آیات 97 تا 99 سوره اسراء 87/09/10

چون سوره ی مبارکه ی «اسراء» در مکه نازل شد و عناصر محوری سُوَر مکّی اصول دین است مخصوصاً مسئله توحید و نبوّت بخش وسیعی از آیات این سوره درباره ی نبوّت است. مردم مشرک حجاز بین افراط و تفریط به سر می بردند اینها برای اصنام و اوثانشان ربوبیّت قائل بودند ولی برای انسانِ کامل نبوّت را محال می دانستند یا مُستبعَد می دانستند، خب اگر چوبی بتواند رب باشد چرا انسان نتواند نبیّ باشد و اگر فرشته ای بتواند رب باشد که این اصنام و اوثان تماثیل آنهاست، مجسّمه ی آنهاست چرا انسان نتواند پیامبر باشد این بر اساس جهالتی که داشت. قرآن کریم همه ی سخنان آنها را نقل کرد و ابطال کرد و بعد فرمود بهترین شاهد کلامِ خداست که دستِ من است و اگر شما تردید دارید که این قرآن کلامِ خداست جنّ و انس جمع بشوند مثل این بیاورند مقدورشان نیست پس این معجزه است پس من از طرف خدا آمدم. آن گاه در پایان می فرماید هر کس با حُسن اختیار خودش پذیرفت او از اهتدای پاداشی خدا برخوردار است این مُهتدی، اهتدای پاداشی است، آن «مَن یَهْدِ» پذیرش هدایت اوّلیه را اگر کسی ذات اقدس الهی هدایت کرد بپذیرد خدا او را هدایت می کند.

بیان ذلک همان طوری که قبلاً گذشت خدا یک هدایت ابتدایی دارد که «هُدیً لِلنَّاسِ»(1) است برای همه ی مردم، اگر کسی پذیرفت خدا به او هدایت پاداشی می دهد می شود «مَن یَهْدِ اللَّهُ» و اگر کسی از هدایت پاداشی برخوردار شد اهتدای کامل نصیب اوست این اهتدا با هدایت نظیر اقتدار و قدرت کمالِ معنا را می فهماند مُهتدی بالاتر از مَهدی است مثل اینکه مُقتدر بالاتر از قادر است اگر کسی خداوند او را در اثر هدایت پاداشی به هدایت موفّق کرد او دیگر مهتدیِ کامل است «مَن یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَن یُضْلِلْ» که بیان شد ضلالتِ ابتدایی وجود ندارد اضلالِ ابتدایی وجود ندارد اضلالِ کیفری است و بحثش گذشت و اگر کسی را ذات اقدس الهی در اثر عقوبت و اضلال کیفری گمراه کرد «فَلَن تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِهِ». درباره ی هدایت ضمیر را مفرد آورد چون معمولاً اینها از سنخ نورند و نور در قرآن جمع بسته نشد و کفر و فسوق و عصیان از سنخ ضلالت اند و از سنخ کثرت اند در اینجا جمع بسته شد آنجا مفرد ذکر فرمود: «وَمَن یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ» اینجا جمع ذکر کرد فرمود: «مَن یُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِهِ» بعد فرمود اینها را ما به صورت محشور می کنیم وقتی اَنس از وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) سؤال کرد چگونه اینها روی صورت محشور می شوند روی صورت راه می روند فرمود همان خدایی که اینها را روی پا مَشیْ می دهد این را می تواند روی صورت مَشی بدهد عمده این است که آیا این حالت یعنی مَشی علی الوجه و همچنین اعما و اصم و ابکم بودن برای تبهکاران ابدی است یا از حین حشر تا حین حساب است اینها «یحشرون علی وجوههم عمیاً و بُکماً و صمیاً» اما وقتی که وارد محکمه ی حساب شدند و میزان و حساب شدند و نامه ی اعمالشان را به دست چپ دادند اینها را می خواهند به طرف جهنّم ببرند همان طوری که زمخشری نقل کرد بعضیها هم نقل کردند احتمال اینکه اینها دوباره به حال اوّلی برگردند هست یعنی ممکن است که بینا بشوند، شنوا بشوند، گویا بشوند با همان حال وارد جهنّم بشوند پس از این آیه برنمی آید که اینها الی الأبد این چهار حکم را دارند که یکی حشرِ علی الوجه است آن سه هم عُمی و بُکم و صُم بودن هست از این آیه برنمی آید که اینها الی الأبد این چهار وصف را دارند از این آیه برمی آید که اینها با همین چهار وصف محشور می شوند اما حالا وقتی که وارد صحنه ی میزان شدند، صحنه ی حساب شدند، نامه ی اعمالشان را به دست چپشان دادند حالا می خواهند راهی جهنّم بشوند باز هم همین وضع است یا به حالت اول برمی گردند از این آیه برنمی آید.

