مردم خوش بین، به دوراندیشی برای رضای خدا دوستی نماید. شادمانی او را از جا بدر نکند و یاور دانا باشد، آموزنده به نادان.

عیب خود داند و به غم خود فکر کند و جز به پروردگارش اعتماد امید ندارد. آواره است، تنهاست، بی علاقه و غمناک است.

برای خدا دوست دارد و در راه خدا جهاد کند، تا خشنود ی او را کسب نماید. برای دل خود انتقام نگیرد و در جایی که خشم خداست دوستی نکند.

همنشین فقرا، هم آهنگ راستگویان و همدست با اهل حق، پدر برای یتیم و شوهر برای بیوه زنان و به مستمندان مهربان است. (1)

مؤمن برای هر ناگواری امیدوار، برای هر سختی آرزومند است، با نشاط و خوشرو و بسیار خشم فروگر است. بخل نورزد. قناعت دارد و حیایش بر شهوت او برتری دارد. رفتارش فروتنی است و برای خدا خاضع و در هر حال خشنود از خداوند است. نیتش پاک و کردارش بی دغلی، نگاهش عبرت و خاموشیش اندیشه، گفتارش حکمت ، در نهان و عیان خیر خواه است. از برادر خود قهر نکند و غیبت او ننماید، آنچه از دستش رفته افسوس نخورد و به هر مصیبتی صبرنماید. بردباری را با دانش در آمیزد ،آرزوی کوتاه دارد و لغزش اندک و انتظار مرگ، دلش لرزان و در یاد پروردگار خود است.

ص: 335

نفسش قانع و کارش آسان است. همسایه از او در آسایش و کارش محکم و ذکرش بسیار. خودش ا زخویش در رنج و مردم از او در آسایش است.

اگربه او ستم شود شکیبا باشد، تا خداانتقام گیرد. به اهل خیر اقتدا کند، پیشوای نیکان باشد .

همّام بعد از شنیدن سخنان امام فریاد زد و بیهوش شد ... سپس امام فرمودند: پندهای رسا و عمیق با اهل خود چنین کند. درپایان سخنان امام همام جان را به جانان تسلیم کرد.

تمام فضایل مؤمن، درسخنان امام علیه السّلام نمایان گشت، تا مؤمنین در کسب و حفظ این اوصاف با همه وجود تلاش نمایند. وا أسفا بر حالی مثل ما که در دنیا به نظارت پرداخته، نه بر عبادت. خداوندا ما را از خواب غفلت بیدار فرما.(1)

اَهلُ الایمانِ وَ اَهلُ الفَتحِ وَ الظَّفَرِ؛(1) شیعه ما اهل هدایت، اهل تقوا، اهل خیر، اهل ایمان، اهل فتح و ظفرمی باشد.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: اَلمُؤمِنُ کَمَثَلِ شَجَرَةِ لا یتَحاتَّ وَرَقُها فِی شِتاءٍ وَ لاصَیفٍ. قالوا: یا رسول الله وَ ماهِی؟ قالَ: النَّخلَة؛ مؤمن چون درختی است که برگ آن نریزد، نه در زمستان و نه در تابستان، گفتند: یارسول الله! آن درخت کدام است؟ فرمود: نخل خرما!!(2) مؤمن مثل آن همیشه سرسبز، بارور و مورد استفاده است.

امام علی علیه السّلام فرمودند: شیعه ما آنهایی هستند که در دوستی ما به یکدیگر بخشش کنندو در مهر ما و برای زنده داشتن کار ما از هم دیدن نمایند و از حد بدر نروند.(3)

را جسارت به انسان ها تلقی کند، اما انسان غافل و جاهل را قرآن بدتر از حیوان معرفی کرده آیه قبلاً دراین مورد بیان شد.

خداوند در قرآن گروه مؤمنین را به خاطر تحمل مشکلات وعده و مژده بهشت داده است. وَاللهُ ذُوفَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنین.(1)

آنچنان که [به خاطر گناه و طغیان] بر کسانی که پیش از ما بودند، تکلیف سنگین قرار دادی. پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم بر ما مقرر مدار و آثار گناه را از ما بشوی و ما را ببخش و در رحمت خود قرارده، تو مولا وسرپرست مایی، پس ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان.

شش مطلب بسیار اساسی در این آیه شریفه بیان شده و هریک باید جداگانه مورد بحث قرار گیرد.

