ص: 2

نام کتاب: آیات ولایت (جلد اول:آیۀ ولایت)

مؤلف: دکتر سید محمد مرتضوی

ویراستاری علمی: سید علی سجادی بهسودی

صفحه آرایی: علی اکبر احسانی تیرگر

تنظیم و طرح روی جلد: قاسم نوراحمدی

ناشر: آشیانه مهر

نوبت چاپ: اول/1390

چاپ: گلها

شمارگان: 3000 جلد

قیمت: ............................ 11500 تومان

شابک (دوره): ............... 0-25-6164-600-978

شابک (جلد): ................ 3-08-6164-600-978

کلیه حقوق این اثر متعلق به مجمع جهانی شیعه شناسی است.

ص: 3

{ إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}

(مائده/55)

«همانا ولی شما تنها خدا و رسولش و کسانی هستند که ایمان آورده اند، نماز بر پا می دارند و در رکوع زکات میدهند»

همراه با پاسخ گویی به شبهات آیة ولایت

مؤلف: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیدمحمد مرتضوی

عضو هیئت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی

مجمع جهانی شیعه شناسی

قم-45 متری عمار یاسر-پلاک 90-ص پ 644-37158 تلفن: 7713773-7756092 / دورنگار: 7713774

ص: 4

ص: 5

ص: 6

اهمیت حدیث در تبیین الگوی رفتاری 61

اهمیت حدیث در بیان وظایف 63

اهمیت حدیث در حل اختلافات 64

نقش و اهمیت حدیث در یافتن حکم پدیده های نوظهور 66

علل طبیعی: 68

علل غیرطبیعی: 68

جایگاه اهل بیت علیه السّلام.. 69

حدیث ثقلین. 73

1- حجة الوداع، روز عرفه 74

2- غدیرخُم 74

3- مسجد مدینه 75

4- بستر بیماری 75

امام علی علیه السّلام

و قرآن. 92

امام علی ر داناترین فرد به قرآن 98

اعتراف صحابه به اعلم بودن امام علی علیه السّلام 104

امام علی علیه السّلام مصداق آیات 107

دلائل شبهه آفرینی در مورد آیات ولایت.. 111

چرا در آیات ولایت شبهه دارد شده است؟ 116

فصل دوم

تقریر استدلال شیعه به آیه ولایت

بیان استدلال شیعه. 126

1- بیان علامه حلی 126

مقدمه اول 126

مقدمه دوم 128

مقدمه سوم 129

2- نظر سیدمرتضی.. 130

3- نظر شیخ مفید. 132

شأن نزول آیه 134

اجماع شیعه. 139

1- امام علی علیه السّلام : 139

2- شیخ مفید (قدس سره): 140

3- علامه طبرسی(قدس سره) : 141

ص: 8

4- ابن شهر آشوب رحمه الله: 141

5- محقق اربلی (قدس سره) : 142

6- علامه حلّی رحمه الله: 142

7- محدث بحرانی رحمه الله: 143

اجماع علما اهل سنت.. 143

1- قوشچی: 143

2- عضدالدین ایجی: 144

3- تفتازانی: 145

تواتر روایت در مورد نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام 146

الف) علمای شیعه: 146

1- ابن طاووس رحمه الله : 146

2- بَحرانی رحمه الله: 147

3- ابن بطریق: 147

ب) علمای اهل سنت: 148

1- حسکانی: 148

2- حموینی: 148

3- ابن مغازلی 148

5- ابن عساکر: 149

6- زرندی حنفی: 149

الف- وجود دشمنان امام علی علیه السّلام 149

ب - جعل شأن نزول آیات برای امام علی علیه السّلام 151

ج- تحریف شأن نزول آیات 153

د- جریان های فکری مخالف 154

ه- - حذف شأن نزول آیه 157

شواهد شأن نزول 159

1- تطبیق رسول خدا صلی الله علیه وآله 160

2- تطبیق اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله 164

3- فهم اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله 166

4- اعتراف صحابه 178

1 – حذیفة بن یمان 178

2- عمرو بن عاص 184

ص: 9

5- اعتراف مفسّران 190

1. نظام الدین نیشابوری: 190

2. دکتر عبدالله محمود: 191

3. دکتر وهبه زحیلی: 191

4- جلال الدین سیوطی: 192

6 - مخالفت و موافقت با کتاب خدا 192

7 - مخالفت و موافقت با سنّت قطعی 193

8- استناد فقها 198

فصل سوم

معنای ولایت

معنای ولایت 204

ولایت خداوند. 206

الف): ولایت تکوینی: 206

ب): ولایت تشریعی: 207

معنای مولی 209

کاربرد واژه «ولی» درباره امام علی علیه السّلام 212

کاربرد واژه «مولی» درباره امام علی علیه السّلام 215

صحت و دلالت این روایت از دانشمندان اهل سنت 217

الف): اشتراک معنوی واژه «ولی» 223

ب - اشتراک لفظی «ولیّ» 224

فصل چهارم

شبهات اسباب النزول

حذف نام علی علیه السّلام

از شأن نزول آیه. 229

تحریف شأن نزول آیه. 233

1- ابوبکر 233

نقد 234

2- عبادة بن صامت 234

نقد 235

3- عبدالله بن سلام 235

ص: 10

نقد 236

نقد 236

همه مؤمنان. 239

نقد 240

نقد سندی 241

نقد محتوایی 241

اجماع پیروان مکتب اهل بیت علیه السّلام درباره آیه 242

ادعای اجماع از اهل سنّت.. 243

فصل پنجم

شبهات سیاق

تعریف سیاق 250

سیاق آیات.. 253

نزول سوره مائده 255

هدف از سوره مائده 256

1- «ولیّ» به معنای ناصر 259

شأن نزول آیات.. 261

نقد 262

2. آیه در مورد ابوبکر نازل شده است 267

نقد 267

الف - شأن نزول آیه ارتداد 268

ب - معنای ارتداد 271

ج - معترضان به حکومت ابوبکر 272

د - مفاد آیات.. 274

3- تناقض آیات 276

نقد 277

اشکالها: 278

4- «ولیّ» به معنای یاور 285

نقد 286

فصل ششم

شبهات ادبی

نقد 291

پاسخهای مفسران اهل سنت.. 291

نقد 296

ص: 11

نقد 298

زکات از منظر لغت 298

زکات در قرآن 300

الف - درباره مشرکان 300

ب - بعضی از موارد زکات درباره پیامبران پیشین 302

ج - درباره امت های گذشته 303

مفهوم اصطلاحی زکات.. 304

اعتراف مفسران اهل سنت.. 306

عدم دلالت «انّما» بر حصر. 309

نقد 309

خلاف بودن اطلاق جمع بر مفرد. 311

نقد 311

اطلاق جمع بر مفرد در قرآن. 312

تبیین کاربرد لفظ جمع و تطبیق آن بر فرد 318

راز کاربرد قسم دوم 320

1- تشویق به انجام آن کار: 320

2- تهدید به انجام ندادن کار: 320

3- تعیین جایگاه فرد: 320

5- بیهوده بودن ذکر اللّه و رسوله 328

نقد 329

1- نقد خداوند نسبت به صحابه 329

1- منافقان شناخته شده 330

2- منافقان ناشناس 330

3- بیماردلان 331

4- همکاران و جاسوسان دشمن 331

5- معترضان به فساد 332

6- بدبینان در حال ارتداد 333

7- فاسقان 334

8 - تسلیم شدگان، نه مؤمنان 335

9- فراریان از جبهه جنگ 335

2-مقاومت صحابه دربرابررسول خداصلی الله علیه وآله336

ص: 12

فصل هفتم

شبهات فقهی

تعریف شبهه فقهی.. 343

شبهات 343

1 معصیت کردن: 343

نقد 347

2- عدم جواز پرداخت زکات در حال نماز. 351

نقد 351

فعل کثیر در مذاهب چهارگانه اهل سنت 351

الف - مالکیه: 351

ب - حنابله: 352

ج - شافعیه: 352

د - حنفیّه: 352

فعل کثیر در شیعه 353

3- سخن گفتن در نماز جایز نیست.. 354

نقد 355

4- عدم برتری پرداخت زکات در نماز. 358

نقد 359

5- چنین نمازی در شأن امام علی صلی الله علیه وآله نبود. 360

6- شنیدن سلام دیگران. 361

7- دیدن اشیاء در نماز. 364

8- انجام کار در حال نماز. 365

نقد 365

فصل هشتم

شبهات رجالی

1- راویان نزول آیه در شأن امام علی علیه السّلام 371

نقد 372

جایگاه راویان شیعی.. 380

راویان حدیث نزول آیه «انّما» در شأن امام علی علیه السّلام 388

الف - صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله 389

1 - امام علی علیه السّلام 390

2- عبدالله بن عباس 393

3- ابوذر غفاری 396

ص: 13

4- عمار بن یاسر 398

5- مقداد بن اسود 400

6- غالب بن عبدالله 401

7 - جابر بن عبدالله الانصاری 402

8- عبدالله بن سلام 403

9- اسلم ابو رافع 404

10- انس بن مالک 405

11- حسان بن ثابت 406

12- خزیمة بن ثابت 407

13 - عمرو بن عاص 409

ب - تابعین 410

1- سلمة بن کُهیل 410

تشیع سلمة بن کهیل 411

وثاقت سلمة بن کهیل 412

2- مجاهد بن جبیر 413

3- سدی (اسماعیل بن عبدالرحمن) 416

4- عتبة بن ابی حکیم 418

5- عطاء بن سائب 419

6- عبدالملک بن جُریج المکی 420

2- ساختگی بودن روایات 423

ابن تیمیه کیست؟ 424

نقد 434

فصل نهم

شبهات کلامی

شبهات کلامی آیة ولایت 439

1- اضافه شدن شرایط امامت.. 439

نقد 440

2- نفی امامت امامان 443

نقد 443

3- بلافصل نبودن جانشینی 446

ص: 14

نقد 447

الف - شأن نزول آیه 447

ب - دلالت واژه «انّما» 447

ج - دلالت ولی بر جانشینی بلافصل 448

4-پذیرش امامت امام علی علیه السّلام 449

نقد 449

5- رعایت سلسله مراتب 450

نقد 451

6- ولایت در دین، برترین ولایت 452

ابو عبیده کیست؟ 453

نقد 455

7- مالک و حاکم تنها خداست 457

نقد 457

8- مبلّغ اصلی تنها رسول خداست 460

نقد 460

9- عدم انحصار ولایت در امام 461

نقد 461

10- اثبات خلافت خلفا 462

نقد 463

11- استدلال نکردن امام علی علیه السّلام به آیه 465

الف –

استدلال امام علی علیه السّلام به آیه در منابع اهل سنت 471

1 - تفاخر قریش و انصار 471

2 - حدیث مناشده یوم الشوری 474

ب - استدلال امام علی علیه السّلام

به آیه «انما» در منابع شیعه 480

1- مناشده یوم الشوری 480

2- مناشده با ابوبکر 482

3- تفاخر قریش و انصار 483

4- مذاکره با مهاجرین و انصار 484

5- مناظره با ملحدان 486

6- پاسخ پرسشگران 489

ص: 15

فصل دهم

شبهات اصولی

ولایت نداشتن امام علی علیه السّلام در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله 493

1 – استعمال مشتق در حال 493

نقد 494

دلائل ولایت داشتن امام علی علیه السّلام در عصر رسول اکرم صلی الله علیه وآله 495

2- عدم استعمال لفظ در بیش از یک معنی 507

نقد 507

فصل یازدهم

شبهات تاریخی

1- مؤمنان ولایت یهود و نصارا را نپذیرفته بودند 511

نقد 512

2- عدم تردید در رهبری 512

نقد 513

اهتمام به ولایت از نظر تاریخی.. 513

1- تعیین ولایت از آغاز بعثت 513

2 - امید مخالفان، نبوت بدون ولایت 520

3 - تلاش سیاستمداران برای تصاحب ولایت 521

اهتمام به ولایت از منظر روایات.. 524

الف - روایات اهل سنت 524

ب - روایات شیعه 525

اهتمام به ولایت از دیدگاه عقل. 528

3- عدم تردید در رهبری قبل از نزول آیه 530

نقد 531

فصل دوازدهم

شبهه اقتصادی

فقر امام علی علیه السّلام مانع نزول آیه 535

نقد 535

ص: 16

از دیدگاه و مبانی اعتقادی تشیع، که برگرفته از آیات قرآن و سیره و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله و ائمۀ معصوم علیه السّلام است، به ویژه آیات ولایت در قرآن، در می یابیم که امامت از اصول دین اسلام است. اینکه گاهی گفته می شود، امامت از اصول مذهب است از باب مسامحه و مماشات با خصم است.

موضوع امامت و ولایت از چنان عظمتی برخوردار است که خداوند متعال حتی ابلاغ آن را، برابر با اصل رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله

قرار داده است؛ آنجا که در قرآن کریم می فرماید:

{یَا أَیّهَا الرّسُولُ بَلّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبّکَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلّغْتَ رِسَالَتَهُ}(1) ای رسول ما! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان که اگر چنین نکنی، رسالت الاهی را انجام نداده ای.

آثار و برکات وجودی مقام عظمای امامت در رهبری سیاسی امت اسلام خلاصه نشده، بلکه امامت دنبالۀ نبوت و کامل کننده رسالت است. امام است که حافظ دین و حجّت خداوند بر بندگان است.

به وسیلۀ امام است که دین کامل، نعمت تمام و اسلام آیین رستگاری جاودان می گردد. به همین سبب خداوند متعال پس از ابلاغ امامت و ولایت در غدیر خم فرمود:

{الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً}(2) امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.

علاوه بر آنچه بیان شد، همۀ دلایل فلسفۀ وجودی نبوّت و رسالت، بر ضرورت وجود امام در جامعه حکایت دارد.

بدون وجود امام، بلکه بدون شناخت و تمسّک به امام، در مسائل اسلامی و عقاید دینی گسست و انحراف به وجود می آید؛ چرا که از یک طرف انسان دست خوش لغزش و خطا و عصیان است و از طرف دیگر، ارسال سلسلۀ نبوت پایان یافته است. در این میان تنها رشته اتصال خالق و مخلوق و تنها راه هدایت از طریق امام امکان پذیر خواهد بود. در غیر این صورت، هدف و فلسفۀ وجودی آفرینش انبیا محقّق نشده و زمین برای بشر خالی از حجّت خواهد ماند.

ص: 18

در موضوع امامت و ولایت، عمدۀ مباحث پیرامون خلقت، علم، عصمت، ولایت، شفاعت، رجعت، سیره، توسل به امام و خصایص و ویژگی های منحصر به فرد آن است.

بنابراین با عنایت به ادلۀ عقلی فراوان، و دلایل مستند و مستدل برگرفته از سیره و سنت رسول الله صلی الله علیه وآله و آیات ولایت در قرآن به طور قطع ویقین، امامت از اصول دین اسلام است.(1)

برای شناخت امامت و ولایت، باید به تفسیر آن پرداخت و ویژگی های آن را بررسی کرد.

اصول و مبانی اعتقادی در مکتب تشیّع، به خصوص در مسئله محوری امامت و ولایت، که برگرفته از قرآن کریم، سیره و سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت عصمت و طهارت علیه السّلام است و با تمسک به ادلۀ عقلی و نقلی فراوان، امامت را از اصول دین شمرده مصادیق آن را منحصر در ائمه اطهارعلیه السّلام از امام علی علیه السّلام تا حضرت صاحب الزمان می داند.

{إِنَّماوَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ}(2). ولیّ و سرپرست شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند: همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.

مراد از {الَّذینَ آمَنُوا} که ولایت بر مردم دارند قطعاً امام امیر المؤمنین علیه السّلام است؛(3)

ص: 19

زیرا این آیه در زمانی نازل شده است که امام علی علیه السّلام در حال رکوع به فقیری که از مردم استمداد می کرد، انگشتر خود را صدقه داد.

بنابر تصریح بسیاری از علمای اهل تسنن، این آیه در بارۀ امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده است.(1)

قاضی عضد الدین الإیجی، متوفای 756 در این باره می گوید:

ص: 20

«تمامی مفسران اجماع دارند که این آیه در بارۀ امام علی علیه السّلام نازل شده است».(1)

سعد الدین تفتازانی نیز تصریح می کند:

نزلت باتّفاق المفسّرین فی علی بن أبی طالب، رضی الله عنه، حین أعطی خاتمه وهو راکع فی صلاته.

«[این آیه] به اتفاق نظر همه ی مفسران دربارۀ علی بن أبی طالب علیه السّلام نازل شده است هنگامی که در حال رکوع انگشترش را به فقیر نیازمند بخشید».(2)

دانشمندان و نخبگان علمی مکتب تشیع بر خود لازم می دانند، به اقتضای تکلیف الاهی، به صورت جامع، واقع بینانه، عمیق و دقیق، گسترده و فراگیر، اصل اصیل امامت و ولایت را مورد کاوش و پژوهش مستدل و منطقی قرار دهند و تحقیقات عالمانه ی خود را به همراه استدلال های مستند وقوی به مجامع علمی و جویندگان راه حق و حقیقت عرضه نمایند.

در این میان حضرت حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر حاج سید محمد مرتضوی کوشیده است تا این مهم را با عنایت به آیات ولایت در قرآن کریم طی یک دوره آثار ارزشمند و گران سنگ به جامعۀ اسلامی به خصوص محققان و اندیشمندان تقدیم نماید.

حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر مرتضوی که خود از عالمان بنام و اساتید سطح عالی هیأت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی است، چندین سال مجاهدانه کوشیده است تا تحقیقات خود را با سبک و اسلوبی خاص، ابتکاری، جامع و تخصصی به رشتۀ تحریر درآورد، که با نام «آیات ولایت در قرآن» تقدیم خوانندگان عزیز می گردد.

کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الإسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته والسّلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السّلامفی اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 21

ص: 22

استفاده کنند، دارای برتری فوق العاده ای در جهان خواهند شد، ولی استعمار، که به این تواناییها واقف است و به نتیجه وحدت جهان اسلام توجه دارد، در طول تاریخ به شیوه های گوناگون سعی کرده است تا آتش اختلاف و کینه توزی را میان مسلمانان شعله ور نماید تا آنان همیشه درگیر مسائل داخلی باشند و فرصت اندیشیدن به مسائل جهانی و اطراف خود را نداشته باشند.

بنابراین با کمترین توجه به مسائل جهانی، ضرورت وحدت جهان اسلام نمودار می شود.

وحدت جهان اسلام آرزوی همه مسلمانان و مورد توجه همه اندیشمندان و علمای مستقل و خیرخواه اسلام و مسلمانان بوده است و همیشه تلاش کردهاند با به حداقل رساندن اختلافات از ضربه خوردن دنیای اسلام در برابر جهان کفر جلوگیری کنند، برخلاف عده ای که تصور می کنند وظیفه شرعی آنان تفرقه افکنی میان مسلمانان است و باید تا آنجا که می توانند مسلمانان را به هم بدبین کنند(1) و همواره در این زمینه کتاب می نویسند.

ما بر این باوریم که وحدت جهان اسلام یک ضرورت است و باید برای آن راهکارهایی عملی یافت.

ص: 24

برای تحقیق وحدت امت اسلامی راههای زیر قابل تصور است.

وحدت از طریق علما نیز در صورتی تحقق خواهد یافت که علما نکات ذیل را رعایت کنند:

بنابر این علما در این زمینه وظیفه سنگینی را بر عهده دارند و آن این است که دین خدا را بدون کم و کاست تبیین، حقایق و واقعیت های تاریخی را - آن قدر که خود فهمیدند - بیان کنند نه اینکه به خاطر خوشایند دیگران، به تحریف دین خدا رو آورند؛

{الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاّ اللّهَ وَکَفی بِاللّهِ حَسِیبا}(1)

«آنان که پیامهای خدا را ابلاغ می کنند و از او می ترسند و جز خدا از کسی بیم ندارند. خدا برای حسابرسی (اعمالشان) کافی است(2)»

چه بسیار دانشمندان و عالمانی که برای گفتن حقایق مشکلاتی را تحمل کرده اند، ولی از دین و دیانت خود دست برنداشته و نان به نرخ روز نخورده اند؛ به عنوان نمونه احمد بن شعیب نسائی - مؤلف سنن نسایی یکی از صحاح سته اهل سنت - وقتی وارد شام شد و وقتی مردم فهمیدند که او دانشمند است، اطراف او را گرفتند تا شاید بتوانند ازطریق او برای معاویه سابقه مبارزاتی و دیانت درست کنند. نسائی در پاسخ به این سؤال که فضائل معاویه چیست، گفت:

ص: 27

«ما اعرف له فضیلة الاّ لا اشبع اللّه بطنه.»

«برای معاویه فضیلتی نمی شناسم مگر حدیثی که رسول خدا صلی الله علیه وآله به معاویه گفت: خداوند شکمت را سیر نکند!»

زور و تزویر، یا به قدرت های خارجی وابسته هستند یا در پی تأمین هواهای نفسانی خود هستند و بهترین راه را نفوذ در

صنف علما دیده اند. البته از این گروه باید به دین به دنیافروشان تعبیر کرد، که خطر این گروه برای دین و جامعه اسلامی و امت مسلمان از خطر دشمن تا دندان مسلح کمتر نیست؛ اینان بیشترین اختلافات بین علما و فرقه ها را ایجاد می کنند تا خود به نوایی برسند.

دانشمندان مسلمان باید متوجه این مارهای خوش خط و خال باشند و آنان را از خود طرد کنند تا مردم آنها را بشناسند و نقش آنان در انحراف امت شناخته شود.

ما بر این باوریم که، اگر علما موفق شوند این عناصر را از خود طرد نمایند، دشمن نمی تواند به این آسانی به جامعه اسلامی ضربه بزند و بسیاری از اختلافات خود به خود حل خواهد شد.

بنابر این با توجه به نقش علما در جامعه اسلامی و حساسیت مردم نسبت به آنان، آسان ترین و کم هزینه ترین راه برای وحدت امت اسلامی وحدت علماست؛ زیرا اگر علما به وحدت برسند توده مردم نیز از آنان پیروی می کنند و آرام و مطمئن به سوی وحدت پیش خواهیم رفت.

ص: 29

مگر اختلاف فرقه های اسلامی با هم بیشتر از اختلاف مسلمان و مشرک است. این دستور قرآن است که ما برای هدایت مشرک به مقدسات او توهین نکنیم. بر فرض که این گروه مشرک باشند مگر نه این است که شما می خواهید او را هدایت کنید. هدایت کردن با فحش و ناسزا ممکن است؟ مگر نه این است که مذهب خود را حق می دانی و مذهب او را باطل و دوست داری که او هم، هم سلک تو شود؛ پس باید او را هدایت کنی؟ و اگر از نظر آگاهی علمی در آن سطح نیستی که بتوانی به گفته خودت یک گمراه را هدایت کنی بهتر است که اصلاً دخالت ننمایی، و وضع را آشفته تر نکنی، بلکه دخالت کردن تو حرام و خلاف شرع است.

به نظر می رسد که راه حل این گونه اختلافات این است که علمای فرقه ها، فضایی آزاد و امن برای مباحث کلامی و... به وجود آورند وبا تشکیل کنفرانس ها و انجمن های علمی از اندیشمندان فرقه های مختلف دعوت کنند، موارد اختلاف را با نیت خالص و با دید علمی به نقد بگذارند و در این تلاش علمی نیز نباید هر کس سخن خود را بگوید، بلکه باید با توجه به باورهای طرف مقابل و منابع متقن و دستِ اول، گروهها برای اثبات سخنان خود استدلال کنند؛

ص: 31

به عنوان نمونه اگر یک گروه در دنیای اسلام، تنها خود را مسلمان بداند و هر کس را که اندیشه او را قبول نداشته باشند کافر بداند، این کار با هیچ معیار عقلی، عرفی و شرعی سازگار نیست. علمای مسلمان باید با تشکیل کنفرانس های متعدد معیارهای ایمان، کفر و شرک را از کتاب و سنت به بحث بگذارند و از همه فرقه های اسلامی، دعوت کنند تا در این نشست ها حضور یابند و در کمال آزادی، آرامش و امنیت عقاید خود را بیان کنند و با توجه به نتیجه نهایی این مباحث، معیارهای ایمان، کفر و شرک را معرفی کنند و سپس فرقه ها را با این معیارها بسنجند و برای هدایت آنان بکوشند.

در دنیای امروز مسائل جهانی و جدید فراوانی وجود دارد که می باید دین موضع خود را در برابر این پدیده ها روشن کند و برای پاسخ به این نوع پدیده ها راهی غیر از این وجود ندارد و گرنه هر گروهی خود را سخنگوی دین می داند و چه بسا بیان عقاید آن گروه در سطح جهان آثار بسیار منفی برای دین دربر داشته باشد.

نوشته حاضر در راستای تلاش برای ایجاد وحدت امت اسلامی فراهم آمده و در آن سعی شده است تا پاسخ شبهات براساس منابع روایی، تفسیری، کلامی، تاریخی اهل سنت داده شود و هرگز در پاسخ به شبهات حتی در بقیه مباحث

ص: 32

مانند نقل روایات نیز از منابع روایی شیعه بهره گرفته نشده و در همه مباحث نقل از منابع اهل سنت بوده است.

دلیل این کار این است که اگر دانشمندان اسلامی با توجه به منابع و متون دینی یکدیگر توجه بیشتری نمایند روشن خواهد شد که نقاط اشتراک میان گروهها بسیار است و اگر بتوانند تعصّبات، به خصوص اندیشه های ساخته دست استعمار، و عوامل تبلیغی آنان را در کشورهای اسلامی کنار بگذارند، رسیدن به وحدت امت اسلامی راهی دشوار و قله ای غیرقابل فتح نیست.

به نظر می رسد بهترین محور وحدت امت اسلامی حدیث ثقلین است که همه گروهها قبول دارند که رسول خدا صلی الله علیه وآله در این روایت، به پیروی از دو چیز دستور داده و اطاعت از آن دو را راه سعادت امت بیان کرده است و آن دو، کتاب خدا و اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله می باشند که سرآمد اهل بیت علیه السّلام مامام علی علیه السّلام است و به طور قطع هر کس امام علی علیه السّلام را الگوی خود قرار دهد و از او پیروی کند، هدایت یافته است.

فخر رازی، در این باره می نویسد:

«و من اقتدی فی دینه بعلیّ بن ابی طالب فقد اهتدی و

ص: 33

الدلیل علیه قوله علیه السّلام اللهم ادر الحق مع علیّ حیث دار.»(1)

«هر کس در دینش به علی بن ابی طالب علیه السّلام اقتدا کند به تحقیق هدایت یافته است و دلیل بر این ادعا سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است که فرمود: خدایا علی علیه السّلام را محور حق قرار ده که هر کجا علی علیه السّلام باشد، حق نیز آنجا باشد».

امام علی علیه السّلام که در زهد، شجاعت، عدالت، حق مداری، دفاع از اسلام، عبادت، اخلاص و... سرآمد همه انسانها بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است، چنان که دوست و دشمن به آن اعتراف دارند و گردآوری این اعترافات خود موضوع کتاب جداگانه ای می تواند باشد، شایسته است که امام امت اسلامی در همه عصرها و نسلها باشد؛ چه اینکه پذیرش امامت امام علی علیه السّلامیعنی پیروی از مطمئن ترین راه وصول به حق و حقیقت.

فخررازی در این زمینه می نویسد:

«و من اتخذ علیّا اماما لدینه فقد استمسک بالعروة الدثقی فی دینه و نفسه»(2)؛

ص: 34

«کسی که علی علیه السّلام را به عنوان امام و پیشوای خود، در دین بپذیرد، بدون تردید به محکم ترین ریسمان در دین و زندگی شخصی خود چنگ زده است».

به امید روزی که امت اسلامی با پیروی از کتاب خدا و اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله، آنان را اسوه، امام و محور دینداری خود قرار دهند. بمنّه و کرمه.

ص: 35

ص: 36

فصل اول: کلیات آیة ولایت

فصل دوم: تقریر استدلال شیعه به آیة ولایت

فصل سوم: معنای ولایت

فصل چهارم: شبهات اسباب النزول

فصل پنجم: شبهات سیاق

فصل ششم:شبهات ادبی

فصل هفتم: شبهات فقهی

فصل هشتم: شبهات رجالی

فصل نهم: شبهات کلامی

فصل دهم: شبهات اصولی

فصل یازدهم: شبهات تاریخی

فصل دوازدهم: شبهات اقتصادی

ص: 37

ص: 38

ص: 40

رسول خدا صلی الله علیه وآله حافظان قرآن در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله، سوره های قرآن و ثواب خواندن هر یک از سوره ها به بحث نشسته اند که از جایگاه مهم کتاب خدا نزد مسلمانان حکایت می کند.

برای پی بردن به جایگاه قرآن و اهمیت آن، سخن هیچ کس به اندازه سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله ارزش ندارد، چرا که او آورنده قرآن و آشناترین فرد به قرآن است.

در این زمینه نیز سخنان فراوانی از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده است که ما تنها به بیان یک روایت بسنده می کنیم:

امام علی علیه السّلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند:

«الا انّها ستکون فتنة. قیل: ما المخرج منها یا رسول الله؟ قال: کتاب الله، فیه نبأ من قبلکم و خبر ما بعدکم و حکم ما بینکم، هو الفصل لیس بالهزل، من ترکه من جبار قصمه الله و من ابتغی الهدی من غیره اضلّه اللّه و هو جبل اللّه المتین و هو الذکر الحکیم و هو الصراط المستقیم و هو الذی لا تزیغ به الاهواء و لا تلتبس به الالسنة و لا تشبع منه العلماء و لا یخلق عن کثرة الرد و لا تنقضی عجائبه، هوالذی لم تنته الجنّ اذ سمعته حتی قالوا. «إِنَّا سَمِعْنَا

ص: 42

قُرْآنا عَجَبا یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ»من قال به صدق و من عمل به اجرو من حکم به عدل و من دعا الیه هدی الی صراط مستقیم.»(1) و لا تشبع منه العلماء و لا یخلق عن کثرة الرد و لا تنقضی عجائبه، هوالذی تننه الجنّ از سمعته حتی قالوا.

{انّا سمعنا قرآنا، عجبا یهدی الی الرشد فامنا به}:

من قال به صدق و من عمل به اجرو من حکم به عدل و من دعا الیه هدی الی صراط مستقیم.»

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: توجه داشته باشید بدون تردید در آینده با فتنههایی روبرو خواهید بود!

پرسیدند: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله راه رهایی از آنها چیست؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: کتاب خدا! کتابی که در آن گزارش های قبل از شما و اخبار بعد از شما و حکم اختلافات میان شما در آن هست؛ کتابی که سخن نهایی است، نه اینکه سخنی از روی شوخی باشد. هر ستمگری که آن را رها کند خداوند او را درهم می شکند و هر کس هدایت را از غیر قرآن بخواهد، خداوند او را گمراه خواهد کرد؛ کتابی که ریسمان استوار خداوند است، کتابی که یادآور خداوند حکیم است، کتابی که راه استوار خداوند است؛

ص: 43

کتابی که با پیروی از آن خواسته های نفسانی به انحراف کشیده نمی شوند، کتابی که با پیروی از آن گفتارهااشتباه نمی شود، کتابی که دانشمندان از آن سیر نمی شوند، کتابی که با گذشت زمان کهنه نمی شود؛ کتابی که عجائب آن پایان نمی پذیرد؛ کتابی که وقتی جنیان شنیدند، نتوانستند خود را کنترل کنند تا اینکه اعتراف کردند که قرآن عجیبی را شنیدیم که به سوی رشد و هدایت راهنمایی می کرد و به آن ایمان آوردیم، کتابی که هر کس سخن او را بگوید راست گفته است و به هر کس که به گفته های آن عمل کند پاداش داده می شود و هر کس که براساس آن حکم صادر کند به عدالت رفتار کرده است، کتابی که هر کس مردم را به سوی آن بخواند به صراط مستقیم خوانده است».

با همه اهمیتی که قرآن دارد توجه به چند نکته زیر آشکار می سازد که قرآن به تنهایی و بدون تفسیر و تبیین آیات آن توسط کسانی که علم الهی در اختیار آنان است، در همه موارد راهگشا نیست.

تصریح می کند که آیات متشابه دستاویز عده ای قرار می گیرد که از روحی تربیت نشده و نا استوار برخوردارند. به این آیه توجه کنید:

{هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الکِتابِ وَأُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الفِتْنَةِ وَابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاّ اللّهُ وَالرّاسِخُونَ فِی العِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الْأَ لْبابِ}(1)

«اوست که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیه هایی است محکم [صریح و روشن] که اساس کتابند و بخشی از آن متشابهاتند [که تأویل پذیرند]. آنان که درونشان میل به باطل دارد از متشابه پیروی می کنند و برایش تاویلی تراشند تا فتنه انگیزی کنند و حال آنکه جز خدا کسی تاویل آن را نمی داند و راسخان در علم می گویند که ما به آن ایمان داریم همه آن از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان یادآور نمی شوند».

ص: 45

بر این اساس، قرآن، دست کم، در این بخش از آیات نیاز به مفسر و مبین دارد که با علم الهی بتواند مقصود واقعی خداوند را از این آیات بیان کند.

بنابر این در این زمینه نیز قرآن به مفسری نیاز دارد که با برخورداری از علم الهی، احکام دینی را با استفاده از اشارات کلی قرآن، استنباط و برای مردم بیان کند

براین اساس می بینیم کسانی که از دین استفاده ابزاری می کنند، شأن نزول آیات را تغییر داده و برای عده ای امتیازاتی قائل شده اند و امتیازات عده ای را از بین برده اند. به عنوان نمونه، یکی از شیوه های کاری مخالفان امام علی علیه السّلام تحریف شأن نزول آیات قرآن بود، به این صورت که آیاتی را که درباره منافقان نازل شده بود به امام علی علیه السّلام نسبت می دادند و آیاتی را که درباره امام علی علیه السّلام نازل شده بود، به دشمنان او نسبت میدادند.

به این دو آیه توجه کنید:

{ وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الخِصامِ * وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَیُهْلِکَ الحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لا یُحِبُّ الفَسادَ}»(1)

«گفتار برخی از مردم درباره زندگی دنیا تو را به شگفت می آورد و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می گیرند، حال آنکه سرسخت ترین دشمنان است و چون از پیش تو برود مدام می کوشد تا بر زمین فساد کند و با کشتار نسل تباه سازد. خداوند فساد را دوست نمی دارد».

ص: 49

قرطبی می نویسد:

«این آیه درباره اخنس بن شریق نازل شده است. او یکی از منافقان بود، خدمت رسول اکرم آمد و اظهار اسلام کرد و قسم خورد که راست می گویم و سپس از مدینه گریخت».

در مسیر خروج از مدینه به شترها و مزارع مسلمانان برخورد کرد؛ مزارع را آتش زد و شتری را پی کرد که این آیه نازل شد.(1)

{وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤوفٌ بِالعِبادِ}(2)

«بعضی از مردم در طلب خشنودی خدا جان خود را می فروشند و خدا نسبت به بندگانش مهربان است».