ص: 297

مطلب دیگر این است که ما انسان را در دنیا مختار می دانیم به سه دلیل انسان مختار است هم وجداناً، هم برهاناً، هم قرآناً. وجداناً برای اینکه ما وقتی کاری می خواهیم بکنیم مشورت می کنیم گاهی مردّدیم، گاهی می بینیم که دو طرف در اختیار ماست می خواهیم بکنیم، می خواهیم نکنیم این حالت را در خودمان مشاهده می کنیم بر اساس وجدانی که داریم به دلیل اینکه فکر می کنیم، مشورت می کنیم خب اگر ما مضطرّ بودیم نتوانستیم انتخاب بکنیم کار برای ما یک طرفه بود دیگر فکر و مشورت و امثال ذلک معنا ندارد که بعد هم اگر خوب در آمد خوشحال می شویم، بد در آمد پشیمان می شویم خب اگر ما مختار نباشیم و مضطر باشیم دیگر پشیمانی معنا ندارد که این وجداناً. برهاناً هم بشر مختار است برای اینکه ما می بینیم حسابی هست، کتابی هست، پاداشی هست، کیفری هست خب اگر بشر مکلّف است به اطاعت و مَنهی از معصیت است و اگر در برابر امتثال پاداش می بیند، در برابر تعدّی و تمرّد کیفر می بیند او اگر مختار نباشد آزاد نباشد نه آن پاداشش حساب شده است نه این کیفرش از اینکه انسان مأمور است، از اینکه انسان منهی است، از اینکه انسان مکلّف است و در برابر امتثال پاداش می بیند، در برابر تعدّی و تمرّد و فسوق و عصیان و کفر کیفر می بیند باید آزاد باشد این هم برهان. قرآناً هم انسان مختار است برای اینکه در آیات فراوان این مضمون هست «قُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّکُمْ فَمَن شَاءَ فَلْیُوْمِن وَمَن شَاءَ فَلْیَکُفُرْ»(1)، «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً»(2)، «وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ»(3) از این آیات فراوان است که «لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ»(4) هم همین راستاست پس وجداناً، برهاناً، قرآناً انسان آزاد است اما کجا آزاد است؟ آن وجدان و این برهان و آن قرآن هر سه قلمرو دلالتشان محدود است ما مادامی که در دنیا هستیم هم وجداناً آزادیم، هم برهاناً آزادیم، هم قرآناً اما وقتی وارد صحنه ی قیامت شدیم آنکه هنوز احساس نکردیم وجدانی نداریم که خودمان را ببینیم آزادیم یا نه این یک، برهانی هم در آنجا نداریم برای اینکه آنجا که دار تکلیف نیست امر و نهیی نیست، تقوا و فجوری نیست، امتثال و تعدّی نیست که ما بگوییم چون این انسان در آنجا مکلّف است و مأمور است به حسنات و مَنهی از سیّئات است باید بیاید آزاد بشود قرآن هم که در آنجا درباره ی قیامت ما را مختار نمی داند می گوید هیچ فایده ای ندارد پس این شش مطلب که سه مطلب مربوط به دنیاست و سه مطلب مربوط به آخرت برای ما کافی است که ما بگوییم انسان در دنیا آزاد است و در آخرت دلیلی بر آزادی او نداریم برای اینکه نه وجدان کردیم چون نرفتیم ببینیم، نه برهانی در مسئله داریم، نه آیات قرآنی دلالت می کند بر اینکه انسان درون مختار است برای اینکه آیات ظاهرش بر خلاف است یعنی آن روز دیگر کسی نمی تواند ایمان بیاورد. ادلّه ی نقلی می گوید آن روز، روز ایمان نیست این بیان نورانی پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در نهج البلاغه هم آمده چندتا روایت نبوی است که وجود مبارک حضرت امیر(سلام الله علیه) در نهج البلاغه از آنها به عنوان سند یاد می کند می فرماید رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) چنین فرمود که «الیوم عملٌ و لا حساب و غداً حسابٌ و لا عمل»(5)، خب پس آن سه امر دلیل است بر اینکه ما در دنیا آزادیم این سه امر دلیل است بر اینکه ما در آخرت آزاد نیستیم یا دلیل بر آزادی نداریم این هم یک مطلب.

ص: 298

پرسش:...

