مسئله شانزدهم 94/12/18

کلام صاحب جواهر

صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: این حدیث سندش ضعیف است و جابری ندارد یعنی اصحاب به مدلول این حدیث عمل نکرده اند (1) و سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: منظور از تشریق و تغریب تشریق و تغریب کامل نیست، تمایل کافی است. (2) با وجود این حدیث و این حد از دلالت این رأی اعلام شده است که احوط تشریق و تغریب است براساس همین روایت که احوط و احتیاط مدرکی می خواهد مدرک ما در احتیاط همین روایتی است که گفته شد. اما پس از این می فرماید: «الاحوط فیمن یتواتر بوله أو غائطه مراعاه ترک الاستقبال و الاستدبار بقدر الامکان و ان کان الاقوی عدم الوجوب» کسی که مشکل تواتر بول دارد و یا غائط و قدرت بر امساک ندارد این گونه اشخاص استدبار و استقبال را به قدر امکان رعایت کند،کار درستی است و حسن دارد. احتیاط همیشه حسن دارد حسن احتیاط ذاتی است برای اینکه توجه به احکام و وصول به انجام وظیفه است و در حقیقت احتیاط آن صفت عبودیت است. لذا حسن احتیاط همیشه محفوظ است. «و ان کان الاقوی عدم الوجوب» اقوی عدم وجوب است، چنانکه صاحب جواهر قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: دلیل حرمت استقبال اختصاص دارد به تبوّل نه خروج بول بلا اختیار، اصلا از این مورد انصراف دارد. بنابراین قطرات بول که بدون اختیار از انسان بیرون می آید تبوّل نیست خروج بول است. در این رابطه ما دلیلی نداریم برای اینکه استقبال و استدبار رعایت بشود. مضافا بر اینکه اگر وجوب استقبال و استدبار را اینجا اعلام بکنیم موجب عسر و حرج می شود.

ص: 389

مسئله هجدهم

مسئله هجدهم: «عند اشتباه القبله بین الاربع لا یجوز أن یدور ببوله الی جمیع الاطراف نعم اذا اختار فی مره أحدها لا یجب علیه الاستمرار علیه بعدها بل له أن یختار فی کلّ مره جهه اخری الی تمام الاربع و ان کان الاحوط ترک ما یوجب القطع باحد الامرین و لو تدریجا» این مطلب و این فتوا مبتنی است به آن بنایی که در امتثال منجزیت علم اجمالی داریم. می دانیم که علم اجمالی مثل علم تفصیلی منجز است، اگر اطراف شبهه علم اجمالی قابل امتثال باشد و به مشکلی برنخورد از قبیل عسر و حرج، موافقت قطعیه هم واجب و مخالفت قطعیه هم حرام است. اما اگر به جهت مانعی موافقت قطعیه امکان نداشت که در مثل مثال ماست که مضطر است در این صورت مخالفت قطعیه حرام است به جهات اربعه تبوّل جایز نیست چون منتهی می شود به مخالفت قطعیه عملیه و گفته اند که در صورتی که علم اجمالی نسبت به مخالفت قطعیه عملیه منجز نباشد لازمه اش این نیست که نسبت به مخالفت عملیه قطعیه منجز نباشد.

مخالفت قطعیه فعلا حرام است یا تدریجا هم حرام است

نکته دیگر که سید می گوید احوط، مخالفت قطعیه عملیه آیا فعلاً حرام است یا تدریجا هم حرام است؟ سید طباطبایی نظرش این است که مخالفت قطعیه عملیه تدریجا اشکال ندارد. مثلاً بعضی از اطراف را که مرتکب شدیم و مجوز داشتیم و زمان گذشت بعد از گذشت زمان قسمت دیگر از اطراف شبهه باقی است و زمان فاصله شده است الان ما که درباره آن اطراف باقیمانده فکر می کنیم می بینیم بعضی از اطراف از محل ابتلاء خارج شد. قاعده این شد که اگر بعضی از اطراف علم اجمالی از محل ابتلاء خارج بشود دیگر جریان اصل مانع ندارد. بنابراین که مخالفت قطعیه تدریجیه از این باب است لذا مخالفت قطعیه تدریجیه اشکال ندارد بر مبنای سید طباطبایی. اما بر مبنای سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه مخالفت عملیه قطعیه ولو تدریجا مخالفت عملیه قطعیه است جایز نیست، منجزیت علم به قوت خودش باقی است فرق نمی کند مخالفت دقعی باشد فعلی یا تدریجی. بعد از که این مطلب را گفتیم یک تفصیلی مختصری است که اگر چنانکه کسی تصمیم داشته باشد از اول که مخالفت می کند اما مخالفت تدریجی است در این صورت مخالفت عملیه قطعیه است و اشکال دارد. اگر از اول تصمیم نداشته باشد تدریجا مخالفت به عمل آمده اشکال ندارد. این تفصیل جزء وجوهی است برخواسته از دقت عقلی که نه قابل التزام است و نه قابل اعتماد. نیت در مخالفت هیچ گاه مسئله را بالا و پایین نمی برد. مخالفت علم قصدی نیست، مخالفت علم بما هو مخالفه العلم موضوع حکم است. آن مخالفت قصد همراهش داشته باشد یا نداشته باشد مسئله و حکم را تغییر نمی دهد. در کل براساس مبنای سید طباطبایی یزدی مخالفت قطعیه تدریجیه اشکالی ندارد ولیکن احتیاط این است که ترک بشود اما بر مبنای و مبنای تحقیق این است که باید مخالفت قطعیه تدریجیه هم اجتناب بشود. لذا کسی که تردد و شکی درباره قبله دارد نباید در چهار جهت استدبار و استقبال داشته باشد ولو تدریجا که سید می فرماید «خصوصاً اذا کان قاصدا ذلک من الاول» که قصد مخالفت دخلی در حرمت مخالفت ندارد مخالفت علم یک عنوان مستقلی است قصد باشد یا نباشد مخالفت علم اثر خودش را دارد و حرمت خواهد آمد در صورتی که مخالفت قطعیه عملیه باشد.