قرطبی می نویسد:

این آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است. زمانی که رسول خداصلی الله علیه وآله در شب هجرت او را در بستر خود خوابانید تا امر بر کفار مشتبه شود.(3)

ص: 50

با این وصف، معاویه برای اینکه بتواند علیه امام علی علیه السّلام موج تبلیغی بیافریند به «سمرة بن جندب» پیشنهاد کرد، 100 هزار درهم بگیر و حدیث جعل کن آیه اوّلی - که درباره منافقان نازل شده بود - درباره علی علیه السّلام نازل شده است و آیه دوّم - که بیانگر ایثار علی علیه السّلام است - درباره ابن ملجم مرادی!

نازل شده است. سمره این پیشنهاد را نپذیرفت. معاویه 200 هزار درهم پیشنهاد کرد، سمره نپذیرفت. معاویه 300 هزار درهم پیشنهاد کرد، سمره نپذیرفت تا اینکه معاویه 400 هزار درهم پیشنهاد کرد، آن گاه سمره پذیرفت و این کار را انجام داد.(1)

بنابر این برای بیان حقیقت در این موارد هم به علمی فراتر از دانش بشری نیاز داریم تا بتواند واقعیت آن روز تاریخ را برای ما آشکار سازد. از ابعاد دیگری نیز بخشی از آیات قرآن متشابه است که در فهم آنها به علم الهی نیاز داریم که اکنون جای بررسی آنها نیست.

براساس آنچه تاکنون گفته شد، برای برداشت کامل و همه جانبه از همه آیات قرآن نمی توان تنها به قرآن اکتفا کرده و برای به دست آوردن مقصود واقعی خداوند ازآیات قرآن به چیز دیگری نیاز داریم که اکنون به بررسی آن می پردازیم:

ص: 51

جلب کند و حجیت سنت او را امضا کند، رسول خدا صلی الله علیه وآله را از هر خطا و سهو و نسیان در مقام گفتار و رفتار معصوم معرفی کرده است و در آیاتی نیز از عصمت رسول خدا صلی الله علیه وآله در گفتار و رفتار سخن گفته است که به عنوان نمونه برای هر یک از این دو مورد یک آیه را می آوریم:

{وَالنَّجْمِ إِذا هَوی * ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَما غَوی * وَما یَنْطِقُ عَنِ الهَوی * إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ القُوی}(1)

«سوگند به آن ستاره چون فرود آید. یارتان گمراه نیست و بیراهه نرفته است و هرگز [براساس] هوای نفس سخن نمی گوید. این نیست جز آنچه به او وحی می شود. نیرودهنده عظیم او را تعلیم داده است».

إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً * إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الحَیاةِ وَضِعْفَ المَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً}»(1)«نزدیک بود از آنچه بر تو وحی کرده ایم تو را بگردانند تا جز آن را به ما نسبت دهی و آن گاه تو را دوست خود بگیرند. اگر تو را ثابت قدم نمی کردیم، نزدیک بود اندک گرایش به آنها بیابی. اگر چنین می شد، هم در زندگی و هم (پس از) مرگ عذاب دو برابر بر تو می چشاندیم و در برابر ما یاوری نمی یافتی»

این آیات درباره مذاکراتی است که عده ای از کفار با رسول خدا صلی الله علیه وآله داشتند و در ضمن مذاکرات پیشنهادهایی درباره همراهی خود با رسول خدا صلی الله علیه وآله ارائه کرده بودند. با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله آن پیشنهادها را نپذیرفته بود و تنها در اندیشه و فکر اندک تمایلی پیدا کرده بود،(2) خداوندی که از سرّ و نهان آگاه

است، همین مقدار را هم برای رسول خود نپسندیده، و آن حضرت را از آن بازداشت.

ص: 55

بر این اساس، سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز «لازم الاتباع» است و بر مسلمانان است که آن حضرت را اسوه و الگو قرار داده و به او تأسی کنند تا بتوانند سعادت دنیا و آخرت را به دست آوردند و مقام خلیفه اللهی خود را باز یابند.

الف - رسول خدا صلی الله علیه وآله آن سخن را گفته باشد و به عبارت دیگر، این کلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله صادر شده باشد؛

ب - دلالت سخن روشن باشد، به این معنی که اگر سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله بر مسئله ای دلالت داشت - به طوری که اجمال نداشته باشد - می توان به آن سخن استدلال کرد.

آنچه بیان شد، درباره استدلال به سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله است ولی در استدلال به سخن بقیه معصومان، گذشته از این دو نکته، باید به جهتِ صدور نیز توجه داشت؛ اینکه آیا امام درصدد بیان حکم واقعی بوده است یا نه؟ آیا این سخن را از روی تقیه گفته است یا نه؟ از این رو گاه می بینیم به عنوان مثال کلامی از امام صادق علیه السّلام صادر شده است، که دلالت آن نیز روشن است، ولی با بقیه سخنان آن حضرت سازگار نیست که این ناسازگاری در مواردی به خاطر شرایط خاص اجتماعی، سیاسی بوده است. بدین سان سخنی که از روی تقیه بوده، درصدد بیان حکم واقعی نیست و از این جهت ارزش شرعی ندارد. البته این سخن درباره رسول خدا صلی الله علیه وآله گفته نمی شود؛ زیرا آن حضرت بنیانگذار دین است و سخن او حکم پایه ریزی شالوده های دین را دارد و تقیه درباره رسولخداصلی الله علیه وآله روا نیست.

ص: 57

داشت.(1) البته تعارض سنت و کتاب در صورتی امکان دارد که هر دو در بیان روشن و صریح باشند و گرنه تعارض نیست؛ مثل اینکه آیه ای حکمی را به صورت اجمال بیان کند و سنت آن را توضیح دهد.

دین را از او بیاموزند، تضمین عصمت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از سوی خدا اهمیت سخنان او را در بیان حقایق دین دو چندان می کند.

{لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَالیَوْمَ الآخِرَ وَذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً}(1)

«به یقین زندگی رسول خدا برای شما و آن کس که به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد می کند، سرمشقی نیکوست».

الگو بودن رسول خدا صلی الله علیه وآله برای اصحاب خود امری طبیعی بود و مسلمانان آن عصر به آسانی می توانستند بفهمند که رسول خدا صلی الله علیه وآله چه رفتاری دارد، چه گفتاری را بیان می کند، چه موضعگیری دارد، چه گفتار و رفتاری را تایید می کند، یا چه گفتار و رفتاری را تأیید نمی کند، اما مسلمانانی که بعد از ارتحال آن حضرت به دنیا آمده اند یا به اسلام پیوسته اند، راهی جز سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله ندارند. سنت است که به ما می گوید؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله در روابط فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اعتقادی، اخلاقی و... چه رفتار و اندیشه ای داشته و چه افراد، گروهها و جریانهایی را حمایت یا رد کرده است؟

حدیث است که برای ما زندگی رسول خدا صلی الله علیه وآله را به تصویر می کشد تا بتوانیم از تصویری که در حدیث بیان شده است، الگوبرداری کنیم و اگر بخواهیم، در حد توان از آن حضرت پیروی کنیم.

ص: 62

باید توجه داشت که در میان دلایل احکام آنچه بیشتر از همه در استنباط احکام کارایی دارد، حدیث است؛ زیرا کتاب خدا - همان طور که گفتیم - بسیار کلی است و کمتر به جزئیات پرداخته است و عقل نیز، به طورمستقیم، نمی تواند احکام را به دست آورد، مگر از طریق ملازمات عقلی که بسیار کم و اجماع نیز بسیار اندک است. بنابر این «حدیث» بیشترین نقش را در فهم و به دست آوردن احکام دارد.

اختلاف است - در چنین مواردی خداوند حکیم راه حلی را پیش روی مسلمانان قرار داده که در این آیه به آن اشاره شده است:

{«یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ إِلی اللّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالیَوْمِ الآخِرِ ذ لِکَ خَیْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِیلاً}»(1)

«ای مؤمنان! خدا و پیامبر را اطاعت کنید و از اولی الامر فرمان برید و چون در امری اختلاف کردید، اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید که این برای شما بهتر و خوش فرجام تر است».

ارجاع مسئله مورد نزاع به خداوند همان رجوع به کتاب خدا برای یافتن حکم آن است، ولی - همان طور که پیشتر گفته شد - در همه موارد نمی توان پاسخ مسئله را از ظاهر قرآن به دست آورد. بر این اساس خداوند در کنار ارجاع مسئله به کتاب خدا، ارجاع آن به رسول خدا صلی الله علیه وآله را نیز مطرح کرده است.

رجوع به کتاب خدا امروز هم برای ما ممکن است، ولی رجوع به رسولخداصلی الله علیه وآله تنها برای مسلمانان صدر اسلام امکان داشت؛ چنان که در تاریخ

ص: 65

فراوان اتفاق افتاده است که میان مسلمانان در مسائل گوناگون اختلاف نظر و حتی در مواردی درگیری پیش آمده و با رجوع به پیامبر و داوری آن حضرت، آن مسئله حل شده و نزاع پایان یافته است ولی امروز ما برای حل اختلاف راهی جز رجوع به کتاب خدا و حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله نداریم. بنابر این نقش سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله - چه در عصر خود و چه در عصرهای بعد از او - برای حل اختلاف مسلمانان تعیین کننده است.

در این احادیث وارد شده است، بتوانند حکم شرعی مسائل مستحدثه را پیدا کنند.

در این زمینه مکتب اهل بیت علیه السّلام از پویایی خاصی برخوردار است؛ زیرا اجتهاد پویا در عصر غیبت امام زمان رکن آن محسوب می شود.

براساس آنچه بیان شد، اهمیت حدیث و نقش آن در معارف دینی انکار ناپذیر است و اگر بخواهیم حدیث را از دین جدا کنیم، رکن مهم و کلیدی آن را از دین جدا کرده ایم، در آن صورت دین کارآیی لازم را نخواهد داشت.

نکته قابل توجه این است که همه فرقه های اسلامی با همه اختلافاتی که در عقاید و... دارند، به ضرورت حدیث و پایبندی به آن معتقد هستند؛ گرچه در راههای تشخیص حدیث صحیح از حدیث جعلی و... اختلاف نظر دارند. با همه اهمیتی که حدیث در فرهنگ دینی دارد، نکته ای که موجب تأسف است، این است که حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله در مواردی به درستی به ما نرسیده است که جامعه اسلامی از این جهت خسارتهای جبران ناپذیری را متحمل شده است.

علل اختلاف حدیث بسیار است - که جای بحث آنها اینجا نیست - ولی در یک تقسیم کلی می توان به این نتیجه رسید که علل اختلاف به شرح زیر است:

ص: 67

«به تحقیق در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله به او نسبت دروغ می دادند، تا اینکه در ضمن یک سخنرانی فرمود: هر کس به عمد نسبت دروغ به من دهد، باید جایگاه خودش را در آتش قرار دهد».

داستان جعل حدیث تراژدی غم انگیزی است که دامنگیر معارف اسلامی شده است و گذشته از آنکه تشخیص سره از ناسره را دشوار می کند - به دلیل عوامل متعدد در طول تاریخ - بیان همه احادیث برای حدیث شناسان نیز مشکل است.

با توجه به آنچه درباره نقش حدیث در تبیین دین، تفسیر قرآن، مسائل فرهنگی، احکام اسلامی و... گفته شد، سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله باید خلأ آن را پر می کرد، به این نتیجه می رسیم که حدیث رسول خدا صلی الله علیه وآله - با توجه به عوامل یاد شده - آن طور که باید و شاید نتوانسته یا به عبارت دیگر نگذاشته اند که نقش خود را ایفا کند.

از طرفی حرکت پیامبر یک حرکت مقطعی و کوتاه مدت نبوده است که بعد از گذشت چند سال به پایان برسد؛ چنان که حرکت رسول خداصلی الله علیه وآله تنها یک حرکت سیاسی، فرهنگی، عقیدتی، اجتماعی و... نبوده، بلکه حرکت همه جانبه ای بوده است که تا پایان جهان باید تداوم یابد.

بنابر این رسول خدا صلی الله علیه وآله باید برای خود جانشینانی در نظر بگیرد که آنان همان ویژگیهای آن حضرت بجز نبوت را داشته باشند؛ یعنی هم از علم خدادادی برخوردار باشند که فراتر از دانش بشری و مطمئن ترین راه برای دریافت دین باشد؛ دانشی که همانند وحی شک ناپذیر باشد، ولی نه آنکه با نزول جبرئیل و فرشته به دست آید تا به وسیله این دانش بتوانند مقصود خداوند از آیات متشابه، آیات کلی و... را بیان کنند و نیز وظایفی را که در آیات قرآن نیامده است و در عصرهای بعد از نزول قرآن مردم بدان نیاز خواهند داشت، تبیین کنند.

همچنین جانشین پیامبر باید از عصمت خدادادی برخوردار باشد، به گونه ای که در هیچ شرایطی، از فقر و غنا، شکست و پیروزی، صلح و جنگ، شادی و غم، سلامتی و بیماری و... در بیان احکام الهی تأثیر نپذیرد و تنها آنچه را که خداوند مشخص کرده است بیان کند. از چنین حالت روحی که در هیچ شرایطی جز خدا را نبیند و جز حرف خداوند سخن دیگری را نشنود و جز راهی را که خداوند مشخص کرده است نرود، تعبیر به «عصمت» می کنیم.

ص: 70

به طور قطع چنین آمادگی و تربیت و تایید الهی نمی تواند همه افراد جامعه را دربرگیرد، همان طور که پیامبری شامل همه افراد جامعه نمی شود.

همچنین این افراد باید همانند پیامبر از طرف خداوند نصب شوند، تنها تفاوت آنها این است که ویژگیهای پیامبر توسط پیامبر قبلی مشخص می شد و آیات و معجزاتی در اختیار او قرار می گرفت که دلیل بر صداقت او در ادعای پیامبری بوده است، ولی امام و جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله توسط پیامبر صلی الله علیه وآله مشخص و معرفی می شود و در صورت نیاز از قدرت اعجاز برای اثبات صداقت خود در ادعای امامت برخوردار است. براین اساس، نصب جانشینان رسولخداصلی الله علیه وآله نیز باید توسط خداوند انجام گیرد، چرا که ویژگی عصمت و آن آمادگی روحی چیزی نیست که توسط بشر قابل کشف باشد و تا آن ویژگی احراز نشود، فرد صلاحیت این را ندارد که آن علم وسیع را در اختیار بگیرد اما اینکه چرا این افراد انتخاب می شوند؟ سؤالی است که درباره پیامبران نیز وجود دارد که خداوند در پاسخ این سؤال می فرماید:

{الله اعلم حیث یجعل رسالته}(1)

«خداوند بهتر می داند که رسالت خویش را کجا قرار دهد».

ص: 71

بدین سان جامعه اسلامی، بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله ، برای حرکت در مسیری که آن حضرت مشخص کرده است هم به کتاب خدا نیاز دارد؛ چرا که آن اصل و اساس معارف اسلامی و احکام دینی و... است و هم به جانشینانی برای رسولخدا صلی الله علیه وآله که زوایای پنهان کتاب و سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله و ناگفته های کتاب و احکام را برای خلق همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله بیان کنند.

به نظر ما خداوند متعال این انتخاب و انتصاب را انجام داده و رسولخداصلی الله علیه وآله نیز آن را به جامعه اسلامی معرفی کرده است. به نظر می رسد جامع ترین حدیثی که این سه ویژگی را - یعنی نصب الهی، علم خدادادی و عصمت - به طور واضح و یکجا بیان می کند، حدیث ثقلین است.

این حدیث به عبارت های گوناگون نقل شده است که ما خلاصه یک نقل آن را می آوریم تا هر سه مسئله مورد اختلاف بین شیعه و اهل سنت را دربرداشته باشد:

«قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و اهل بیتی و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض و سئلت ربّی ذلک لهما، فاعطانی، فلا تقدمو

ص: 72

هما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم اعلم منکم.»(1)

«پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: دو چیز گرانبها را میان شما می گذارم؛ یکی کتاب خدا ودیگری اهل بیتم و بدون تردید این دو از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند و از پروردگارم خواسته ام که این دو از هم جدا نشوند و خداوند این دعای مرا اجابت کرد. پس از آنان پیشی نگیرید که هلاک می شوید و از آنان باز نمائید که هلاک می شوید و به آنان چیزی نیاموزید، بدون تردید آنان از شما داناترند».

رسول خدا صلی الله علیه وآله این حدیث را بیان کرده است و شاید هم در موارد بیشتری بیان کرده باشد، ولی چون خصوصیات زمانی و مکانی حدیث را بیشتر راویان ضبط نکرده اند، مشخص نیست که آیا بیش از این موارد هم بیان فرموده است یا نه؟ این موارد به شرح ذیل است:

انّی مخلّف فیکم ثقلین کتاب اللّه عز و جل و عترتی، ثم اخذ بید علیّ فرفعها فقال: هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علی، لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض، فاسألهما ما خلفت فیهما.»(1)

ام سلمه می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در بیماری که با آن از دنیا رفت، در حالی که حجره اش از اصحابش پر بود فرمود:

ای مردم انتظار می رود خیلی زود از این جهان بروم و این سخن را برای اتمام حجت می گویم. توجه داشته باشید من دو امانت میان شما می گذارم؛ یکی کتاب خدا و دیگری عترتم. سپس دست علی علیه السّلام را گرفت و بلند کرد و فرمود: این علی علیه السّلام با قرآن است و قرآن نیز با علی علیه السّلام است. این دو از هم جدا نمی شوند، تا اینکه در کنار حوض بر من وارد شوند و من نسبت به عملکرد شما درباره آنان سؤال کنم».

باید توجه داشت که معرفی اهل بیت علیه السّلام از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله به عنوان جانشینان خود به این روایت اختصاص ندارد. گذشته از آیات قرآن که بحث درباره دلالت بعضی از این آیات موضوع اصلی این رساله است روایات فراوانی نیز بر این مسئله دلالت می کنند.

ص: 76

در اینجا سؤالی مطرح می شود که اگر رسول خدا صلی الله علیه وآله می خواست امام علی علیه السّلام را به عنوان جانشین خود در جامعه اسلامی معرفی کند، چه واژه هایی را می بایست در کلام خود به کار می برد تا بتواند این مقصود را بیان کند؟

هر کس با زبان عربی کمترین آشنایی را داشته باشد، می تواند پاسخ دهد که آن حضرت باید در سخنان خود واژه های ذیل را درباره امام علی علیه السّلام به کار برده باشد:

1- علی علیه السّلام خلیفه من است؛

2- علی علیه السّلام وصی من است؛

3- علی علیه السّلام وارث من است؛

4- علی علیه السّلام امام مسلمانان است؛

5- علی علیه السّلام امام المتقین است؛

6- علی علیه السّلام سیدالمسلمین است؛

7- علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است؛

8- علی علیه السّلام هادی امت من است؛

9- علی علیه السّلام معصوم است و اشتباه نمی کند؛

10- علی علیه السّلام با حق است و از حق جدا نمی شود؛

11- علی علیه السّلام با قرآن است و از قرآن جدا نمی شود؛

12- چند نفر بعد از من خلیفهاند و علی علیه السّلام اولین آنهاست؛

ص: 77

13- علی علیه السّلام بر امت من ولایت دارد؛

14- اطاعت از علی علیه السّلام هم مثل اطاعت از من واجب است؛

15- در یک مراسم رسمی نیز علی علیه السّلام را به عنوان جانشین معرفی کند؛

16- یک سند رسمی از خود به جا گذارد که علی علیه السّلام بعد از او جانشین اوست.

در اینجا آوردن روایاتی که بر هر یک از این عناوین دلالت می کند، بسیار طولانی است؛(1) از این رو ما به دلیل رعایت اختصار سعی می کنیم تنها منابع و کتب اهل سنت که این روایات را آورده اند، نام ببریم وجویندگان را به منابع یاد شده ارجاع می دهیم:

1- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام خلیفه رسول خدا علیه السّلام است؛.(2)

2- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام وصی رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(3)

ص: 78

3- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام وارث رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(1)

4- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امام مسلمانان علیه السّلام است؛(2))

5- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امام المتقین است؛(3)

6- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام سیدالمسلمین است؛(4)

7- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام امیرالمؤمنین است؛(5)

8- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام هادی امت است؛(6)

9- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام معصوم است؛(7)

ص: 79

10- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام با حق است و از حق جدا نمی شود؛(1)

11- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام با قرآن است و از آن جدا نمی شود؛(2)

12- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام اولین خلیفه بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است؛(3)

13- احادیثی که دلالت می کنند امام علی علیه السّلام بر امت رسول خدا صلی الله علیه وآله ولایت دارد.(4)

ص: 80

14- احادیثی که دلالت می کنند اطاعت از امام علی علیه السّلام مثل اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه وآله واجب است؛(1)

15- احادیثی که دلالت می کنند رسول خدا صلی الله علیه وآله در آخرین لحظات زندگی می خواست سندی در این زمینه بنویسد، ولی خلیفه دوم نگذاشت؛(2)

16- احادیثی که دلالت می کنند رسول خدا صلی الله علیه وآله امام علی علیه السّلام را در یک مراسم رسمی در روز هیجدهم ذی الحجة به عنوان جانشین خود معرفی نموده است.(3)

باید توجه داشت منابعی که در میان شیعه به ذکر این روایات پرداخته اند بسیار فراوان است و ما بنا نداشتیم که در این مسئله تنها حتی یک روایت را از

ص: 81

منابع شیعه ذکر کنیم و از اهل سنت نیز منابع محدود به آنچه نقل شده نیست، در میان دانشمندان اهل سنت نیز کم نیستند افرادی که درباره حادثه غدیرخم کتاب نوشته وروایات آن را نقل کرده اند. ما در اینجا تنها به نقل یک قضاوت می پردازیم:

ذهبی، مورخ مشهور، در جریان شرح حال محمد بن جریر طبری، می نویسد:

«جمع طرق حدیث غدیر خم فی اربعة اجزاء رایت شطره فبهرنی سعة روایاته و جزمت بوقوع ذلک.»(1)

محمد بن جریر طبری راویان حدیث غدیرخم را در چهار جلد گردآوری کرده است که من بخشی از آن را دیده ام که با دیدن این کتاب و گستردگی روایات غدیرخم مبهوت شدم و یقین پیدا کردم که چنین حادثه ای در تاریخ اسلام از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله اتفاق افتاده است!

باید توجه داشت که آنچه بیان شد؛ تنها درباره جانشینی امام علی علیه السّلام بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله بود وگرنه فضائل و امتیازات آن حضرت محدودبه این روایات نمی شود و حتی اگر بخواهیم آراء دانشمندان اهل سنت را درباره فضائل

ص: 82

امام علی علیه السّلام بیاوریم بسیار طولانی خواهد شد؛ از این رو برای اختصار تنها به اظهارنظر امام و پیشوای حنابله، احمد بن حنبل، بسنده می کنیم او گفته است:

«لم نرو فی فضائل احد من الصحابة بالاسانید الحسان ما روی فی فضل علی بن ابی طالب.»(1)

«به اندازه ای که درباره فضائل علی بن ابی طالب روایات خوب به ما رسیده درباره هیچ کس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله نرسیده است».

با توجه به این همه روایت که از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام صادر شده بود می بایست روند انتشار فضائل امام علی علیه السّلام و موقعیت او در جهان اسلام به گونه دیگری باشد، ولی بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله در جامعه اسلامی حوادثی رخ داد که نه تنها جامعه به سوی اهل بیت علیه السّلام گرایش پیدا نکرد، بلکه عده ای تمام تلاش خود را برای حذف و نابودی خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله و طرفداران آنان بکار گرفتند که پرداختن به همه این عوامل بسیار طولانی و

ص: 83

غم انگیز خواهد بود. در این میان بنی امیه نقشی برجسته داشتند. این نقش را یکی از دانشمندان مشهور اهل سنت، ابن ابی الحدید، چنین بیان میکند:

«مداینی در کتاب الاحداث نقل می کند: بعد از شهادت علی علیه السّلام معاویه نامه ای به تمام کارگزاران خود در سراسر دنیای اسلام، به این مضمون، نوشت: از کسانی که درباره علی و خاندان او فضیلتی نقل کنند، برائت می جویم!»

به دنبال این بخشنامه، سخنرانان در هر ناحیه و بر هر منبری علی علیه السّلام را لعن کردند و از او بیزاری جستند و هر چه زشتی بود به او و اهل بیت او نسبت دادند. بیشترین گرفتاری این دوران مربوط به مردم کوفه بود، چون پیروان علی علیه السّلام در آنجا زیاد بودند. بر همین اساس معاویه مسئولیت کوفه و بصره را به زیاد بن سمیه داد؛ زیرا او شیعیان را می شناخت و در دوران علی علیه السّلام از آنان بود.

زیاد بن سمیه نیز آنان را زیر هر سنگ و کلوخی یافت، کشت و آنان را ترساند، دستها و پاهای آنان را قطع کرد، چشمان آنان رانابینا ساخت و بر درخت خرما آنان را به دار کشید و آنان را از عراق آواره کرد، به طوری که در عراق شیعه معروفی باقی نماند.

معاویه در دستورالعمل بعدی به تمام کارگزاران خود نوشت که شهادت هیچ یک از شیعیان علی علیه السّلام و اهل بیت علیه السّلام او را در هیچ دادگاهی نپذیرید؟!

ص: 84

«معاویه در دستورالعمل بعدی به تمام کارگزاران خود نوشت که توجه کنید. پیروان عثمان و دوستان و اهل بیت او و کسانی را که فضائل عثمان را روایت و در بین مردم پخش می کنند احترام کنید، در مجالس حکومتی آنان را نزد خود بنشانید و نام تمامی افرادی که فضائل عثمان را نقل می کنند همراه با نام خانواده و اقوام او و همچنین فضائلی را که برای عثمان گزارش می کنند، برای من گزارش کنید!»

حاکمان نیز چنین کردند، به طوری که فضائل عثمان بسیار زیاد شد؛ به ویژه وقتی که هدایا و جوایز و... از طرف معاویه به عرب و عجم رسید. در هر شهری کار به جایی رسید که برای جعل فضائل به رقابت برخاستند و طوری شد که پست ترین فرد از مردم نزد یکی از حاکمان معاویه می آمد و روایتی جعلی در فضائل عثمان نقل می کرد؛ او نیز او را مقرب داشته، مشخصات کامل او را برای معاویه می نوشت و از امکانات حکومت برخوردار می شد.

مدتی به این شیوه گذشت. پس از آن، معاویه دستورالعملی به تمام کارگزاران خود نوشت که روایت و حدیث درباره عثمان در هر شهر و ناحیه بسیار زیاد شده است. به محض رسیدن این نامه دستور دهید که مردم درباره صحابه و خلفای اول و دوم روایت نقل کنند!

توجه داشته باشید هر روایتی که هر یک از مسلمانان درباره علی علیه السّلام نقل کند، باید شما مثل همان روایت را درباره صحابه نقل

ص: 85

کنید. چنین کاری آرزوی من و مایه چشم روشنی من و از بین برنده استدلال علی علیه السّلام و پیروان آنهاست. تأثیر چنین روایتی از روایاتی که در فضائل عثمان نقل شده است، بیشتر است!

به دنبال این دستورالعمل، روایات زیادی در فضائل صحابه جعل شد که واقعیت نداشت. مردم در این زمینه تلاش زیادی کردند، به طوری که بر منابر نیز این روایات خوانده می شد و به معلمان مکتبخانه ها نیز داده شد، تا همان طور که قرآن را آموزش می دهند، اینها را نیز آموزش دهند و چنین کردند و تا توانستند، به فرزندان، زنان و خدمتگزاران آموزش دادند.

پس از آن، معاویه دستورالعملی دیگر به تمام مناطق نوشت:

«توجه کنید! اگر ثابت شد کسی علی یا اهل بیت او را دوست دارد، نامش را از دفاتر حکومتی حذف کنید، حقوقش و امکاناتی را که از حکومت می گیرد، قطع کنید».

پس از آن، معاویه دستورالعمل دیگری به تمام مناطق نوشت:

«هر کس که در نظر شما متهم به دوستی با علی علیه السّلام و اهلبیت علیه السّلام اوست نسبت به او سختگیری نمایید و خانه اش را خراب کنید»؟!

به دنبال این دستورها عراق، بیش از تمام مناطق دنیای اسلام، دچار تنگنا شد؛ به ویژه در کوفه به طوری سختگیری بر شیعیان افزایش یافت که گاهی فردی مورد اعتماد به خانه یکی از شیعیان وارد می شد. با اینکه صاحب خانه او

ص: 86

را می شناخت و به او اعتماد داشت،ولی از ترس خادم و کنیز خود تا از او سوگندهای غلاظ و شداد نمی گرفت که به کسی نگوید که فلانی به خانه او آمده است، جرئت نمی کرد که با او صحبت کند.

در این دوران، احادیث ساختگی فراوانی منتشر گردید و تهمتها نسبت به علی علیه السّلام و آل علی علیه السّلام پخش شد. البته این تنها توده مردم نبودند که چنین می کردند، بلکه شیوه فقها، قضات و حاکمان نیز به همین گونه بود. در این میان بیشترین گرفتاری از طرف قاریان ریاکار و افراد مستضعف به وجود آمد که برای رسیدن به امکانات و پول، ظاهری عابدانه به خود می گرفتند و روایات را جعل می کردند تا به حاکمان نزدیک شوند و از این طریق زندگی خود را تأمین کنند ولی متأسفانه موضوع در همین جا پایان نمی یافت بلکه این روایات جعلی در اختیار متدینانی قرار گرفت که دروغ و تهمت را حرام می دانستند، ولی به تصور اینکه این روایات حق است آنها را پذیرفتند، به طوری که اگر به آنها هم گفته می شد این روایات جعلی است، این سخن را نمی پذیرفتند.((1)

ص: 87

وضع به همین گونه بود، تا اینکه حسن بن علی علیه السّلام به شهادت رسید. در آن سال، گرفتاری و بدبختی پیروان علی علیه السّلام بیشتر شد. هیچ کس از پیروان علی علیه السّلام نماند جز اینکه از جان خود می ترسید، یا اینکه از خانه خود آواره شده بود.

بعد از شهادت حسین بن علی علیه السّلام کار بسیار دشوار شد؛ زیرا عبدالملک بن مروان به قدرت رسید. او نیز حجاج بن یوسف را بر آنان گماشت. عابدان و افراد ظاهرالصلاح با شعار دشمنی با علی علیه السّلام ، و دوستی دشمنان علی علیه السّلام ودوستی کسانی که ادعا داشتند با علی علیه السّلام دشمن هستند. می کوشیدند تا به حجاج نزدیک شوند؛ از این رو روایات بسیاری در فضائل و سوابق دینداری دشمنان علی علیه السّلام جعل کردند و هر چه خواستند درباره علی علیه السّلام بدگویی نمودند، به طوری که کار به جایی رسید که فردی در برابر حجاج ایستاد. گفته اند؛ وی جد «اصمعی عبدالملک بن قریب» بوده است، و گفت: ای امیر! پدر و مادر من، مرا عاق کرده اند و نام مرا «علی» گذاشته اند و من فردی درمانده و بینوا هستم و به کمک شما نیازمندم!

حجاج خندید و گفت: «به احترام واسطه ای که آورده ای، دشمنی با علی علیه السّلام، مسئولیت فلان منطقه را به تو واگذار کردم!»(1)

در اینجا ابن ابی الحدید پس از نقل سخنان ابوالحسن مدائنی - مورخ مشهور - می نویسد:

ص: 88

«ابن عرفه معروف به نفطویه نیز(1) - که خود از محدثان بزرگ و شخصیتهای علمی است - پس از نقل جریانی مشابه آنچه درباره حجاج بیان شد می گوید: بسیاری از احادیثی که درباره فضائل صحابه نقل شده در زمان بنی امیه جعل شده است و حقیقت ندارد.»(2)

باید توجه داشت که این مسئله نه به بنی امیه اختصاص داشت و نه به عصر بنی امیه ، بلکه در دوران بنی عباس نیز به گونه ای دیگر دنبال شد، به طوری که بعضی از کتب فضائلی که از طرف عالمان و دانشمندان آزاداندیش اهل سنت در دورانهای بعدی درباره امام علی علیه السّلام نوشته شده بود، برای مقابله با این جریان فرهنگی خطرناک ضد اهل بیت علیه السّلام بوده است. برای روشن شدن بحث به ارائه دو نمونه می پردازیم:

الف - احمد بن شعیب نسائی، صاحب کتاب سنن - که یکی از صحاح ستّه اهل سنت شمرده می شود - با اینکه در مصر سکونت داشت امّا برای مبارزه با

ص: 89

این جریان فرهنگی ضد دینی به شام مسافرت کرد و کتاب خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام را تألیف کرد. پس از انتشار این کتاب بدو گفته شد:

«الا تصنّف کتابا فی فضائل الصحابة رضی اللّه عنهم؟ فقال: دخلت دمشق و المنحرف عن علی رضی اللّه عنه کثیر، فاردت ان یهدیهم اللّه تعالی بهذا الکتاب.»(1)

«آیا درباره فضائل صحابه کتابی تألیف نمی کنی؟

پاسخ داد: وارد دمشق شدم، در حالی که منحرفان از علی رضی اللّه عنه زیاد بودند؛ از این رو خواستم خداوند به وسیله این کتاب آنان را هدایت کند».

البته جریان فرهنگی مخالف امام در این مسئله نیز ساکت ننشست و نسائی را به این دلیل به قتل رساند.

مؤلف تحفة الاحوذی دراین باره می نویسد:

«و للنسائی رسالة طویلة الذیل فی مناقب علی کرّم اللّه وجهه و علیها نال الشهادة فی دمشق من ایدی نواصب الشام.»(2)

ص: 90

«نسائی رساله مفصلی درباره فضائل علی کرّم اللّه وجهه نوشت که به خاطر همان کتاب به دست ناصبیان شام به شهادت رسید».