پاسخ: چون آخر هر عالَمی حکم خاصّ خودش را دارد یک نمونه ی تجربی عرض کنیم ما الآن همه مان خیال می کنیم که وزن داشتن قبلاً این تنها خیال نبود حُکمی بود که خیلی از عقلا می کردند، خیلی از حکما می کردند، خیلی از فیزیک دانها می کردند قبل از اینکه مسئله سیر کُرات شروع بشود خیال می کردند که وزن داشتن ذاتی جسم است که می گفتند این جسم چه جسمِ انسان چه غیر انسان وزن داشتن ذاتی آن است مگر می شود سنگ وزن نداشته باشد، مگر می شود انسان وزن نداشته باشد هیچ کس باور نمی کرد وقتی که از فضای از محدوده و کمربند و جاذبه گذشتند و قدری بالا رفتند دیدند نه، هر طرف بخواهند می توانند بروند وزنی ندارند وزن برای جسم ذاتیِ به آن معنا که مقوّم باشد نیست این در مقطع محدوده ی مادون جاذبه است یا کُره ی زمین است و مانند آن اگر کُره ای شبیه کُره ی زمین پیدا بشود بله، انسان وزن دارد این چنین نیست که ما جاهایی که نرفتیم و ندیدیم و برهانی هم نداریم بتوانیم حکم بکنیم الآن کاملاً برای بشر روشن شد که وزن داشتن ذاتی جسم نیست در این مقطع باشد سنگین است جای دیگر باشد سبک است. مسئله اختیار هم همین طور است این خواب از بهترین برکات الهی است منتها حالا ما قدر خواب و نعمت خواب و فضیلت خواب و مکتب خواب را درک نکردیم ما می خوابیم که بخوابیم اما خیلیها می خوابند که بیدار بشوند این در آن دوتا روایتی که یکی را مرحوم کلینی(رضوان الله علیه) در جلد هشت کافی نقل کرد و روایت دیگر را هم مرحوم فیض در بحث بَعثِ وافی کنار هم این دوتا روایت را ذکر کردند همین بود دیگر آن روایتی که مرحوم کلینی نقل کرد این بود که بشر اوّلی خواب نمی دید می خوابید ولی خواب نمی دید انبیا که آنها را هدایت می کردند آنها انکار می کردند می گفتند شما که می گویید انسان بعد از مرگ زنده است و برمی گردد خبری بعد از مرگ نیست انسان که مُرد نابود می شود پاداش و کیفری نیست بعد خداوند رؤیا را نصیب بشر کرد حضرت می فرماید مردم آن بشرهای اوّلی رفتند نزد انبیایشان می گفتند که اینها چیست که ما وقتی که خوابیدیم می بینیم آنها فرمودند اینها نمونه هایی از آن چیزهاست که ما به شما می گوییم شما خیال کردید انسان که می میرد برزخ به این است که دوباره از قبرستان بیاید بیرون در کوی و برزن این طور نیست برزخ شبیه همین رؤیاست بدنِ مثالی دارد روح است با بدنِ مثالی یا «فی روضة من ریاض الجنّة» یا «فی حُفرة من حُفر النیران»(1) تا دوباره بشود قیامت و مثل بدن اوّلی و وضع بدن اوّلی برگردد. این رؤیا یک مطلب بسیار خوبی است خب همه ی ما رؤیا را کم و بیش تجربه کردیم شما می بینید انسان در عالَم خواب ملاقاتهایی دارد افرادی را می بیند ولی سؤال کردن در اختیار او نیست که چه چیزی بپرسد وقتی بیدار شد می گوید ای کاش من این مطلب را می پرسیدم در آنجا سؤالهایی از او می کنند، جوابهایی می دهد سؤالهایی خودش می کند جوابهایی می شنود همه ی اینها تابع مَلکاتی است که در زمان بیداری انجام داده ما مادامی که بیداریم این زبانِ ما در اختیار ماست وقتی خوابیدیم زبان ما در اختیار آن مَلکات ماست و هکذا بعد از مرگ، بعد از مرگ طرزی حرف می زنیم که در دنیا رفتار کردیم چه اینکه در خواب طرزی سؤال می کنیم که در بیداری عمل کردیم ما در بیداری زبان