الف- لا یکَلِّفُ اللهُ نَفسًا اِلّا وُسعَها؛ از مجموع آیات و احادیث استفاده می شود که خداوند بیشتر از توانایی و ظرفیت عادی هرانسان، تکلیفی به او روا نمی دارد. وُسع به معنای یسهَل علیه مِنَ المقدور است. «نفساً» به تک تک انسان ها و ارجاع ضمیر وُسعها به نفساً می تواند بیانگر این معنا باشد که هر انسانی دارای طاقت و تحمل خاص خویش است.(1)

در تفسیر آمَنَ الرَّسُول بِما اُنْزِلَ اِلَیهِ مِنْ رَبِّهِ... تا آخر آیه از امام موسی بن جعفرعلیه السّلام روایت نقل شده که پیامبر از طرف خود و امتش جواب فرمود: اَلمُؤمِنُونَ کُلٌّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ؛ خداوند فرمود: برای امتت اگر تکالیف خود را به جا بیاورند، بهشت و مغفرت است. پیامبرصلی الله علیه وآله جواب داد، امّا امتم همین که اوامر صادرۀ حضرتت را شنیدند از جان و دل اطاعت کردند. سپس خداوند فرمود : ای پیامبر گرامی تو و امتت آیات مرا با همه عظمت قبول نمودید و حال آنکه بر تمام پیامبران و امتهای گذشته عرضه شده و به علت دشواری امتناع کردند.

ص: 340

پیامبرصلی الله علیه وآله عرض کرد: خدایا احسان خود را برامتم زیاد کن. خطاب شد: سؤال کن. پیامبرصلی الله علیه وآله عرض کرد پروردگارا بار سختی که بر امت های پیشین بود، بر ما تحمیل مفرما که ما تاب سختی ها را نداریم. خدا فرمود: سختی ها را از امتت برداشتم، من نمازهای امت های گذشته را قبول نمی کردم، مگر بجای مُعَین ولو آن که از آن مکان دور بودند، ولی تمام روی زمین را برای امتت مسجد و محل نماز قرار دادم و خاک را از مطهّرات قرار دادم. همان طور که آب را از نجاسات مطهر نمودم وقربانی امتت را صرف فقراء امتت نمودم و نماز را بر امت تو در پنج وقت واجب کردم، برای امت های پیشین بجا آوردن نمازدر نیمه شب بود. برای امت های گذشته در مقابل هر عمل خوب یک پاداش می دادیم، ولی به امتت در برابر هر کار خیر ده اجر عطا کنیم و گناهان امتت را پوشاندیم و بین آنها و گناهانشان پرده پوشی کردیم و توبه آنان را بدون شرط پذیرفتیم. خداوند فرمود: ای محمدصلی الله علیه وآله امت تو بر تمام امم دیگر تسلّط خواهند یافت و بر من لازم است که دین تو را، که دین اسلام است ظاهر گردانم و در مغرب و مشرق تمام عالم) دینی باقی نمی ماند، مگر دین تو.(1)

این امر در زمان انقلاب جهانی حضرت مهدی عج) محقق خواهد شد، این وعدۀ همین قرآن است.

جمال حق که باشد نور باهر

چو ظاهرگشت نورش در مظاهر

ص: 341

ز صورت نقش گوناگون گرو کرد

برآنها جمله جان را پیش رو کرد

یکی گشت آسمان دیگر زمین شد یکی پست و آن دگر بالا نشین شد ز عشق آمیزش جان با جسد بین عیان در احمد انوار احد بین احد باشد مُسَمّی احمد اسمش

حقیقت گنجی و صورت طلسمش آسان بودن دین اسلام نسبت به ما قبل ازاسلام کاملاً قابل تایید است. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: «بُعِثْتُ اِلَی الشَّریعَةِ السَّهْلَةِ السّمحة؛ به آیینی مبعوث شده ام که عمل به آن برای همه سهل و آسان است».(1)

اما جواب این است که در اصل، تکلیف سنگین بر اُمَم گذشته جعل و قرار داده نشده است، از آیات و روایات به وضوح استفاده می شود که به خاطر دشمنی با خداوند و پیامبران الهی و نافرمانی های پی درپی تکالیف امت ها و بنی اسرائیل سنگین می شد ه و آنها از خوردن پاره ای گوشت های حلال محروم شدند. [انعام/146، نساء

160]