ب - حافظ عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی درباره انگیزه خود از تألیف کتاب شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل می نویسد:

بعضی از افراد که امروز بر عوام ریاست می کنند و هوادارانی دارند و آنان را گمراه می کنند، جسارت را به جایی رسانده که در مجلسی گفته است:

«لم یقل احد من المفسّرین انّه نزل فی علیّ و اهل بیته سورة هل اتی علی الانسان و لا شی ء سواها من القرآن، فانکرت جرأته و اکبرت بهته و فریته و انتظرت الانکار علیه من العلماء و الاخذ علیه من الکبراء، فلم یظهر من ذلک الاّ ما کان من القاضی الامام عمادالاسلام ابی العلاء صاعد بن محمد «قدس روحه» من معاتبه بعض خواصّه الحاضرین ذلک المجلس باغضائه من النکیر مع ادعائه التشّمر فی الامر بالمعروف و انکار المناکیر، فرایت من الحسبة دفع هذه الشبهة عن الاصحاب و بادرت الی جمع هذاالکتاب.»(1)

ص: 91

«هیچ یک از مفسران نگفته است که سوره هل اتی در شأن علی علیه السّلام و خاندان او نازل شده است و غیر از آن هم چیزی در قرآن درباره علی علیه السّلام نازل نشده است. این جسارت او را سنگین شمردم و تهمت او را بزرگ دانستم و منتظر بودم که بزرگان و دانشمندان در برابر او عکس العمل نشان دهند، ولی چیزی ندیدم جز آنچه که صاعد بن محمد «قدس روحه»، که قاضی آن منطقه بود، بعضی از نزدیکان خود را، که در آن جلسه حاضر بودند، سرزنش کرده است. با اینکه این قاضی مدعی است که در امر به معروف و نهی از منکر مصمم است، ولی عکس العملی نشان نداد. دیدم از باب واجب کفایی باید به این شبهه پاسخ داد؛ از این رو به گردآوری این کتاب پرداختم.

مشکلات فکری و استفاده از علم نبوی به چه کسی پناه ببرند و مرجعیت فکری امت اسلامی، بعد از او، به عهده چه کسی است؟

به چند نمونه از این روایات اشاره می کنیم:

1- روایاتی که دلالت دارند امام علی علیه السّلام درب علم نبی صلی الله علیه وآله است.

در توضیح این روایات باید گفت: استفاده از هر چیزی نیاز به بستر مخصوص به خود را دارد که اگر انسان از آن بستر حرکت نکند و وارد نشود به آن چیز دست نخواهد یافت.

وحی و آگاهی هایی که از طریق وحی در اختیار پیامبر صلی الله علیه وآله قرار گرفت از این واقعیت مستثنا نیست. از طرفی تا وقتی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در میان امت حضور دارد، استفاده از وحی و آگاهیهای وحیانی با رسیدن به خدمت نبی صلی الله علیه وآله ممکن است ولی بعد از نبی صلی الله علیه وآله که دهها مشکل فکری، علمی، سیاسی، اجتماعی و... برای امت به وجود می آید و در این میان هر کس برای اینکه از این بحران بهره گرفته، برای خود موقعیتی کسب کند، مدعی می شود که ارتباط تنگاتنگی با رسول خدا صلی الله علیه وآله داشته است و از آن حضرت استفاده ابزاری خواهد کرد و نسلی که این دوران را درک نکرده و از نزدیک رسول خدا صلی الله علیه وآله و یاران واقعی او را ندیده است، فریب خواهد داد. در این دورانِ بحرانی تنها سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله آمی تواند راهگشا باشد و آشکار سازد که چه کسانی از علم او

ص: 93

به خوبی استفاده کرده و در این مکتب پرورش یافته اند و صلاحیت این را دارند که جانشین نبی صلی الله علیه وآله و بستر و طریق استفاده از معلومات وحیانی باشند.

از روایاتی که بیان میکند تنها علی علیه السّلام شایستگی رهبری مسلمانان را دارد، روایاتی است که در آنها رسول خدا صلی الله علیه وآله امام علی علیه السّلام رادرب علم خود دانسته و به مردم به روشنی گوشزد کرده است که اگر تصمیم دارند از این علم استفاده کنند، باید از این راه وارد شوند؛

قال رسول الله صلی الله علیه وآله : «انا مدینة العلم و علیّ بابها، فمن اراد المدینة فلیأت الباب.» (1)

«رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من شهر علم و علی درِ آن است، هر کس می خواهد از این شهر علم استفاده کند باید از این در وارد شود»

2- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام درِ حکمت نبی صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول الله صلی الله علیه وآله: «انا دار الحکمة و علیّ بابها.»(2)

«من خانه حکمتم و علی علیه السّلام درب آن است».

ص: 94

3- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام بعد از نبی بیانگر راه حل مشکلات فکری، علمی، اجتماعی، سیاسی و... امت اسلامی است؛

«قال رسول الله «یا علیّ انت تبیّن لامّتی ما اختلفوا فیه من بعدی.»(1)

«ای علی علیه السّلام اختلافات امت را بعد از من تو روشن می کنی».

4- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام بعد از نبی صلی الله علیه وآله داناترین فرد از امت اسلامی است؛

رسول خدا صلی الله علیه وآله خطاب به فاطمه علیهاالسّلام فرمود:

«زوّجتک خیر اهلی، اعلمهم علما و افضلهم حلما و اوّلهم سلما»(2)

«بهترین فرد خاندانم، داناترین فرد، بردبارترین و اولین مسلمان را به عنوان همسر تو برگزیدم».

5- روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام داناترین فرد امت به سنت رسولخدا صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : «اعلم امّتی بالسنّة و القضاء بعدی علی بن ابی طالب.»(3)

ص: 95

«آگاه ترین فرد امت به سنت من و قضاوت اسلامی، علی علیه السّلام است».

6 – روایاتی که دلالت می کند امام علی علیه السّلام محرم اسرار نبی صلی الله علیه وآله است؛

قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله : «صاحب سرّی علی بن ابی طالب.»(1)

«محرم اسرار من علی بن ابی طالب علیه السّلام است».

در توضیح این روایت باید گفت، سرّ را چنین تعریف کردهاند؛ «هوالحدیث المکتم فی النفس.»(2) ؛ «سرّ سخن پنهان در درون است».

هر انسان عاقلی در زندگی خود مطالبی دارد که تلاش می کند آنها را از دیگران پنهان کند و از اینکه دیگران از این مطالب آگاه شوند، ناراحت می شود. البته بعضی از اسرار چیزهایی است که باید روزی دیگران نیز از آنها مطلع شوند ولی تا فرارسیدن زمان مناسب باید مخفی باشد. در این مورد باید مطمئن ترین فرد را برای نگهداری آن برگزید، تا آن را حفظ کند و در زمان مناسب، بدون کم و زیاد کردن و بدون ترس و واهمه آن را در اختیار مردم قرار دهد.

از طرفی با توجه به نقش اجتماعی، سیاسی و مذهبی پیامبر صلی الله علیه وآله اسرار او، در سرنوشت امت اسلامی و دین اسلام بسیار مهم و تعیین کننده است. این اسرار می تواند درباره عملکرد و موضعگیری افراد در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله و حرکت

ص: 96

اسلامی باشد، همچنین می تواند اسراری از رسالت الهی باشد که هنوز وقت گفتن و تبلیغ آنها برای همگان فراهم نشده است و باید زمانی سپری شود و نیز می تواند اسراری از عالم هستی باشد که دیگران تحمل و طاقت دانستن آن اسرار را ندارند، چنان که می تواند اسرار نبی صلی الله علیه وآله از اموری باشد که به عقل ما نمی گنجد.

با توجه به آنچه در تعریف «سرّ» گفته شد و آنچه درباره احتمالات اسرار نبی صلی الله علیه وآله یاد گردید، مشخص می شود که محرم اسرار نبی صلی الله علیه وآله بودن بسیار مهم است و باید شخص نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله به اندازه ای مورد اعتماد باشد که بتواند محرم اسرار او باشد.

باید توجه داشت که این گونه روایات و روایات مشابه، مانند: «علی علیه السّلام اعلم الناس»، «علی علیه السّلام فاروق بین حق و باطل» است(1) و... در مجموع از شخصیت بسیار برجسته علمی امام علی علیه السّلام حکایت می کنند؛ شخصیتی که، بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله، در میان امت اسلامی نظیر او را نمی توان یافت. بنابر این چنین فردی بایدبا قرآن رابطه ای مستحکم داشته باشد و آشناترین و داناترین فرد

ص: 97

امت به قرآن باشد و هم باید فردی باشد که در بیشترین آیات قرآن مورد توجه قرار گرفته است. این تنها تحلیل ما از روایات نیست، بلکه واقعیتی است که هم امام علی علیه السّلام آن را به صراحت اعلام کرده است و هم اصحاب رسول خدا و هم دانشمندان اسلامی آن را پذیرفته اند.

است؛ در بیابان نازل شد یا در کوه، بین راه نازل شده یا در حال سکون».

با توجه به جایگاهی که برای اهل بیت علیه السّلام بیان کردیم و برداشتی که از حدیث ثقلین داشتیم، آشکار شد که جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله، گذشته از نصب الهی و عصمت، باید دارای دانشی فراتر از دانش بشری باشند تا بتوانند همه مشکلات جامعه اسلامی و چالش هایی را که در هر عصری در برابر دین بروز می کند، حل کنند. این دانش به آیات قرآن اختصاص ندارد، بلکه شامل همه مسائل عقیدتی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و... می شود. در روایات ما یکی از شرایط امامان برخورداری از این دانش است؛ بعد از آنکه امام علی علیه السّلام به خلافت ظاهری رسید، آشوب ها از هر طرف شروع شد؛ آن هم با رهبری کسانی همچون عایشه، همسر رسول خدا صلی الله علیه وآله، طلحه و زبیر، صحابه رسولخداصلی الله علیه وآله، با آن سابقه طولانی در اسلام و نیز در جریان صفین، حکمیت و خوارج، با حضور مردمی به شدت ظاهرالصلاح، اهل تلاوت قرآن و نماز شب، امر به معروف و نهی از منکر و... . با این وصف، به جزامام علی علیه السّلام چه کسی جرأت می کرد که این اقدام شجاعانه را انجام دهد و این مردم را خارج از دین معرفی کند و همانند دشمنان اسلام به روی آنان شمشیر بکشد و آنان را بکشد.

ص: 99

پس از جریان نهروان و سرکوبی خوارج(1) خطبه ای بیان فرمود که بخشی از آن چنین است:

«اما بعد؛ ایها الناس فانا فقأت عین الفتنة و لم یکن لیجرأ علیها احد غیری بعد ان ماج غیهبها و اشتدّ کلبها، فاسألونی قبل ان تفقدونی، فوالذی نفسی بیده لا تسألونی عن شی ء فیما بینکم و بین الساعة و لا عن فئة تهدی مائة و تضلّ مائة الاّ انبأتکم بناعقها و قائدها و سائقها و مناخ رکابها و محطّ رحالها و من یقتل من اهلها قتلاً و یموت منهم موتا.»(2)

«اما بعد؛ ای مردم! من چشم فتنه را کور کردم (و آن را فرو نشاندم) و بعد از آنکه موج گمراهی آن برخاست و همه جا را فرا گرفت کسی جز من جرأت این کار را نداشت. پس از من بپرسید، پیش از آنکه مرا از دست بدهید. سوگند به آن که جانم در اختیار اوست از چیزی که میان شما تا روز قیامت است نمی پرسید و از گروهی که صد تن را به راه راست هدایت کند یا از راه راست گمراه کند نمی پرسید، مگر اینکه به شما گزارش می دهم که چه کسی آنان را رهبری می کند، چه کسی آنان رامی راند و حمایت

ص: 100

می کند، کجا فرود می آیند و کجا بار می گشایند و از آنان چه کسی کشته می شود و چه کسی می میرد».

گستردگی علم امام علی علیه السّلام و حدیث «سلونی قبل ان تفقدونی» به منابع شیعه اختصاص ندارد، بلکه در منابع اهل سنت نیز فراوان یافت می شود.(1)

ابن ابی الحدید پس از نقل جملاتی از همین خطبه، - که سید رضی آن را نیاورده است ودرباره سلطه بنی امیّه است - و ذکر چندین مورد از اخبار غیبی آن حضرت می نویسد:

«و کم له من الاخبار عن الغیوب الجاریة هذالمجری ممّا لو اردنا استقصاه لکسرنا له کرایس کثیرة و کتب السیر تشتمل علیها مشروحة.»(2)

«از این گونه اخبار غیبی از آن حضرت فراوان رسیده که تحقق یافته است و اگر بخواهیم این موارد را بیان کنیم باید کاغذ زیادی

ص: 101

مصرف کنیم و کتابهای تاریخی مشروح این موارد را ذکر کرده اند».

حتی برخی از دانشمندان اهل سنت مواردی را ذکر کرده اند که عده ای از سر غرور این ادعا را کرده اند و در همان جلسه رسواشده اند که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:

1- «مقاتل بن سلیمان» روزی در جلسه درس گفت:

«سلونی عما تحت العرش الی اسفل من الثری. فقام الیه رجل من القوم فقال: ما نسألک عما تحت العرش و لا اسفل من الثری و لکن نسألک عما کان فی الارض و ذکره اللّه فی کتابه اخبرنی عن کلب اهل الکهف ما کان لونه؟ فافحمه.»(1)

«از من بپرسید از عرش تا زیرزمین! مردی از جمعیت برخاست و گفت: از عرش و زیرزمین از تو نمی پرسیم، بلکه از آنچه در زمین است و خداوند آن را در کتابش ذکر کرده است می پرسیم؟ به من بگو رنگ سگ اصحاب کهف چه بود؟ مقاتل درماند و خاموش شد».

ص: 102

خطیب بغدادی جریان دیگری را برای مقاتل نقل می کند که مردی از او پرسید:

«حین حجّ آدم من حلق رأسه؟»(1)

«وقتی آدم علیه السّلام حج به جا آورد چه کسی سرش را تراشید»؟ مقاتل درماند.

2- قتادة بن دعامه - که شخصیتی برجسته در حدیث و... بود - روزی از روی غرور گفت:

«ما سمعت شیئا قطّ و لا حفظت شیئا قطّ فنسیته. ثم قال یا غلام هات نعلی، فقال: هما فی رجلیک، ففضحه الله.»(2)

«هرگز چیزی نشنیدم که آن را فراموش کرده باشم و همچنین هرگز چیزی حفظ نکردم که آن را فراموش کرده باشم، بعد از لحظاتی به غلامش گفت: کفشهایم را بیاور: غلام گفت: کفشهایت به پایت هستند به این وسیله خدا او را رسوا کرد».

ص: 103

3- ابراهیم بن هشام بن اسماعیل - که والی مکه از طرف هشام بن عبدالملک بود - در سال 107 امیرالحاج بود، در روز عید قربان در منی سخنرانی کرد و در ضمن سخنرانی گفت:

«سلونی... لا تسألوا احدا اعلم منی فقام الیه رجل من اهل العراق فسأله عن الاضحیحه اواجبة هی؟ فمادری ای شی ء یقول له فنزل عن المنبر(1).

«از من بپرسید، از من آگاه تر کسی را نخواهید یافت!! در این هنگام مردی عراقی برخاست و از قربانی پرسید که آیا واجب است؟ ابراهیم نمی دانست در پاسخش چه بگوید و از منبر پایین آمد.

1- ابن عباس، که از او به عنوان «حبر امت»(1) و «ترجمان القرآن»(2) یاد می کنند، با همه عظمتی که دارد، درباره امام علی علیه السّلام می گوید:

«لقد اعطی علیّ تسعة اعشار العلم و ایم اللّه لقد شارکهم فی العشر العاشر.»(3)

109 علم تنها در اختیار علی علیه السّلام بود و به خدا سوگند در آن 101 علم دیگر هم با بقیه شریک بود».

2- ابوسعید خدری می گفت: شنیدم هرگاه عمر در مسئله ای مشکل داشت و از امام علی علیه السّلام می پرسید و امام پاسخ او را می داد [و عمر] می گفت:

«اعوذ بالله ان اعیش فی قوم لست فیهم اباالحسن.»(4).

ص: 105

«ای اباالحسن! به خدا پناه می برم در میان مردمی زندگی کنم که تو در میان آنان نباشی»؟!

3- سعید بن مسیب می گوید:

«لم یکن احد من اصحاب رسول اللّه یقول سلونی الاّ علیّا.»(1)

«هیچ کس از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله به خود اجازه نمی داد بگوید هر چه می خواهید از من بپرسید، جز علی علیه السّلام ».

4- «عبدالله بن ابی سلمان» می گوید:

«قلت لعطا اکان فی اصحاب محمد اعلم من علیّ قال: لا و اللّه لا اعلمه.»(2)

«به عطا گفتم: آیا در میان یاران پیامبر صلی الله علیه وآله داناتر از علی علیه السّلام کسی بود؟

گفت: نه، به خدا سوگند! کسی را نمی شناسم که از او داناتر باشد».

5- ابوحازم می گوید:

ص: 106

مردی نزد معاویه آمد و مسئله ای از او پرسید، معاویه گفت: برو از علی علیه السّلام بپرس. او داناترین امت است.

مرد گفت: جواب تو برایم ارزشمندتر است از جواب علی علیه السّلام .

معاویه گفت: بد سخنی می گویی، از پاسخ مردی طفره می روی که پیامبرصلی الله علیه وآله از او با علم فراوان یاد می کرد و درباره اش فرموده است: جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی علیه السّلام است، جز اینکه بعد از من پیامبری نیست و عمر هرگاه مشکلی برایش مطرح می شد نزد او می رفت و از او بهره می گرفت.(1)

امیرها و شریفها و لقد عاتب اللّه تعالی اصحاب محمد صلی الله علیه وآله فی غیر آیة، فما ذکر علیّا الاّ بخیر.»(1)

«خداوند در قرآن هیچ آیه ای را در وصف مؤمنان نازل نکرد مگر اینکه امام علی علیه السّلام در آن ویژگی، رهبر و برجسته ترین آنها بود. بدون تردید خداوند در آیات زیادی یاران پیامبر صلی الله علیه وآله را نکوهش کرده، ولی هر جا از علی علیه السّلام یاد کرده به خیر و نیکی بوده است».

در مناقب خوارزمی همین سخن را از ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کند که در قرآن آیه ای در وصف مؤمنان نازل نشد مگر اینکه علی علیه السّلام پیشوای آن ویژگی بوده است.(2)

«حذیفة بن یمان» درباره آیات نازل شده در شأن امام علی علیه السّلام می گوید:

«ما نزلت فی القرآن یا ایها الذین آمنوا الاّ کان لعلّی لبّها

ص: 108

ولبابها»(1)

«هیچ آیه ای در قرآن در ستایش مؤمنان نازل نشد مگر اینکه مغز و روح آن امتیاز را علی علیه السّلام داشت».

نزول بخشی از آیات قرآن درباره امام علی علیه السّلام مسئله ای قطعی است که اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله با توجه به موقعیت، شخصیت علمی، حضور در محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله و اطلاع از شأن نزول آیات آنها را بیان کرده اند و به دلائل یاد شده، در شمارش آیاتی که در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از آنان شمارش این آیات را چنین بیان کرده اند:

ابن عباس گفته است:

«نزلت فی علیّ ثلاث مائة آیه.»(2)

«سیصد آیه قرآن در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است».

مجاهد بن جبر گفته است:

«نزلت فی علیّ سبعون آیه.»(3)

ص: 109

«هفتاد آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است».

عبدالرحمن بن ابی لیلی گفته است:

«لقد نزلت فی علیّ ثمانون آیة صفوا فی کتاب اللّه ما یشرکه فیها احد من هذه الامّه.»(1)

«به تحقیق هشتاد آیه قرآن تنها در شأن علی علیه السّلام نازل شده است که هیچ یک از این امت با او شریک نیستند».

همچنین از زمانهای کهن، تألیف کتاب، شرح و تفسیر و بیان شأن نزول و روایاتی که در توضیح وارد شده است، مورد توجه دانشمندان اسلامی- چه شیعه و چه اهل سنت - قرار گرفته است که تنها مرحوم آقابزرگ طهرانی «قدس سره» در کتاب مهم خود(2) از 44 عنوان کتاب نام می برد که درباره این آیات تألیف شده است که کتاب شناسی توصیفی این نوع کتب در بین دانشمندان اسلامی خود می تواند موضوع رساله ای قرار گیرد.

ص: 110

در میان شیعه، این نوع آیات به «آیات الولایة» یا «آیات الائمة» شهرت یافته است و تعداد آنها نیز چند برابر آیاتی است که در منابع اهل سنت آمده و عده ای از دانشمندان شیعه با همین عنوان و یا عناوین دیگر کتابهایی تألیف کرده اند.(1)

تمام تلاش خود را به کار گرفته اند، که حتی نام علی علیه السّلام برده نشود، این افراد در همه گروه ها، چه رجال سیاسی، چه رجال فرهنگی، علمی و... وجود دارند.

این افراد در هر گروهی تمام توان و ابزارهای موجود در آن گروه را به کار گرفته اند تا اگر امام علی علیه السّلام در یک زمینه فضیلت و امتیازی داشته است آن امتیاز را انکار یا مخفی کنند، تا دیگران از آن اطلاع پیدا نکنند.

امام علی علیه السّلام این واقعیت را این گونه بیان می کند:

«لو ضربت خیشوم المؤمن بسیفی هذا علی ان یبغضی ما ابغضنی و لو صببت الدنیا بجمّاتها علی المنافق ان یحبّنی ما احبّنی وذلک انّه قضی فانقضی علی لسان النبّی الامّی صلی اللّه علیه و آله انّه قال یا علیّ لا یبغضک مؤمن و لا یحبّک منافق.»(1)

«اگر با این شمشیر بر بینی مؤمن بزنم که با من دشمن شود، دشمن نمی شود و اگر همه جهان را به منافق بدهم تا مرا دوست داشته باشد، مرا دوست نخواهد داشت و این بدین سبب است که قضای الهی جاری گشت و به زبان نبی صلی الله علیه وآله گذشت که فرمود: ای علی! مؤمن تو را دشمن نگیرد و منافق دوستی تو نپذیرد».

ص: 112

این حقیقت، که منافقان هرگز به امام علی علیه السّلام گرایش نمی یابند و مؤمنان نیز هرگزاز او کناره گیری نمی کنند، در روایات اهل سنت به فراوانی یافت می شود.(1)

این روایات در عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله به اندازه ای شهرت داشته است که صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله از آن یک قاعده کلی برای شناخت منافقان به دست آورده بودند؛ جابر بن عبدالله انصاری می گوید:

«ما کنّا نعرف المنافقین الاّببغضهم علیّا.»(2)

«ما راهی برای شناخت منافقان نداشتیم جز از طریق کینه توزی آنان نسبت به علی علیه السّلام.

ابوسعید خدری می گوید:

«کنّا نعرف المنافقین ببغضهم علیّا.»(3)

ص: 113

«ما منافقان را از راه کینه توزی آنان نسبت به علی علیه السّلام می شناختیم».

دشمنان امام علی علیه السّلام - که در همه جا همه توان خود را برای نابودی فضائل او به کار گرفته اند - در حوزه علوم اسلامی نیز بیکار ننشسته اند، به خصوص در تفسیر، که جای شرح و تفسیر آیاتی است که درباره او نازل شده، فضائل او را بیان می کند. آنان کار را به جایی رسانده اند که در برابر شهرتی که درباره نزول آیات در شأن امام علی علیه السّلام وجود دارد، منکر نزول، حتی یک آیة، درباره او شده اند!

پیشتر از قول حاکم حسکانی درباره انگیزه وی در نوشتن کتاب «شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل» یاد کردیم، ولی این مسئله منحصر به او نیست. آنان در این میدان آن قدر تلاش کرده اند که به رغم تناقض در گفتار خود بدان توجه نکرده اند؛ به عنوان نمونه ابن کثیر در تفسیرش به پیروی از، استاد خود، «ابن تیمیه» تمام تلاش علمی خود را به کار گرفته است تا ثابت کند که آیه {انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا} در شأن امام علی علیه السّلام نازل نشده است و در این راه، تمام روایاتی که این مسئله را نقل کرده اند یاد کرده و سپس همه آنها را

ص: 114

به گونه ای نقد کرده است، ولی از عهده نقد یکی از این روایات برنیامده، می گوید:

«و هذا اسناد لا یقدح به.»(1)؛

«این سند قابل نقد نیست».

همین انسان به اصطلاح دانشمند، مفسر، مورخ و...، که در تفسیر چنین قضاوت می کند، در کتاب تاریخ خود درباره این آیه و بقیّه آیات چنین قضاوت می کند:

«و هذا لا یصّح بوجه من الوجوه لضعف اسانیده و لم ینزل فی علیّ شی ء من القرآن بخصوصیة و کل ما یریدونه فی قوله تعالی انّما انت منذر و لکلّ قوم هادو قوله و یطعمون الطعام... و غیر ذلک من الآیات و الاحادیث الواردة فی انّها نزلت فی علی لا یصح شی ء منها.»(2)

«و این به هیچ وجه صحیح نیست؛ زیرا سندهای آن ضعیف است و در قرآن هیچ آیه ای تنها در شأن علی علیه السّلام نازل نشده است و آنچه (شیعه) از آیاتی مثل «انّما انت منذر و لکل قوم هاد و...» اراده

ص: 115

می کنند و احادیثی که می گوید: این آیات در شأن علی علیه السّلام نازل شده است، هیچ یک از آنها صحیح نیست».

به راستی گاهی انسان تعجب می کند که آیا عناد و دشمنی با انسانی که چندین قرن قبل می زیسته است و او را ندیده و آزاری از او به وی نرسیده است، این اندازه نیرومند است که انسان همه حقایق تاریخی، تفسیری، حدیثی و... را نادیده بگیرد؟ این نیست مگر مصداق سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله که فرمود: یا علی! مؤمن تو را دشمن نگیرد و منافق دوستی تو را نپذیرد.(1)

طوری که تصور کرده اند که اگر در آیه ای استدلال شیعه خدشه دار شود، اصل این مکتب زیر سؤال خواهد رفت.

ج - گروهی که چون اندیشه خود را در همه زمینه ها مطابق با واقع و حق پنداشته و این آیات را در تعارض با اندیشه خود دیده اند، سعی کرده اند استدلال شیعه را به این آیات ناقص مطرح کنند و بر آن اشکال کنند تا بدین وسیله حقانیت اندیشه خود را اثبات نمایند.

د - گروهی که بر اثر تبلیغات دشمنان اهل بیت علیه السّلام تصور درستی از شیعه و پیروان اهل بیت علیه السّلام ندارند و شیعه را یک گروه منحرف از دین می دانند و نابودی آنان را وظیفه خود میدانند! از این رو تلاش می کنند تا صدای آنان به گوش کسی نرسد و توان شنیدن حرف حق آنان را هم ندارند.

ه - گروهی که با شخص امام علی علیه السّلام عناد و کینه دارند و حاضر نیستند - به رغم همه فضائلی که آن حضرت دارد - حتی یک کلمه آن را کسی بشنود؛ از این رو دچار تناقض گویی شده اند و بی توجه به این مسئله همچنان به راه خود ادامه می دهند.

و - گروهی که مزدورند و به راستی برای ایجاد اختلاف میان امت اسلامی حقوق دریافت می کنند و از هیچ تلاشی در این راه فروگذار نمی کنند.

ص: 117

شواهد و قرائن و حمایتی که از آنان می شود و قهرمان سازی و شخصیت پروری از آنان، وابستگی آنان به حکومت های وابسته به استعمار و... حکایت از این موارد دارد که متأسفانه تمام آثار چاپ شده این افراد، در این دوران، در این راستا است.

این رخداد، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و طرح شعار وحدت مسلمانان از طرف امام خمینی «قدس سره» شدت یافته است.

این تلاشها متأسفانه از دو طریق انجام می گیرد:

یمنعونهم عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان یتسلّط علیهم ابلیس و شیعته النواصب الا فمن انتصب لذلک من شیعتنا کان افضل ممّن جاهد الروم و الترک و الخزر الف الف مرّة، لانّه یدفع عن ادیان محبّینا و ذلک یدفع عن ابدانهم.»(1)

«عالمان شیعه ما همیشه در کمینگاه ابلیس و پیروان خبیث او هستند و مانع هجوم آنان بر شیعیان ضعیف و مسلط شدن شیطان و پیروان ناصبی او بر شیعیان می شوند. توجه کنید هر یک از شیعیان ما که درصدد انجام این وظیفه برآیند، هزار هزار مرتبه از مجاهدانی که با روم، ترک و خزر می جنگند برتری دارند؛ زیرا چنین عالمی از دین دوستان ما دفاع می کند و آن مجاهد از بدن آنان».

براین اساس شبهه شناسی و شبهه زدایی وظیفه اساسی عالمان دینی است و به زمان خاصی نیز اختصاص ندارد؛ چرا که تلاش شیطان و پیروان ناصبی او زمان نمی شناسد.

بی شک کوتاهی در این زمینه در نظر عده ای به معنای پذیرش شبهه و بی پاسخ بودن آن است که زمینه جدی شدن دشمنان را در پی خواهد داشت.

ص: 120

ص: 121

ص: 122

3- این جمله محلاً مرفوع است، چون خبر است برای مبتدای محذوف که «هم» باشد و تقدیر جمله چنین می شود: {هم الذین یقیمون الصلوة}؛

4- این جمله محلاً مرفوع است؛ چون عطف بیان است برای {الذین آمنوا} و هر جا که بدل جایز است عطف بیان نیز جایز است مگر مواردی که استثنا شده است؛(1)

5- این جمله محلاً منصوب است و حال برای «الذین آمنوا» است.

در اعراب جمله {و هم راکعون} دو وجه گفته اند:

1- این جمله عطف بر جمله ماقبل است. بنابر این اعراب ماقبل را خواهد داشت.

2- واو {و هم راکعون} عاطفه نیست، بلکه واو حالیه و جمله حال است از فاعل {یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة}؛ یعنی آنان که نمازرابه پامی دارندودرحال رکوع زکات می پردازند.(2)

ص: 124

بنابر این تنها راه عقلی که می ماند - با توجه به ادعای اجماع بر دلالت «انّما» برحصر - این است که اثبات به آنچه در کلام آمده است نسبت داده شود و نفی به آنچه در کلام نیامده است، نسبت داده شود و معنای حصر نیز همین است.(1)

سکاکی - که خود متخصص در این علوم است - ضمن پذیرش ادعای اجماع بر افاده حصر کلمه «انّما» توجیه دیگری برای آن نقل می کند. به این کلام توجه کنید: می بینی که پیشگامان نحو می گویند: «انّما» برای اثبات چیزی که بعد از آن می آید و نفی غیر آن بیان می شود و برای این توجیه زیبایی می گویند که مستند به علی بن عیسی ربعی - از بزرگان نحو در بغداد - است و آن این است که «انّ» برای تأکید اثبات «مسند» برای «مسندالیه» و برخلاف آنچه عده ای که آگاهی کافی از علم

نحو ندارند، کلمه «ما» - که به آن چسبیده - برای تأکید است نه نفی.

بنابراین تأکید اثبات مسند برای مسندالیه دو چندان می شود. پس شایسته است که معنای حصر را در برداشته باشد، زیرا حصر صفت بر موصوف و بالعکس چیزی جز تأکید بر حکم بر تأکید نیست.

ص: 126

در این که واژه «انّما» مفید حصر است شبهه ای نیست؛ گرچه در دلیل آن اختلاف نظر داشته باشند و استفاده حصر از واژه «انّما» معنای جدیدی نیست که ادیبان گفته باشند، بلکه ابن عباس و صحابه نیز از واژه «انّما»، که در کلام رسولخدا صلی الله علیه وآله در احادیث به کار رفته است، حصر را فهمیده اند که تلمِسانی چندین روایت را در فقه اهل سنت - که مبنای استنباط احکام قرار گرفته است -

نقل و احکام مترتب بر آنها را از «انّما» استخراج می کند.(1)

این آیه متولی امور است؛ زیرامخاطب در «ولیّکم» از چهار صورت زیر خارج نیست:

الف - مخاطب «ولیّکم» تمام مکلفان باشند؛ چه مؤمن و چه کافر، این فرض درست نیست؛ زیرا ولایت به این معنی از سوی مومنان نسبت به کفار وجود ندارد.

ب - مخاطب «ولیّکم» تنها کافران باشند. این فرض هم به همان دلیل پیشین درست نیست.

ج - مخاطب تمام مؤمنان باشند. این فرض درست نیست؛ زیرا در آن صورت وحدت «ولیّ» و «مولّی علیه» لازم می آید، در صورتی که در آیه این دو تفکیک شده اند، «ولیّ» در جمله {الله و رسوله و الذین آمنوا} بیان شده است و «مولّی علیه» در «ولیّکم» بیان شده است که این دو از هم جدا شده اند.

اگر این معنی روشن شد، مشخص می گردد که خداوند ولیّ را برای ما به گونه ای اثبات کرده است که شامل بعضی از افراد شود نه کل افراد، این مقتضای کاربرد واژه «انّما» است که در لغت عرب تخصیص را می رساند، در حالی که اگر مقصود تمام مؤمنان باشند، کاربرد «انّما» لغو خواهد بود.

ص: 130

بدین ترتیب نمی توان «ولایت» در آیه را به معنای ولایت در دین یا محبت معنی کرد؛ زیرا تمام مؤمنان در ولایت به این معنی شریک هستند و اختصاص به بعضی از آنان ندارد؛ چنان که خداوند فرمود:

{وَالمُؤْمِنُونَ وَالمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ}(1)

«مردان و زنان با ایمان دوستان یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند».

اگر بر این معنی قابل حمل نبود، بناچار باید بر معنای تدبیر امور حمل کرد اما این که مقصود از آن بعض، امیرالمؤمنین علیه السّلام است، این است که تمام کسانی که ولایت در آیه را بر همین معنی گرفته اند بر این باورند که تنها مصداق آیه، امیرالمؤمنین علی علیه السّلام است؛ زیرا تنها او در حال رکوع انگشتری را به فقیر داده است.(2)

خداوند در این آیه «ولایت» را برای عده ای (الذین آمنوا) اثبات کرده و مشخصه آن عده را دادن زکات در حال رکوع قرار داده است؛ {و یؤتون الزکاة و هم راکعون}. وقتی ثابت شد که «ولایت» در این آیه برای کسی که در حال رکوع زکات داده واجب شده است، از این که هیچ کس به جز امیر المؤمنین علی علیه السّلام از مسلمانان ادعا نکرده است در حال رکوع زکات داده باشد، روشن می شود که مقصود از {الذین آمنوا} علی علیه السّلام است و هرگاه «ولایتی» که در آیه برای خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله ثابت است، برای علی علیه السّلام نیز به همان گونه ثابت شد، امامت آن حضرت واجب است؛ زیرا ولایت خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله بر خلق اطاعت کردن است وولایت برای حضرت امیر علیه السّلام نیز همین گونه خواهد بود.(1)

آنچه بیان شد، نمونه ای از روشهای استدلال به این آیه بود که به دلیل اختصار از نقل بیشتر آنها خودداری کردیم.

ص: 132

با این دو گوش خود از رسول خدا صلی الله علیه وآله شنیدم، اگر دروغ بگویم گوشهایم کر گردد و با این دو چشم خویش رسول خدا صلی الله علیه وآله را دیدم. اگر دروغ گویم دیدگانم نابینا شود، آری! شنیدم و دیدم که می فرمود:

«علی قائد البررة و قاتل الکفرة منصور من نصره مخذول من خذله.»(1)

«علی علیه السّلام رهبر نیکان و قاتل کافران است. آن که او را یاری کند، از یاری خداوند بهره مند می شود و آن که او را خوار سازد، خود را خوار ساخته است».