داریم، حرف می زنیم ولی زبان در اختیار ما نیست در اختیار آن مَلکات ماست در برزخ حرف می زنیم، در قیامت حرف می زنیم اما حرف در اختیار آن اعمال و ملکات نفسانی ماست بنابراین ما بگوییم اختیارْ ذاتیِ انسان است در دنیا ما با سه دلیل وجدان و برهان و قرآن راه داریم ولی در آخرت این سه دلیل نیست بلکه دلیل قرآنی به عکس این است و دلالت دارد بر اینکه کسی نمی تواند ایمان بیاورد. اما آنچه که در سوره ی مبارکه ی «سبأ» آمده است که اینها در قیامت می خواهند ایمان بیاورند می گویند ما ایمان آوردیم در سوره ی مبارکه ی «سبأ» آیه ی 52 که چنین فرمود: «وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ» قبلش این است «وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلاَ فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَکَانٍ قَرِیبٍ * وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّی لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ * وَقَدْ کَفَرُوا بِهِ مِن قَبْلُ وَیَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِن مَکَانٍ بَعِیدٍ * وَحِیلَ بَیْنَهُمْ وَبَیْنَ مَا یَشْتَهُونَ کَمَا فُعِلَ بِأَشْیَاعِهِم مِن قَبْلُ إِنَّهُمْ کَانُوا فِی شَکٍّ مُّرِیبٍ» در آیه ی 52 سوره ی «سبأ» این است که آنها گفتند ما ایمان آوردیم به آنها گفته می شود که «أَنَّی لَهُمُ التَّنَاوُشُ» تَناوش مثل تناول آن «نالَ»، «یَنال» است، این «ناش»، «یَنوش» است «ناش»، «یَنوش» یعنی دسترسی پیدا کرد، دسترسی پیدا می کند تناوش هم مثل تناول دسترسی پیدا کردن است آنها می گویند «آمَنَّا بِهِ» به آنها پاسخ داده می شود که شما به ایمان دسترسی ندارید این یا در حال عذابِ دنیاست که «وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلاَ فَوْتَ» نظیر آنچه که فرعون گفت «آمَنَّا بِرَبِّ هَارُونَ وَ مُوسَی»(2) (سلام الله علیهما) به او گفته شد که «آلْآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ»(3) این ایمان فایده ندارد اگر این باشد این ایمانِ الجایی است و اثر ندارد و اگر مربوط به آخرت باشد آنها نمی توانند بگویند ما ایمان آوردیم یک ایمانِ اختیاری چون اگر ایمانِ اختیاری باشد حتماً مقبول است این کِذبی که در دنیا منافقانه داشتند در قیامت همین کذب هم ظهور می کند مشابهش را ما در اوایل سوره ی مبارکه ی «انعام» داشتیم در سوره ی «انعام» وقتی که از مشرکان سؤال می کنند در قیامت که شما چه کردید؟ گفتند: «مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ»(4) ما که مشرک نبودیم آن گاه ذات اقدس الهی می فرماید: «انظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ»(5) ببین چطور اینها دروغ می گویند این نه این است که واقعاً آنها بتوانند انکار بکنند این همان مَلکات کذب و نفاقشان یکی پس از دیگری دارد ظهور می کند آنها هر وقت گیر کردند می گفتند ما موحّد بودیم مشرک نبودیم مثل منافقین که وقتی «إِذَا خَلَوْا إِلَی شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا»(6) کذا، «وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوْا قَالُوا آمَنَّا»(7) همین معنای نفاق، کفر، فسوق و عصیان برای مشرکان ظهور می کند می گوید ما «آمَنَّا».