در سورۀ حج آیۀ 78 خداوند می فرماید: «وَ ما جَعَلَ عَلَیکُمْ فِی الدِّینِ حَرَجٍ؛ قرار ندادیم بر شما در دین مشقّت و رنجی». آیه در صدد بیان سنت الهی است بر نبود عسرو حرج در تکلیف. برای امت اسلامی تکلیف عسر و حرجی جعل نشده است، اما تکلیف های توان فرسا و فوق اطاعت برای امت های گذشته، بر اثر گناه امت ها سخت و سنگین می شد نه این که تکلیف ابتدایی آنان سنگین جعل شده باشد. طبق بیان قرآن گاهی توبۀ امت های گذشته به کشتن یکدیگر می انجامید: «فَتُوبُوا إِلی بارِئُکُمْ فَاقْتُلُوا

ص: 342

أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیرٌ لَّکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیکُمْ ؛ به خود ستم کردید، پس توبه کنید و به سوی خالق خودبازگردید و خود را (نه یکدیگر را) به قتل برسانید، این کار برای شما در پیشگاه پروردگارتان بهتر است. سپس خداوند توبه شما را پذیرفت».(1)

فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیهِمْ طَیباتٍ اُحِلَّتْ لَهُمْ؛ پس به جهت ظلمی که کردند و هم به این جهت که بسیاری از مردم را از خدا منع نمودند ما نعمت های پاکیزه خود را که بر آنها حلال بود، حرام کردیم.(2)

مجازات آنها محرومیت از برخی چیزهای طیب و حلال بود. طبق بیان برخی روایات نماز واجب آنها 51 رکعت و واجب مالی آنها یک چهارم کل مال بوده است.(3)

الف- ادب و ایمان مؤمنان در مقابل خداوند اقتضا می کند که آنان در صورت انجام ندادن برخی تکالیف الهی و یا بر

اثر فراموشی و خطا خودشان را مستحق مؤاخذه می دانند. رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ اَخْطَأْنا؛ درخواست گذشت اعتراف ضمنی مؤاخذه و لزوم تلاش برای دور ماندن ازخطا و احتمال عقاب به خاطر ترک تکالیف به جهت فراموشی و خطا است. پس لازم است از بروز خطا و فراموشی در حد امکان جلوگیری شود. منشاء فراموشی سهل انگاری خود انسان است. بشر تمام مراحل پیشرفت را از خدا می خواهد و در این خواسته مؤمنان بیشتر از دیگر انسان

ص: 343

ها صادقانه تلاش می کنند. فلذا اول عفو که محو آثار گناه و عقاب است آمده است. در مرحله دوم مغفرت و محو آثار گناه بیان شده و در مرحله سوم بهره گیری از رحمت خداوند و پیروزی برکفار می باشد که هر سه مورد از زبان مؤمنین مطرح شده است.

ث- «رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَینا إِصْرًا کَما حَمَلْتَهُ مِنْ قَبْلِنا» در خواست مؤمنان از خداوند مبنی بر تحمیل نکردن تکالیف دشوار برآنان، بیانگر توجه مؤمنان به تاریخ امت های گذشته و پندآموزی را بیان می کند. «وَلا تَحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ». طبق بیان قرآن «خُلِقَ الْاِنْسانَ ضَعِیفاً» مؤمنان عرض می کنند که ما را توان حمل تکلیف سنگین نیست. ای پروردگار ما ! بر ما بار و تکلیف سخت واجب مگردان.

وَاعْفُ عَنّا: گناهان مارا محو و نابود فرما.

وَاغْفِرْ لَنا: و مارا ببخش. وَارْحَمْنا: وبر ما رحم کن.

أَنْتَ مَوْلانا: تو سرپرست و آقای مایی.

روایتی از امام صادق صلی الله علیه وآله در تفسیر قمی نقل شده که این آیه گفتگوی خداوند با پیامبرش در شب معراج است. وقتی پیامبرصلی الله علیه وآله به سِدْرةُ الْمُنتهی رسید، خدا به او فرمود: «آمَنَ الرَّسُولُ بِما اُنْزِلَ اِلَیهِ مِنْ رَبِّهِ»، طبق بیان تفسیر یاد شده فوق این آیه مستقیماً به پیامبر از جانب خدا ابلاغ

شده و واسطه ای در کار نیست.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله در شب معراج ازمسجد الحرام تا مسجد الأقصی، مسیر 50

ص: 344

هزار سالۀ آسمان را در کمتر از یک سوم شب طی کرد و عروج نمود.(1)بر محمد شد ختم پیغمبری نیست این منصب ، نصیب دیگری لیک باشد آن ولایت بر دوام بی شک و شبه اِلی یوم القیام عفو و غفران جلوه ای از رحمت الهی است. بنابراین مراد از «وَارْحَمنا» طلب رحمت خاص خواهد بود. جملۀ «اَنتَ مَولانا» استینافیه و درخواست مستقل است.