روزی نماز ظهر را با رسول خدا صلی الله علیه وآله به جا آوردم، مرد بینوایی در مسجد از مردم تقاضای کمک کرد. کسی چیزی به او نداد، مرد بینوا دستها را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! تو گواه باش که من در مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله از مردم درخواست کمک مالی نمودم، ولی کسی چیزی به من نداد.

علی علیه السّلام که در حال رکوع بود، با انگشت خنصر (خُرد یا میانه) دست راست خود به سائل اشاره کرد تا انگشتری را از انگشت او بیرون کشد، سائل

ص: 134

انگشتری را از دست آن حضرت بیرون کشید و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز شاهد و ناظر این صحنه بود.

پس از پایان نماز، رسول خدا صلی الله علیه وآله سر به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: خدایا! برادرم موسی علیه السّلام درخواستی با تو در میان گذاشت و گفت:

{رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی * وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی * وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی * یَفْقَهُوا قَوْلِی * وَاجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی * هرُونَ أَخِی * أُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی * وَأَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی}(1)

«پروردگار! سینه ام را گشاده ساز و به من شرح صدر مرحمت فرما و کارم را سهل وهموار گردان و گره از زبانم بگشا و آن را گویا ساز، تا مردم گفتارم را درست دریابند. برایم وزیری از خاندانم فراهم آور، برادرم هارون را وزیرم قرار ده و به وسیله او پشتم را استوار دار، پشیبان من باشد و او را شریک کارم گردان تا در این کار مرا یاری کند».

رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: خدایا! تو در قرآن فرمودی:

{سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما}»(2)

ص: 135

«به زودی بازویت را به وسیله برادرت استوار خواهیم کرد و برای شما دو نفر آنچنان نیرویی مقرر خواهیم کرد تا به شما نرسند».

سپس رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد:

«اللّهم فأنا محمّد نبیّک و صفیّک.

اللّهم فاشرح لی صدری و یسّرلی امری و اجعل لی وزیرا من اهلی علیّا أشدد به ازری»

«بار خدایا! من محمد پیامبر و برگزیده تو هستم. بار خدایا! پس به من شرح صدر مرحمت فرما. کارم را آسان گردان، و برای من وزیری از خاندانم، یعنی علی را فراهم کن و به وسیله او پشتم را استوار کن».

ابوذر گفت: سوگند به خدا هنوز سخن آن حضرت به پایان نرسیده بود که جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد! بخوان!

فرمود: چه بخوانم؟

عرض کرد: بخوان.

{«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ

الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}(1)

ص: 136

«ولیّ و سرپرست شما تنها خدا و رسول او و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات خویش را می پردازند».(1)

این که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، در بین علمای شیعه اجماعی است(2)و آنان ادعای اجماعی امامان شیعه را نیز دارند که آنچه از آنان نقل شده - چه در تفسیر و چه در مناظرات - مبیّن این مطلب است که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.(3)

گذشته از اجماع شیعه، امت اسلامی نیز اتفاق نظر دارند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 137

به دنبال آن، آیه انّما ... نازل شد و در بین امت اسلامی اختلافی در این مورد نیست که در آن روزگار جز یک نفر کسی در حال رکوع زکات پرداخت نکرده بود واگر اسم او را در کتاب می آورد، کتاب را از بین می بردند.

همان طور که ملاحظه می کنید، امام ادعای اجماع امت را دارد؛ یعنی در عصر آن حضرت همه اتفاق نظر داشتند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است، که در مباحث آینده، این مسأله به خوبی روشن خواهد شد.

«انّما نزلت باتفاق المفسّرین فی حقّ علی بن ابی طالب حین اعطی السائل خاتمه و هو راکع فی صلاته.»(1)

«بدون تردید به اتفاق نظر مفسران آیه درشأن علی بن ابی طالب علیه السّلام هنگامی که در حال رکوع در نماز انگشتری را به فقیر داد، نازل شده است».

زیرا او در رکوع نماز بود که فقیری تقاضای کمک کرد و او انگشتری خود را به او داد؛ پس این آیه [در شأن او] نازل شد».

عباس بن علی بن مروان(1) اطلاعاتش درباره این آیه بیش از ماست، چون او این روایت را از 90 طریق متصل نقل می کند که تمام یا بیشتر این طرق از دانشمندان اهل سنت هستند».

علی جمیع المنابر و توعّدوا مادحیه بل حبسوهم و قتلوهم و منعوا من روایة حدیث یتضمّن له فضیلة او یرفع له

ذکرا حتی حظروا ان یسمّی واحد باسمه»(1)

می دانی که بنی امیه بر (سرزمینهای) اسلام در شرق و غرب آن مسلط شدند و تمام روشها را برای خاموش کردن نور امام علی علیه السّلام و تحریک مردم علیه او به کار گرفتند. عیبها و زشتی هایی را به دروغ به او نسبت دادند، بر منبرها او را لعن کردند، ستایشگران او را تهدید بلکه زندانی کردند و کشتند و از نقل روایتی که متضمن بیان فضیلتی برای او باشد، جلوگیری کردند و حتی انتخاب نام علی علیه السّلام را ممنوع کردند.

باید توجه داشت که این دشمنی ها به خاطر مسائل عصر حکومت آن حضرت نیست، بلکه آغاز این دشمنیها به دلیل دفاع سرسختانه آن حضرت از اسلام، قرآن و رسول خدا صلی الله علیه وآله و درحضور او بود. آن حضرت در روایات بسیاری مردم را از دشمنی با امام علی علیه السّلام برحذر می داشت، به طوری که دوستی و دشمنی امام علی علیه السّلام را معیار تشخیص ایمان و نفاق می دانست. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

«یا علی لا یحبّک الاّ مؤمن و لا یبغضک الاّ منافق.»(2)

ص: 149

«ای علی جز مؤمن کسی به تو عشق نمی ورزد و جز منافق کسی کینه تو را به دل نمی گیرد».

در روایات متعددی که از رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیده است آن حضرت دشمنی با امام علی علیه السّلام را دشمنی با خود دانسته و مردم را از آن برحذر داشته است.(1)

باید توجه داشت که این دشمنی ها اختصاص به عصر رسول خدا صلی الله علیه وآله نداشت، بلکه در دوران حاکمیت آن حضرت شدت یافت و به دلیل تحلیلی که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده است، همچنان ادامه دارد.

{وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الحَیاةِ الدُّنْیا وَیُشْهِدُ اللّهَ عَلی مافِی قَلْبِهِوَهُوَ أَلَدُّ الخِصامِ * وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الأَرضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَیُهْلِکَ الحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لا یُحِبُّ الفَسادَ}(1)

«گفتار برخی از مردم درباره زندگی دنیا تو را به شگفت می آورد و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می گیرند، حال آن که سرسخت ترین دشمنان است و چون از پیش تو برود مدام می کوشد تا در زمین فساد کند و کشت و نسل را تباه سازد. خداوند فساد را دوست نمی دارد».

قرطبی می نویسد: این آیه درباره «اخنس بن شریق» نازل شده است. او یکی از منافقان بود. خدمت رسول اکرم صلی الله علیه وآله آمد و اظهار اسلام کرد و سوگند خورد که راست می گویم و سپس ازمدینه گریخت و در مسیر خارج شدن از مدینه به شترها و مزارع مسلمانان برخورد کرد، مزارع را آتش زد و شترها را پی کرد که این آیه نازل شد.(2)

ص: 151

«سمرة» این پیشنهاد را نپذیرفت. معاویه 200 هزار درهم پیشنهاد کرد. «سمره»نپذیرفت. معاویه 300 هزار درهم پیشنهاد کرد باز هم «سمره» نپذیرفت، تا این که معاویه 400 هزار درهم پیشنهاد کرد. آن گاه «سمرة» پذیرفت و این کار را انجام داد.(1)

«و اذّن بلال للصلاة و خرج رسول اللّه و الناس یصلّون بین قائم و راکع و ساجد.»(1)

«بلال برای نماز اذان گفت و رسول خدا صلی الله علیه وآله از منزل خارج شد و مردم نماز می خواندند؛ عده ای در حال قیام،عده ای در حال رکوع و عده ای در حال سجود بودند».

سپس چنین می نویسد:

«(جاء فی مخطوط ابن ابی زمنین) بعد هذا مایلی: و اذا هو مسکین یسأل، فدعاه رسول الله، فقال له: هل اعطاک احد شیئا؟ فقال ذلک الرجل القائم، فاذا هو علیّ. قال: علی ایّ حال اعطاکه؟ قال اعطانیه و هو راکع... قال: انّ رسول اللّه کبّر عند ذلک و لا شکّ انّ الشیخ هودا قد حذف هذاالخبر، قصدا لما فیه من التکلف الظاهر.»(2)

«در نسخه خطی ابن ابی زمنین بعد از این جمله آمده است: در این هنگام مسکینی در حال تقاضای کمک از مردم بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله او را خواست و پرسید: آیا کسی به تو چیزی داده است؟

ص: 154

آن مرد گفت: آن مرد که ایستاده است به من کمک کرد، آن مرد علی علیه السّلام بود.

پیامبر صلی الله علیه وآله پرسید: در چه حالی به تو داده است؟ مسکین پاسخ داد: درحال رکوع ......رسول خدا صلی الله علیه وآله در این هنگام تکبیر گفت:

بدون شک «شیخ هود بن محکم» عمدا این خبر را حذف کرده است؛ زیرا دشواری روشنی دارد.

در پاسخ این محقق باید گفت: خبر دشواری ندارد، بلکه چنان که شما می گویید او عمدا خبر را حذف کرده، چون اباضی است و ابن خبر فضیلتی برای امام علی علیه السّلام است.

یا به عنوان نمونه در تفسیر «خازن» این نظر را که آیه یاد شده درباره علی علیه السّلام نازل شده، آورده است،(1) ولی در مختصر تفسیر «خازن» تنها همین را حذف کرده است.(2)

همچنین «ابن کثیر» روایات بسیاری را نقل کرده، در بعضی از آنها خدشه می کند و درباره عده ای از طرق می نویسد:

ص: 155

«هذا اسناد لا یقدح به»؛(1) «این سند مشکلی ندارد». یعنی آنها را تأیید می کند و برخی متعصبان وهابیت در عربستان نسبت ناروا و دروغ به ابن کثیر می دهند و می گویند که وی تمام این روایات را رد کرده است؛

«ساق ابن کثیر هذه الآثار کلّها و ضعّفها کلّها.»(2)

«ابن کثیر تمام این روایات را آورده و همه آنها را تضعیف کرده است».

آنچه بیان شد، بخش ناچیزی از عوامل تأثیرگذار بر حذف شأن نزول آیاتی است که در آنها به گونه ای از امام علی علیه السّلام ستایش شده است، چنان که در آیات بعد، - که مورد نقد و بررسی قرار می گیرند، - نیز می توان نمونه هایی از آن را یافت.

حقایق مسلّم روبروبودند و نمی توانستند این فضیلت امام علی علیه السّلام نادیده بگیرند و از سوی دیگر چون بیشتر تحت تأثیر اندیشه های ابن تیمیه و ابن عبدالوهاب بودند، اثبات این دلیل را برای مکتب برنمی تابیدند با این حال دریافتند که اگر در شأن نزول آیه نامی از امام علی علیه السّلام نیاورند، نمی توانند ترکیب آیه را به درستی بیان کنند، مصحلت فرقه خود را در این دیدند که به طور کلی شأن نزول آیه را حذف کنند و هیچ دیدگاهی را نیاورند(1)!

بعضی از این تفاسیر عبارتند از:

1- محمدعلی الصابونی؛ در صفوة التفاسیر، ج 1، ص 350.

2- عبدالکریم الخطیب؛ در التفسیر القرآنی للقرآن، ج 2، ص 123.

3- مصطفی الحصن المنصوری؛ در المقتطف منعیون التفاسیر، ج2، ص50.

4- جمعی از مفسران در تفسیر البشائر و تنویر البصائر، ج 1، ص 413.

5- رشید الخطیب الموصلی؛ در تفسیر القرآن العظیم المسمّی باولی ما قیل فی آیات التنزیل، ج3، ص 42.

6- محمد محمود الحجازی؛ در معرض الابریر من الکلام الوجیز عن القرآن العزیز، ج 1، ص 502.

ص: 157

نکته ای که ادعای ما را در ابتدای این بحث ثابت می کند، این است که آخرین تفسیر یاد شده به نایب بن عبد العزیز آل سعود هدیه شده و در این میان از نایب بسیار تجلیل شده است.

نکته های یاد شده حکایت از آن دارد که عده ای حقایق تاریخی را برای عده ای پنهان کرده اند، ولی حقیقت برای همیشه و بر همگان پنهان نخواهد ماند، بلکه راهی برای یافتن آن پیدا خواهد شد.

اکنون به بررسی این راه ها خواهیم پرداخت.

براین اساس نمی توان برای پی بردن به صدور یک روایت از رسول خداصلی الله علیه وآله تنها به سند آن اکتفا کرد، به گونه ای که اگر در روایتی نتوانستیم سند آن را درست کنیم، آن را کنار بگذاریم، بلکه با بررسی متن روایت و یافتن شواهد قرآنی، حدیثی، تاریخی و ... نیز می توان به صحت آن پی برد. بدین سان گرچه روایاتی که درباره شأن نزول این آیه وارد شده متفاوت است امّا با بررسی شواهد زیر می توان ثابت کرد که کدام دسته از روایات درست و صحیح هستند

براساس منابع شیعه، رسول خدا صلی الله علیه وآله شأن نزول این آیه را امیرالمؤمنین علیه السّلام می داند. خطبه رسول خدا صلی الله علیه وآله را در مراسم غدیر، شیعه و سنی، نقل کرده اند، ولی به دلایل متعدد هر مورخ، محدث و مفسری بخشی از آن را نقل کرده و از نقل تمام آن پرهیز کرده اند. در بعضی از منابع شیعه مشروح این خطبه آمده است.

همان طور که معقول و معمول است که هنگام معرفی فردی فضایل او را بیان می کنند، رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز که در آن مراسم می خواست امام علی علیه السّلام را به عنوان جانشین خود معرفی کند، بعضی از آیاتی را که در گذشته درشأن امام علی علیه السّلام نازل شده بود برای امت بیان فرمود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله در این خطبه پس از بیان مقدماتی و این که مأمور شده است این وظیفه را ابلاغ کند، می فرماید:

«...لانّه قد اعلمنی انّی ان لم ابلّغ ما انزل الیّ فی حقّ علیّ فما بلّغت رسالته و قد ضمن لی العصمة من الناس و هو اللّه الکافی الکریم و اوحی الیّ بسم اللّه الرحمن الرحیم یا ایّها الرسول بلّغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللّه یعصمک من الناس.

معاشر الناس ما قصرت فی تبلیغ ما انزله الیّ و انا مبیّن

ص: 160

لکم سبب نزول هذه الآیة انّ جبرئیل هبط الیّ مرارا ثلاثا یأمرنی من السلام ربّی و هو السلام ان اقوم فی هذا المشهد فاعلم کل ابیض و اسود انّ علی بن ابی طالب اخی و وصیّی و خلیفتی و الامام من بعدی الذی محلّه منّی محلّ هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی و هو ولیّکم بعد اللّه و رسوله و قد انزل اللّه تبارک و تعالی علیّ بذلک آیة من کتابه: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ و علی بن ابی طالب اقام الصلاة و آتی الزکوة و هو راکع یرید اللّه عزوجل فی کلّ حال و سألت جبرئیل ان یستعفی لی عن تبلیغ ذلک الیکم...» (1)

زیرا خداوند مرا آگاه کرد که اگر آنچه را که درباره علی بر من نازل شده است تبلیغ نکنم، رسالت او را انجام نداده ام، در حالی که حفاظت مرا از مردم تضمین کرده است و او خدای کریم و کافی است، به من وحی کرده است؛ به نام خداوند بخشنده مهربان: ای

ص: 161

پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است تبلیغ کن. اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند نگهدار تو است.

ای گروه مردم! من در تبلیغ آنچه بر من نازل شده است کوتاهی نکرده ام. من سبب نزول این آیه را برایتان شرح می دهم: بدون تردید جبرئیل سه بار بر من نازل شده و از طرف پروردگارم، مرا مأمور کرد که در این نقطه توقف کنم و به همه - چه سیاه چه سفید - اعلام کنم که علی بن ابی طالب برادر من، وصی من، جانشین [بلافصل] من و امام و رهبر بعد از من است. جایگاه او نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی است، جز این که بعد از من پیامبری نخواهد آمد. بعد از خدا و رسول او، علی، ولی و سرپرست شماست و خداوند در کتابش در این زمینه آیه ای را بر من نازل کرده است که تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا دارند و در حال رکوع زکات را پرداخت می کنند و علی بن ابی طالب کسی است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات پرداخت کرده است. علی همیشه برای خدا کار می کند و من از جبرئیل خواستم که مرا از تبلیغ این وظیفه شما معاف دارد که این آیه نازل شد: «یا ایها الرسول بلّغ...».

بدین سان رسول خدا صلی الله علیه وآله به روشنی بیان می فرماید که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 162

رسالته و اللّه یعصک من الناس فصدع بامرالله تعالی ذکره فقام بولایة علی علیه السّلام یوم غدیرخم، فنادی الصلاة جامعة و امرالناس ان یبلّغ الشاهد الغائب ... و کانت الفریضة تنزل بعد الفریضة الاخری و کانت الولایة آخر الفرائض فانزل اللّه عزّ و جلّ: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی.»(1)

«خداوند رسولش را مأمور کرد که ولایت علی علیه السّلام را اعلام کند و آیه: تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا می دارند و زکات می دهند، نازل کرد و ولایت اولواالامر را واجب کرد، ولی مردم نمی دانستند ولایت چیست؟ براین اساس خداوند محمد را - که درود او بر او و خاندانش باد - مأمور کرد که ولایت را برای آنان تفسیر کند، همان طور که نماز، زکات، روزه و حج را تفسیرکرده است، با آمدن این دستور، رسول خداصلی الله علیه وآله احساس دلتنگی کرد و از این که مبادا مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند ترسید. به دنبال این احساس دلتنگی از خداوند تقاضا کرد (که او را معارف دارد) که خداوند به او وحی کرد! ای پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است تبلیغ

ص: 164

کن و اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند تو را از مردم نگهدار است».

در پی آن رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور خداوند را علنی اعلام کرد و در روز غدیرخم با اعلام نماز جماعت عمومی ولایت علی علیه السّلام را اعلام کرد و به مردم دستور داد که شاهدان به غائبان این مطلب را برسانند....واجبات الهی یکی پس از دیگری نازل می شد و ولایت آخرین واجبی بود که نازل شد و به دنبال آن خداوند این آیه را فرستاد که امروزدین شما را کامل کردم و نعمت خودم را بر شما تمام کردم».

او اشعارش را در حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله خواند که تأیید حضرت و اصحاب او را به دنبال داشت؛ از جمله مواردی که حسان بن ثابت درباره آن شعر سروده است جریان نزول آیه مورد بحث است. اکنون به اشعار حسان بن ثابت توجه کنید:

ابا حسن تفدیک نفسی و مهجتی و کل بطی ء فی الهدی و مسارع ایذهب مدحیک المحیّر ضایعا و ما المدح فی جنب الاله بضایع فانت الذی اعطیت اذ کنت راکعا زکوة فدتک النفس یا خیر راکع فانزل فیک اللّه خیر ولایة و ثبّتها مثنی کتاب الشرایع(1)

«ای ابوالحسن! (علی بن ابی طالب) جان و دلم و همه کندروها و تندروهای طریق هدایت فدای توباد.

آیا مدح و ستایش من از تو، که به نام تو آراسته است، از میان می رود؟ بدون تردید ستایش من از تو در کنار ستایش خدا از تو از بین رفتنی نیست.

ص: 166

تو همان کسی هستی که در حال رکوع نماز، زکات را پرداختی، جانم فدای تو ای بهترین رکوع کننده.

به دنبال آن، خداوند بهترین ولایت و سرپرستی را درباره تو نازل کرده است و این حقیقت را در لابلای کتاب دستورات خود ثبت کرده است.

یکی از بهترین گواهان بر این که آیه یادشده در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام نازل شده همین شعر حسان است؛ زیرا حسان بن ثابت از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله است و در زمان نزول آیه حضور داشته و آن را به صورت بسیار روشن به شعر درآورده و در حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله خوانده است.

کسانی که این اشعار را به حسان بن ثابت نسبت داده اند در مواردی یک بیت اضافه نیز دارند.(1)

اشعار «خزیمة بن ثابت»(2) نزول آیه «انّما ولیّکم...» در شأن امیرالمؤمنین علیه السّلام را چنین بیان می کند:

ص: 167

فدیت علیّا امام الوری سراج البریّه مأوی التُقی

وصیّالرّسول وزوج البتول امام البریّة شمس الضحی

تصدق خاتمه راکعا فاحسن بفعل امام الوری

ففضّله اللّه ربّ العباد و انزل فی شأنه هل اتی(1)

«جانم فدای علی علیه السّلام پیشوای خلق که چراغ فروزان مردم است و پناه پرهیزکاران.

جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله است و همسر زهرا بتول علیه السّلام رهبر مردم است و خورشید تابان.

انگشتری خود را در حال رکوع صدقه داده است، نیکو بدان این کار پیشوای مردم را.

ص: 168

خدایی که رب العالمین است او را بر دیگران برتری داده و در شأن او سوره «هل أتی» را نازل کرده است».

همان طور که پیشتر گفتیم، «حسان بن ثابت» یکی از اصحاب رسول خداصلی الله علیه وآله است که در عصر آن حضرت جریان نزول آیه یاد شده را در شأن امام علی علیه السّلام با سرودن شعر به ثبت رسانده است. وی که عمری طولانی داشت و و اسلام و جاهلیت را درک کرده بود. 60 سال از عمرش گذشته بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه هجرت کرد تا حدود 60 سال بعد از هجرت رسول خدا صلی الله علیه وآله زنده بوده است. او به دلیل این که انسانی ترسو بود، در هیچ یک از جنگ های رسول خدا صلی الله علیه وآله شرکت نداشته ولی در شعر بسیار چیره دست و حاضر جواب بود و با زبان شعر از رسول خدا صلی الله علیه وآله دفاع می کرد. بارها رسول خدا صلی الله علیه وآله از او خواست به اشعار شاعرانی که علیه اسلام و پیامبر و مسلمانان می سرایند، پاسخ گوید او نیز پاسخ های بسیار تند و دندان شکن می داد که مورد تایید رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار می گرفت. رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: ای حسان! مادام که تو با زبانت از ما دفاع می کنی مورد تایید جبرئیل علیه السّلام هستی(1).

حسان این جریان را در ضمن این اشعار بیان می کند:

ص: 169

علی امیرالمؤمنین اخو الهدی وافضل ذی نعل و من کان حافیا و اوّل من ادّی الزکاة بکفّه وافضل من صلّی ومن صام طاویا فلمّا اتاه سائل مدّ کفّه الیه و لم یبخل و لم یک جافیا فدّس الیه خاتما و هو راکع و ما زال اواها الی الخیر داعیا فبشّر جبریل النبی محمدا بذاک وجاء الوحی فی ذاک ضاحیا(1)

«علی علیه السّلام رهبر مؤمنان و برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله است. او برترین پوشیدگان و پابرهنگان است.

او اولین کسی است که با دست خودش زکات داده است و نخستین کسی است که نماز خوانده و گرسنه روزه گرفته است.(2) همین که فقیر نزد او آمد دستش را به سوی فقیر دراز کرد و بخل نورزید و دستش خالی نبود.

در حالی که در رکوع نماز بود، انگشتری خود را در دست فقیر گذاشت.

او همیشه دعوت کننده به خیر و نیکی است.

جبرئیل علیه السّلام محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله را در این باره بشارت داد و در این باره آیه روشنی آورده است».

ص: 170

این اشعار را «ابن شهرآشوب» به «حسان بن ثابت» نسبت می دهد(1) و مدعی است که این اشعار در دیوان «سید حمیری» است، ولی در دیوان «سید حمیری» هم تا آن جا که ما جست وجو کردیم، نیافتیم و این مسأله حکایت از تحریف و حذف فضائل اهل بیت علیه السّلام از کتب دارد که ظلمی آشکار است که به دست نااهلان انجام گرفته است.

مسأله تحریف و حذف فضائل اهل بیت علیه السّلام از کتب، داستان غم انگیزی دارد که بحثی بسیار گسترده را می طلبد؛ چنان که درباره شأن نزول آیه مورد بحث اشاره ای به آن کردیم و خدا را شاکریم که اگر نااهلان این فضائل رااز برخی کتب و منابع مخصوص حذف کرده اند، نتوانسته اند آن را از سایر منابع حذف کنند.

باید توجه داشت که «حسان بن ثابت» تنها در این اشعار به این جریان اشاره نکرده، بلکه در شعر دیگری نیز به آن پرداخته است.

ابن جوزی، از محدثان اهل سنت در قرن ششم، در این زمینه این اشعار را به حسان بن ثابت نسبت می دهد:

من ذا بخاتمه تصدّق راکعا و اسرّها فی نفسه اسرارا

ص: 171

من کان بات علی فراش محمد و محمد اسری یوم الغارا

من کان فی القرآن سُمّی مؤمنا فی تسع آیات تلین غزارا(1)

«کیست آن که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داد و این را در درون خود نگه داشت و ابراز نکرد.

کسیت آن که در بستر محمد رسول خدا صلی الله علیه وآله خوابید و محمد شب هنگام به سوی غار حرکت کرد.

کیست آن که در نُه(2) مورد در قرآن مؤمن نامیده شده است و آیاتش بسیار خوانده می شود».

ص: 172

حمیری، در قرن دوم(1)، بارها در اشعار خود به جریان نزول آیه یاد شده در شأن امام استشهاد کرده است که به بعضی از آن موارد اشاره می کنیم:

من ذا بخاتمه تصدّق راکعافاثابه به ذوالعرش عنه ولاء(2)

«علی علیه السّلام کسی است که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داده است و خداوند صاحب عرش، در عوض ولایت به او داده است».

نفسی الفداء لراکع متصدّق یوما بخاتمه فکان سعیدا(3)

«جانم فدای کسی که در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داده است که او سعادتمند است».

من کان اوّل من تصدّق راکعا یوما بخاتمه و کان مشیرا

من ذاک قول اللّه انّ ولیّکم بعدالرسول لیعلم الجمهورا(4)

ص: 173

کسیت کسی که اولین بار در حال رکوع انگشتری خود را، در حالی که به فقیر اشاره می کرد، صدقه داده است.

شاهد آن، سخن خداوند است که بدون تردید ولی و سرپرست شما بعد از رسول است تا همه بدانند.

و اوّل مؤمن صلّی و زکّی بخاتمه علی رغم الکفور(1)

«به رغم همه کافران علی علیه السّلام نخستین مسلمانی است که نماز گزارده و انگشتری خود را به عنوان زکات پرداخت کرده است».

و صدّق ما له لمّا اتاه الفقیر بخاتم المتختمینا(2)

هنگامی که فقیر آمد انگشتری را، که در دست داشت، صدقه داد.

دعبل(3)، در قرن سوم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

اذ جاءه المسکین حال صلاته فامتد طوعا بالذراع و بالید

فتناول المسکین منه خاتما هبة الکریم الا جود بن الاجود

فاختصه الرحمن فی تنزیله من حاز مثل فخاره فلیعدد

انّ الا له ولیّکم و رسوله والمؤمنین فمن یشاء فلیجحد

ص: 174

یکن الا له خصیمه فیها غدا واللّه لیس بمخلف فی الموعد(1)

«هنگامی که مسکین آمد امام در حال نماز بود. امام از روی اختیار دستش را دراز کرد».

مسکین انگشتری را از دست امام گرفت. بخشش بزرگوار بخشنده فرزند بخشنده.خداوند در قرآن آیه ای را به او اختصاص داده است. هر کس مثل چنین افتخاری را کسب کرده برشمرد.

بدون تردید خداوند و رسول او و مؤمنان ولیّ شما هستند. هر کس می خواهد انکار کند.

خداوند در قیامت دشمن منکران ولایت خواهد بود و خداوند به وعده اش وفا خواهد کرد.

دعبل در کلامی دیگر این جریان را چنین بیان می کند:

ذاک الولّی الحاظی بما اعطی زکاة راکعا بصلاة(2)

«علی علیه السّلام ولی و سرپرست مسلمانان است که بهره مند است به زکاتی که در حال رکوع نماز پرداخته است».

صاحب بن عباد(3)، در قرن چهارم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ص: 175

قالت ففی منآتی فی هل اتیشرف فقلت ابذل اهل الارض للنفل قالت فمن راکع زکّی بخاتمه فقلت اطعنهم مذ کان بالاسل(1)

«گفت: در سوره هل اتی برای چه کسی شرافت ذکر شده است؟ گفتم: برای آن که بیشتر از همه مردم عطا و بخشش می کند.

گفت: آن که در حال رکوع انگشتری را زکات داده است کیست؟ گفتم: مطیع ترین آنان که همانند نیزه بود».

سریجی(2)، در قرن ششم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ومن تص-دّق فی حال الرکوع ولم یسجد کما سجدت قوم لاوثان(3)

«علی علیه السّلام کسی است که در حال رکوع صدقه داده است و در برابر هیچ بتی سجده نکرده است، آن گونه که دیگران مدتی بت پرست بوده اند».

علاءالدین حلّی(4)، درقرن هشتم، در قصیده ای به این جریان اشاره می کند:

ام هل سواه فتی تصدّق راکعا لما اتاه السائل المسترفد(5)

ص: 176

«آیا غیر از علی علیه السّلام جوانمردی هست که در حال رکوع صدقه داده باشد هنگامی که مسکین از او کمک خواست».

شخصیت حذیفة بن یمان در حدی بود که عمر هرگاه می خواست حاکمی را به شهری بفرستد در نامه ای خطاب به آن مردم می نوشت:

«انّی قد بعثت الیکم فلانا و امرته بکذا و کذا فاسمعوا له و اطیعوا، فلمّا بعث حذیفة الی المدائن کتب الیهم انّی قد بعثت الیکم فلانا فاطیعوه.»(1)

من فلانی را به سوی شما فرستادم و به او دستور داده ام که چنین و چنان کند؛ حرفش را بشنوید و اطاعت کنید، ولی هنگامی که حذیفه را به سوی مدائن فرستاد تنها نوشت: من فلانی را به سوی شما فرستادم؛ از او اطاعت کنید.

حذیفه تا پایان عمر خلیفه دوم در این سمت باقی ماند و پس از این که عثمان به قدرت رسید او را بر این سمت ابقا کرد و تا چهل روز بعداز مرگ عثمان نیز زنده بود.(2)

امیرالمؤمنین علیه السّلام بعد از آن که قدرت را در اختیار گرفت، نامه ای به حذیفه نوشت و ضمن ابقای او بر این سمت سیاست های خود را تشریح کرد و در پایان از او چنین خواست:

«و قد وجّهت الیک کتابا لتقرأه علی اهل مملکتک، لیعلموا

ص: 178

رأینا فیهم و فی جمیع المسلمین فاحضرهم و اقرأه علیهم و خذ لنا البیعة علی الصغیر و الکبیر منهم ان شاءالله.» (1)

«برایت نامه ای فرستادم تا برای مردم بخوانی تا با اندیشه ما درباره خودشان و همه مسلمانان آشنا شوند. براین اساس آنان را گردآور و نامه را برایشان بخوان و از کوچک و بزرگ آنان برایم بیعت بگیر؛ اگر خدا بخواهد».

در پی دریافت نامه امام، حذیفه مردم را جمع کرد و دستور داد نامه امام را برایشان خواندند، سپس خودش منبر رفت و پس از حمد و ستایش خداوند و درود فرستادن بر محمد و آل او چنین گفت:

«الحمدلله الذی احیی الحق و امات الباطل و جاء بالعدل و دحض الجور و کبت الظالمین. ایها الناس! انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّا حقّا و خیر من نعلمه بعد نبیّنا رسول اللّه صلی الله علیه وآله و اولی الناس بالناس و احقّهم بالامر و اقربهم الی الصدق و ارشدهم الی العدل و اهداهم سبیلاً و ادناهم الی اللّه وسیلة واقربهم برسول اللّه صلی الله علیه وآله رحما انیبوا الی طاعة اوّل الناس

ص: 179

سلما و اکثرهم علما و اصدقهم طریقة و اسبقهم ایمانا و احسنهم یقینا و اکثرهم معروفا و اقدمهم جهادا و اعزهم مقاما اخی رسول اللّه وابن عمّه و ابی الحسن و الحسین و زوج الزهراء البتول سیدة نساءالعالمین، فقوموا ایّها الناس! فبایعوا علی کتاب اللّه و سنّة نبیّه، فانّ لله فی ذلک رضی و لکم مقنع و صلاح و السلام.

فقام الناس باجمعم فبایعوا امیرالمؤمنین علیه السّلام با حسن بیعة و اجمعها.»

«ستایش مخصوص خداوندی است که حق را زنده کرد و باطل را میراند، عدالت را آورد وستم را دفن کرد و ستمگران را به خاک مذلت نشاند».

ای مردم! «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقا حقا» متولی امور شما تنها خداوند و رسولش و امیرالمؤمنین است. بحق او امیرالمؤمنین است و بهترین کس بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله است و سزاوارترین مردم نسبت به مردم، اولی ترین مردم به رهبری است، نزدیک ترین مردم به صداقت، و راهنماترین آنان به عدالت و هدایت کننده ترین مردم به راه راست، و نزدیک ترین وسیله به خدا، نزدیک ترین خویشاوند رسول خدا صلی الله علیه وآله . به اطاعت کردن از کسی روآورید که اولین مسلمان، عالم ترین آنان، صادق ترین آنان در راه روشن، پیشین ترین آنان از نظر ایمان، بهترین آنان از نظر

ص: 180

یقین، بیشترین آنان در انجام کارهای خیر، با سابقه ترین آنان در مبارزه، عزیزترین آنان از نظر جایگاه، برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و پسر عموی او، پدر حسن و حسین، شوهر زهرای پاکدامن، برترین زنان عالم.

مردم برخیزید و براساس کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه وآله بیعت کنید. بی تردید رضایت خداوند و صلاح شما در آن است.

مردم همه برخاستند و با امیرالمؤمنین علیه السّلام به بهترین وجه بیعت کردند».

«فلمّا استتمت البیعة قام الیه فتی - من ابناء العجم و ولاة الانصار، لمحمد بن عمارة بن التیهان اخی ابی الهیثم بن التیهان - یقال له: مسلم، متقلّدا سیفا فناداه من اقصی الناس: ایّها الامیر انّا سمعناک تقول فی اوّل کلامک: انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّاحقّا، تعریضا ممّن کان قبله من الخلفاء انّهم لم یکونوا امراءالمؤمنین حقّا، فعرفّنا ایها الامیر رحمک الله! و لا تکتمنا فانّک ممّن شهد و غبنا و نحن مقلّدون ذلک فی اعناقکم و اللّه شاهد علیکم فیما تأتون به من النصیحة لامتکم و صدق الخبر عن نبیّکم صلی الله علیه وآله.