ص: 299

فتحصّل اگر این «وَلَوْ تَرَی إِذْ فَزِعُوا فَلاَ فَوْتَ»(1) حین یرون عذاب مربوط به عذابهای دنیا باشد که خب این ایمانشان ایمانِ اضطراری است و تناوش و تناول نخواهند داشت و اگر در معاد باشد که این اظهار کذب است نظیر آنکه مشرکان می گفتند «مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ»(2) بنابراین ما دلیلی نداریم که انسان در قیامت مختار است چون هیچ تکلیفی، هیچ دستوری، هیچ خواستنی در قیامت از انسان نیست بلکه از انسان فقط بازخواست می کنند نه خواستند که کاری انجام بدهد.

پرسش: اینکه ما می گوییم انسان مختار است با این روایت «لا جبر و لا تفویض»(3) چگونه سازگار است؟

پاسخ: بله دیگر همین اختیار یکی از ادله ی نقلی این است دیگر برای اینکه تفویض یعنی مستقل یعنی خدا هیچ کاره است.

پرسش: «لا جبر و لا تفویض».

پاسخ: تفویض است نه «لا جبر و لا اختیار»، «لا جبر و لا تفویض بل أمرٌ بین الأمرین»، «أمر بین الأمرین» می شود اختیار. تفویض این است که _ معاذ الله _ ذات اقدس الهی انسان را خلق کرده کارِ او را واگذار کرده به او، کاری به او ندارد فقط در قیامت از او مسئولیت می خواهد می شود تفویض یعنی کارِ او را به او واگذار کرده معنایش این است که چون خطر تفویض بدتر از خطر جبر است معنای تفویض این است که این زید کار انجام می دهد تمام کارهای او که ممکن الوجود است این کارهای ممکن الوجود به ممکن الوجود دیگر ختم می شود به واجب نمی رسد، خب اگر یک کار ممکن الوجودی در جهان هستی راه پیدا کند به واجب نرسد معلوم می شود ممکنْ واجب نمی خواهد دیگر اینکه آنها می گفتند علّت احتیاجْ حدوث است نه امکان سر از تفویض در آورده اما وقتی اهل حکمت می گویند علّت احتیاج امکان است نه حدوث یعنی چیزی که هستیِ او عین ذات او نیست این نیازمند به مبدأ است دیگر حدوثاً و بقائاً چون امکانْ علّتِ حاجت است و امکان ذاتیِ انسان و امثال انسان است و ذاتی «لا یَختلف و لا یتخلّف» پس انسان و امثال انسان حدوثاً و بقائاً محتاج به خداست خب اگر چیزی در اصل هستی حدوثاً و بقائاً محتاج به خداست می شود کارِ او را به خود او اسناد داد و این کار که ممکن الوجود است به واجب نرسد منتها با حفظ اختیار به واجب می رسد از امام سجاد(سلام الله علیه) رسیده است که فاصله ی بین جبر و تفویض بیش از فاصله ی بین ارض و سماست چرا شما مضطر شدید گفتید اگر جبر نشد تفویض، اگر تفویض نشد جبر «لا جبر و لا تفویض بل أمرٌ بین الأمرین»(4) که این «أمر بین الأمرین» همان اختیار است، خب اینها را ما در دنیا می فهمیم در آخرت هیچ برهانی نداریم که انسان در آخرت مختار باشد، آزاد باشد بنابراین این معنای اختیار انسان ذاتیِ انسان است در حدّ دنیا نظیر اینکه وزن ذاتیِ جسم است در محدوده ی طبیعت.

ص: 300

پرسش:...

پاسخ: ثبات در ازلیّت؟ در ازل هر چه هست ثابت است دیگر چیز غیر ثابت ما نداریم که پایین تر از آنها لوح محفوظ است بعد لوح محو و اثبات است که مسئله بَدا و امثال ذلک و نَسخ و اینها آنجا ظهور پیدا می کند، خب.

اما اینکه گفته شد انسان در بهشت ثابت است و خسته نمی شود نه ساکن انسان چه جسمش و چه روحش آنجا ثابت است مثل درختان بهشت، مثل آبهای بهشت آبِ بهشت مثل آب دنیا نیست که اگر قدری بماند بو بگیرد میلیونها و میلیاردها سال بماند چون ثابت است دیگر تغییری در طعم و مَزه و رنگ او پیدا نمی شود درختش هم همین طور است، میوه اش هم همین طور است این طور نیست که حالا گلابی بهشت یا سیب بهشت اگر یک مقدار بماند فصل بگذرد و مانند آن آسیب ببیند جسم هم همین طور است اینها احکام بهشتی است اما اینکه گفته شد درخت هیچ ترقّی نمی کند برای اینکه درخت طبیعت واقعاً سرش، مغزش، دهنش، ریشه اش در لجن است اما اینکه ذات اقدس الهی در سوره ی «رعد» یا «ابراهیم» مَثل زدند که «مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ»(1) نفرمود «أصلها ثابتٌ فی الأرض» که فرمود: «أَصْلُهَا ثَابِتٌ» این ثباتش فی قلوب الانسان است، ثباتش به عین الملائکه است «أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّماءِ»(2) حالا اگر آن شجره ی طیّبه در زمین بود بله این سؤال و اشکال وارد بود اما آن شجره ی طیّبه که در زمین نیست و شجره را نفرمود اصلش در زمین است فرمود اصلش ثابت است جایی ثابت است که او دارالقرار است تعبیر قرآنی هم از بهشت به عنوان دارالقرار است اینجا دارالفرار است که «خُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ»(3) در بیانات نورانی حضرت امیر(سلام الله علیه) هست که دنیا دارالمَمرّ است جای مرور است در اینجا باید فرار کنیم گاهی تعبیر قرآن این است که «فَفِرُّوْا إِلَی اللَّهِ»(4) یک، در تعبیرات حضرت امیر(سلام الله علیه) هست که «خُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ» این دو، برهان عقلی اش هم این است که حرکت نمی تواند ابدی باشد موجودی ابداً حرکت کند چون حرکت به سوی چیزی رفتن است خب اگر چیزی در کار نباشد که حرکت معنا ندارد مقصد هم جایی است که وقتی متحرّک به آنجا رسید می آرمد حرکت با ابدیّت سازگار نیست حرکت یعنی به سوی چیزی رفتن می شود وسیله، وسیله با ابدیّت سازگار نیست دائماً آدم سیر می کند آن سیرِ الی الله هم بالأخره «أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(5) انسان به لقای الهی که رسید می آرمد آنجاها برای گروه خاصّی دارالقرار است نجات از جهنّم و ورود به بهشت برای عده ای دارالقرار است بالأخره هر کسی باید به دارالقرار خاصّ خودش برسد.