ص: 390

سوال: تجری نمی شود؟

پاسخ: بحث تجری اگر شخص به قصد مخالفت رفته باشد تجری کرده و اگر به قصد مخالفت نرفته باشد تجلی نکرده.

مسئله نوزدهم

مسئله نوزدهم: «اذا علم ببقاء شئ من البول فی المجری یخرج بالاستبراء فالاحتیاط بترک الاستقبال أو الاستدبار فی حاله اشدّ» گفتیم در استبراء و استنجاء که دلیل حرمت اسقبال و استدبار در حال تخلی شامل استبراء و استنجاء نمی شود. منتها سید می فرماید احتیاط در ترک استقبال و استدبار است در حالتی که بعد از تبوّل بول در مجرا باقی مانده باشد که اضافه بشود به تبوّل و اضافه اش هم ثابت نیست و یک اضافه ضعیفی است لذا احتیاط باید کرد آن قطره ای که احساس کند در مجرا باقی مانده است که با استبراء خارجش کند حالت استقبال و استدبار نداشته باشد. «یحرم التخلی فی ملک الغیر من غیر اذنه حتی الوقف الخاص بل فی الطریق الغیر النافذ بدون اذن اربابه» طبیعتاً حرام است تخلی در ملک غیر، زمین مردم است بدون اذنش نباید آنجا تخلی کرد و همچنین در وقف خاص، وقف خاص مثلا برای تنزیه و تفریح و بحث و درس وقف شده است کسی حق تخلی آنجا ندارد. «بل فی الطریق الغیر النافذ» طریق غیر نافذ یعنی کسی راهی به سمت مزرعه خودش درست کرده، این راه نافذ نیست یعنی در رو ندارد بن بست است، طریق غیر نافذ فقط برای زمین خودش یک راهی را درست کرده، «لا یجوز فی الطریق الغیر النافذ بدون اذن اربابه» کل ذلک براساس قاعده عدم جواز تصرف در مال غیر بدون اذن مالک آن. «و کذا یحرم علی قبور المومنین اذا کان هتکا لهم» در قبرستان ها هم تخلی جایز نیست اگر هتک به حساب بیاید که قطعاً هتک به حساب می آید هتک مومن حیاً و میتاً اشکال دارد. و مضافا بر اینکه این عمل اگر تخلی در قبرستان ها انجام بگیرد از غیر ضرورت با مذاق شرع و مذاق اهل تقوا تطبیق نمی کند. «المراد بمقادیم البدن السّتر و البطن و الرکبتان» این جزء همان حرف هایی است که برای شما گفتم فقهاء مجبورند برای ما عوام موضوع تعیین کنند این مسئله فتوا نیست، مقادیم بدن می گوید این است، سینه و شکم و زانوها. فتوا نیست این بیان موضوع است چون وظیفه فقیه بیان موضوع نیست بلکه بیان حکم است برای ما عوام می خواهد این مقدار شرح بدهد. مقادیم بدن که استقبال داشته باشد یا استدبار عبارت است از بدن و صدر و بطن و رکبتان، بعضی ها هم گفته اند که رکبتان نباید از مقادیم باشد ممکن است انسان چهار زانه بنشیند آن هم اشکال شده است که چهار زانو در حال تخلی کار ناممکنی است.