قال حذیفه، ایّها الرجل اما اذا سألت و فحصت هکذا،

ص: 181

فاسمع و افهم ما اخبرک به؛ امّا من تقدّم من الخلفاء قبل علی بن ابی طالب علیه السّلام ممّن تسمّی بامیرالمؤمنین، فانّهم تسمّوا بذلک و سمّاهم الناس به و امّا علی بن ابی طالب فانّ جبرئیل علیه السّلام اتاه، بهذا

الاسم عن اللّه تعالی و شهد له الرسول صلی الله علیه وآله عن سلام جبرئیل له بامرة المؤمنین و کان اصحاب رسول اللّه یدعونه فی حیاة رسول اللّه بامیرالمؤمنین.(1)

«پس از اتمام بیعت، جوانی از فرزندان عجم و هم پیمان انصار به نام مسلم برخاست و در حالی که شمشیرش را به گردنش آویخته بود، از انتهای جمعیت فریاد زد: ای امیر! در ابتدای سخنت شنیدیم که گفتی «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و امیرالمؤمنین حقّا حقّا». ای امیر! این جمله تعریض به خلفای قبل است مگر آنان به حق امیرالمؤمنین نبودند؟ ای امیر! خدا تو را رحمت کند، بر ما حقایق را پنهان نکن. حقایق را به ما بگو؛

زیرا شما شاهد قضایا بودید و ما حضور نداشتیم و از شما تقلید می کنیم. مسؤولیت آن نیز به گردن شماست و خداوند در آنچه برای مردم خودتان خیرخواهی می کنید و سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله را صادقانه به مردم می گویید شاهد و گواه ست!

ص: 182

حذیفه گفت: ای مرد حال که درصدد جست وجو برآمدی و پرسیدی، بشنو و آنچه به تو گزارش می کنم دریاب. خلفای قبل از علی بن ابی طالب علیه السّلام آنان که به نام امیرالمؤمنین شهرت یافته اند، آنان خود این نام را بر خویش نهادند و مردم نیز از آنها پیروی کردند، اما علی بن ابی طالب علیه السّلام را خداوند «امیرالمؤمنین» نامید و جبرئیل این خبر را آورد و رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز بر این گزارش جبرئیل شهادت داد و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله در زمان آن حضرت، به علی علیه السّلام امیرالمؤمنین خطاب می کردند.

با توجه به این که همه کسانی که شرح حال حذیفة بن یمان را نوشته اند، گفته اند که او صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه وآله بوده است و با این که حذیفه منافقان را می شناخت، ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله از افشای نام آنان او را بازداشته بود، حذیفه در این سخنرانی نه تنها خودش چندین بار به این مسأله اعتراف کرده است، بلکه در پایان ادعا می کند که در زمان حضور رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز اصحاب، نیز امام علی علیه السّلام را با این لقب یاد می کردند.

حکمیت امام علی علیه السّلام را از خلافت عزل کرد، ولی در عین حال قبل از پیوستن به معاویه در نامه ای به معاویه اعتراف می کند که حق حاکمیت از آنِ علی علیه السّلام است و آیه «انّما» در شأن او نازل شده است.

با توجه به اینکه عمروبن عاص در نامه اش به مطالب نامه معاویه پاسخ داده است، برای روشن شدن نامه وی ابتدا باید از محتوای نامه معاویه آگاهی یافت.

به این نامه توجه کنید:

الحظّ الاجزل من الثواب و النصیب الا و فر من حسن المآب بقتال من آوی قتلة عثمان.»(1)

«از معاویه پسر ابوسفیان نماینده عثمان پسر عفان، رهبر مسلمانان صاحب دو نور، داماد رسول خدا صلی الله علیه وآله و عضو جیش العسره و چاه دومه که کشته شده است و با این که یاران بسیاری داشت خوار شد و در خانه اش محاصره گشت و تشنه و بناحق در محرابش کشته شد؛ کسی که با شمشیر فاسقان شکنجه شد. به عمرو بن عاص، صحابی مورد اعتماد و فرمانده سپاه رسول خدا صلی الله علیه وآله در جنگ ذات سلاسل؛ کسی که اندیشه اش بزرگ و تدبیرش با ارزش است».

پس از سلام، بر تو پوشیده نیست که دل مسلمانان به خاطر جنایت کشتن عثمان و آنچه همسایگان او از حسادت مرتکب شدند و از روی ستم به او کمک نکردند، داغدار است؛ نه تنها او را یاری نکردند، بلکه تحقیر هم کردند و مردم را علیه او شوراندند، به طوری که او را در محرابش کشتند. چه مصیبت بزرگی که همه مسلمانان را فرا گرفته و خونخواهی او را بر آنان واجب کرده است. من تو را به بهره ای بزرگ از ثواب آخرت در جنگ با آنان - که به قاتلان عثمان پناه داده اند - فرا می خوانم.

ص: 185

در پاسخ این نامه جنگ افروزانه معاویه، عمروبن عاص چنین پاسخ داد:

«من عمرو بن العاص صاحب رسول اللّه الی معاویة بن ابی سفیان؛ اما بعد، فقد وصل الیّ کتابک فقرأته و فهمته، فاما ما دعوتنی من خلع ربقة الاسلام من عنقی و التهوّر فی الضلالة معک و اعانتی ایّاک علی الباطل و اختراط السیف فی وجه علّی و هو اخو رسول اللّه و وصیّه و وارثه و قاضی دینه و منجز وعده و زوج ابنته سیدة نساء اهل الجنّة و ابوالسبطین الحسن و الحسین سیّدی شباب اهل الجنّة فلن یکون.»

«از عمرو بن عاص، صحابی رسول خدا صلی الله علیه وآله ، به معاویة بن ابی سفیان؛ بعد از سلام، نامه ات به دستم رسید. آن را خواندم و مقصودت را فهمیدم اما آنچه از من خواسته ای که ریسمان اسلام را از گردنم بردارم و در گمراهی گام نهم و در راه باطل تو را یاری کنم و به روی علی شمشیر کشم، که برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و وصی او و پرداخت کننده دَین او و تحقق بخشنده وعده او و همسر دخترش، سرور زنان بهشت و پدردو فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله حسن و حسین دو سرور جوانان اهل بهشت هستند، این کار شدنی نیست!

«و اما ما قلت انّک خلیفة عثمان فقد صدقت، و لکن تبیّن الیوم عزلک عن خلافته و قد بویع لغیره، فزالت خلافتک.»

ص: 186

اما این که گفته ای کارگزار عثمان هستی راست می گویی، ولی امروز تو از جانشینی او برکنار شده ای؛ زیرا مردم با دیگری بیعت کرده اند. براین اساس جانشینی تو از عثمان از بین رفته است.

«و اما ما عظّمتنی به و نسبتنی الیه من صحبة رسول اللّه صلی الله علیه وآله و انّی صاحب جیشه فلا اغترّ بالتزکیه و لا امیل بها عن الله»؛

«اما این که مرا بزرگ شمردی به خاطر این که صحابی رسول خداصلی الله علیه وآله و همراه سپاه او بودم، با این ستایش تو مغرور نمی گردم و از خدا جدا نمی شوم».

«و اما نسبت ابا الحسن اخا رسول اللّه صلی الله علیه وآله و وصیّه الی البغی و الحسد علی عثمان و سمیّت الصحابة فسقة و زعمت انّه اشلاهم علی قتله، فهذا کذب و غوایة»؛

«و اما این که ابا الحسن (امیرالمؤمنین علیه السّلام برادر رسول خدا صلی الله علیه وآله و وصی او را متهم به تجاوز و حسادت نسبت به عثمان کرده و اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله را فاسق نامیده ای و تصور می کنی که امیرالمؤمنین علیه السّلام مردم را برای کشتن عثمان تحریک کرده است، این یک دروغ و گمراهی است».

سپس عمرو بن عاص به احادیث بسیاری که از رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام رسیده است اشاره می کند و آنگاه آیاتی را که درباره آن حضرت نازل شده است، بیان می کند:

ص: 187

و قوله تعالی: {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ}؛(1)

تنها خدا و رسولش و مؤمنانی که نماز را به پا می دارند و در رکوع زکات می دهند ولیّ و سرپرست شما هستند.

«و کتابک یا معاویة الذی هذا جوابه لیس مما ینخدع به من له عقل او دین و السلام»(2).

«ای معاویه! نامه ات، که جوابش این است، چیزی نیست که بتواند کسی را که دارای عقل یا دین باشد، بفریبد».(3)

همان طور که ملاحظه می کنید، عمرو بن عاص در این نامه - که نامه ای سیاسی است - اعتراف می کند که آیه {انّما ولیّکم الله...} در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

ص: 188

«حق این است که اگر درست باشد که این آیه در شأن علی رضی اللّه عنه نازل شده، دلالت قوی بر عظمت شأن علی علیه السّلام دارد».

که در حال رکوع در نماز مستحبی مسکینی از او تقاضای کمک کرد و او انگشتری خود را به او داد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز، در تعیین صحت روایات مختلفی که از آن حضرت می رسید، چنین می فرماید:

«عن ابی عبدالله علیه السّلام قال خطب النبی صلی الله علیه وآله بمنی فقال: ایّها الناس! ما جاءکم عنّی یوافق کتاب اللّه فانا قلته و ما جاءکم یخالف کتاب اللّه فلم اقله.»(1)

«امام صادق علیه السّلام می فرماید: رسول خدا صلی الله علیه وآله در منی سخنرانی کرد و ضمن آن فرمود: ای مردم! آنچه از من به شما می رسد که موافق کتاب خداست، من گفته ام و آنچه مخالف کتاب خداست، من نگفته ام».

امام هادی علیه السّلام در پاسخ به سؤالی درباره جبر و تفویض ضمن بیان دو معیار به شأن نزول آیه مورد بحث اشاره کرده است. به این کلام نغز توجه کنید:

«فاوّل خبر یعرف تحقیقه من الکتاب و تصدیقه و التماس شهادته علیه خبر ورد عن رسول الله صلی الله علیه وآله و وجد بموافقه الکتاب و تصدیقه بحیث لاتخالفه اقاویلهم حیث قال انّی مخلّف فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی اهل

ص: 193

بیتی لن تضلّوا ما تمسّکتم بهما و انّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض،(1) فلمّا وجدنا شواهد

هذا الحدیث فی کتاب اللّه نصّا مثل قوله جلّ و عزّ: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ و من یتولّ اللّه و رسوله و الذین آمنوا فانّ حزب اللّه هم الغالبون»و روت العامّة فی ذلک اخبارا لامیرالمؤمنین علیه السّلام انّه تصدق بخاتمه و هو راکع، فشکرالله ذلک له و انزل الآیه فیه فوجدنا رسول الله صلی الله علیه وآله قد اتی بقوله من کنت مولاه فعلی مولاه،(2) و بقوله انت

منّی

ص: 194

بمنزلة هارون من موسی الاّ انّه لا نبیّ بعدی(1) و وجدناه یقول علیّ یقضی دینی و ینجز موعدی و هو خلیفتی علیکم من بعدی،(2) فالخبر الاول الذی استنبط منه هذه الاخبار خبر صحیح

مجمع علیه لااختلاف فیه عندهم و هو ایضا موافق للکتاب، فلمّا شهد الکتاب بتصدیق الخبر و هذه الشواهد الأخر لزم علی الامّة الاقرار بها ضرورة، اذ کانت هذه الاخبار شواهدها من القرآن ناطقة و وافقت القرآن و القرآن وافقها.»(3)

«نخست خبری که درستی آن از قرآن به دست آید و قرآن بدان گواه است؛ خبری است که موافق با قرآن و مورد تصدیق آن است و در آن اختلافی نیست که پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: من در میان شما دو چیز گرانبها می گذارم؛ کتاب خدا و عترتم، خاندانم، تا شما به این دو تمسک جویید و هرگز گمراه نشوید، بدون تردید این دو از هم جدانشوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند.

چون شواهد این حدیث را در قرآن به صراحت یافتیم، همانند گفته

ص: 195

خداوند عزّوجلّ: همانا سرپرست شما، خدا و رسولش و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند. و هر کس که از خدا و رسول و مؤمنان پیروی کند به درستی که حزب خدا پیروز است.

اهل سنت، در این جا، اخباری را روایت کرده اند که امیرالمؤمنین علیه السّلام در حال رکوع انگشتری خود را صدقه داد و خدا از او قدردانی نمود و این آیه را درشأن او نازل کرد و ما دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله این سخن را گفته است که هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست و دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السّلام فرمود: جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه هارون نسبت به موسی علیه السّلام است. جز

این که بعد از من پیامبری نخواهد بود و دیدیم که رسول خدا صلی الله علیه وآله به علی علیه السّلام فرمود: علی است که دیون مرا می پردازد و به وعده ام عمل می کند و اوست جانشینم بعد از من در میان شما.

بنابر این آن خبر نخست - که این اخبار از آن به دست آمده - خبری درست و مورد اتفاق مسلمانان است و اختلافی در مورد صحت آن ندارند و موافق قرآن نیز هست و قرآن به درستی آن گواهی داده است و شواهد دیگری هم دارد. در این صورت بر امت لازم است که به ضرورت آن اعتراف کنند؛ زیرا اینها روایاتی است که شواهد قرآن بدانها گویاست و موافق قرآن هستند و قرآن (نیز) موافق آنهاست.

ص: 196

سپس امام درباره جانشینی بلافصل حضرت امیر علیه السّلام به همین سبک به آیات دیگری استدلال می کند و روایات دیگری را که اهل سنت درباره امام علی علیه السّلام نقل کرده اند نقل و با آیات تطبیق می نماید که برای طولانی نشدن از آوردن آنها خودداری می نماییم.

«به صرف دروغی که زبانتان توصیف می کند، نگویید این حلال است و آن حرام، تا بر خدا دروغ نبسته باشید، آنها که به خدا دروغ می بندند رستگار نخواهند شد و در این دنیا بهره کمی نصیبشان می شود و عذاب دردناکی در انتظار آنان است».

بر این اساس، فقیه در فقه اسلامی با توجه به جایگاهی که فقیه در فقه اسلامی دارد و آثاری که بر سخنان او مترتب می شود، به این مسئله توجه بیشتری دارد و تا اطمینان پیدا نکند، نمی تواند سخنی را به خداوند نسبت دهد. با توجه به نکته یاد شده، یکی ازقرائنی که می تواند نزول آیه مورد بحث را درباره امیرالمؤمنین علیه السّلام قطعی کند، استناد فقها به این آیه برای استنباط احکام اسلامی است.

بر اساس اینکه آیه ولایت دربارة بخشش انگشتری در حال رکوع از طرف امام علی نازل شده باشد مستند فقها قرار گرفته است؛

الف). ابوبکر الجزایری، از مفسران معاصر با اینکه از مبلغان اندیشه وهابی در عربستان است، در کتاب تفسیرش چنین می نویسد:

«فاستدلّ الفقهاء بهذا انّ العمل الیسیر لا یبطل الصلاة.»(1)

«مستند فقها در اینکه کار اندک در نماز مبطل نماز نیست، این آیه است.

ص: 198

ب). ابوبکر جصاص در این باره می نویسد:

«فدلالة الآیة ظاهرة فی اباحة الصدقة فی الصلاة.»(1)

«دلالت آیه بر اینکه صدقه دادن در حال نماز جایز است، روشن و آشکار است.

ج). قرطبی به نقل از گروهی می نویسد که این آیه دلیلی بر جواز عمل قلیل در نماز است؛

«و هذا یدلّ علی انّ العمل القلیل لا یبطل الصلاة، فانّ التصدّق بالخاتم فی الرکوع عمل جاء به فی الصلاة و لم تبطل الصلاة.»(2)

«این آیه دلالت می کند که کار اندک مبطل نماز نیست؛ زیرا بخشش انگشتری در حال رکوع کاری بوده که در حال نماز انجام گرفته و نماز را باطل نکرده است».

د). ابوالبرکات نسفی در این باره می نویسد:

«و الآیة تدلّ علی جواز الصدقة فی الصلاة و علی انّ العمل القلیل لا یفسد الصلاة.»(3)

ص: 199

«آیه دلالت می کند که صدقه دادن در نماز جایز است و اینکه کار اندک نماز را باطل نمی کند».

ه-). بیضاوی در این باره می نویسد

«و علی هذا یکون دلیل علی ان الفعل القلیل فی الصلاة لا

یبطلها و انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(1)

«بنابراین آیه دلیل بر این است که کار اندک در نماز مبطل نماز نیست و اینکه صدقه مستحبی نیز زکات نامیده می شود».

و). خازن در این باره می نویسد:

«فعلی هذا قال العلماء العمل القلیل فی الصلاة لا یفسدها.»(2)

«براساس اینکه آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده باشد، علما گفته اند که کار اندک در نماز، نماز را بر هم نمی زند».

آنچه نقل شد، نمونه ای از استناد فقها به این آیه برای اثبات حکم شرعی و گواهی برپذیرش این واقعیت است که آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است.

قبل از ورود به بحث شبهات آیه، لازم است بحثی دربارة ولایت، انواع آن، معنای ولیّ و مولی و کاربرد و مقصود از ولایت در آیه داشته باشیم.

ص: 200

ص: 202

المکان و من حیث النسبة و من حیث الدین و من حیث الصداقة و النصرة و الاعتقاد و والولایة النصرة و الولایة تولّی الامر و قیل الوِلایة و الوَلایة نحو الدِّلالة و الدَّلالة و حقیقته تولّی الامر و الولی و المولی یستعملان فی ذلک کل واحد منهما.»(1)

«ولایت این است که حداقل دو چیز طوری به هم نزدیک شوند که بیگانه ای میان آنها نباشد و این معنی در نزدیکی از نظر مکان، نسبت، آیین، دوستی، یاری واعتقاد کاربرد دارد. ولایت به معنای سرپرستی کار است. گفته شده ولایت و وَلایت مثل دِلالت و دَلالت است، ولی حقیقت آن سرپرستی در کار است و «ولی» و «مولی» هر دو در این معنی کاربرد دارند.

علامه طباطبایی رحمه الله در این باره می نویسد:

چون ولایت (به معنای) نزدیکی خاص است، هرگاه این «ولایت» در امور معنوی تصور شود، لازمه اش این است که ولی نسبت به آنچه ولایت دارد، دارای اختیاراتی باشد که دیگران این اختیارات را باید از طریق او کسب کنند. براین اساس هر نوع تصرفی که دیگری می تواند نسبت به آن چیز انجام دهد، تنها ولی قادر به انجام آن است؛ به عنوان مثال میت که می توانست نسبت به ترکه اش تصرف

ص: 204

کند چون مالک بود، اکنون ولی او به دلیل وراثت در آن تصرف می کند. همچنین ولی صغیر در اموال او تصرف می کند؛ چون تدبیر امور صغیر بر عهده اوست. خداوند نیز ولی بندگان خود است؛ زیرا تدبیر امور آنان در دنیا و آخرت با اوست. همچنین خداوند ولی مؤمنان است؛ چون تدبیر امر دین آنان و دعوت به دین، توفیق آنان برای گرایش به دین و یاری دین بر عهده اوست. پیامبر نیز ولی مؤمنان است؛ چون او نسبت به قضاوت کردن میان آنان اختیار دارد. حاکم، ولی مردم است؛ چون متناسب با قدرتش در بین مردم حکم می کند.

خلاصه آنکه معنای ولایت در موارد کاربرد آن، نوعی نزدیکی است که سبب می شود ولی حق تصرف و تدبیر داشته باشد.(1)

آیات فراوانی بیانگر این نوع از ولایت است؛

{أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللّهُ هُوَ الوَلِیُ وَهُوَ یُحْیِ المَوْتی وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ}(1)

{اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَالأَرْضَ وَما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلی العَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَلا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ}(2).

خداوند در آیات قرآن، این ولایت تشریعی را برای پیامبر نیز قائل است، چنان که در آیات زیادی به این مهم پرداخته است؛

{إِنّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ...}(1)

{النَّبِیُّ أَوْلی بِالمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...}(2)

{...وَما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضی اللّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ...}(3)

مفاد این آیات این است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در هدایت امت به سوی خدا و اجرای حدود و قضاوت میان مؤمنان و آنچه به ولایت تشریعی خداوند برمی گردد، ولایت دارد و بر امت است که از او اطاعت کنند؛ زیرا اطاعت از او

اطاعت از خداوند است. در این زمینه آخرین آیه ای که آوردیم، بسیار گویاست.

در آیه «انّما» همین ولایت تشریعی را - که برای خدا و رسول ثابت است - برای «الذین آمنوا»، یعنی امام علی علیه السّلام ، نیز اثبات می کند؛ زیرا ولایت را به خدا و رسول و «الذین آمنوا» یکسان نسبت داده و این دلیلِ بر این است که ولایت در

ص: 207

هر سه مورد به یک معنی است و چنان که مفسران گفته اند؛ تفاوت در این است که این ولایت در خداوند «بالاصالة» است و در دیگر «بالتبّع».

باید توجه داشت که اگر ولایت در رسول و امام به گونه ای دیگر بود، خداوند میبایست عبارت را به شکلی بیاورد که اشتباه رخ ندهد، همان طور که در موارد مشابه این گونه است؛ به آیه توجه کنید

{قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَیُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ...}(1)

در این آیه، لفظ ایمان تکرار شده است، چون معنای آن درباره خداوند با معنای آن درباره مؤمنان یکسان نیست.

در این آیه، مفسران و لغت شناسان مولی را به معنای «اولی» گرفته و به شعر «لبید بن ربیعه عامری» استدلال کرده اند که گفته است:

فغدت کلا الفرجین تحسب انّه مولی المخافة خلفها و امامها(1)

شعر در وصف یک گاو وحشی است که صدایی شنید، ولی نمی دانست که از کدام طرف است و گمان می کند که سزاوارتر این است که هم از پشت سر و هم از پیش رو بترسد.

بیش از پنجاه نفر از مفسران اهل سنت در آیه یاد شده «مولی» را به معنای اولی گرفته اند(2) که مادر اینجا به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:

«زجاج» گفته است: «مولاکم ای اولی بکم.»(3) و سپس به شعر لبید استشهاد کرده است.

«بخاری» گفته است: «مولاکم ای اولی بکم.»(4)

«نیشابوری» گفته است: «مولاکم ای أولی بکم.»(5)

ص: 209

«کلبی» گفته است: «هی مولاکم ای أولی بکم و حقیقة المولی الولی.»(1)

«فراء» گفته است: «مولاکم: هی أولی بکم.»(2)

با اینکه ابوعبیده نه تنها گرایشی به امیرالمؤمنین علیه السّلام ندارد، بلکه از خوارج است، چنین میگوید: «هی مولاکم، أولی بکم». وی به شعر لبید استشهاد کرده است.(3)

«ابوالعباس مبرد» گفته است: «هی مولاکم؛ أولی بکم.»(4)

«اخطل» - شاعر مسیحی و لغت شناس عرب - «مولی» را در شعرش به معنای «أولی» به کار برده است. وی خطاب به عبدالملک بن مروان می گوید:

فاصبحت مولاها من الناس کلّهم واحری قریش ان تهاب و تحمدا(5)

اخطل در این شعر مولا را درباره خلیفه تام الاختیار و متصرف در همه امور مسلمانان به کار برده است.

کاربرد «مولی» به معنای «أولی» در ادبیات عرب - چه شعر و چه نثر - مسئله ای بسیار روشن است که نیازی به استشهاد بیشتر نیست و با تتبع در آیاتی

ص: 210

که در آنها واژه «مولی» به کار رفته است، می توان به آرای مفسران در این زمینه دست یافت که برای پرهیز از طولانی شدن بحث، از بررسی این آیات خودداری می کنیم.

گذشته از اینکه در همین آیه مورد بحث {إِنَّما

وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا...} عبدالله بن مسعود چنین قرائت کرده است: «انّما مولاکم اللّه و رسوله.»(1)

ما در آیه یاد شده هر یک از این دو قرائت را که بپذیریم، این دو واژه از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام به کار رفته است.

و ان افترقتما فکلّ واحد منکما علی جنده، قال: فلقینا بنی زید من اهل الیمن فاقتتلنا فظهر المسملون علی المشرکین، فقتلنا المقاتله و سبینا الذریة فاصطفی علیّ امراة من السبی لنفسه. قال بریدة فکتب معی خالد بن ولید الی رسول اللّه یخبره بذلک فلما اتیت النبی صلی الله علیه وآله دفعت الکتاب فقری ء علیه فرایت الغضب فی وجه رسول اللّه فقلت یا رسول اللّه صلی الله علیه وآله هذا مکان العائذ، بعثتنی مع رجل و امرتنی ان اطیعه فعلت ما ارسلت به. فقال رسول الله: لا تقع فی علی، فانّه منّی و انا منه و هو ولیّکم بعدی.»(1)

بریده می گوید:

رسول خدا صلی الله علیه وآله دو نفر را به سوی یمن اعزام کرد، فرمانده یک لشکر علی بن ابی طالب علیه السّلام و فرمانده لشکر دیگر خالد بن ولید بود.

پیامبر فرمود: اگر با هم بودید فرمانده همه نیروها علی بن ابی طالب علیه السّلام است و اگر از هم جدا حرکت کردید، هریک فرمانده سپاه خود باشد. بریده می گوید: حرکت کردیم و با قبیله بنی زید

ص: 212

برخورد کردیم و جنگ درگرفت و مسلمانان پیروز شدند و رزمندگان آنان را کشتیم و زنان آنان را به اسارت گرفتیم.

علی علیه السّلام یکی از زنان اسیر را برای خودش انتخاب کرد. خالد بن ولید نامه ای به رسول خدا صلی الله علیه وآله نوشت و به من داد تا به رسول خداصلی الله علیه وآله برسانم و گزارش این عملیات و عملکرد علی علیه السّلام را به پیامبر باز گویم. پس از آنکه خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله رسیدم و نامه را خدمت آن حضرت دادم، نامه را برایش خواندند، دیدم آثار غضب در چهره رسول خدا صلی الله علیه وآله ظاهر شد.

عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله ! اینجا پناهگاه ماست. شما مرا تحت فرماندهی مردی فرستادی و به من دستور داده ای که از او اطاعت کنم و حالا هم من وظیفه ام را انجام داده ام؟!

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: از علی علیه السّلام بدگویی نکن. بدون تردید علی علیه السّلام از من است و من از علی علیه السّلام هستم. علی علیه السّلام بعد از من ولی شماست.

به راستی در این روایت، شرایط زمانی، مکانی، عملکرد علی علیه السّلام و شکایت از او از یمن به مدینه و گزارش حامل نامه، برخورد سرد رسول خدا صلی الله علیه وآله ، اعتراض حامل نامه و پاسخ نهایی رسول خدا صلی الله علیه وآله در خور تأمل است، به ویژه اینکه با کلمه «بعدی» توام است.

آیا می توان گفت «ولی» در این روایت معنایی جز امام، رهبر و پیشوا دارد؟

ص: 213

الولایه.»(1)

«محمد بن جریر طبری، صاحب کتاب تاریخ طبری، حدیث غدیرخم را از 75 طریق ذکر کرده و آن را در کتاب مستقلی به نام «کتاب ولایت» گردآوری کرده است».

وی در ادامه می نویسد:

«اخرج خبر غدیرخم ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده و افرد له کتابا و سمّاه الموالات و طرقه من مائه و خمسة طریق.»(2)

«ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده خبر غدیر خم را از 105 طریق ذکر کرده و آن را در کتاب مستقلی به نام کتاب موالات گردآوری کرده است».

سپس می نویسد:

«حکی العلامة علی بن موسی بن علی بن محمد ابی المعالی الجوینی الملقّب بامام الحرمین استاذ ابی حامد الغزالی رحمهما اللّه یتعجب و یقول رایت مجلدا فی

بغداد فی ید صحاف فیه روایات خبر غدیرخم مکتوبا علیه

المجلدة الثامنة و العشرون من طرق قوله

ص: 215

صلی اللّه علیه و سلم من کنت مولاه فعلیّ مولاه و یتلوه المجلدة التاسعة و العشرون.»(1)

«ابوالمعالی جوینی امام الحرمین استاد غزالی نقل می کند و با تعجب می گوید: در بغداد در دست کتابفروشی کتابی دیدم که روایات خبر غدیر خم را گردآوری کرده و بر آن نوشته شده بود: جلد بیست و هشتم از طرق سخن رسول خدا صلی الله علیه وآله : «من کنت مولاه فعلیّ مولاه.» و بعد از این جلد بیست و نهم آن خواهد آمد».

«هذا الحدیث و ان دلّ علی عدم الاستخلاف، و لکن حدیث غدیرخم دلیل علی التولیة و هی الاستخلاف و هذا

الحدیث اعنی حدیث غدیرخم ناسخ، لانّه کان فی آخر عمره.»(1)

«این حدیث، دلیل بر جانشینی علی علیه السّلام پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله نیست، ولی حدیث غدیر خم دلیل بر ولایت است و ولایت همان جانشینی است و حدیث غدیرخم ناسخ بقیه احادیث است؛ زیرا حدیث غدیر در پایان عمر آن حضرت بوده است».

واسطی شافعی، صاحب کتاب مناقب نیز پس از نقل حدیث غدیر با سیزده سند ، صحت آن را به نقل از بعضی از محدثان اهل سنت یاد می کند و می نویسد:

«و قد روی حدیث غدیرخم عن رسول اللّه نحو من مائة نفس منهم العشرة و هو حدیث ثابت لا اعرف له علّة تفرد علی بهذه الفضیلة لیس یشرکه فیها احد.»(2)

«حدیث غدیر را یکصد تن از صحابه رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده اند که «عشره مبشره» از راویان آن هستند. این حدیث ثابتی است که من نسبت به آن نقصی نمی شناسم. این امتیاز، تنها از آن علی علیه السّلام است و کسی با او در این امتیاز شریک نیست».

ص: 217

براین اساس، ما چه قرائت عبدالله بن مسعود را در آیه بپذیریم و چه قرائت مشهور را هر دو واژه را رسول خدا صلی الله علیه وآله درباره امام علی علیه السّلام به کار برده است و هر دو واژه بر تصرف و سرپرستی امور دلالت دارد.

با توجه به نکاتی که در آینده درباره زمان نزول این سوره و بعضی از آیات آن نقل می کنیم، ولایت باید از تکالیفی باشد که در اواخر عمر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده و با کمال تعجب این مسئله هم در روایات شیعه مطرح شده است و هم در منابع اهل سنت.

با توجه به منابع شیعه این نکته بسیار روشن است که این مسئله حدود 80 روز قبل از ارتحال رسول خدا صلی الله علیه وآله در «حجة الوداع» در غدیرخم به طور رسمی اعلام شده است. امام باقر علیه السّلام می فرماید:

«امرالله عزّ و جلّ رسوله بولایة علیّ و انزل علیه إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِ-یمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ . و فرض ولایة اولی الامر فلم یدروا ما هی، فامرالله محمدا صلی الله علیه وآله ان یفسّر لهم الولایة کما فسّر لهم الصلاة و الزکاة و الصوم و الحجّ، فلمّا اتاه ذلک من اللّه ضاق بذلک صدر رسول اللّه صلّی علیه و آله و سلم و تخوّف ان یرتدّوا عن دینهم و ان یکذّبوه، فضاق صدره و راجع ربّه عزّ و جلّ، فاوحی اللّه عزّ و جلّ الیه: یا أَیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ ما

ص: 218

أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ ، فصدع بامرالله تعالی ذکره فقام بولایة علی علیه السّلام یوم غدیر خم، فنادی الصلاة جامعة و امرالناس ان یبلّغ الشاهد الغائب... و کانت الفریضة تنزل بعد الفریضة الاخری و کانت الولایة آخر الفرائض، فانزل اللّه عزّ و جلّ: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی قال ابوجعفرعلیه السّلام: یقول اللّه لا انزل علیکم بعد هذه فریضة، قد اکملت لکم الفرائض.»(1)

«خداوند رسولش را مأمور کرد تا ولایت علی علیه السّلام را اعلام کند و آیه: تنها سرپرست شما خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز را به پا می دارند و زکات می دهند، و ولایت اولی الامر را واجب کرد، ولی مردم نمی دانستند ولایت چیست؟ براین اساس خداوند محمد را - که درود خداوند بر او و خاندانش باد - مأمور کرد تاولایت را برای آنان تفسیر کند، همان طور که نماز، زکات، روزه و حج را تفسیر کرده است. با آمدن این دستور، رسول خدا صلی الله علیه وآله احساس دلتنگی کرد و ترسید که مبادا مردم از دین برگردند و او را تکذیب کنند. به دنبال این احساس دلتنگی از خداوند تقاضا کرد

ص: 219

که او را معاف دارد که خداوند به او وحی کرد: ای پیامبر! آنچه از پروردگارت به تو رسیده است، ابلاغ کن و اگر این کار را نکنی رسالت او را تبلیغ نکرده ای و خداوند تو را از مردم نگهدار است».

در پی آن رسول خدا صلی الله علیه وآله دستور خداوند را علنی اعلام کرد و در روز غدیر خم با ، ولایت [امامت] علی علیه السّلام را اعلام کرد و به مردم دستور داد که شاهدان این مطلب را به غائبان برسانند.

سپس امام باقر علیه السّلام ادامه داد: واجبات الهی یکی پس از دیگری نازل می شد و ولایت آخرین واجبی بود که نازل شد. به دنبال آن خداوند این آیه را فرستاد تا امروز دین شما را کامل گردانیدم و نعمت خودم را بر شما تمام کردم.

امام باقر علیه السّلام می فرماید: خداوند می فرماید: بعد از این واجب، واجبی رابر شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا واجبات شما را تکمیل کردم».

بر اساس آنچه که در منابع شیعه آمده است، آخرین واجب الهی ولایت امام علی علیه السّلام است که ابلاغ شده است، این نکات روشن می شود که این آیه جدا نازل شده است و ارتباطی با آیات قبل و بعد ندارد و این آیه سیاق ندارد؛ در نتیجه، هم با آخرین سوره ها بودن سازگار است و هم با حصر.

باید توجه داشت که واجب بودن ولایت تنها در منابع شیعه مطرح نشده است بلکه در منابع اهل سنت نیز آمده است؛

«عن ابی هارون العبدی قال: کنت اری رأی الخوارج لا رأی

ص: 220

لی غیره حتی جلست الی ابی سعید الخدری فسمعته یقول امر الناس. بخمس، فعملوا باربع و ترکوا واحدة.