ص: 301

پرسش: انسان در بهشت به فعلیت می رسد ولی ما داریم انسان از نعمتهای بهشتی استفاده می کند یقین و قوّه استفاده از آنها را دارد ولی خودشان نیستند.

پاسخ: اما بدون رنج، بدون رنج استفاده می کند این این چنین نیست که در روایات ما هم هست که بدون اینکه انسان گرسنه بشود لذّت سیری را دارد نظیر دنیا نیست در دنیا دوتا خاصیّت است تا انسان گرسنه نشود غذا نمی خواهد و تا رنجِ گرسنگی را نچشد لذّت سیری را نمی چشد عطش هم همین طور است اما در کوثر این چنین نیست که آدم باید اول تشنه بشود رنج تشنگی را بچشد بعد از کوثر بنوشد و لذّت سیرابی را بچشد آنجا لذّتِ بدون رنج است چنین نشئه ای است.

پرسش: آنجا هیچ قوّه ای تبدیل به فعل نمی شود؟

پاسخ: قوّه تبدیل به فعل شده دیگر چون آخر اگر بخواهد تبدیل به فعل بشود باید با عمل تبدیل بشود دیگر انسان اگر بخواهد قُوایش را به فعلیّت تبدیل کند باید به وسیله ی عمل صالح تبدیل بکند انسان که نظیر گیاه و موجودات دیگر نیست که با رویش تبدیل بشود که انسان کمالش در این است که به وسیله ی عمل صالح کامل بشود عمل صالح هم تا دستور شریعتی است شریعتی باید باشد، امر و نهیی باشد، راهنمایی باشد، راهبردی باشد، راهبری باشد، رهرویی باشد انسان برابر آن عمل بکند و کامل بشود اما وقتی که مسئله شریعت نبود، امر و نهی نبود انسان با چه چیزی کامل بشود هر کسی به هر حدّی که رسید به همان حد ثابت است در بهشت این طور است چون درجات فراوان است هم در سوره ی مبارکه ی «آل عمران» فرمود هم در سوره ی «انفال» که «لَهُمْ دَرَجَاتٌ»(1) یک، «هُمْ دَرَجَاتٌ»(2) که در سوره ی «آل عمران» است و بالاتر از آنچه که در سوره ی «انفال» آمده این دو، بالأخره هر کسی در درجه ی خودش ثابت است ملائکه هم همین طورند غبطه نمی برند هیچ کسی حسد ندارد که چرا من حالا به اینجا رسیدم آنها آن حد هستند این طور نیست همه شان ثابت اند، منزّه اند، معصوم اند، پاک اند «لَا لَغْوٌ فِیهَا وَلاَ تَأْثِیمٌ»(3) این جسم با این روح در این حد است، آن جسم با آن روح در آن حد است اینها همه شان را باید در دنیا فراهم کرد.

ص: 302

پرسش: اهل جهنم خستگی ندارند حاج آقا؟

پاسخ: چرا، جهنّم حسابش با بهشت فرق می کند آنها هم خسته می شوند، هم درد دارند حالا آن همین آیه ای است که داریم می خوانیم.