ج- نصرت الهی خواستۀ مؤمنان ازخداوند، در مواجهۀ با کافران است و درگیری دائمی مؤمنان با کفّار در طول تاریخ همیشه بوده و مؤمنان به نحوی درگیر با کافران می باشند. نصرت مؤمنان در جبهه های مختلف با کافران از شؤون ولایت الهی بر مؤمنان است. لذا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرینَ، از مقتضیات ولایت خداوند بر مؤمنان و یاری مؤمنین را بیان کند. خدا یاری مؤمنان مجاهد را بر خود واجب کرده است .

این آیه آداب دعا و خواستن را به انسان ها می آموزد. ابتدا به ضعف خود باید اقرار کنیم لا طاقَةَ لَنا، سپس به عظمت خدا گواهی دهیم، اَنْتَ مَوْلانا. آنگاه درخواست خود را مطرح کنیم. وَاعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْلَنا وَارْحَمْنا. وَاللهُ وَلِی الْمؤمِنین؛ خداوند ولی و معین مؤمنین است.(2)

خ- تکلیف به لحاظ قلمروی طبیعی بشر است نه به جهت حوزه فطری او. همان گونه که به لحاظ جمهور است نه به جهت خواص و

ص: 345

اوحدی از مردم. زیرا رهنمودهای اعتقادی، اخلاقی، فقهی و حقوقی شریعت،تشریف انسان و تکریم اوست نه تکلیف وی.(1) لذا بعضی جشن تشریف گرفتند نه جشن تکلیف.

خلاصه ی تمام سورۀ مبارکه بقره، در این دو آیه آخر آمده و روح تسلیم در برابر خداوند را به ما می آموزد. اگرمؤمنان از خدا بخواهند که از لغزش های آنان درگذرد باید برنامه های خود را انجام دهند.

اِنَّ الْمُتَّقین مِنْ عِبادِهِ، یوْمِنُونَ بِالْغَیبَ وَ یقِیمُونَ الصَّلوةَ وَ ینْفِقُونَ مِنْ رِزْقِ اللهِ وَ یؤْمِنُونَ بِما اَنْزَلَ الله عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الرُّسُل مِنْ قَبْلِهِ وَ یوقِنُونَ بِالْآخِرَةِ؛ متقین از عباد ایمان به غیب، اقامه نماز و انفاق از رزق خدادادی و ایمان به آنچه به پیامبر و پیامبران قبل، نازل شده و ایمان به آخرت دارند.(2)

«وَالْمُتَّقون» هُمُ الَّذینَ اتَّقُوا ما حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِمْ وَ فَعَلُوا ما اَمَرَهُمْ بِهِ مِنْ طاعَتِهِ؛ متقین کسانی هستند که ازحرام خدا دوری می نمایند و انجام می دهند آنچه را که به آن امر شده اند. [ از عبادت و طاعت](3)

برخی جمله «وَاعفُ عَنّا» را چنین معنا کرده اند: کَثِّرْ خَیرُکَ لَنا و قَلِّلْ بَلائَکَ عَنّا، آنچه شایسته تقلیل است کم و آنچه شایسته تکثیر است زیاد فرما.(4)

ص: 346

کلمه عَفو از لُغت اضداد است و در برابر کثرت و قلّت قرار می گیرد.

سنّت خداوند بر استجابت دعا قرار دارد ، لذا باید زمینه اجابت دعا را فراهم کرد.

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: دو آیۀ آخر سورۀ بقره اگر در شب خوانده شود فضیلت نماز شب را کفایت می کند.(1)

بخشی از دعاهای قرآنی با استجابت عمومی مقرون است مانند ادعیه پایان سوره آل عمران. با توجه به این که سوره مبارکه بقره در مدینه نزل شده، شرائط و مسائل مهاجرین، انصار و جهاد علیه کفار مطرح شده است و د رآغاز سوره بقره قرآن در قالب کبرای کلّی هدایتگر متّقیان گفته «هُدًی لِلمُتَّقِین» و در پایان سوره، صغرای قضیه بدین گونه بیان شده است.

«وَالمُؤمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِالله» چنین ایمانی با تقوا همراه است. درباره ولایت نیز فرمودند: «اَللهُ وَلی الَّذینَ آمَنُوا ، بقره / 257» کبرای کُلّی بیان شده و اکنون صغرای آن آمده است.