فقال له رجل: یا ابا سعید ما هذه الاربع التی عملوا بها، قال: الصلاة و الزکاة و الحجّ و الصوم، صوم شهر رمضان. قال: فما الواحدة التی ترکوها؟ قال: ولایة علی بن ابی طالب. قال: و انّها مفترضة معهنّ؟ قال: نعم. قال: فقد کفر الناس. قال: فما دنبی.»(1)

«هارون عبدی می گوید: پیرو اندیشه خوارج بودم و جز آن را قبول نداشتم، تا اینکه با «ابوسعید خدری» همنشین شدم. از او شنیدم که می گفت: مردم پنج وظیفه داشتند؛ چهار وظیفه را انجام دادند و یکی را واگذاشتند. شخصی از او پرسید: آن چهار وظیفه ای که عمل کرده اند چیست؟ ابوسعید گفت:

نماز، زکات، حج و روزه ماه رمضان. آن شخص پرسید: آن یکی که رها کردند، چیست؟ ابوسعید گفت: ولایت علی ابن ابی طالب. شخص پرسید: مگر این وظیفه هم مثل آن چهار تا واجب بوده است؟ ابوسعید: بله. شخص گفت: پس مردم کافر شدند؟ ابوسعید گفت: گناه من چیست؟

براساس آنچه تاکنون از لغت شناسان نقل کردیم و شواهدی که از کاربرد واژه ولی در روایات رسول خدا صلی الله علیه وآله آوردیم، مقصود از «ولیّ» احق و اولی است

ص: 221

و چنان چه کسی اصرار داشته باشد که «ولی» معانی متعددی دارد، این نظریه از دو فرض زیر خارج نیست:

علاوه بر آن ولایت خداوند عام است و مقدمات حکمت هم در آیه اقتضا می کند که عام باشد. بنابر این باید ولایت پیامبر صلی الله علیه وآله و وصی او نیز چنین باشد. نتیجه این می شود که امام علی علیه السّلام متولی امور مؤمنان و امام آنان است و بر آنان سلطه دارد، همان طور که رسول خدا این گونه بود.(1)

1- اینکه گفته شود نصرت خدا و رسول و وصی شامل سرپرستی امور آنان نیز می شود که در این صورت، دیدگاه مورد نظر ثابت می شود.

2- اینکه گفته شود یاری و کمک دیگران به مؤمنان، هرگز قابل سنجش با یاری خدا و رسول و وصی نیست. در این صورت نیز مطلوب حاصل است؛ زیرا از لوازم امامت و رهبری مؤمنان این است که از آنان به صورت کامل حمایت کند، به خصوص که این یاری با یاری خدا و رسول او قرین است.

بدین ترتیب، ولایت در آیه مورد بحث، به هر معنایی که تفسیر شود، بر انحصار ولایت نسبت به خدا و رسول و وصی و اینکه این سه ولایت از یک سنخ هستند،دلالت دارد. بنابر این امام علی علیه السّلام نسبت به بقیه مردم امتیازی دارد که دیگران از آن محرومند و این جز با امامت بر آنان محقق نمی شود.(1)

ص: 224

ص: 225

ص: 226

امام علی علیه السّلام نازل شده باشد؛ زیرا با پذیرش این نکته بسیاری از شالوده های فکری آنان درباره صحابه و عملکرد آنان در تاریخ اسلام متزلزل خواهد شد. از این رو تلاش فراوانی کرده اند که یا به کلی منکر نزول این آیه در شأن امام علی علیه السّلام شوند، یا دیگران را نیز در این فضیلت شریک کنند، یا مفردات آیه را به گونه ای تفسیر کنند که به کلی از معنای خلافت و امامت بیگانه باشد. در عین حال این گروه ها که نتوانستند امام علی علیه السّلام را از این

جریان حذف کنند، به سه گروه مهم تقسیم شده اند:

7- سیوطی در لباب النقول فی اسباب النزول، ص 121 و در اسباب النزول، ص 147.

8- قنوجی، در تفسیر فتح البیان فی مقاصد القرآن، ج 3، ص 453.

9- ابوبکر جزائری در ایسرالتفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج 1، ص 644.

ب): افراد زیر ابتدای آیه را به گونه ای تفسیر کرده اند که موافق با اندیشه شیعه نشود، ولی چون از نظر ادبی نتوانسته اند بخش دوم آیه یعنی {الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون} را حال نگیرند، به ناچار بر این باور شده اند که این بخش از آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است:

1- ابن ابی حاتم در تفسیر القرآن العظیم، ج 4، ص 1162.

2- زمخشری در الکشاف، ج 2، ص 258.

3- نسفی در مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ج 1، ص 456.

4- ابوالسعود در ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم، ج 2، ص 58.

ج): گروهی مفردات آیه همانند رکوع، زکات، ولایت و... را از معنای حقیقی آن خارج کرده و برای آنها معانی مجازی در نظر گرفته و بر این اساس قائل به تعمیم آیه شده اند. به عبارت دیگر نزول آیه درباره شخص خاصی را منکر شده اند. البته از سبک بحث و استدلال این گونه افراد روشن می شود که شیوه این

ص: 229

افراد تنها یک بحث قرآنی و علمی نیست، بلکه تحت تأثیر انگیزه های اعتقادی قرار دارند؛ زیرا توأم با فحش و ناسزا و توهین به شیعه است.

این عبارات توجه کنید:

«و امّا استدلال الروافض بهذه الآیة علی انّ الامام بعد رسول اللّه هو علی بن ابی طالب و انّ ابابکر و عمر و عثمان کانوا خاطئین لمخالفتهم مدلول هذه الآیه و بانتزاعهم الامامة من علی مع التشنیع علیهم بفاحش القول و مهین الشتائم فذلک محض فسق و افتراء و ایغال شنیع فی الجهالة بل انّه بهتان من القول.»(1)

به خاطر رعایت اخلاق اسلامی از ترجمه این جملات پرهیز می کنیم، ولی همان طور که ملاحظه می کنید این سخنان قبل از آن که یک بحث علمی باشد، تصفیه حساب عقیدتی است. به هر حال اعضاء این گروه عبارتند از:

1- ماوردی در النکت و العیون، ج ، ص 48.

2- سمرقندی در بحرالعلوم، ج 1، ص 444.

3- واحدی نیشابوری در الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 201.

4- البغوی در تفسیر البغوی، ج 3، ص 72.

5- جوزی در زادالمسیر فی علم التفسیر، ج 2، ص 292.

ص: 230

6- السلیمی الدمشقی، در تفسیر القرآن، ج 1، ص 393

7- جزی کلبی در کتاب التسهیل لعلوم التنزیل،، ج 1، ص 181.

8- قمی نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج 2، ص 284.

9- علاءالدین بغدادی مشهور به خازن در تفسیر الخازن، ج 2، ص 56.

10- ابوحیان در البحر المحیط فی التفسیر، ج 3، ص 525.

11- بیضاوی در انوارالتنزیل و اسرار التاویل، ج 2، ص 338.

12- عمر بن علی بن عادل دمشقی در اللباب فی علوم الکتاب، ج 7، ص 397.

13- شهاب الدین خفاجی در حاشیه علی تفسیر البیضاوی، ج 3، ص 498.

14- عجیلی در الفتوحات الالهیه، ج 2، ص 241.

15- احمد بن محمد بن عجیبه، در البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج 2، ص 52.

16- صاوی در حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، ج 2، ص 126.

17- فیصل بن عبدالعزیز در تفسیر توفیق الرحمن فی دروس القرآن، ج 2، ص 78.

ص: 231

18- الدّره در تفسیر القرآن الکریم، ج 3، ص 311 (معاصر).

19- سعید حویّ در الاساس فی التفسیر، ج 3، ص 1430.

20- جوهری در تفسیر الجواهر، ج 3، ص 194.

21- طنطاوی در التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، ج 1، ص 200.

22- قره داغی در مواهب الرحمن فی تفسیرالقرآن، ج 3، ص 167.

23- امیر عبدالعزیز در التفسیر الشامل للقرآن الکریم، ج 2، ص 977.

از این تقسیم بندی که بگذریم، اقوالی که درباره شأن نزول این آیه مطرح شده بدین شرح است:

1- ابن کثیر در تفسیر القرآن العظیم، ج 2، ص 67.

2- عبدالمنعم در فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 773 (معاصر).

3- عبدالله آل الشیخ در لباب التفسیر من ابن کثیر، ج 1، ص 342 (معاصر).

4- شیخ عبدالغنی در مختصر تفسیر الخازن، ج 1، ص 458 (معاصر).

5- عبدالفتاح قاضی در اسباب النزول من الصحابة و المفسرین، ص 93 (معاصر).

2- خالد عبدالرحمان العک در تسهیل الوصول الی معرفة اسباب النزول، ص 123 (معاصر).

3- عبدالله اسماعیل در المصنف الحدیث فی اسباب النزول، ص 143 (معاصر).

4- دکتر غازی عنایه در اسباب النزول القرآنی، ص 191.

بخشی از روایت را که جریان آمدن «عبدالله بن سلام» خدمت رسول خداصلی الله علیه وآله را نقل کرده و همین جا به آن پایان داده و پشت سر آن گفته شده است که فنزل الآیه.

در بعضی از متون دیگر جریان کلی اسلام آوردن «عبدالله بن سلام» را آورده است و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در برخی از متون همین جریان تا هنگامی که «بلال حبشی» اذان می گوید آمده است و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در بعضی از متون دیگر جریان را نقل کرده و آمدن رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسجد و دیدن مسکین و

پرسش و پاسخ آن دو را آورده و سپس می گوید: فنزل الآیه.

در برخی از متون تقاضای رسول خدا صلی الله علیه وآله از خداوند را - که در روایت ابوذر وجود دارد - حذف کرده اند.

نقل این گونه حادثه، حکایت از آن دارد که آنان جریان را به طور کامل نیاورده اند، بلکه تا آن جا که متناسب ذوق و موافق با عقاید آنان بوده است نقل کرده اند؛

ص: 236

1- بسیاری از متون تفسیری روایت ابوذر - که شیعه به محتوای آن باور دارد - را به طور کامل نقل می کنند و در کنار آن بقیه اقوال را نقل می کنند.(1)

2- شماری از متون تفسیری ابتدا جریان عبدالله بن سلام را آورده، سپس محتوای روایت ابوذر را، بدون تقاضای رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کنند.(2)

3- تعدادی از متون تفسیری ابتدا به جریان عبدالله بن سلام اشاره نموده، سپس محتوای روایت ابوذر را به طور کامل می آورند و سپس این سخن را از عبدالله بن سلام نقل می کنند:

«ان عبدالله بن سلام قال لمّا نزلت هذه الآیه قلت یا رسول انا رایت علیّا تصدّق بخاتمه علی محتاج و هو راکع فنحن نتولاّه.»(3)

«عبدالله بن سلام گفت: وقتی این آیه نازل شد، به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله من دیدم که علی در حال رکوع انگشتری خود را به نیازمندی صدقه داد؛ پس ما او را به عنوان ولی برمی گزینیم».

ص: 237

از این جمله پایانی - که در تفاسیر کهن وجود دارد - چند نکته زیر را می توان به دست آورد:

1- مفسران همه جریان را نقل نکرده اند، بلکه - همان طور که گفته شد - بخشی از آن را انتخاب و بقیه را حذف کرده اند.

2- به تصریح خود «عبدالله بن سلام» آیه درباره او نازل نشده است، بلکه آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

3- میان نزول آیه و آمدن «عبدالله بن سلام» به خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله فاصله زمانی وجود دارد که این خود حکایت از آن دارد که آیه در شأن او نازل نشده است.

قال: الذین آمنوا. قلنا: بلغنا انّها نزلت فی علی بن ابی طالب. قال: علی من الذین آمنوا.»

«عبدالملک می گوید: از امام باقر علیه السّلام پرسیدم: مقصود از «الذین آمنوا» چه کسانی هستند؟ فرمود: مؤمنان. گفتم: به ما گفته اند که مقصود از «الذین آمنوا» علی بن ابی طالب علیه السّلام است. فرمود: علی بن ابی طالب علیه السّلام نیز از مؤمنان است».

این شبهه در منابع گوناگون ذکر شده است.(1)

شعیب، عن سریج بن یونس عن هشیم عن عبدالملک قال سألت ابا جعفر عن قوله.(1)

قال اللّه تعالی {یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الأمْرِ مِنْکُمْ} و هم الذین قال اللّه عزوجل: {«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا}»(1)

«حسین بن ابی علاء می گوید: عقیدهام درباره جانشینان رسول خداصلی الله علیه وآله ررا به امام صادق علیه السّلام عرض کردم و پرسیدم آیااطاعت از آنان واجب است؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: بلی اوصیاء کسانی هستند که خداوند درباره آنان فرموده است: از خدا و رسول و اولی الامر اطاعت کنید و آنان کسانی هستند که خداوند درباره آنان فرموده است: «تنها ولی و سرپرست شما خدا و رسول و کسانی هستند که ایمان آورده اند».

بر فرض صدور روایت عبدالملک - با توجه به نکته ای که پیشتر بیان شد - آیه همه امامان را دربرمی گیرد. باز هم مقصود امام، بر فرض صدور، شامل همه مؤمنان نیست، بلکه مقصود امام از «الذین آمنوا» همه امامان هستند.

گذشته از آنکه موضوع «تقیه» در دوران امامان شیعه، بحثی جدی است که در بیان مصادیق و جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله برای همه و در همه جا پرهیز می کردند، به خصوص که حاکمان «بنی امیه» و «بنی عباس» درصدد بودند تا

ص: 243

بهانه ای به دست آورند و آل علی علیه السّلام را سرکوب کنند و به زندگی آنان خاتمه دهند که نمونه های فراوانی از این نوع روایات در این زمینه داریم.

به این روایت توجه کنید:

«عن ابن ابی یعفور قال: قلت لابی عبدالله اعرض علیک دینی الذی ادین اللّه به. قال: هاته. قلت: اشهد ان لا اله الاّالله و اشهد انّ محمدا رسول اللّه و اقر بما جاء به من عندالله قال: ثم وصفت له الائمة حتی انتهیت الی ابی جعفر علیه السّلام . قلت: و اقول فیک ما اقول فیهم، فقال: انهاک ان تذهب باسمی فی الناس. قال ابان: قال ابن ابی یعفور قلت له مع الکلام الاول وأزعم انّهم الذین قال اللّه فی القرآن؛ {اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم}، فقال ابوعبدالله و الآیه الآخر فاقرأه قال: قلت له جعلت فداک ای آیة؟ قال: {انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا...}(1)

«ابن ابی یعفور می گوید: به امام صادق علیه السّلام عرض کردم: می خواهم دینم را برایتان شرح دهم. فرمود: بگو. عرض کردم: شهادت می دهم که معبودی جز اللّه وجود ندارد و شهادت می دهم

ص: 244

که محمد صلی الله علیه وآله رسول خداست و به آنچه که او از سوی خداوند آورده است، اعتراف می کنم و پس از آن، جانشینان رسول خداصلی الله علیه وآله را بیان کردم تا به امام باقر علیه السّلام رسیدم.

آن گاه گفتم: درباره شما نیز همان اعتقادی را دارم که درباره بقیه جانشینان دارم. امام صادق علیه السّلام فرمود: تو را نهی می کنم که اسم مرا در بین مردم ببری! ابان می گوید: ابن ابی یعفور ادامه داد که به دنبال سخن گذشته به امام صادق علیه السّلام عرض کردم معتقدم که مقصود خداوند از «اولی الامر»، جانشینان رسول خدا صلی الله علیه وآله هستند. امام صادق علیه السّلام فرمود: آیه دیگر را هم بخوان. عرض کردم: فدایت شوم کدام آیه؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: «انّما ولیکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا.»

همان طور که ملاحظه می کنید، در این روایت، با اینکه امام صادق علیه السّلام تصریح می فرماید که آیه {إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا} شامل همه امامان می شود، و به دلیل جو حاکم و تقیه دستور می دهد که

مبادا در میان مردم روی این مسئله تبلیغ کنند.

ص: 245

ص: 246

ص: 247

ص: 248

التی تحیط بالکلام و تکون ذات دلالة فی الموضوع».(1)

«آنچه غیر از لفظ مورد نظر، که بتواند معنای لفظ مورد نظر را روشن کند، چه لفظی همانند کلماتی که همراه با آن لفظ یک کلام را تشکیل می دهند و چه غیرلفظی همانند شرایط و احوالی که آمیخته به کلام است که در فهم موضوع دخالت دارد».

عده ای از مفسران برای فهم آیات بیشتر به سیاق آیات توجه می کردند.(2)

در این زمینه هیچ شبهه ای وجود ندارد که سیاق کلمات یا به عبارت دیگر چینش کلمات در آیات قرآن از طرف خداوند حکیم به گونه ای انجام گرفته است که ارتباط و پیوستگی علمی قرآن را بیان می کند و حقایق را به گونه ای اعجاب انگیز بهم ارتباط می دهد و متناسب با این ترکیب و محتوای آیه، صفات گوناگون خداوند را به کار می برد که حیرت انسان را برمی انگیزد؛ به این آیه توجه کنید:

{فَاعْلَمْنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ اللّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ وَاللّهُ یَعْلَمُ مُتَقَلَّبَکُمْ وَمَثْواکُمْ}(3)

ص: 250

«بنابر این بدان که معبودی جز اللّه نیست و برای گناه خود و مردان و زنان با ایمان طلب آمرزش کن که خداوند محل حرکت و قرارگاه شما را می داند».

همان طور که ملاحظه می کنید، خداوند در این آیه چند واقعیت زیر را با هم ذکر کرده است که از ترکیب کلمات، ارتباط واقعی میان آنها روشن می شود:

الف) جهان هستی دارای معبودی است که جز او کسی شایسته عبودیت نیست و او «اللّه» است؛

ب) همه مؤمنان - با توجه به شناختی که از خداوند دارند - در برابر دستورات او نوعی قصور و کوتاهی دارند؛

ج) بنده با توجه به بندگی خود و ربوبیت «اللّه» باید از او آمرزش بخواهد، چرا که اگر این گناهان آمرزیده نشود در جهان ابدی برای او مشکل ایجاد می کند؛

د) برخی از قصور و گناه انسان آشکار و برخی پنهانی انجام می گیرد؛

ه-) علم الهی به همه چیز و بر همه جا احاطه دارد.

حال ارتباط علمی میان این واقعیت ها را چنین بیان می کند که استغفار و یکتاشناسی خداوند رابطه ای واقعی با یکدیگر دارند؛ زیرا معتقد بودن به یگانگی خداوند مستلزم معتقد بودن به عبودیت فرد است و طبیعی است که بنده باید در

ص: 251

برابر رب خاضع و خاشع باشد و از قصورها و تقصیرهای خود عذرخواهی کند و با توجه به مخفی بودن بعضی از گناهان در پایان آیه از صفت علم مطلق خداوند استفاده کرده است.

«کما ان ترتیب الآیات التوقیفی لا یقتضی عقلاً ارتباط احداها بالآخری اذا وقعت کل منها علی اسباب مختلفه.»(1)

«توقیفی بودن ترتیب آیات از نظر عقلی چنین اقتضایی ندارد که هر یک از آیات با دیگری ارتباط داشته باشد؛ زیرا آیات اسباب نزول مختلفی دارد».

باید توجه داشت که این سخن با بحث تناسب آیات و سوره ها منافاتی ندارد؛ زیرا بحث تناسب آیات در جایی مطرح است که چند آیه با هم نازل شده باشد. این تنها سخن ما نیست، بلکه اهل سنت نیز بر این باورند؛

خضری در این باره می نویسد:

«المناسبة علم حسن و لکن یشترط فی حسن ارتباط الکلام ان یقع فی امر متحد مرتبط اوّله بآخره. فان وقع علی اسباب مختلفه لم یشترط فیه ارتباط احدهما بالآخری.»(2)

بحث تناسب آیات، علم خوبی است، ولی در جایی کلام تناسب نیکو خواهد داشت که مجموعه آیات در موضوعی وارد شود که اول و آخر آن با هم ارتباط داشته باشد، ولی اگر نزول آیات اسباب مختلفی داشته باشد تناسب آیات و ارتباط آنها شرط نیست.

ص: 253

همچنین باید یادآور شویم که این سخن با بحث وحدت موضوعی سوره ها سازگاری دارد؛ زیرا وحدت موضوعی سوره ها به این معنی است که موضوعی کلی را تعقیب کند که در آیات آن سوره جلوه بارزی داشته باشد، نه اینکه همه آیات باید با موضوع سوره در ارتباط باشد. در این خصوص اهل سنت نیز همین سخن را می گویند؛ صبحی صالح در این باره می نویسد:

«و انّما یغلب فی السورة الواحدة ان تکون ذات موضوع بارز کلی.»(1)

«غالب در سوره این است که یک موضوع بارز و روشن کلی داشته باشد».

آغاز نزول این سوره در سال هفتم هجری روی داد، ولی ادامه آن تا روزهای پایانی عمر رسول خدا صلی الله علیه وآله ادامه داشت؛ زیرا در همین سوره آیه «اکمال» در «حجة الوداع» در سال دهم هجری - هشتاد روز قبل از وفات آن حضرت - نازل گردید.(1)

با توجه به نکته یاد شده، مفسران اسلامی هدف از نزول سوره مائده را وفای به عهدها و پیمانها و حفظ آنها می دانند.(1)

بر همین اساس سوره با جمله {یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالعُقُودِ...}(2)

«ای مؤمنان به پیمانها وفادار باشید»، آغاز می شود.

در توضیح این هدف باید گفت: با توجه به تصریح آیه {الیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ} سوره مائده در زمانی نازل شده است که دوران سیادت مشرکان به سر آمده بود و مسلمانان به اقتدار و مقام والایی در شبه جزیره عربستان دست یافته بودند. در چنین دوره ای مسلمانان به تکمیل قوانینی نیاز داشتند که شئون مختلف زندگانی آنان را به گونه ای سامان دهد.

گذشته از آن در این دوره اهل کتاب یعنی یهود و نصارا تحت حمایت و پیمان مسلمانان در شبه جزیره عربستان زندگی می کردند. ازاین جهت مسلمانان نیازمند قوانینی بودند که در دوبخش زیر وظایف آنان را مشخص کند:

الف - قانونگذاری برای تنظیم روابط مسلمانان با یکدیگر، به ویژه با توجه به روند رو به گسترش اسلام و پایان حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله و انقطاع وحی؛

ص: 256

ب - قانونگذاری برای تنظیم روابط مسلمانان با ملل دیگر، به خصوص اهل کتاب که تحت حمایت حکومت اسلامی رسول خدا صلی الله علیه وآله زندگی می کردند.

با توجه به این دو انگیزه، سوره مائده احکام کلی فراوانی را دربردارد. عده ای از مفسران احکام کلی را که در سوره مائده آمده شمارش کرده اند که تعداد آنها به30 حکم کلی رسیده است(1) که از این جمله شانزده پیام آن اختصاص به مسلمانان دارد.(2)

با توجه به نکات یاد شده باید گفت: سیاق آیات به دو شرط زیر قرینه ای برای فهم آیات دیگر است:

1- از نظر تاریخی و شأن نزول ثابت شود که این آیات با هم و یکجا نازل شده است.

2- در این آیات دلیلی برخلاف سیاق وجود نداشته باشد که در آن صورت با وجود دلیل برخلاف سیاق نمی توان به قرینه بودن سیاق اعتماد کرد.

شبهاتی که به استناد سیاق بیان کرده اند، به شرح ذیل است:

ص: 257

«فانزل اللّه تعالی ذکره: یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا الیهود، الی قوله ویعصمک من الناس.»(1)

عده ای نیز بر این باورند که آیات 51 تا 56 این سوره با هم نازل شده است:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصاری أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ

أَوْلِیاءُ بَعْضٍ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ}.

{فَتَرَی الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسارِعُونَ فیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشی أَنْ تُصیبَنا دائِرَةٌ فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فی أَنْفُسِهِمْ نادِمینَ}.

{وَ یَقُولُ الَّذینَ آمَنُواهؤلاءِ الَّذینَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَکُمْ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خاسِرینَ}.

{ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ}

ص: 259

{إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ}.

{وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ}.

2- بعد از جنگ «بنی قینقاع» با رسول خدا صلی الله علیه وآله عبدالله بن ابیّ به حمایت از آنان برخاست و عبادة بن صامت نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و آن سخنان را گفت.(1)

3- بعد از جنگ احد عده ای از مسلمانان وحشت کردند که مبادا دوباره کفار مسلط شوند.

یکی از مسلمانان به رفیقش گفت: من به فلان یهودی پیوسته، یهودی می شوم و از او امان می گیرم. رفیقش گفت: من هم به فلان نصرانی در شام می پیوندم و نصرانی می شوم و امان می گیرم.(2)

4- عکرمه مدعی است مقصود «ابولبابه» است که وقتی پیامبر او را به سوی بنی قریظه فرستاد و آنان حاضر شدند که تسلیم دستور رسول خدا صلی الله علیه وآله شوند، «ابولبابه» خیانت کرد و با دستش اشاره کرد که در آن صورت کشته خواهید شد.(3)

«و لم یصحّ بواحد من هذه الاقوال الثلاثة خبر تثبت بمثله حجّة»(1)

«هیچ یک از این آراء سند درستی ندارد که بتوان با آن مطلبی را ثابت کرد».

براین اساس هیچ یک از این شأن نزول هایی که نسبت داده اند، سندی ندارد تا بتوان گفت که آیه «انّما» نیز در همین ارتباط نازل شده است و یا اینکه این آیات با هم نازل شده اند؛ تا آیات سیاق پیدا کند و برای فهم آیه باید سیاق را مورد توجه قرار داد.

2- این شأن نزول ها با تاریخ قطعی نیز سازگاری ندارد؛ زیرا همه مفسران بر این باورند که این سوره از آخرین سوره هایی است که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده است و - همان طور که پیشتر نقل کردیم - دست کم سال هفتم هجری را گفته اند آن هم به این دلیل که در آیات یاد شده است کلمه {فَعَسَی اللّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ} آمده است و مقصود از فتح هم فتح مکه است. پس باید دست کم سال هفتم باشد، در حالی که این قول هیچ تاییدی ندارد که مقصود از فتح در این آیه فتح مکه باشد؟

حتی اگر این نظریه را هم بپذیریم که این سوره در سال هفتم هجری نازل شده است، باز هم شأن نزول های گفته شده با تاریخ قطعی سازگاری ندارد؛ زیرا

ص: 262

اگر بگوییم این جریان بعد از جنگ بدر بوده است، جنگ بدر در سال دوم هجری اتفاق افتاده است، در حالی که این آیات سال هفتم به بعد نازل شده است و اگر بپذیریم که این جریان بعد از جنگ «بنی قینقاع» با رسول خدا صلی الله علیه وآله اتفاق افتاده است، عده ای وقوع جنگ بنی قینقاع را در سال دوم هجری(1) و عده ای در سال سوم(2) می دانند.

بنابر این باز هم با زمان نزول این سوره سازگاری ندارد و اگر این شأن نزول را بپذیریم که بعد از جنگ احد بوده است، جنگ احد نیز در سال سوم اتفاق افتاده است و با نزول این آیات و سوره سازگاری ندارد؟

اگر این شأن نزول را بپذیریم که مربوط به ابولبابه و جریان جنگ بنی قریظه است، در آن صورت نیز با نزول سوره سازگاری ندارد؛ زیرا جنگ بنی قریظه بالاتفاق بعد از

جنگ احزاب و در سال پنجم هجری روی داده است.(3)

ص: 263

3- پیشتر بیان شد که سیاق در صورتی ثابت می شود که آیات مورد بحث یکجا نازل شده و همچنین قرینه ای برخلاف سیاق وجود نداشته باشد. تنها با کنار هم قرار دادن این آیات، نمی توان حکم کرد که این آیات با هم نازل شده اند.

4- شأن نزول ها با خطاب آیات نیز سازگار نیست؛ زیرا اگر این شأن نزول ها صحت داشته باشد، نباید یهود و نصارا با هم ذکر شوند؛ چه اینکه اگر مقصود از ولایت، ولایت به معنای نصرت است، بر فرض این که بپذیریم که بین مسلمانان و یهودیان پیمانهایی وجودداشته که براساس آن پیمانها یکدیگر را یاری می کردند، در دوران یاد شده در مدینه مسلمانان با نصارا معاشرتی نداشته اند و معاهده ای نیز میان آنان وجود نداشته است. معاشرت با نصارا بعد از جریان مباهله و در سال نهم هجری آغاز می شود.

5- وحدتِ سیاق، با هدف آیات قبل و بعد از آیه «انّما» سازگار نیست؛ زیرا هدف در آیات قبل، نهی از انتخاب یهود و نصارا به عنوان «ولیّ» و سرزنش منافقان و بیماردلان از گرایش به یهود و نصارا و حمایت از آنان است، بدون اینکه یهود و نصارا مخاطب باشند، در حالی که در آیات بعد، یهود و نصارا مورد خطاب هستند و آنان را مورد سرزنش قرار داده، محکوم به نفاق و فسق می نماید و با دوگانه بودن هدف در آیات، چگونه می توان قائل به وحدت سیاق شد؟

ص: 264

6- اگر ولایت در آیات قبل به معنای نصرت باشد به دلایل زیر با خود آیات و ویژگی هایی که در آیات به کار رفته است، سازگار نیست؛

الف - در آیه می فرماید: {بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ}؛ این ولایت، ولایت نصرت نیست؛ زیرا آنچه پیروان هر دینی را اعم از یهود و نصارا و ... به هم پیوند می دهد، ولایت محبت و دوستی در سایه دین است نه اینکه آنها با هم پیمان همکاری بسته باشند.

ب - در آیه می فرماید: {وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ}؛ این ولایت نیز نمی تواند ولایت نصرت باشد؛ زیرا تنها قرارداد و پیمان همکاری میان دو گروه موجب نزدیکی روحی آنها نمی شود چه بسا دو گروه که دشمن سرسخت هم هستند، بنا به ضرورتی با هم پیمان همکاری منعقد می کنند. همانند پیمانی که بعد از ورود رسول خدا صلی الله علیه وآله به مدینه میان آن حضرت و یهود بسته شد؛ طایفه ای که مسلمانان هرگز با آنها احساس همبستگی نکردند، تا چه رسد به اینکه {وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ} شود. آنچه موجب می شود که شخصی از یک گروه به حساب آید، ولایت محبت و دوستی است که گرایش روحی و همفکری و ... را در پی دارد.

7- مدعیان سیاق بر این باورند که آیه 54 درباره ابوبکر و یاران او نازل شده است و بر این اساس باید با آیات قبل و بعد بیگانه باشد. در عین حال می گویند: تمام این آیات درباره «عبادة بن صامت» و «عبدالله بن ابیّ» نازل شده است.؟!

ص: 265

همان طوری که قبلاً اشاره شد یکی از عجیبترین نظریه ها این است که آیه ولایت حتی آیه قبل از آن هر دو درباره ابیبکر ابی ضحائم نازل شده است!

ج – مفسران شیعه - که این شأن نزول را برای آیه ذکر کرده اند - دو گروه هستند:

1- گروهی بر این باورند که این آیه درشأن امیرالمؤمنین علیه السّلام و یاران او نازل شده است.(1) مؤید این قول نیز این است که اوصافی که در این آیه به کار رفته، رسول خدا صلی الله علیه وآله آنها را درباره امام علی علیه السّلام در روایات دیگر به کار برده است. شایان ذکر است که این اوصاف در روایات اهل سنت نیز فراوان است؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله وصف «یحب اللّه و یحبّه الله» را درباره امام علی علیه السّلام در جنگ خیبر به کار برده است(2) و اینکه آن حضرت درباره امام علی علیه السّلام فرموده است که اوست که بعد از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جهاد می کند.(3)

ص: 268

2- گروهی بر این باورند که این آیه درشأن امام زمان علیه السّلام و یاران او نازل شده است. مؤید این قول نیز جمله «فسوف یاتی الله» است که برای استقبال به کار می رود(1)

بنابر این اصل شأن نزول آیه قبل درباره ابوبکر نه تنها مورد تردید و شک است، بلکه به طور قطع نیز نمی تواند مقصود ابوبکر باشد؛ زیرا خداوند در این آیه جمله «فسوف یاتی اللّه بقوم» را به کار برده است که بنابرقواعد مسلم ادبیات عرب هرگاه سوف بر سر فعل مضارع درآید، فعل مضارع اختصاص به آینده پیدا می کند. این آیه از کسانی سخن می گوید که در عصر نزول آیه هنوز وجود خارجی ندارند، در حالی که ابوبکر و یاران او سالها قبل از نزول آیه وجود داشتند!

3- در بسیاری از تفاسیر معتبر عامه آمده است که مراد از این آیه سلمان فارسی و قوم او هستند وقتی این آیه نازل شد اصحاب پرسیدند: منظور از این آیه چیست؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دست بر شانه سلمان فارسی نهادند و فرمودند:

«هذا وذووه ثم قال لوکان الدین معلقاً بالثریا لناله رجال من

ص: 269

ابناء الفارس»(1)

یکی از قبائلی که به بهانه ارتداد مورد هجوم قرار گرفت قبیله «مالک بن نویره» بود.

«مالک بن نویره»؛ رئیس قبیله ای بود که در زمان جاهلیت او را هم ردیف شاهان می دانستند. بعد از مسلمان شدن، رسول خدا صلی الله علیه وآله مسؤولیت صدقات قبیله اش را به او واگذار کرد. بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله «خالد بن ولید» به بهانه ارتداد از طرف ابوبکر مأمور سرکوبی قبیله «مالک بن نویره» شد. ولی در اولین برخورد با این قبیله چشم خالد به زن مالک، که زنی زیبا بود افتاد، دلباخته او شد. با اینکه اینان مسلمان بودند و نماز می خواندند و مالک نماینده رسول خداصلی الله علیه وآله بود، خالد با مکر و حیله آنان را خلع سلاح کرد و مردان آنان از جمله مالک بن نویره را کشت و برخلاف همه دستورات دینی همان شب زن مالک را به عنوان همسر در اختیار گرفت و با او هم بستر شد. گزارش این جنایت به مدینه رسید. ابوبکر خالد را احضار کرد. هنگام ورود به مسجد تیرهایی را در عمامه اش گذاشته بود، تا چشم عمر به او افتاد، برخاست و تیرها را در آورد و آنها را شکست و گفت:

«قتلت امرءً مسلما، ثم نزوت علی امرأته و اللّه لارجمنّک باجمارک»؟

ص: 272

«مسلمانی را کشته ای و با زنش همبستر شده ای. به خدا سوگند تو را سنگسار خواهم کرد؟ ولی ابوبکر او را بخشود»!(1)

از دیگر قرائن، شهادت عمر در همین جمله است که «مالک بن نویره» مسلمان بوده است.

به راستی جای تعجب نیست که «مالک بن نویره» نماینده رسول خدا صلی الله علیه وآله، مرتد باشد،ولی خالد بن ولید و دیگران با چنان عملکردی مسلمان باشند؟

انسان از تناقض گویی این گروه تعجب می کند؛ از یک سو می گویند: این آیه درباره ابوبکر نازل شده است پس باید آیه بعد هم درباره او نازل شده باشد. این جمله به این معنی است که این سه آیه به طور مستقل و ارتباطی با آیات قبل و بعد ندارد. از سوی دیگر می گویند: مجموع این آیات از 51 تا 57 و به قولی تا 67 یکجا همه در شأن عبادة بن صامت» است.