فرمود: «وَنَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَلَی وُجُوهِهِمْ عُمْیاً وَبُکْماً وَصُمّاً» این چهار درد برای آنها هست یکی حشرِ علی الوجوه آن سه هم عُمی و بُکم و صُمّ بعد «مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ» مسکنشان دوزخ است تمام شدنی هم نیست البته اینکه تمام شدنی نیست برای آن کفّار عنود است وگرنه برای فُسّاق و اینها منقطع الآخر است آنها دیگر بعد از مدّتی نجات پیدا می کنند. «کُلَّمَا خَبَتْ زِدْنَاهُمْ سَعِیراً» هر وقت این جهنّم می خواهد نورش افسرده بشود خالی و افسرده بشود شعله اش کم بشود ما افروختگی او را زیاد می کنیم افروختگی آ نها را زیاد می کنیم. در سوره ی مبارکه ی «نساء» آن آیه اش این بود که «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ»(1) خب اینها وقتی که وارد جهنّم شدند سوختند این پوست که سوخت آن گوشت که سوخت به آن استخوان می رسد استخوان در عین حال که محکم ترین عضو بدن است حسّ لمسی اش ضعیف تر از گوشت و پوست است گوشت حسّ لمسی اش کمتر از پوست است پوست حسّ لمسی اش از همه بیشتر است این را ذات اقدس الهی به عنوان برکت قرار داد این روکش قرار داد تا انسان بفهمد چه چیزی برای او خوب است، چه چیزی برای او بد است با لامسه تشخیص می دهد اگر ملایم بود که جذب می کند و اگر منافی بود که فرار می کند این لمس به این است این نیروی لامسه در تمام جرم بدن مفروش است گاهی مثلاً می بینید چشم درد می آید این مربوط به درد آن شبکه ها و نقص شبکه ها نیست درد برای چشم نیست برای لامسه ای است که در حدقه وجود دارد، در قرینه وجود دارد، در آن شبکه ها وجود دارد و مانند آن نیروی لمس در همه ی جزء بدن مفروش است آن درد را احساس می کند آن مشکلات چشم یک چیز دیگر است، خب وقتی که این پوست به خاکستر تبدیل شد یا بعد آن گوشت درد و اینها کمتر احساس می کنند در آن آیه فرمود: «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا» افرادی مثل صدام و بوش و اولمرت و اینها این طوری هستند دیگر اینها هر لحظه دارند عذاب می دهند به این مسلمانهای فلسطین و غیر فلسطین آن همین معنا هم آنجا هر لحظه ظهور می کند دیگر جا برای دلسوزی نیست اینها هر روز عذاب می کردند آ نجا هم هر روز هم عذاب می چشند اگر این پوستها سوخت فرمود: «کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ» ما پوستِ تازه می رویانیم تا اینها عذاب را بچشند چون قوی ترین عضوی که لمسش بیش از اعضای دیگر است همین پوست است خب این برای پوستها، اما حالا اینجا نگاه کنید چطور تعبیر فرمود برای جهنّم برای پوستها که این طور است جهنم را هم فرمود: «کُلَّمَا خَبَتْ» وقتی این جهنم رفت افسرده بشود نفرمود «زدناها سعیرا» فرمود: «زِدْنَاهُمْ سَعِیراً» ما خود اینها را افروخته تر می کنیم ما حالا اسرار جهنم را، درکات جهنم را، کیفیات جهنم را، اسرار فراوانی است که خیلی از چیزها را نمی فهمیم یکی اش هم همین است اما بعضی از چیزها که خیلی شفاف است آنها را می شود فهمید دیگر در بحثهای قبل در سالهای قبل هم همین اشاره شد که ما اگر بخواهیم چیزی را گداخته کنیم، آب بکنیم، بسوزانیم و مانند آن سه تا عنصر لازم است دیگر یکی آن موادّ اوّلیه برای سوخت و سوز حالا یا زغال سنگ است یا بنزین است یا گازوئیل است یا نفت است آنها را باید فراهم کنیم، دوم یک ماده ی منفجره حالا یا کبریت است یا تی ان تی است یا ماده ی منفجره ای است که باید بزنیم به این گازوئیل، نفت، بنزین که این مشتعل بشود، سوم این است که آن آهنها یا هر چه هست بگذاریم اینجا که این آب بشود یک کوره مگر بیش از این سه عضو می خواهد البته جایی هم هست یک سلسله موادّ اولیه به عنوان وسیله ی سوخت و سوز حالا یا نفتِ سیاه است یا گازوئیل است یا نفت سفید است یا بنزین است یا موادّ دیگر است اینها موادّ اولیه، یک سلسله مواد سوخت و سوزی منفجره هم لازم است حالا یا کبریت است یا چیز دیگر است یا تی ان تی است که باید به اینها برسد تا اینها گُر بگیرند بعد هم که گُر گرفتند آهن یا غیر آهن را می ریزند داخلش آب می کنند خاصیّت یک کُره فلزّی این است اینها را که ما به خوبی می فهمیم ذات اقدس الهی فرمود هر سه اش خود انسان اند حالا چیزهای دیگر هم هست موادّ دیگر هم هست آنها را که ما بر فرض سر در نیاوریم اینها که روشن است فرمود: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»(2) آنها که اهل قَسط اند قَسط یعنی ظلم در قبال قِسط که به معنی عدل است اگر کسی اهل قِسط بود، اهل عدل