ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 24

رساله ای به صورت سؤال و جواب نوشت و در روزنامه ی جهاد اکبر به چاپ رسانید که نشان می دهد کازرونی اهل قلم و نویسنده هم بوده است.(1)

مؤسس تکیه کازرونی مرحوم حاج محمد حسین کازرونی

از دیگر جنبه های وجودی او، کمک به حرکت های مردمی بود. وی از جمله کسانی بود که برای عزل حاکم ظالم اصفهان یعنی مسعود میرزا معروف به ظِلّ السّلطان تلاش زیادی کرد و با کمک های مالی به مردم اصفهان که برای عزل وی تحصن نموده بودند حرکت آنان را تقویت نمود.(2) کمک های مادی خاندان کازرونی در زمان اشغال متّفقین به فقرا و به ویژه اهل علم و نیز توزیع آرد و نان در

ص: 27

اصفهان قابل توجه بوده است.(1)

حاج محمّدحسین کازرونی از مؤسسین بانک ملّی ایران بود که مبالغ بسیاری در تأسیس آن سرمایه گذاری کرد. اما این طرح به نتیجه نرسید. وی پس از استبداد صغیر، همانند برخی از همقطاران خود در سراسر کشور، سیاست را رها کرد و به امور اقتصادی روی آورد. چنانکه در سال 1332ه.ق. روزنامه زاینده رود درباره او نوشت:

«جناب حاج محمّدحسین تاجر کازرونی، که از بزرگترین تجّار ایران به شمار می رود و به ایران دوستی و حفظ شرافت ایرانیت ممتاز، و پیوسته همّتش مصروف آبادی و انتفاع فقرا می باشد و تاکنون یک قسمت عمده اصفهان را به تأسیس عمارات عالیه،دکاکین و کاروانسراها مزین نموده، این اوقات خیال دارند یک قطعه از چهارباغ را، که ملک خودشان می باشد، مغازه ها و دکاکین ساخته و در جلوی آنها ستون های سنگی نصب کرده، این تماشاگاه عمومی را رونقی تازه بخشیده اند.»(2)

از دیگر فعالیّت های عمرانی کازرونی رونق بخشیدن به حوالی دروازه دولت از جمله خیابان خوش(طالقانی فعلی) بود که در این مورد آمده است:«اینک خیابان خوش که از همّت آبادی طلبانه ی جناب حاجی محمّدحسین تاجر کازرونی، مدیر کمپانی مسعودیه، به واسطه ی کثرت تأسیس و بنای دکاکین و عمارات عالیه و کاروانسراها تقریباً یک شهر نوینی شده، و به شهر نو هم موسوم است، دایر شد.»(3)

کازرونی سرانجام موفّق شد به سال 1300ش. با تأسیس کارخانه های وطن و زاینده رود، دیدگاه های اقتصادی تولیدی خود را جامه ی عمل بپوشاند. با کمک کارخانجاتی که کازرونی و دیگران در این شهر دایر کردند، شهر اصفهان تبدیل به یک

ص: 28

شهر صنعتی گردید. وی سرانجام در اردیبهشت سال 1311ش. مطابق با سال 1351ه.ق. در اصفهان درگذشت.(1) ابتدا در تکیه اش در تخت فولاد مدفون گردید اما در سال 1363ه.ق. استخوان های وی را به نجف اشرف حمل نمودند و در یکی از حجرات صحن شریف علوی دفن کردند(2) ولی برای یادبود مؤسس و بانی تکیه تصویری از حاج محمّدحسین کازرونی در داخل بقعه تکیه نصب شده است.

6 - مسجد کازرونی در خیابان ملاصدرا دروازه شیراز(از آثار مرحوم حاج میرزا محمّدجعفر فرزند حاج محمّدحسین کازرونی است، که در حال حاضر به نام مسجد قدس معروف است).

7 - کمک به تعمیر و تأسیس بسیاری از مساجد دیگر.

8 - چاپ و نشر قرآن کریم و کتب ادعیه و اهداء و توزیع آن به اهل علم و مردم.

9 - کمک های مالی بسیار به درماندگان و فقرا و مستمندان شهر به ویژه توزیع مقدار زیادی لباس و پتو که از محصولات کارخانه وطن بود. و نیز توزیع مقدار زیادی خاکه ذغال بین فقرا جهت تأمین گرمای زمستان.

10 - دبستان و دبیرستان کازرونی(که گرفتار بیماری تغییر نام گردیده و امید است به نام اصلی باز گردد).