زیرا وقتی عده ای از مسلمان نماها یهود و نصاری را به عنوان «ولیّ» برگزیدند و به آنان گرایش روحی پیدا کردند.

زمینههای این گرایش روحی و ولایت پذیری آنان به شرح زیر است:

1- گرایش روحی و قلبی به دشمنان خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله است. قلبی که جای محبت دشمنان خدا و رسول شد، دیگر جای محبت خدا و رسول و مؤمنان نمی شود؛ چنان که خداوند فرمود:

{ما جَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ }(1)

2- اظهار ذلت این گونه مسلمان نماها در برابر کفار و اظهار عزّت در برابر مسلمانان!؛

3- سستی در جهاد با یهود و نصارا و تحمل نکردن مشکلات این مبارزه و محرومیت های قطع روابط با آنان؛

4- هراس از هر سرزنشی در راه خدا؛ از این رو حاضر نیستند در راه خدا قدم بردارند و مبارزه کنند.

با توجه به نکات یاد شده - چنان که گفتیم - این آیه در حکم نتیجه آیات قبل و درصدد بیان این نکته است که اگر عده ای از دین خدا برگردند به خدا زیان نمی رسانند و خداوند قادر است گروهی را بیاورد که از دین خدا دفاع کنند،

ص: 274

به خدا عشق بورزند و خداوند نیز آنان را دوست داشته باشد و بدون هیچ مسامحه ای با دشمنان خدا و رسول مبارزه کنند، در برابر مؤمنان ذلیل باشند و در برابر کفار عزیز و سرزنش هیچ سرزنش گری هم آنان را متزلزل نکند. ویژگی های این قوم و شرایط زمانی پیدایش

این گروه در روایات آخرالزمان به خصوص در تفاسیر روایی ذیل آیه:{فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ السّاعَةَ أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنّی لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِکْراهُمْ}(1) آمده است که برای طولانی نشدن از ذکر این روایات پرهیز می کنیم.

الآیتین و ذلک باطل، فوجب القطع بان هذه الآیة لا دلالة فیها علی ان علیّا هو الامام بعدالرسول.» این شبهه در برخی از منابع آمده است.(1)

مقدمه دوم نیز نه تنها قطعی نیست، بلکه قابل اثبات هم نیست؛ زیرا پیشتر روشن شد که نه ارتداد در این آیه به معنای اصطلاحی آن است و نه مخالفان ابوبکر مرتد شده بودند، بلکه غیر از هواداران پیامبران دروغین دیگران مسلمانانی بودند که ابوبکر را به عنوان جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله قبول نداشتند.

مقدمه سوم نیز همین گونه است؛ زیرا تنها جمله ای که فخر رازی به آن استدلال می کند عبارت {فسوف یاتی اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه} است که گذشته از آنکه مصداق آن مشکوک است، معنای آن نیز دلالت روشنی ندارد؛ زیرا استدلال فخر رازی این است که چون این قوم محبوب خدا هستند، پس باید امام مسلمانان باشند!

3- بر فرض که افراد مقصود باشند، باید دلالت بر امامت «خالد بن ولید» - که اوصاف خالد را پیشتر بیان کردیم - کند! زیرا همه اتفاق نظر دارند که در این حوادث ابوبکر از مدینه خارج نشده و خالد بن ولید بوده است که آن عملیات را رهبری می کرده است

گذشته از اینها، اشکال های زیر نیز بر اصل استدلال فخر رازی وارد است:

1- اگر جمله «یحبّهم و یحبّونه» دلالت بر امامت می کند، چرا فخر رازی به کاربرد همین جمله از طرف رسول خدا صلی الله علیه وآله در جنگ خیبر درباره امام علی علیه السّلام استدلال نمی کند. به این جریان توجه کنید.

«حاصرنا خیبر فاخذ ابوبکر فانصرف و لم یفتح له، ثمّ اخذه عمر من الغد فخرج و رجع و لم یفتح له، و اصاب الناس شدة فقال رسول الله: انّی دافع اللواء الی رجل یحبّه اللهُ و رسولُه و یحبّ اللهَ و رسولَه لا یرجع حتی یفتح علیه.»(1)

ص: 278

«خیبر را محاصره کردیم، فرماندهی به ابوبکر واگذار شد، ولی کاری از پیش نبرد و بازگشت. روز بعد فرماندهی به عمر واگذار شد. او نیز کاری از پیش نبرد و بازگشت و مردم با مشکلات زیادی روبرو شده بودند. در چنین شرایطی پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بدون تردید فردا پرچم را به دست مردی خواهم داد که خدا و رسول او را دوست دارند و او نیز خدا و رسول را دوست می دارد. او تا پیروزی را به دست نیاورد، باز نخواهد گشت».

اگر جمله «یحبّهم» و «یحبّونه» دلالت بر امامت می کند؛ چرا در اینجا دلالت نمی کند، با این تفاوت که مصداق «یحبّهم و یحبّونه» در آیه معلوم نیست، ولی اینجا، مصداق آن ، امام علی علیه السّلام است ؛ زیرا نه تنها مسلمانان

بلکه خلیفه دوم، هم آرزو می کرد ای کاش این جمله دربارة او بیان شده بود.(1)

این حدیث که به حدیث الرایه معروف شده در بین اهل سنت از چنان شهرتی برخوردار است که عده ای از محدثان آنان درباره آن کتاب مستقل نوشته اند؛ حافظ ابوعبدالله محمد بن عبدالله ابن البیع حاکم نیشابوری (متوفای 405) کتابی به نام طرق حدیث الرایه دارد.(2)

ص: 279

2- نزول آیه «انّما» درشأن امام علی علیه السّلام قطعی است؛ زیرا همه به اتفاق این شأن نزول را گفته اند، حال یا به صورت اشتراک و یا به صورت انفراد. از طرفی دلالت آیه بر مسئله رهبری نیز بسیار روشن است؛ زیراواژه ولایت در آن به کار رفته و با کلمه «انّما» - که از ادات حصر است - نیز بیان شده است.

بنابراین اگر سخن فخر رازی را بپذیریم برای رفع تعارض باید از دلالت آن آیه بر امامت ابوبکر دست برداشت؛ زیرا نزول آن آیه درباره او مشکوک است و به هیچ وجه بر امامت او دلالت ندارد.

3- فخر رازی مدعی است که این آیه از قوی ترین دلائل امامت ابوبکر است ولی ابوبکر و طرفدرانش در عصر رسالت که حضور داشتند و شأن نزول آیات را دیده بودند، اگر این آیه درباره او نازل شده بود و چنین دلالتی داشت. قطعا در «سقیفه» برای اثبات مشروعیت خود به آن استدلال می کرد در حالی که در مدارک سقیفه چنین چیزی را نمیبینیم.

4- ابوبکر هرگز مدعی نشد که این آیه درباره او نازل شده است و هیچ یک از معاصران او هم چنین ادعایی نکرده اند و این قول تنها از عکرمه نقل شده است که پانزده سال بعد از ارتحال رسول خدا صلی الله علیه وآله به دنیا آمده است،(1) در حالی که

ص: 280

امام علی علیه السّلام - همان طور که پیشتر بیان شد - نه تنها مدعی است که این آیه درباره او نازل شده است بلکه ادعای اجماع امت را نیز دارد و به آن استدلال نیز کرده است که مشروح آن در آینده بیان خواهد شد.

5- در اندیشه اهل سنت اکثر قریب به اتفاق بر این باورند که نصّی بر امامت هیچ کس وجود ندارد. حتی عده ای از آنان در کتب خود بابی را به این مسئله اختصاص

داده اند، به عنوان مثال «ابن کثیر» باب مستقلی را با نام «باب ان رسول لم یستخلف» ذکر می کند(1) و به پیروی از او، سیوطی نیز بابی را با همین عنوان در کتاب خود آورده است(2) و آنان که تلاش زیادی کرده اند که مشروعیت حکومت ابوبکر را از راه نصّ درست کنند و در کتب خود بابی را با عنوان «باب استخلاف ابی بکر» آورده اند، هر چه کوشیده اند در طول 23 سال رسالت رسولخدا صلی الله علیه وآله تنها نماز خواندن ابوبکر را به عنوان دلیل آورده اند که تمام این باب را دو روایت تشکیل می دهد(3) که آن هم در واقع یک روایت است و تفاوت آن دو در تعبیر ابن زمعه است که در روایت دوم، تخطئه عمر شدیدتر است.

ص: 281

برای روشن شدن مسئله به این روایت توجه کنید:

«عن عبدالله بن زمعة قال: لمّا استعز برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و انا عنده فی نفر من المسلمین دعاه بلال الی الصلاة، فقال مروا من یصلّی للناس، فخرج عبدالله بن زمعة، فاذا عمر فی الناس و کان ابوبکر غائبا فقلت یا عمر، قم فصلّ بالناس، فتقدّم فکبّر، فلمّا سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم صوته - و کان عمر رجلاً مجهرا - قال: فاین ابوبکر؟ یأبی اللّه ذلک و المسلمون یابی اللّه ذلک و المسلمون، فبعث الی ابی بکر، فجاء بعدان صلّی عمرتلک الصلاة، فصلّی بالناس.»(1)

«عبدالله بن زمعه می گوید: وقتی بیماری رسول خدا صلی الله علیه وآله شدت یافت من و عده ای از مسلمانان نزد او بودیم. بلال از رسولخداصلی الله علیه وآله تقاضا کرد که برای نماز خواندن به مسجد تشریف بیاورند. پیامبر فرمود به یک نفر بگویید با مردم نماز بخواند».

عبدالله بن زمعه می گوید: وقتی به مسجد آمدم به عمر گفتم برخیز و با مردم نماز بخوان. او نیز برخاست و تکبیر گفت و چون رسولخدا صلی الله علیه وآله صدای عمر را شنید، چون صدای عمر بلند بود، فرمود: ابوبکر کجاست؟. خدا و مسلمانان این کار را نمی پسندند.

ص: 282

سپس به دنبال ابوبکر فرستادند و او نیز آمد و بعد از آنکه عمر آن نماز را

خوانده بود، ابوبکر با مردم نماز خواند».

برای روشن شدن اینکه محدثان نتوانسته اند در این زمینه حدیثی بیابند - و گرنه به هر قیمتی که بود آن را ثبت می کردند - به موارد ذیل اشاره می کنیم:

الف – طرفداران حکومت ابوبکر پس از تلاش بسیار تنها همین روایت نماز خواندن ابوبکر با مردم را آورده اند و سعی کرده اند تا بدین وسیله صلاحیت ابوبکر را برای امامت ثابت کنند که گذشته از مشکل سند و متن، این کار از نظر اهل سنت ارزش ندارد؛ زیرا آنان امامت هر مسلمانی را در نماز جایز می دانند؛ هر چند آن مسلمان فاسق باشد!

ب - به علاوه این روایت تنها درباره ابوبکر است و عمر را نیز تخطئه می کند، ولی در مورد عمر و عثمان، هیچ روایت یا آیه ای که بر امامت آنان دلالت کند، وجود ندارد.

ج - محقق کتاب سنن ابی داوود درباره این روایت که تنها روایت در این مورد است، می نویسد:

«انفرد به ابو داوود عن الکتب الستّه.»(1)

«در میان کتب سته، تنها ابو داوود این روایت را نقل کرده است».

ص: 283

ص: 286

ص: 287

ص: 288

این پاسخ - همان طور که ملاحظه می کنید - ادعایی بیش نیست و دلیلی بر اظهر بودن رکوع نسبت به بقیه ارکان نداریم و ایشان هم نتوانسته برای اثبات آن دلیلی ارائه کند، بلکه اگر بحث مقایسه بین ارکان نماز مطرح شود، آشکارترین ارکان نماز تکبیرة الاحرام است؛ زیرا با گفتن آن نماز آغاز و کارهای منافی نماز با گفتن این تکبیر حرام می شود.

ب - ممکن است تکرار برای تأکید باشد، چون نماز در میان تکالیف الهی از شرافت و عظمت زیادی برخوردار است.(1)

چنان که ملاحظه می کنید، این پاسخ نیز ربطی به موضوع ندارد؛ زیرا اشکال این بود که تکرار ذکر رکوع پیش می آید، نه تکرار نماز و پاسخ یاد شده مبتنی بر تکرار نماز

است، در حالی که در آیه نماز تکرار نشده است.

ج - ذکر رکوع بعد از نماز بدین خاطر است که شریف ترین اعمال نماز رکوع است.(2)

این پاسخ نیز که شریف ترین اعمال نماز رکوع است؛ ادعایی بیش نیست، زیرا در روایات آمده است که نزدیک ترین حالت انسان به خدا در حال سجده است؛ به این روایت توجه کنید:

ص: 291

«قال النبی صلی الله علیه وآله : اقرب ما یکون العبد من ربّه و هو ساجد.»(1)

نزدیک ترین حال قرب بنده به پروردگارش هنگام سجده است.

بدین سان اشکال تکرار رکوع و لغو بودن آن در صورتی وارد می شود که «واو» را عاطفه بدانیم. در این صورت، هیچ یک از پاسخ هایی که ارائه کرده اند قانع کننده نیست.

اشکال اساسی که بر عاطفه گرفتن «واو» وارد می شود؛ این است که با توجه به اینکه «انّما» برای حصر است و خداوند در مقام تعیین ولی و سرپرست مسلمانان بعد از رسول خداست، اگر واو را عاطفه بدانیم، این هدف تأمین نمی شود؛ زیرا معنای آیه این می شود که ولی و سرپرست شما خدا و رسول خدا و کسانی هستند که نماز می خوانند و زکات می دهند و رکوع می کنند.

این اوصاف در همه مسلمانان وجود دارد و از طرفی همه نمی توانند «ولیّ» باشند پس حصری اثبات نمی شود.

2- بیشتر مفسران عامه و تمام مفسران خاصه این نظریه را پذیرفته اند که «واو» حالیه و صاحب حال نیز فاعل {یقیمون و یؤتون} است.

توجیه های زیر از سوی مفسران اهل سنت ارائه شده است:

الف - رکوع به معنای اصطلاحی نیست، بلکه به معنای خضوع است؛

ص: 292

چون عدهای از صحابه در هنگام نزول این آیات در حال نماز و عده ای در حال پرداخت زکات بوده اند و این دو کار را با حالت خضوع انجام می دادند، این آیه نازل شد.(1)

گرچه رکوع در لغت به معنای خضوع آمده است ولی در بکارگیری لغتی که چند معنی دارد در یک معنای معین، نیاز به قرائتی است که مؤید معنای یاد شده باشد، در حالی که در اینجا رکوع را به معنای خضوع گرفتن نه تنها قرینه مؤید ندارد، بلکه بر خلاف تاریخ و کتاب و عقل است.

1- در این پاسخ ادعا شده است که صحابه هنگام نزول آیه در حال نماز و پرداخت زکات بوده اند، در حالی که نزول آیه چند دقیقه هم طول نمی کشد. اگر پرداخت زکات از طرف امیرالمؤمنین علیه السّلام را نادیده بگیریم و انکار کنیم - که این گروه درصدد چنین کاری هستند - از نظر تاریخی چه دلیلی هست که در آن لحظه اصحاب در حال پرداخت زکات بودند؟ انسان با اندک تأمل در می یابد که این سخن بی مدرک است.

ص: 293

از طرفی اگر پرداخت زکات از سوی صحابه در آن لحظه اثبات نشود، براساس این نظریه، جمله {یؤتون الزکاة} را نمی توان معنی کرد و جمله ای خلاف واقع خواهد بود؛

2- اگر رکوع به معنای خضوع باشد، اشکال تکرار به گونه ای دیگر وارد می شود؛ زیرا نماز و زکات هر دو کار عبادی هستند وعبادت باید با اخلاص و خضوع انجام شود. در این صورت جمله {و هم راکعون} به معنای و «هم خاشعون» است که با قرآن تناسب ندارد؛

3- اگر رکوع به معنای خضوع باشد، گذشته از دو اشکال پیشین، اشکال دیگری نیز خواهد داشت، بدین معنی که هدف آیه که تعیین ولی بعد از نبی صلی الله علیه وآله است تأمین نمی شود؛ زیرا خضوع در نماز و زکات در این صورت، میان همه مسلمانان مشترک است، نه آنکه به عده ای ویژه اختصاص داشته باشد تا با حصر «انّما» متناسب باشد.

ب - «واو» عاطفه نیست، ولی رکوع هم به معنای اصطلاحی نیست.

اگر «واو استینافی» باشد جایز است که مقصود از رکوع، مبالغه در مواظبت بر نافله ها باشد.(1)

ص: 294

و این اشکال را بر شیعه وارد کرده اند؛ زیرا براساس عاطفه بودن، «واو» معنای آیه چنین می شد: ولیّ شماتنها خدا و رسول او و کسانی هستند که نماز می گزارند و زکات می دهند و رکوع می کنند، ولی براساس حالیه بودن «واو» معنای آن این گونه می شود: ولیّ شما تنها خدا و رسول و کسانی هستند که نماز می گزارند و در حال رکوع زکات می دهند که بیان حالت پرداخت زکات است، نه بیان کاری که در نماز انجام می شود، تا در جمله قبل تکرار شده باشد.

2 - عدم اطلاق زکات بر صدقه مستحبی

گفته اند؛ زکات هر کجا به کار رود به زکات واجب اختصاص دارد و بر صدقه مستحبی اطلاق نمی شود. به این شبهه توجه کنید:

«انّ الزکاة لا تاتی الاّ بلفظها الخاص بها و هو الزکاة المفروضة، فهی اسم للواجب لا للمندوب.»

بنابر این مقصود از رکوع، رکوع نماز نیست، تا بگوییم آیه در شأن علی علیه السّلام نازل شده است.

این شبهه در بعضی از منابع ذکر شده است.(1)

ص: 296

اصل زکات در لغت به معنای طهارت، رشد، برکت و ستایش است و همه این موارد در قرآن و حدیث به کار رفته است.

میر شریف می نویسد:

«الزکاة فی اللغة الزیادة.»(1)؛ «زکات در لغت به معنای زیادی است».

راغب می نویسد:

«اصل الزکاة النموّ الحاصل عن برکة اللّه تعالی و یعتبر ذلک بالامور الدنیویة و الاخرویة و منه الزکاة مما یخرج الانسان من حق اللّه تعالی الی الفقراء و تسمیته بذلک لما یکون فیها من رجاء البرکة او لتزکیة النفس، ای تنمتیها بالخیرات و البرکات.»(2)

«اصل زکات، رشدی است که از برکت خداوند حاصل می شود و این مسئله هم در امور دنیوی و هم در امور اخروی کاربرد دارد. از همین مقوله است زکاتی که انسان به عنوان حق خداوند به فقرا می دهد و اینکه به چنین مالی زکات می گویند یا به امید برکت در مال است، یا بدین سبب است که باعث تکامل نفس می شود».

ص: 298

آمرزش کنید. وای بر مشرکان؛ آنان که زکات نمی دهند و به آخرت ایمان ندارند.

با توجه به نکات زیر، مقصود از این زکات زکات واجب نیست:

1- این سوره مکی است و حال آن که زکات در مدینه واجب شده است؛(1)

2- شأن نزول آیه را چنین گفته اند که مشرکان قریش، که حجاج را سقایت و اطعام می کردند، اعلام نمودند این امکانات را در اختیار کسانی که به پیامبر ایمان آورده اند قرار نمی دهند. این آیه درباره آنان نازل شده است؛(2)

3- مشرکان مکه اعتقادی به پیامبر و قرآن نداشتند، تا چه رسد به زکات، تا آنان بر عدم انجام این کار سرزنش شوند.

بنابراین مقصود از زکات، در این آیه، مطلق انفاق ها و خدماتی است که مشرکان در عصر جاهلیت به زائران «بیت اللّه» ارائه می کردند، نه زکات تشریع شده در اسلام.

{وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ}(1)

«و آنان را رهبرانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند و انجام کارهای نیک و بر پاداشتن نماز و ادای زکات را به آنان وحی کردیم و آنان فقط مرا عبادت می کردند».

درباره حضرت عیسی علیه السّلام نیز می فرماید:

{قالَ إِنّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیًّا * وَ جَعَلَنی مُبارَکًا أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا}(2)

«گفت: من بنده خدایم که به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است و هر کجا باشم مرا وجودی فرخنده ساخته و تا زنده ام مرا به نماز و زکات سفارش کرده است».

درباره حضرت اسماعیل علیه السّلام می فرماید:

{وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا * وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا}(3)

ص: 301

«و در این کتاب اسماعیل را یاد کن که در وعده هایش صادق بود و پیامبری بزرگ بود. او همواره خاندان خود را به نماز و زکات دعوت می کرد و همواره پروردگارش از او راضی بود.

درباره یحیی علیه السّلام می فرماید:

{یا یَحْیی خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا * وَ حَنانًا مِنْ لَدُنّا وَ زَکاةً وَ کانَ تَقِیًّا}(1)

«ای یحیی! این کتاب را به جدّ بگیر و در طفولیت او را فرزانگی دادیم و شفقت و پاکیزگی به او عطا کردیم. او پرهیزگار بود».

قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ}(1)

«هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم نیک سخن بگویید، نماز را بر پادارید و زکات بدهید، ولی جز عده اندکی از شما همگی سرپیچی کردید و روی گرداندید».

بنابر این زکات، در این آیات، زکات واجب اسلامی نیست.

نسلهای بعدی که «عرف متشرعه» شکل گرفت، این واژه بر زکات واجب در شرع اسلام نیز اطلاق شد، نه اینکه منحصر در آن باشد، به طوری که هرجا لفظ زکات در آیات به کار رود، منظور از آن زکات واجب است.

این مسئله به لفظ زکات اختصاص ندارد، بلکه لفظ «صلات» و «صوم» و به طور کلی مطلق عبادات چنین است.

قرینه های این برداشت:

1- در آیاتی که پیشتر درباره انبیاء و امم گذشته نقل کردیم، لفظ «زکات» و «صلات» به کار رفته بود، در حالی که به طور قطع امت های گذشته زکات و نمازی با شرایط و ... که در شریعت اسلامی وجود دارد، نداشته اند.

2- خداوند درباره روزه چنین دستور می دهد:

{یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی

الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ }(1)

«ای مؤمنان، روزه بر شما واجب شد، همان گونه که بر پیشینیانتان واجب شده بود؛ باشد که پرهیزگار شوید».

این در حالی است که به طور قطع روزه ای که در امت های گذشته وجود داشته، با روزه ای که در امت اسلامی وجود دارد، متفاوت بوده است.

ص: 304

3- اسامی عبادات، چه زکات، چه صلات و چه صوم، هم برای واجب و هم برای مستحب وضع شده است و شاهد آن این است که در کتب فقهی، اصولی، اخلاقی و ... عبادات مستحب را نیز با همین الفاظ بیان می کنند و چنین نیست که نماز واجب را با لفظ صلات بیان کنند و برای نماز مستحب لفظ مخصوصی باشد ویا صوم واجب را با لفظ صوم بیان کنند و برای صوم مستحب لفظ دیگری به کار برند.

«و فیه دلالة علی انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(1)

«این جمله دلالت می کند که به صدقه مستحبی هم زکات گفته می شود».

ج - بیضاوی می نویسد:

«و علی هذا یکون دلیل علی انّ الفعل القلیل فی الصلاة لا یبطلها و انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(2)

«این آیه دلیل بر این است که کار اندک مبطل نماز نیست و صدقه مستحبی زکات نامیده می شود».

د - نسفی می نویسد:

«و الآیة تدلّ علی جواز الصدقه فی الصلاة.»(3)

«آیه دلالت می کند که در نماز می توان صدقه داد».

ه - عجیلی می نویسد:

«و فیه دلالة علی انّ صدقة التطوّع تسمّی زکاة.»(4)

«این جمله دلالت می کند که به صدقه مستحبی زکات گفته می شود».

ص: 306

محقق تفسیر بیضاوی در آیه یاد شده با پذیرش اینکه آیه در شأن حضرت علی علیه السّلام نازل شده است، احتمال کاربرد واژه زکات را در این آیه در زکات واجب مطرح کرده است.

به کلام او توجه کنید:

«یحتمل ان یکون طرح الخاتم لاداء صدقة الفرض، بان یکون خاتم فضة یؤدیّ به زکاة الفضیّه.»(1)

«احتمال دارد که بخشش انگشتری برای پرداخت زکات واجب باشد، به این گونه که آن انگشتری نقره بوده است که به عنوان زکات نقره پرداخت شده است».

باید توجه داشت که این احتمال، هیچ دلیل روشنی از آیات، روایات و ... ندارد.

فخر رازی نیز به این شبهه اشاره کرده است.(1)

5- فخر رازی نیز به این سخن اعتقادی ندارد؛ زیرا در آیه: {قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ}(1) وی «انما» را به معنای حصر آورده و می نویسد:

«فانی بشر مثلکم و لا امتیاز بینی و بینکم، الاّ بمجرد انّ اللّه عز و جل اوحی الیّ.»(2)

«من بشری هستم مانند شما و هیچ امتیازی میان من و شما وجود ندارد جز اینکه خداوند تبارک و تعالی به من وحی کرده است».

6- تعجب از فخر رازی است که در این جا میگوید: «انما» بر حصر دلالت نمیکند در حالی که در اصول اصرار دارد «انّما» بر حصر دلالت دارد!

«بر شیعه اشکال می شود که حمل جمع بر مفرد خلاف ظاهر است».

این شبهه در برخی از منابع ذکر شده است.(1)

1- {الَّذینَ قالُوا إِنَّ اللّهَ فَقیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده سخن حیّ بن اخطب است و او یک نفر است.(2)

2- {وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده آن یکی از منافقان است و مفسران اختلاف نظر دارند که آن شخص «جلاس بن سویه» یا «نبتل بن الحارث» و یا «عتّاب بن قشیر» است.(4)

3- {وَ الَّذینَ یَبْتَغُونَ الْکِتابَ مِمّا مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیْراً}(5)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده آن «صبیح، مولی حویطب بن عبدالعزی»، است.(6)

ص: 311

4- {إِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْمًا إِنَّما یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ نارًا}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه این آیه درباره مرثد بن زید الغطفانی نازل شده است.(2)

5- {لا یَنْهاکُمُ اللّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره اسماء دختر ابوبکر نازل شده است.(4)

6- {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ}(5)

این کلمه جمع است، با اینکه می گویند این آیه درباره عبدالله بن صوریا نازل شده است.(6)

ص: 312

7- {وَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللّهُ أَوْ تَأْتینا آیَةٌ}(1)

این کلمه جمع است، با اینکه گوینده این سخن رافع بن حریمله است.(2)

8- {وَ الَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره ابو جندل بن سهیل العامری نازل شده است.(4)

9-{«إِنَّ الَّذینَ یَتْلُونَ کِتابَ اللّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ }(5)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره حصین بن الحارث بن المطلب بن عبدمناف نازل شده است.(6)

ص: 313

10- {ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاسًا یَغْشی طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ قُلْ إِنَّ اْلأَمْرَ کُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا ههنا}(1)

این کلمه جمع است، ولی مفسران می گویند یا درباره «عبدالله بن ابی بن سلول»، رهبر منافقان، و یا «معتب بن قشیر»، یکی از منافقان، نازل شده است.(2)

11- {یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر}(3)

این کلمه جمع است، با اینکه درباره «عمرو بن الجموح» نازل شده است وی پیرمردی پولدار بود و به رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کرد: چه چیزی صدقه بدهیم و به چه کسی بدهیم؟ که این آیه نازل شد.(4)

12- {وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحًا وَ آخَرَ سَیِّئًا}(5)

ص: 314

این کلمه جمع است، با اینکه درباره ابولبابه انصاری نازل شده است.(1)

13- {یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ} (ممتحنه/1)

این کلمه جمع است، ولی درباره «حاطب بن ابی بلتعه» نازل شده است.(2)

14- {یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ اْلأَعَزُّ مِنْهَا اْلأَذَلَّ}(3)

این کلمه جمع است، ولی درباره «عبدالله بن ابی بن سلول» نازل شده است.(4)

15- {الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ }(5)

با اینکه این کلمه جمع است، ولی درباره «اوس بن صامت» نازل شده است.(6)

ص: 315

آنچه نقل کردیم بخش اندکی از آیات قرآن بود که لفظ به کار رفته در آنها جمع، ولی مصداق خارجی آنها اعم از گوینده یا کسی که آیه درباره او نازل شده است، یک نفر بود.

بنابر این هر چه برادران اهل سنّت ما درباره این آیات می گویند، ما درباره آیه «انّما» می گوییم؛ اگر می گویند این خلاف قواعد است، در همان حال در قرآن کاربرد آن رایج است، درباره این آیه نیز ما همین را می گوییم و اگر می گویند طبق قاعده است، این مورد هم چنین است.

آنچه بیان شد جواب نقضی از اشکال بود و اکنون به پاسخ حلّی آن می پردازیم.

در چنین موردی نه تنها کاربرد جمع نادرست نیست، بلکه در همه لغت ها و گفت وگوها معمول است؛ به عنوان مثال عمل «ظهار» در آیه {الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ}(1) می تواند از افراد فراوانی سر بزند، ولی هنگام نزول آیه تنها بر یک نفر تطبیق شده است و یا در آیه {یَقُولُونَ

لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدینَة}(2) این گفتار می تواند از افراد زیادی سر بزند، ولی در حال نزول آیه یک نفر آن را گفته بود.

در آیه مورد بحث نیز چنین است. {الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ راکِعُونَ} می تواند افراد بسیاری را دربرگیرد، ولی هنگام نزول آیه تنها از یک تن سرزده است.

در اوامر حکومتی نیز همین گونه است که مثلاً دولتمردان در اطلاعیه ها می گویند: ما چنین کردیم و چنان می کنیم که می تواند این کار از افراد زیادی سر بزند ولی در خارج هنگام سخن گفتن تنها از این حاکم سرزده است.

در گفتگوهای روزمره نیز چنین است که شما به طرف مقابل می گویید شما چنین کردید و شما چنین می کنید، شما چنین گفتید که این کار می تواند از افراد زیادی سر بزند ولی هنگام سخن گفتن تنها از یک نفر سرزده است.

ص: 317

بنابر این قسم دوم از کاربرد لفظ جمع و تطبیق آن بر فرد، کاربردی معمول و شایع است، نه اینکه خلاف قواعد باشد و آیه مورد بحث از این گونه است نه از گونه اول.

«مبارزه علی بن ابی طالب علیه السّلام با عمرو بن عبدود در روز خندق برتر از عمل تمام امت من تا روز قیامت است».

حاکم نیشابوری پس از نقل روایات نبرد خندق می نویسد:

آنچه از روایات در این باب به من رسیده بود بیان کردم تا نزد عالمان منصف مسلّم شود که عمرو بن عبدود را کسی جز امیرالمؤمنین علیه السّلام نکشته است و انگیزه ام از این کار این بود که نظر عده ای از خوارج که محمد بن مسلمه را نیز شریک دانسته اند، نفی کنم.

سپس می گوید:

«والله ما بلغنا هذا من احد من الصحابة و التابعین.»(1)

«به خدا سوگند! از هیچ یک از صحابه و تابعین چیزی به ما نرسیده است که در کشتن عمروبن عبدود، شریک باشند».

ابن ابی الحدید درباره مبارزه امام علی علیه السّلام در روز خندق می نویسد:

«فانّها اجلّ من ان یقال جلیلة و اعظم من ان یقال عظیمة و ما هی الاکما قال شیخنا ابوالهذیل و قد سأله سائل: ایّما اعظم منزلة عندالله علیّ ام ابوبکر؟ فقال: یا ابن اخی

و اللّه لمبارزة علیّ عمروٱ یوم الخندق تعدل اعمال

ص: 320

المهاجرین و الانصار و طاعاتهم و تربی علیها فضلاً عن ابی بکر وحده.»(1)

«مبارزه علی علیه السّلام در روز خندق برتر از آن است که بگوییم کار برتری است و بزرگتر از آن است که بگوییم کار بزرگی است»، مبارزه علی علیه السّلام را پیشوای ما «ابوهذیل» به درستی وصف کرده است هنگامی که از او پرسیدند که نزد خداوند ارزش علی علیه السّلام بیشتر است یا ابوبکر؟ پاسخ داد: پسر برادرم به خدا سوگند! تنها مبارزه علی علیه السّلام با عمرو در روز خندق با همه کارهای مهاجران و انصار و عبادات آنها برابری می کند، بلکه فزون تر نیز هست، تا چه رسد به ابوبکر تنها!»

ابن ابی الحدید می نویسد:

از حذیفة بن یمان، - صاحب سرّ رسول خدا صلی الله علیه وآله ، - نیز روایتی رسیده است که مناسب این سخن است؛ ربیعة بن مالک می گوید: نزد حذیفه رفتم و به او گفتم: مردم فضائلی برای علی بن ابی طالب علیه السّلام نقل می کنند، ولی مردم بصره می گویند درباره علی علیه السّلام افراط می کنید! آیا تو حدیثی داری که برایم بگویی تا برای مردم نقل کنم؟

ص: 321

حذیفه گفت: ای ربیعه! درباره علی علیه السّلام از من چه می پرسی؟ و درباره او به تو چه بگویم؟ سوگند به آن که جان حذیفه در اختیار اوست:

«لو وضع جمیع اعمال امّة محمد صلی اللّه علیه و آله فی کفّة المیزان منذ بعث اللّه تعالی محمّدا الی یوم الناس هذا و وضع عمل واحد من اعمال علیّ فی الکفّة الاخری لرجح علی اعمالهم کلّها»

«اگر تمام کارهای امت محمد صلی الله علیه وآله از روزی که مبعوث شده است تا امروز را در کفه ای بگذارند و یک کار علی علیه السّلام را در کفه دیگر بگذارند، یک کار علی علیه السّلام بر همه آنها برتری دارد».

ربیعه گفت: این ستایش نه قابل اندازه گیری است و نه قابل تحمل. تصور می کنم زیاده روی است ای حذیفه؟!

حذیفه گفت: ای بدبخت! چگونه قابل تحمل نیست؟ مسلمانان کجا بودند در روز خندق هنگامی که عمروبن عبدود با همراهانش از خندق عبور کردند و مبارز می طلبیدند و هیچ کس جرئت نمی کرد به او پاسخ بگوید تا اینکه علی علیه السّلام به میدان رفت و او را کشت؛

«والذی نفس حذیفة بیده لعمله ذلک الیوم اعظم اجرا من اعمال امّة محمّد صلی اللّه علیه و آله الی هذا الیوم و الی ان تقوم القیامة.»

ص: 322

«سوگند به آن که جان حذیفه در اختیار اوست کار علی علیه السّلام در آن روز برتر است از کارهای امت محمد صلی الله علیه وآله تا امروز و تا روزی که قیامت بر پا شود».