ص: 391

کلام فقیه همدانی

محقق کبیر فقیه همدانی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: استقبال و استدبار در فقه در حد متعارف است. هر کجا استقبال و استدبار داریم قبله است قعود است گذاشتن میت است، تخلی است هر کجا در فقه استقبال و استدبار داریم همان استقبال و استدبار متعارف است. قاعده ای را شهید ثانی گفت که «کلما لم یرد فیه تقدیر من الشرع یستفاد مقداره من العرف» هر چیزی هر حد و اندازه ای که از سوی شرع اندازه گیری و تحدید معین نشده باشد َآنچه که عرف نظر بدهد نظر عرف متبع است، اندازه را از عرف می گیریم. استقبال و استدبار را در شرع فقط «فولوا وجوهکم» آمده است آن هم اجمال دارد یک بیان تفصیلی نیست. بنابراین حد و اندازه از سوی شرع تعیین نشده است لذا ما حد و اندازه استقبال و استدبار را از عرف می گیریم هرچه عرف بگوید کافی است منتها در عرف داشتیم که در صورتی که عرف تردید نداشته باشد، نظر عرف مع التردید یا مع الاحتمال نافذ نیست نظر عرف جایی اعتبار دارد که نظر قطعی باشد. چون خود عرف از لبّیات است، لبّیات همان طور که قدر متیقن را می گیرد مدلولش هم باید قطعی باشد. اگر مورد شک و تردید بود اعتبار ندارد. (1) بعد می فرماید: «لا یجوز التخلی فی مثل المدارس التی لا یعلم کیفیه وقفها من اختصاصها بالطّلاب أو بخصوص الساکنین منهم فیها أو من هذه الجهه اعم من الطلاب و غیرهم» جایز نیست تخلی در مثل مدارسی که کیفیت وقفش را اطلاع نداشته باشیم که این مدارس اختصاص به اهل علم بما هم اهل علم یا اختصاص دارد به جمع ساکنین از اهل علم در آن مدارس این را شک داشته باشیم جایز نیست تصرف کنیم. ما شک داریم آیا علامت و راهی است که این شک را به سادگی حل بکنیم، می فرماید: «و یکفی اذن المتولی اذا لم یعلم کونه علی خلاف الواقع» می گوید کفایت می کند اذن متولی، این «اذا لم یعلم» توضیح کاملی است ولی اگر هم نبود لازم نبود. اگر علمی به خلاف نداشته باشیم که این اذنش بر خلاف واقع است. خب این یک قاعده است بارها هم گفتیم امارات و قواعد تا جایی اعتبار دارد که بر خلاف علم نباشد اگر علم بر خلافش داشتیم امارات دیگر کارایی ندارد. اذن متولی یک اماره است و طبیعتاً اگر علم بر خلاف داشتیم دیگر جایی برای اعتبار آن باقی نخواهد ماند. «و الظاهر کفایه جریان العاده» و ظاهر این است که کفایت کند در این تجویز تخلی در مدارس جریان عادت یعنی می بینیم عادت بر این است که اهل علم می روند به مدارس از دستشویی ها مثلا استفاده می کنند تخلی به عمل می آید تخلی صورت می گیرد، عادت این است. اولاً عادت اماره است حجیت عادت از کجاست؟ عادت مگر سیره است، اجماع است، اماره است؟ پس عادت از چه باب می تواند تجویز ثابت کند. عادت است، عادت ممکن است عادت خیلی برخواسته از تسامح باشد و برخواسته از بی اعتنائی باشد پس عادت را چه کنیم که فرموده اند اگر عادت بود اشکال ندارد موجب و سبب تجویز می شود؟ آنچه که در این رابطه گفته می شود و ملاحظه می فرمایید این است که اگر دیدیم عادت بر این است یعنی عمل مردم است، عمل مردم که به این صورت استفاده مجاز بود در عمل این عمل موضوع می شود برای اجرای یک قاعده. عادت بر این بود که مردم استفاده می کنند و ما قاعده صحت را روی آن سوار می کنیم می گوییم براساس قاعده صحت این کار درست است و اشکالی وجود ندارد. براساس این عادت می توانید قاعده صحت را بیاورید و مورد استناد قرار بدهید.