بود می شود مُقسِط که «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ»(3) اهل قَسط بود همان قاسطین در می آید نظیر ناکثین و مارقین فرمود: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً» ما از جای دیگر هیزم نمی آوریم همینها هیزم اند خب از این شفاف تر و روشن تر ما چه چیزی می خواهیم این را که دیگر نمی توانیم بگوییم نمی فهمیم که فرمود اینها هیزم جهنم اند خب اینها هیزمها را می آورند وقودی لازم است که «ما یوقد به النار» این وقود چون قبلاً در روستاها بود، در شهرها هم بود از جنگل چوب می آوردند هیزم داشتند زغال داشتند آن وقتی که نفت و گاز و اینها نبود آن یک چوب بزرگی بود که دیر خاکستر می شد این را همواره کنار آن اجاق داشتند این هیزمهای باریک و نازک اینها که زود خاکستر می شد اینها را جمع می کردند موقع ظهر که می شد می خواستند غذا درست کنند چون آن وقود بود یعنی «ما یوقد به النار» بود زیر آن خاکسترها این هیزمهای نازک و غیر مثلاً ضخیم را با آن وقود مشتعل می کردند که آن کارِ موادّ منفجره و کبریت و اینها را می کرد وقود یعنی «ما یوقد به النار» حالا یا آتش گیره است یا آتش زنه این وقود هم فرمود: «فَاتَّقُوْا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ»(4) حالا حجاره کدام سنگ است آن را ما نمی فهمیم ولی ناس را که می فهمیم که آن وقت کدام ناس وقودند؟ در آیه دیگر فرمود: «کَدَأْبِ آلَ فِرْعَوْنَ»(5) اینها در دنیا سوختند و عده ای را سوزاندند در آخرت هم می سوزند و عده ای را می سوزانند این «کَدَأْبِ آلَ فِرْعَوْنَ» می شود وقود النار، خب این وقود با آن هیزم وقتی جمع شد شعله پیدا می شود عده ای هم که به آتش اینها سوختند آن را در سوره ی مبارکه ی «غافر» و امثال «غافر» فرمود: «ثُمَّ فِی النَّارِ یُسْجَرُونَ»(6) اینها را می اندازیم و بعد مشتعل می شوند پس عناصر محوری کوره ی جهنّم خود انسان است حالا چیزهای دیگر هم باشد هیچ منافاتی با این ندارد واقعاً هیزم باشد، واقعاً سنگ باشد چه اینکه فرمود: «فَاتَّقُوْا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ» آنها وقتی ما نمی فهمیم حقّ اظهارنظر هم نداریم اما اینها که شفاف است می فهمیم که در اینجا نفرمود هر وقت جهنّم آتشش کم شد من آتشِ جهنّم را زیاد می کنم فرمود هر وقت جهنّم رفت خاموش بشود من اینها را گُر می دهم «زِدْنَاهُمْ سَعِیراً» نه «زدناها سعیرا» اینها گُر می گیرند، اینها گُر می گیرند بنابراین خدا غریق رحمت کند سیدناالاستاد مرحوم علامه را ایشان بزرگان دیگر هم این را نقل کردند ما از دیگران هم شنیدیم ولی ایشان این را نقل فرمودند که عارفی در نجف مورد قبول حوزه ی علمیه نجف بود این عصر پنج شنبه که به زیارت قبور می رفت سعی می کردند که ببینند او چگونه می رود، چگونه برمی گردد این رفته بود زیارت قبور در وادی السلام و برگشت عده ای از علما در برگشت او را زیارت کردند گفتند کجا؟ گفت رفتم زیارت وادی السلام گفتند چه چیزی دیدی؟ گفت رفتم فاتحه خواندم و برگشتم و اینها آنها می دانستند که رفت و آمد او یک امر عادی نیست گفتند بالأخره چه چیزی دیدی، چه چیزی گفتی، چه چیزی شنیدی؟ چون در قبرستانهای عمومی مثل بهشت زهرای تهران و همین طور همیشه چندتا قبر آماده است در وادی السلام گذشته از اینکه همیشه چندتا قبر آماده بود آنجا چون شنی است قبرهای کُهنه ی فرو رفته ی قبلی زیاد است گفت من هم این قبرهای جدید را دیدم، هم آن قبرهای قدیمی را دیدم خیلیها فرو رفته بود درون قبر را دیدم از سوراخ قبر نگاه کردم نه ماری بود نه عقربی هیچ چیزی در آن نبود از این قبرها سؤال کردم که این آقایان علما به ما می گویند در قبر مار و عقرب است ولی من هر چه نگاه می کنم مار و عقربی در کار نیست این قبرها به من گفتند که ما هیچ مار و عقربی نداریم هر کسی می آورد با خودش می آورد این حرفها نه دروغ است، نه _ معاذ الله _ اغراق است این می شود مار و عقرب گفت به من گفتند که هر کسی می آید با خودش می آورد خب این آیات دیگر آیات مبهمی نیست، آیات متشابهی نیست فرمود هیزم جهنّم همین اولمرتها هستند، همین کسانی که الآن غزّه را به این صورت در آوردند فرمود: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَکَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً»(7) هیزم هست اما همینها هستند وقودش هم همینها هستند افرادی هم که به سوخت و سوز اینها می سوزند هم همینها هستند.

ص: 303

«أعاذنا الله من شرور أنفسنا و سیّئات أعمالنا و الحمد لله ربّ العالمین»