سپس ابن ابی الحدید از ابوبکر بن عیاش نقل می کند که گفته است:

«لقد ضرب علیّ بن ابی طالب علیه السّلام ضربة ما کان فی الاسلام ایمن منها ضربته عمروا یوم الخندق.»

«علی بن ابی طالب در روز خندق ضربه ای به عمرو بن عبدود زد که در اسلام هیچ ضربه ای مبارک و میمون تر از آن نبوده است».

ابن ابی الحدید می نویسد:

«انّ رسول اللّه صلی الله علیه وآله قال ذلک الیوم حین برزالیه، برز الایمان کلّه الی الشرک کلّه.»(1)

«بدون تردید رسول خدا صلی الله علیه وآله در روز خندق، هنگامی که علی علیه السّلام در برابر عمرو قرار گرفت، فرمود: تمام ایمان در برابر تمام شرک قرار گرفته است».

دانشمندان اسلامی تعبیر به جمع در آیه مورد بحث را چنین بیان کرده اند:

1- زمخشری می نویسد:

ص: 323

«فان قلت کیف صحّ ان یکون لعلّی رضی اللّه عنه و اللفظ لفظ جماعة؟ قلت! جی ء به علی لفظ الجمع - و ان کان السبب فیه رجلاً واحدا - لیرغب الناس فی مثل فعله فینالوا مثل ثوابه و لینبّه علی انّ سجّیة المؤمنین تجب ان یکون علی هذه الغایة من الحرص علی البرّ والاحسان و تفقّد الفقراء حتی ان لزمهم امر لا یقبل التاخیر و هم فی الصلاة لم یؤخّروه الی الفراغ منها.»(1)

«اگر بپرسند با اینکه لفظ به کار رفته در این آیه جمع است پس چرا میگویند که این آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است؟

دلیل پاسخ با اینکه شأن نزول یک نفر است، اما به دو دلیل زیر لفظ جمع به کار رفته است:

الف - برای تشویق مردم، تا اینکه همانند این کار را انجام دهند و از ثوابی مثل آن برخوردار شوند.

ب - برای توجه بیشتر مؤمنان به اینکه بر انجام کار خیر و رسیدگی به فقرا آن قدر حریص باشند که اگر کاری پیش آمد که نمی شدآن را به تأخیر انداخت اگر در نماز هم بودند، آن را تا پایان نماز به تأخیر نیندازند.

ص: 324

زمخشری که در نکته سنجی ادبی آیات بسیار ماهر و دقیق است، برای اولین بار این توجیه ادبی را بیان کرده است و بعد از او بقیه نیز از او پیروی کرده و آن را نقل نموده اند.

2- قاضی شهاب الدین در این باره می نویسد:

«و ذکروا فی التعبیر عن الواحد بالجمع انّه یکون لفائدتین: تعظیم الفاعل و انّ من اتی بذلک الفعل عظیم الشأن بمنزلة جماعة، کقوله تعالی: {إِنَّ إِبْراهیمَ کانَ أُمَّةً}(1)

«لیرغب الناس بمثل فعله، و تعظیم الفعل ایضا حتی انّ فعله سجیّة لکلّ مؤمن»(2)

«برای تعبیر از واحد به جمع دو ویژگی گفته اند: یکی تجلیل از فاعل و اینکه آن کس که این کار را انجام داده است، جایگاه رفیعی دارد و گویا به منزله جماعتی است، همان طور که خداوند درباره ابراهیم علیه السّلام فرموده است: بدون تردید ابراهیم امتی بود. تجلیل از فاعل برای این است که دیگران نیز تشویق شوند و مثل آن کار انجام دهند و دیگر تجلیل از کار است. گویا این کار به اندازه ای ارزشمند است که شایسته است هر مؤمنی به آن عادت نماید».

دانشمندان شیعه نیز ضمن نقل این نکات ادبی توجیه های زیر را بیان کرده اند:

1- مرحوم مظفر در این باره چنین می نویسد:

ص: 325

«والاشارة الی انّه بمنزلة جمیع المؤمنین المصلّین المزکّین، لانّه عمیدهم و من اقوی الاسباب فی ایمانهم و مبراتهم، کما اشار الی ذلک رسولاللّه صلی الله علیه وآله بقوله یوم الخندق برز الایمان کله الی الشرک کلّه.»(1)

«این تعبیر اشاره به این است که امام علی علیه السّلام به منزله همه مؤمنان نمازگزار و زکات دهنده است، چون او رهبر آنان و از قوی ترین اسباب ایمان و کارهای خیر آنان است، همان طور که رسول خدا صلی الله علیه وآله در جریان خندق به این مسئله اشاره کرده است آنجا که فرمود: تمام ایمان در برابر تمام کفر قرار گرفته است».

2- مرحوم شرف الدین در این باره می نویسد:

«نکته دقیق تر و ظریف تر از سخن زمخشری این است که اگر بنا بود با لفظ مفرد این مسئله را بیان کند، مخالفان علی علیه السّلام و بنی هاشم تحمل شنیدن مفرد را نداشتند،چون در آن صورت زمینه گمراه کردن مردم از دستشان گرفته می شد و علیه اسلام شورش می کردند و اسلام را در معرض خطر قرار می دادند. خداوند برای رفع خطر آنان در این آیات مسئله ولایت را به صورت جمع بیان کرد و در عبارت های بعدی رفته رفته و آرام آرام این مسئله را ترویج کرد تا دین کامل گردید و نعمت تمام شد، همان طور که حکمت در هر مسئله تبلیغی اقتضا می کند که تدریجی باشد».(2)

ص: 326

2- مقاومت صحابه در برابر رسول خدا صلی الله علیه وآله

{إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقینَ لَکاذِبُون}(1)

{وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّ غُرُورًا }(1)

کُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ اْلأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا ههنا}(1)

«و گروهی که وعده نصرت خدا را - از روی جهل و نادانی - راست نمی پنداشت هنوز در غم جان خود بودند و از روی انکار می گفتند: آیا ممکن است ما را قدرت وفرمانی به دست آید بگو (ای پیامبر!) هر چه هست همه به فرمان خداست خیالات باطل خود را به تو اظهار نمی دارند با خود می گویند اگر کار ما به وحی و آیین حق بود در این جا کشته نمی شدیم».

«ای مؤمنان! هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید مبادا به سخن چینی فاسقی از نادانی به قومی رنجی رسانید و سخت پشیمان گردید».

واجب بود، با این حال از صحنه نبرد می گریختند و به تقاضای کمک رسول خداصلی الله علیه وآله نیز توجهی نمی کردند.

به این آیه - که فرار اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله از جنگ «احد» و تقاضای کمک رسول خدا صلی الله علیه وآله از آنان را به تصویر می کشد - توجه کنید:

{إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فی أُخْراکُمْ فَأَثابَکُمْ غَمًّا بِغَمِّ لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا ما أَصابَکُمْ وَ اللّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ}(1)

«بیاد آرید هنگامی که رو به فرار گذاشته و می گریختید و توجه به احدی نداشتید تا آنجا که به پیامبر - که شما را به یاری دیگران می خواند - توجه نکردید تا غمی بر غم شما افزود تا از این پس برای از دست رفتن یا به دست آوردن چیزی اندوهناک نشوید و خدا به هر چه انجام دهید، آگاه است».

می کردند که نه تنها اعتقادی به حاکمیت رسول خدا صلی الله علیه وآله در امور خویش نداشتند، بلکه در مواردی نیز به رسول خدا صلی الله علیه وآله اعتراض می کردند و تسلیم نمی شدند.

این نوع مقاومت ها در تاریخ اسلام فراوان است که تنها به ذکر چند نمونه از آن بسنده می کنیم:

1- بعد از آن که پیمان صلح حدیبیه با همه مشکلات و مسائل آن میان رسول خدا صلی الله علیه وآله و سهیل بن عمرو به عنوان نماینده قریش بسته شد، رسولخداصلی الله علیه وآله فرمود:

«قوموا فانحروا و احلقوا، فلم یجبه منهم رجل الی ذلک فقالها رسول اللّه صلی علیه و سلّم ثلاث مراّت کل ذلک، یأمرهم فلم یفعل واحد منهم ذلک، فانصرف رسول اللّه صلی الله علیه و سلّم، حتی دخل علی امّ سلمة زوجته مغضبا شدید الغضب و کانت معه فی سفره ذلک، فاضطجع فقالت: مالک یا رسول الله؟ مرارا لا تجیبی ثم قال: عجبا یا ام سلمه! انّی قلت للناس انحروا و احلقوا و حلّوا مرارا، فلم

ص: 335

یجبنی احد من الناس الی ذلک و هم یسمعون کلامی و ینظرون فی وجهی!»(1)

«برخیزید! قربانیها را بکشید و سرهایتان را بتراشید، ولی با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله این دستور را سه بار تکرار کرد، حتی یک نفر هم اطاعت نکرد. پیامبر صلی الله علیه وآله با عصبانیت زیاد نزد ام سلمه - که در سفر همراهش بود - برگشت و در خیمه دراز کشید. ام سلمه گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چه شده است؟ چندین بار «ام سلمه» این جمله را تکرار کرد، ولی رسول خدا صلی الله علیه وآله به او پاسخی نداد، تا اینکه فرمود:

ام سلمه! شگفت آور است من چندین بار به مردم گفتم: قربانی کنید و سرهایتان را بتراشید. با اینکه سخن مرا می شنیدند و به من نگاه می کردند، هیچ کس به سخنم گوش نداد»!

2- در جریان فتح مکه مسلمانان روزه دار بودند. پیامبر دستور داد که آنان افطار کنند، ولی عده ای نپذیرفتند! به این جریان توجه کنید:

«عن جابر بن عبدالله قال: کنّا بالکدیر بین الظهر و العصر، اخذ رسول اللّه صلی الله علیه و سلّم اناء من ماء فی یده حتی رآه المسلمون ثم افطر تلک الساعة و بلغ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم

ص: 336

انّ قوما صاموا، فقال اولئک العصاة.»(1)

«جابر بن عبدالله می گوید: در جریان فتح مکه میان نماز ظهر و عصر در منطقه کدیر بودیم. رسول خدا صلی الله علیه وآله ظرف آبی را در دست گرفت، به طوری که همه مسلمانان او را دیدند و آن گاه روزه اش را افطار کردند. بعد از آن به رسول خدا صلی الله علیه وآله گزارش رسید که عده ای از اصحاب روزه دارند. حضرت فرمود: آنان معصیت کارند»!

3- میان زبیر و مرد انصاری - که در مزرعه، همسایه بودند - بر سر استفاده از آب اختلاف بروز کرد، برای حل مشکل نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفتند. رسولخداصلی الله علیه وآله به زبیر فرمود:

«اسق ثم ارسل الی جارک، فغضب الانصاری و قال یا رسول اللّه آن کان ابن عمتک فتلون وجه رسول اللّه صلی

اللّه علیه و سلم فنزل(2): «فلا و ربک لا یؤمنون حتی یحکّموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی انفسهم حرجا ممّا قضیت و یسلّموا تسلیما»(3)

«از آب استفاده کن و سپس برای همسایه ات رها کن که مرد

ص: 337

انصاری ناراحت شد و عرض کرد: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله چون زبیر پسر عمه ات بود به نفع او و بر ضرر من حکم کردی؟! با شنیدن این سخن رنگ چهره رسول خدا صلی الله علیه وآله تغییر کرد و در پی این جریان آیه زیر نازل شد:

«چنین نیست، به پروردگارت سوگند که آنها ایمان نمی آورند مگر آنکه در اختلافات خود تو را به داوری بخوانند

و از قضاوت تو دلگیر نشوند و کاملاً تسلیم باشند.»

الف - آیا با وجود چنین نمونه هایی در تاریخ می توان پذیرفت که همه مسلمانان بر این باور بودند که رسول خدا صلی الله علیه وآله سرپرست و متصرف در امور آنان است، تا ذکر آن در آیه لغو باشد؟ پس ساده اندیشی است که ادعا شود همه مسلمانان یقین داشتند که خدا و رسول خدا صلی الله علیه وآله متصرف در امور آنان هستند.

ب - آیه درصدد بیان حاکمیت و ولایت «الذین آمنوا» است که با توجه به شأن نزول و زمان نزول، مسئله رهبری بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله را مشخص می کند.

ج - همان طور که پیشتر بیان کردیم، آیه درصدد بیان این نکته نیز هست که {و رسوله و الذین آمنوا} در طول هم هستند نه در عرض هم؛ یعنی ولایت «اصالة» و «بالذات» ازآنِ خداوند و سپس به رسول خدا صلی الله علیه وآله و پس از او به {الذین آمنوا} می رسد. بنابر این نه تنها ذکر {اللّه و رسوله} لغو نیست، بلکه ضرورت ذکر آن نیز بیش از پیش روشن است.

ص: 338

ص: 340

به این شبهه توجه کنید:

«فلو انّه ادّی الزکاة الواجبة فی حال کونه فی الرکوع لکان قد اخّر اداء الزکاة الواجب من اول اوقات الوجوب و ذلک عند اکثر العلماء معصیة و انّه لا یجوز اسناده الی علی علیه السّلام .»(1)

«اگر امام علی علیه السّلام زکات واجب را در حال رکوع پرداخت کرده باشد، پرداخت زکات واجب را از اول هنگام واجب شدن آن به تأخیر انداخته است و چنین کاری نزد بیشتر علما گناه شمرده می شود که نسبت آن به امام علی علیه السّلام جایز نیست».

قبل از بررسی و نقد این شبهه - که تا چه حد منطقی و با مبانی فقهی سازگار است - تذکر این نکته ضروری است که با بررسی هایی که ما انجام داده ایم، بیشتر شبهاتی که بر آیات ولایت به معنای عام آن وارد شده است از سوی دو تن از شخصیت های علمی اهل سنت است که دیگر مفسران نیز به نقل آنها پرداخته اند؛ یکی از این دو شخصیت، ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین مشهور به فخررازی است که شهرت او بیشتر در کلام وفلسفه است ، ولی در پایان عمر به تفسیر رو آورده است.

ص: 342

خود او درباره این تحول فکری چنین می نویسد:

«لقد اختبرت الطرق الکلامیة و المناهج الفلسفیة فلم أجدها تروی غلیلاً و لا تشفی علیلاً و رأیت أصحّ الطرق طریقة القرآن.»(1)

«من تمام راه های کلامی و روش های فلسفی را آزموده ام، ولی در بین آنها چیزی نیافتم که تشنه ای را سیراب یا بیماری را درمان کند و بهترین راهها را راه قرآن یافتم».

گرچه فخر رازی با این انگیزه وارد تفسیر قرآن شده، ولی تفسیر او مورد نقدهای اساسی قرار گرفته است.

ابو الولید بن الشحنه الحنفی درباره او می نویسد:

«انّ الرازی کانت له الید الطولی فی العلوم خلا العربیّه.»(2)؛

رازی در علوم تسلط داشت بجز در ادبیات عرب.

ابوحیان درباره تفسیر او می نویسد:

«ان تفسیره خارج عن مناحی کلام العرب و مقاصدها و هو فی اکثره شبیهه بکلام الذین یسمون انفسهم حکماء».(3)

«تفسیر فخر خارج از کلام عرب و مقاصد آن است و در بیشتر موارد شبیه به کلام کسانی است که خود را فیلسوف می شمارند».

ص: 343

شوکانی درباره اشکالهای تفسیری فخر رازی می نویسد:

«و للرازی فی هذا الموضع اشکالات باردة جدا لا تستحق ان تذکر فی تفسیر کلام الله.»(1)

«رازی در اینجا شبهاتی دارد که به راستی خنک و بی مورد است به حدی که شایسته نیست در تفسیر کلام خداوند ذکر شود. تا آنجا که درباره تفسیر او گفته شده است: « فیه کل شی إلاّ التفسیر»؛(2) در این کتاب همه چیز وجود دارد جز تفسیر قرآن».

با توجه به نکته ای که درباره شخصیت علمی فخر رازی بیان شد، به دلیل ضعف هایی که در ادبیات، حدیث و تاریخ داشته است و نتوانسته از حدیث و تاریخ برای بیان شأن نزول ها استفاده کند، به تناقض گویی گرفتار شده است که خود فخر رازی به این ضعف توجه داشته و در وصیت نامه خود درباره این اشتباهات خود چنین می نویسد:

«اما الکتب العلمیة التی صنّفتها او استکثرت من ایراد السؤالات علی المتقدّمین فیها فمن نظر فی شی ء منها

ص: 344

فان طابت له تلک السؤالات فلیذکرنی فی صالح دعائه علی سبیل التفضل و الانعام و الاّ فلیحذف القول السیّئ، فانّی ما اردت الاّ تکثیر البحث و تشحیذ الخاطر.»(1)

«اما کتابهای علمی که تصنیف کرده ام، یا شبهاتی که برگذشتگان وارد کردم، پس مطالعه کننده ای که آن مطالب وی را خوشایند آمده، بود از سرفضل مرا از دعای خیر فراموش نکند؛ در غیر این صورت از بدگویی من بپرهیزد؛ زیرا من قصدی جز گسترش مباحث و قدرت نقد نداشتم».

براین اساس فخر رازی به شبهاتی که وارد کرده اعتقادی نداشته است، بلکه تنها منشأ آن ساختار شخصیت فلسفی اوست که در برابر هر چیزی علامت سؤال بگذارد.

ب - با داخل شدن در وقت نماز، زکات نیز بر حضرت امیر علیه السّلام واجب شده باشد، که این مطلب نه قابل اثبات است و نه فخر رازی دلیلی بر اثبات آن ارائه کرده است.

ج – اولاً: آنچه حضرت پرداخت کرده عین «زکوی» بوده است که زکات به اصل مال تعلق گرفته باشد و آن حضرت بخشی از آن را بخشیده است، که اثبات این نیز محال است؛ زیرا آنچه آن حضرت بخشش کرده انگشتری خود او بوده است.

ثانیاً: اثبات اینکه آن انگشتری را به عنوان زکاتِ واجب پرداخت کرده نیز محال است، چون کسی جز خداوند از انگیزه و نیّت حضرت امیر علیه السّلام اطلاعی ندارد.

د - اثبات اینکه تأخیر واجب موسّع از اول وقتِ وجوب آن گناه باشد، این مقدمه نیز خود از دو مقدمه تشکیل شده است:

1- اول وقت وجوب زکات، با وجوب نماز همراه بوده است که گفتیم این سخن قابل اثبات نیست.

2- اینکه تأخیر واجب موسّع از اول وقت آن گناه باشد که فخر رازی ادعا می کند بیشتر علما چنین نظریه ای دارند. این ادعای فخر رازی نیز خلاف واقع

ص: 346

است؛ زیرا وجوب زکات، واجب موسع بوده و در واجب موسّع اتفاقی است که تأخیر آن از اول وقت جایز است؛

شاطبی در این باره چنین می نویسد:

«ما حدّله الشارع وقتا محدودا من الواجبات او المندوبات فایقاعه فی وقته لا تقصیر فیه شرعا و لا عتب و لا ذمّ و انّما العتب و الذم فی اخراجه عن وقته سواء علینا اکان وقته مضیّقا او موسّعا لامرین.»(1)

«بجاآوردن آنچه شارع بر آن وقت معین کرده است، در وقت خودش، چه واجب و چه مستحب، از نظر شرع نه کوتاهی است و نه قابل سرزنش و مذمت. سرزنش و مذمت هنگامی است که آن وظیفه خارج از وقت آن آورده شود و فرقی نمی کند که آن وقت تنگ باشد یا وسیع».

سپس شاطبی وارد ادلّه این سخن می شود. گذشته از آنکه اگر تأخیر واجب موسّع از اول زمان وجوب گناه باشد، چگونه می توان تصوّر کرد که این واجب موسع است؛ زیرا واجب موسع واجبی است که زمان انجام آن بیش از زمان مورد نیاز برای انجام تکلیف است.

ص: 347

چنین به نظر می رسد که فخر رازی بین انجام تکلیف زمان دار در زمان خودش و سبقت در کار خیر خلط کرده است. گذشته از آنکه سبقت در کار خیر نیز مستحب است، نه آنکه عدم آن گناه باشد.

بر فرض اینکه نمازی که آن حضرت مشغول انجام آن بوده نماز واجب بوده است - با اینکه براساس روایات نماز حضرت نماز مستحبی بوده است - و آنچه آن حضرت پرداخت کرده است، زکات واجب باشد که چنین نبوده است و زکات نیز همزمان با دخول وقت نماز بر آن حضرت واجب شده باشد، باز هم آن حضرت ترک واجب نکرده است؛ زیرا در تزاحم دو واجب مثل نماز و زکات باید نماز مقدم شود، چه اینکه وقت آن نسبت به زکات محدودتر است.

روایات بسیاری در فضیلت نماز اول وقت داریم؛

«سئل النبی ایّ الاعمال افضل؟ قال: الصلاة لاوّل وقتها.»(1)

«از رسول خدا صلی الله علیه وآله پرسیدند: برترین کارها چیست؟ فرمود: نماز در اول وقت».

بنابر این، براساس همه مقدماتی که فخر رازی فرض نموده - که قابل اثبات هم نیست - نه تنها معصیتی انجام نگرفته، بلکه سبقت در بهترین کار خیر، که نماز باشد، نیز انجام گرفته است.

ص: 348

«و هو ما یخیل الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة و هذا حدالعمل الکثیر المبطل.»(1)

«فعل کثیر؛ کاری است که بیننده تصور کند فاعل آن کار نماز نمی خواند و این تعریف فعل کثیری است که مبطل نماز شمرده میشود».

ب - حنابله: در فقه حنبلی نیز از فعل کثیر همین تعریف ارائه شده است:

«و هو ما یخیل الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة و هذا حد الفعل الکثیر المبطل.»(2)

ج - شافعیه: در فقه شافعی فعل کثیر چنین تعریف شده است:

«حدّوا العمل الکثیر بنحو ثلاث خطوات متوالیات یقینا و ما فی معنی هذا و معنی توالیها ان لا نعدّ احداها منقطعة عن الاخری.»(3)

«عمل کثیر را چنین تعریف کرده اند که به طور یقینی سه قدم پشت سر هم بردارد و معنای پشت سر هم بودن آنها نیز این است که بین قدمها فاصله نشود، یا در حد این کار.

د - حنفیّه: در فقه حنفی فعل کثیر چنین تعریف شده است:

ص: 350

«العمل الکثیر ما لا یشکّ الناظر الیه انّ فاعله لیس فی الصلاة، فان اشتبه الناظر فهو قلیل علی الاصّح.»(1)

«فعل کثیر کاری است که بیننده شک نمی کند که فاعل آن کار نماز نمی خواند و اگر بیننده شک کند که آیا این شخص در حال نماز است یا نه، این کار عمل قلیل است بنابر تعریف درست تر».

آنچه بیان شد، تعریف فعل کثیر در مذاهب چهارگانه اهل سنت بود و اکنون به بررسی تعریف فعل کثیر در فقه شیعه می پردازیم.

«فعل کثیر کاری است که کننده کار را از حالت نمازگزار بودن خارج کند».

در فقه شیعه بیشتر به همین دو تعریف یا مشابه آن اکتفا کرده اند. از طرفی براساس روایاتی که از منابع اهل سنت در مسئله شأن نزول نقل کردیم، آنچه حضرت امیر علیه السّلام انجام داده، تنها یک اشاره به سائل است، حتی انگشتری را نیز از انگشت خود بیرون نیاورده، بلکه سائل آن را بیرون آورده است و این مقدار کار در هیچ یک از مذاهب اسلامی فعل کثیر نیست، تا مبطل نماز باشد.

پیشتر بیان کردیم که مفسران و فقیهان اهل سنت برای جواز عمل قلیل در نماز به همین سیره امام استدلال کرده اند و آن را عمل قلیل دانسته اند.

ب - گروهی که کیفیت بخشش را روشن تر بیان کرده اند:

«نزلت الآیة فی حقّ علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه حین سأله سائل و هوراکع فی صلاته، فطرح له خاتمه، کانّه کان واسعا.»(1)

«آیه در حق علی بن ابی طالب علیه السّلام نازل شده است؛ هنگامی که حضرت در رکوع نماز بود و فقیری از او تقاضا کرد. علی علیه السّلام انگشتری خود را به سوی او انداخت؛ گویا آن انگشتری در انگشتش گشاد بود».

ج - گروهی که کیفیت بخشش را چنین بیان کرده اند:

«و کان علیّ فی الصلاة فی الرکوع و فی یمینه خاتم، فاشار الی السائل حتی اخذه.»(2)

ص: 354

«علی علیه السّلام در رکوع نماز بود و در دست راستش انگشتری بود به فقیر اشاره کرد و فقیر آن را گرفت».

همان طور که ملاحظه می کنید، در هیچ یک از روایات تفسیری، حتی در منابع اهل سنت، نیز نیامده است که امام علیه السّلام با سائل سخن گفته باشد. گذشته از آن، محقق روایات تفسیر «کشاف» در کتاب «تخریج الاحادیث و الآثار الواقعة فی تفسیر الکشاف» در نقد کلام زمخشری که گفته است آن حضرت انگشتری را در آورد، به بررسی روایات می پردازد و پس از نقل همه آنها می نویسد:

«و لیس فی لفظ احد منهم انّه خلعه و هو فی الصلاة کما فی لفظ المصنف.»(1)

«در کلام هیچ یک از راویان این جمله نیامده است که آن حضرت در نماز انگشتری را در آورد، به گونه ای که زمخشری ادعا می کند».

3- بر فرض اگر آن حضرت هنگام دادن انگشتری سخن گفته باشد، عده ای از مفسران اهل سنت بر این باورند که:

«انّه کان قبل تحریم الکلام فی الصلاة، فانّه کان جایزا ثم نسخ»؛(2) «سخن گفتن آن حضرت قبل از تحریم سخن در نماز بوده است؛ زیرا سخن گفتن در نماز جایز بوده و سپس نسخ شده است».

ص: 355

به روایات زیر توجه کنید:

«عن زید بن ارقم قال: کنّا نتکلّم خلف رسول اللّه صلی الله علیه وآله فی الصلاة یکلّم الرجل منّا صاحبه الی جنبه، حتی نزلت {و قوموا لله قانتین}(1)

«فامرنا بالسکوت و نهینا عن الکلام.»(2)

«زید بن ارقم می گوید: هنگامی که پشت سر رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز می خواندیم بعضی از ما با کسی که در کنار او بود صحبت می کرد، تا اینکه این آیه نازل شد: «خاشعانه برای خدا بپاخیزید» که مأمور به سکوت گشتیم و از سخن گفتن نهی شدیم».

«اگر مقصود از رکوع، رکوع نماز باشد باید پرداخت زکات در حال رکوع افضل از غیر آن باشد؛ چرا که از پرداخت زکات در حال رکوع ستایش شده است در حالی که چنین نیست و ما از رهبران فتوا کسی را نمی شناسیم که به این مسئله فتوا داده باشد».

این شبهه نیز در بخشی از منابع آمده است.(1)

ب - «و یحتمل ان یکون المدح متوجّها علی اجتماع حالتین.»(1)

«احتمال دارد که ستایش به خاطر تقارن دو حالت صادر شده باشد».

یعنی ستایش از پرداخت زکات در حال نماز صورت گرفته است و این ویژگی منحصر به فرد است و جز از امام علی علیه السّلام از کسی دیگر سرنزده است.

اهل بیت علیه السّلام به خصوص امام علی علیه السّلام ، افتخارشان این است که درافکار، رفتار و گفتار به پیامبر اقتدا کنند و بر این باوریم که هیچ انسانی در عبادت و کمال روحی به مقامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله دست یافته، نرسیده است و نمی تواند برسد.

اکنون این سؤال مطرح است که آیا شنیدن صدای دیگران با توجه داشتن به خدا منافات دارد یا نه؟ و آیا این عمل از رسول خدا صلی الله علیه وآله سر زده است یا نه؟

قال کان یشیر بیده.»(1)

«عبدالله بن عمر می گوید: رسول خدا صلی الله علیه وآله به مسجد قبا آمد و نماز خواند. عده ای از مردان انصار وارد شدند و بر آن حضرت سلام کردند. من از «صهیب» که همراه رسول خدا صلی الله علیه وآله بود، پرسیدم رسول خدا صلی الله علیه وآله چگونه سلام آنان را پاسخ می داد؟ صهیب گفت: با دستش اشاره می کرد».

همان طور که ملاحظه می کنید، با اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله در نماز بوده، ولی سلام دیگران را شنیده و در برابر این سلام عکس العمل نشان داده است.

نمونه دیگر:

امام علی علیه السّلام درباره جایگاه خود نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله و اینکه هر روز رسول خدا صلی الله علیه وآله ساعتی را برای آموزش او اختصاص داده بود، می فرماید:

«کان لی من رسول اللّه صلی الله علیه وآله ساعة آتیه فیها فاذا اتیته استاذنت، ان وجدته یصلّی فتنحنح دخلت و ان وجدته فارغا اذن لی.»(2)

ص: 360

«ساعتی را رسول خدا صلی الله علیه وآله به من اختصاص داده بود که خدمت او می رسیدم. هنگامی که خدمتش می رسیدم و اجازه می گرفتم، اگر در حال نماز بود «تنحنح» می کرد و من وارد می شدم واگر مشغول کاری نبود، به من اجازه ورود می داد.

بنابر آنچه در این روایت آمده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله با اینکه در نماز بود، صدای امام علی علیه السّلام را می شنید و عکس العمل نشان می داد.

نمونه دیگر:

عایشه می گوید: من بیرون خانه بودم و رسول خدا صلی الله علیه وآله در داخل خانه و در بسته بود؛

«واستفتحت الباب و رسول اللّه صلی الله علیه وآله یصلّی تطوّعا و الباب علی القبلة، فمشی عن یمینه او عن یساره ففتح الباب ثم رجع الی مصلاه.»(1)

«در زدم و رسول خدا صلی الله علیه وآله در حال نماز مستحبی بود و در رو به قبله بود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله پیش آمد و در را باز کرد و سپس به جایگاه نماز خود بازگشت».

ص: 361

در این روایت نیز همان طور که ملاحظه می کنید، رسول خدا صلی الله علیه وآله با اینکه در نماز بود، صدای در را شنید و عکس العمل نشان داد.

سنت وجود دارد. حال آنچه آنان درباره این افعال می گویند، ما نیز راجع به دادن انگشتری به سائل در نماز از طرف امام علی علیه السّلام می گوییم.

2- میان «سماع» و «استماع» فرق است. سماع کاری، اختیاری نیست و نمی تواند مورد تکلیف قرار گیرد؛ گرچه بعد از شنیدن متناسب با آن سخن ممکن است تکلیفی متوجه شنونده شود، همانند مورد آیه که اصل شنیدن که کاری غیراختیاری است. امام علی علیه السّلام نیز همانند بقیه مسلمانان تقاضای سائل را شنیده است، ولی بعد از شنیدن او به خاطر خدا احساس تکلیف می کند، ولی دیگران چنین تکلیفی را احساس نمی کنند، در حالی که استماع، کاری اختیاری است و نفس استماع مورد تکلیف است؛ مثل استماع غنا، استماع غیبت و... .

3- نمازگزار باید توجه به خدا داشته باشد و به امور غیرخدایی بی اعتنا باشد.

این مسئله با نیت نمازگزار مشخص می شود نه با ظاهر کار. به عنوان نمونه، گریه کردن در نماز یک کار بیشتر نیست؛ حال اگر این گریه به خاطر دنیا و دیگران باشد، مبطل نماز است ولی اگر همین گریه کردن با انگیزه ترس از عذاب الهی باشد، نه تنها مبطل نماز نیست بلکه مطلوب نیز هست. شیعه و اهل سنت در مورد این مسأله اتفاق نظر دارند.(1)

ص: 364

در اینجا نیز توجه به فقرا و رسیدگی به آنان دستور خداوند است که اگر در نماز پیش آمد، انجام دادن آن برای خدا، منافاتی با توجه به خدا ندارد.

4- بعد از پذیرش اینکه آیه در شأن امام علی علیه السّلام نازل شده است و از طرفی ما راهی برای اثبات انگیزه کار نداریم، تجلیل خداوند از این کار که با صیغه جمع به کار برده است - چنان که پیشتر از زمخشری نقل کردیم - حکایت از آن دارد که خداوند می خواهد این کار برای همه اسوه باشد، همچنین این تجلیل می رساند که این کار برای خدا انجام گرفته است و گرنه خداوند هرگز از آن تجلیل نمی کرد.

ص: 365

ص: 366

ص: 368

تهانوی، از دانشمندان رشته حدیث در کتاب خود قواعد فی علوم الحدیث می نویسد:

«اجمع الجماهیر من ائمة الحدیث و الفقه علی انّه یشترط فی الراوی ان یکون عدلاً ضابطا لما یروی بان یکون مسلما بالغا عاقلاً سلیما من اسباب الفسق و خوارم المروءة متیقّظا غیر مغفل حافظا ان حدّث عن حفظه ضابطا لکتابه من التبدیل و التغییر ان حدّث عنه عالما بما یحیل المعنی ان روی به.»(1)

«پیشوایان حدیث و فقه اتفاق نظر دارند که راوی نسبت به آنچه روایت می کند باید عادل و ضابط باشد به اینکه مسلمان، بالغ و عاقل و به دور از اسباب فسق و از بین برنده مروت باشد، متوجه گفتارش باشد و از آن غافل نباشد، اگر از حفظ نقل می کند حافظه قوی داشته باشد و اگر از روی نوشته نقل می کند نوشته اش را از هر نوع تغییر و تبدیل نگه دارد و اگر نقل به معنی می کند به آنچه موجب تغییر معنی می شود آشنا باشد.

او درباره اسباب فسق نیز می نویسد:

«ان لا یکون مرتکبا لکبیرة مصرّا علی الصغیرة.»(2)

ص: 371

«مقصود از اسباب فسق این است که گناه کبیره انجام ندهد و اصرار بر انجام گناه صغیره نداشته باشد».

صبحی صالح درباره شرایط راوی می نویسد:

«العقل و الضبط و العدالة و الاسلام شروط لابد منها لقبول الروایة، فلو فقدها الراوی او فقد بعضها ردّت روایته و ترک حدیثه و الی هذه الشروط الاربعة تؤول اقوال نقاد الحدیث من قدامی و متأخرین.»(1)

«عقل و ضبط و عدالت و اسلام شرایطی است که برای پذیرش روایت لازم است و اگر راوی این شرایط یا یکی از آنها را نداشته باشد، روایت او را کنار گذاشته و قبول نمی کنند و آنچه نقادان حدیث - چه پیشگامان و چه متأخران - در پذیرش روایت شرط کرده اند، به همین شرایط برمی گردد».

گرچه عده ای چیزی به نام بدعت را مانع پذیرش روایت شمرده اند و آن را نیز به دو قسم صغرا و کبرا تقسیم کرده و تشیع را از قسم بدعت صغرا شمرده اند، اکنون باید دید آیا عدم چنین چیزی شرط است و آیا وجود چنین چیزی مانع پذیرش میشود یا نه؟

ص: 372