ص: 392

سیره عقلائیه

سوال:

پاسخ: سیره عقلائیه عبارت است از یک مشی مستمر و قطعی مربوط به اموری که ارتباط داشته باشد به معیشت و تعامل نوع مردم. منظور از عقلاء در اصطلاح فقه مردم است. و سیره متشرعه عبارت است از نشّ مستقر و ثابت نسبت به یک امری که آن امر از امور شرعی شامل برای همه مردم باشد نه یک امر شرعی استثنائی یا موردی. بنابراین نه این امر از آن امور شرعیه است نه در عمل سیره متشرعه ثابت است که چنین استقراری داشته باشد. ربما می بینیم بعضی از اهل احتیاط اجتناب می کنند پس سیره نقص فنی دارد. در سیره هم یک نقص جزئی هم که در سیره وارد بشود سیره را از کار می اندازد چون دلیل لبی از شش جهت آسیب پذیر است بدنه ضعیف است کارایی ضعیف است ادای مطلوب هم ضعیف است، همه باید از استحکام کافی و کامل برخوردار باشد. اقلا در مثل چنین موردی شک می کنیم که سیره مستقر است یا نیست شک در استقرار سیره مساوی با عدم استقرار سیره است. بعد می فرماید: «و کذا الحال فی غیر التخلی من التصرفات الاخر» سائر تصرفات می رود مدرسه در مدرس می خوابد یا آنجا مثلاً مطالعه می کند سایر تصرفات هم همین طور است اگر شک در نحوه وقف داریم باید از متولی اجازه بگیریم.

سوال:

پاسخ: ملکیت دو قسم است: ملکیت شخصی و ملکیت جهت. ملکیت شخصی مثلا خانه مال شماست ملکیت جهت مثلا حسینیه، مدرسه، دانشگاه، ملک شخص نیست ملک جهت است. ملکیت جهت ملکیت حقوقی است، ملکیت شخص ملکیت حقیقی است. هر کدام متولی دارد و آن ید مالکی نسبت به ملک شخصی ید حقیقی است، ید مالکی نسبت به مالکیت جهت ید حقوقی است همان هیئت امناء در عمل می شود. و برای تصرف در ملک شخصی اجازه مالک شخصی لازم است و در ملکیت جهت اجازه متولی یا هیئت امناء لازم و کافی است.

ص: 393

جلسه آخر تا پانزدهم فروردین ماه ان شاء الله دو سه تا توصیه عنایت کنید: نکته اول بدانیم در تمام امور زندگی ما ن دو چیز جدی است آن دو چیزی که جدی است فقط عبودیت است و کسب علوم آل البیت یعنی فقه، این دو چیز جدی است. این دو چیز است که باعث رفعت واقعی آدم می شود، «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات». (1) اگر می خواهید به سمت و سوی رشد معنوی بروید و سلوک و عرفان طالبید در ورودی اش این است از عبودیت و علم شروع کنید. بی راهه رفتن سودی ندارد، کسی درس اش را خوب نمی خواند می رود اذکار طویل و عریض می گوید. در ذهن داریم در نجف که در شب قدر که شب عبادت است اگر کسی مطالعه علمی دقیق داشته باشد گویا افضل باشد از ذکر و ورد. و آنهایی که می خواهند بگویند که مشکلات زندگی داریم ما را اجازه نمی دهد. تجربه این است مشکلی نیست که آسان نشود مرد آن است که از فقه نگران نشود. اگر ارتباط ما با فقه برقرار بود فقه مثل این است که یک شخصیتی آنجاست نگاه می کند هوای ما را دارد. مثل می زنیم می گوییم فقه را اگر تعظیم کردید و تجلیل فقه از شما تعظیم و تجلیل می کند و اگر فقه را تخویف و استخفاف کردید فقه هم برای شما حسابی باز نمی کند. باور کنید حتی مسائل مالی را اگر احتیاج پیدا کردید یا مشکل داشتید در عوض اینکه بروید کار و تلاش بکنید، بله ما صوفی تربیت نمی کنیم ولی اصل را کنار نگذارید. شما فقه را محکم بگیرید مدیریت رزق من حیث لا یحتسب می بارد. یک نکته را هم بگویم که بعضی هایتان هم تجربه کردید اگر خدای نخواسته سلامت جسمی نداشتید مریضم امروز درس نمی روم خدای نخواسته مریضی بیشتر می شود. و اگر گفتید مریضم درس می آید درس که نشستید بیماری فراموش می شود. شیخ صدرا که به من گفت من اگر درس نگویم می میرم. شیخ صدرا واقعاً شیخ صدرا بود، شیخ صدرا کسی بود که دایی آیت الله العظمی خویی به من گفت که جسمان مبارکش بعد از انتفاضه از وادی السلام سالم درآمد منتها چون عراق است و سیاست و اعلام نشد، جسمان مبارک ایشان سالم درآمد. شیخ صدرا می گفت من می روم قم بعثی ها می خواست اخراجش کند می روم درس می گویم گفت من اگر درس نگویم می میرم. حیات است، درس یعنی نفس حیات، اگر بخواهید در زندگی یک نفس حیات شما پیدا کنید که آن نفس حیات بخش تنفسی است در فضای فقه اهل بیت، خدایا تا زنده ایم ما را با فقه اهل بیت بدار.

ص: 394