«اَنْتَ مَوْلانا» تو فرمودی که خدا ولی مؤمنان است و ما نیز ایمان آوردیم و مؤمن شدیم، تو مولا ی ماهستی، پس برکافران پیروزمان فرما. مراد از قوم کافر، همۀ دشمنان داخلی و خارجی، شیاطین و کفّار [و منافقین به تبعیت از کفار] هستند.

ص: 347

اوصاف نمازگزاران مؤمن و منافق در قرآن و روایات مفصل بیان شده و همچنین دعاء و شرائط ایجات در احادیث آمده. جالب این که اهمیت دعا و شرائط آن در کلام نورانی امام صادق علیه السّلام از نماز افضل دانسته شده است. حضرت می فرماید: اَکْثَرُهُم دُعاءً اَما تَسْمَعُ قَوْلَ الله، اُدْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الَّذینَ یسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ.

سائل یکی از یاران امام علیه السّلام بود. در حضور دو مرد در حال نماز و دعا در مسجد از امام سؤال کرد، فرمود. آن کس که بیشتر دعا می کند، افضل است. مگر سخن خداوند را نشنیده اید که می فرماید: اُدعُونی، امام علیه السّلام: هِی العِبادة الکُبری؛ دعا عبادت بزرگی است.

دعا حضور قلب، خلوص نیت، صفای دل، زبان پاک، چشم گریان، قلب سوزان، یقین و ایمان، لقمۀ حلال، تربیت سالم و اطمینان به الطاف ارحم الرّاحمین می خواهد. این شرایط بجز در قلب مؤمنین جایی ندارد.

امام صادق علیه السّلام می فرماید: اَلدُّعاءُ اَفْضَلُ مِنْ قَرائَةِ القرآن، چرا دعا از قرآن افضل است؟ لِاَنَّ الله عَزَّوَجَلَّ قال: قُلْ ما یعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْلا دُعائَکُمْ؛(1) خداوند به رسولش فرمود بگو: اگر دعای شما نبود،پروردگار من برای شما ارجی قائل نیست و اعتمادی نمی کند.

یکی از شرائط قبولی دعا، لسان پاک و قلب صاف می باشد. این اوصاف بعد از انبیاء و اولیای الهی برای مؤمنین و متّقین اختصاص یافته است.

خداوند می فرماید: دعای مخلصین قبول می شود. پرواضح است که

ص: 349

اخلاص در قلب غیر مؤمن وجود ندارد. فَادْعُوا اللهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ؛ در حال اخلاص دعا قبول و مستجاب می شود.(1)

امام صادق علیه السّلام در وصف مؤمنین می فرمایند: هُمُ الْبَرَرَةُ بِالْاِخْوانِ فِی حالِ الْعُسْرِ وَ الْیسْرِ؛ مؤمنان کامل آنانی هستند که در روزگار سختی و آسایش به برادران نیکی می کنند و در عسرت و تنگ دستی دیگران را به خود ترجیح می دهند.

خداوند می فرماید: وَ یوْثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ؛(2) مؤمنین ازخودگذشتگی می کنند.

اعمال و کردار مؤمنین با همۀ ارزش ها مانند: عبادت، صبر، فداکاری، جهاد، اخلاص، با دعاء و تقوا رقم خورده است. به همین جهت قرآن دربارۀ مؤمنین می فرماید: لَهُمْ اَجْرٌ غَیرُمَمْنُون.ِ(3)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: خَیرُ اِخْوانِکُمْ مَنْ اِهْدی اِلَیکُمْ عُیوبَکُمْ؛ بهترین شما کسی است که عیب هایتان را به شما بگوید.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمودند: مَنْ زارَ اَخاهُ فِی بَیتِهِ قالَ اللهُ عَزَّوجَلَّ لَهُ اَنْتَ ضَیفِی وَ زائِری؛ کسی که برادر دینی خود را در خانه او دیدار نماید، خداوند با عزت و جلال دربارۀ او می فرماید: تومهمان منی و بر منست پذیرایی تو.

هرکه خواهد همنشینی با خدا

او قرین است در حضور اولیاء

ص: 350

خوشا بر اخلاص و یقین اهل ایمان که خویشتن را به دنیای پست نفروختند. زین رو مقدمشان را بر قله های معرفت گذارندو مشتاقانه برای رسیدن به کمال و سعادت، همه سختی ها را به جان خریدند تا به جانان رسیدند. الحمد لله رب العالمین.

ص: 351