11 - درمانگاه کازرونی- این درمانگاه در خیابان عباس آباد(مکان فعلی بیمه) قرار داشت و پس از سال ها به پاساژ کازرونی در چهارباغ منتقل گردید و آنجا نیز مدت ها دایر بود.

مواردی نیز که قبلاً ذکر شد مانند بنای تکیه کازرونی، آب انبار تکیه کازرونی، کارخانه های وطن و زاینده رود، همه نشانگر همّت بلند مرحوم حاج محمّدحسین کازرونی و پس از وی خاندانش در جهت توسعه ی تعاون و خدمت به مردم به ویژه مردم اصفهان بوده است.(1)

تکیه ی زنجانی، از غرب به خیابان بابارکن الدین و از شمال و شرق به تکیه ی فیض محدود می شود.

تکیه های مجاور تکیه کازرونی عبارتند از: تکیه ی زنجانی در جنوب آن، تکیه ی ایزدگشسب در غرب، بقعه حاج محمّدجعفر کازرونی پدر حاج محمّدحسین در کنار ضلع شمالی آن و در شمال غرب آن آب انبار تکیه ی کازرونی قرار گرفته است. ورود به تکیه از سه طریق امکان پذیر است: در سمت غربی تکیه راهی وجود دارد که علاوه بر دسترسی به تکیه، راه ورودی به مسجد تکیه نیز محسوب می شود و با کاشی کاری زیبا و جذّاب سردر ورودی نمایی خاص به این تکیه بخشیده است.

راه ورودی دوم از جانب شمال غرب تکیه صورت می گیرد که از طریق دالانی باریک ارتباط تکیه را با فضای خارج از آن میسّر می سازد. راه ورودی سوم دری در سمت جنوب تکیه است که سبب اتّصال تکیه با محوطه ی جلوی تکیه ی کازرونی می شود. تکیه ی کازرونی از تکایای محصور است که عواملی چون دیوار و حصار اطراف تکیه موجب جدایی آن با فضای بیرون گردیده است. بر خلاف بیشتر تکایای تخت فولاد که اکنون در فضای باز و غیرمحصور قرار گرفته اند، تکیه کازرونی به جهت دیوارها و حصارهای آن سالم مانده و بافت درونی خود را حفظ کرده است به نحوی که فرد هنگام ورود به تکیه بافت سنتی و قدیمی آن را به خوبی درک می کند.

در چشم انداز بیرونی وجود مناره های زیبای آب انبار کازرونی به عنوان مهمترین عامل در جهت مشخص نمودن مکان تکیه و جلب نظر فرد زائر به سمت تکیه نقش مهمی را ایفا می کند.(1)

ص: 31

دور تا دور صحن تکیه ی کازرونی حجره هایی وجود دارد که افرادی در آن مدفونند، بیشتر این اتاق ها نیز سالم و بدون آسیب دیدگی جدّی باقی مانده است.

در ضلع جنوب غربی تکیه، مسجدی وجود دارد که مرحوم آقا میرزا حبیب اللّه روضاتی و بعد از ایشان آقا حاج سیّد عبدالحسین روضاتی در آن، به اقامه ی نماز جماعت و برپایی مراسم دعا و منبر پرداخته اند. رونق این مسجد باعث ایجاد فضایی زنده و فعّال در تکیه گردیده و همین امر باعث شده است که چهره ی این تکیه حالت متروک و خاموش تکایای دیگر تخت فولاد را به خود نگیرد و بافت درونی و بیرونی تکیه مدام عرصه ی برخوردها و تعاملات اجتماعی باشد.(1)

از آثار جالب و قابل توجّه این تکیه وجود وضوخانه ای سنتی در ضلع شمالی تکیه است که نمونه ای منحصر به فرد در تکایای موجود در تخت فولاد به شمار می آید. سقاخانه ای نیز در همین قسمت از تکیه قرار دارد. در سمت شرق داخل تکیه یک قبرستان عمومی وجود دارد، علاوه بر آن در

قسمت جنوب تکیه نیز قبرستانی وجود دارد که از الحاقات به تکیه کازرونی بوده و چند تن از مشاهیر تکیه کازرونی در آنجا مدفونند.

بعد از دفن دو عالم بزرگوار یعنی آیة اللّه آخوند شیخ عبدالکریم گزی و آیة اللّه العظمی آقا سیّد محمّدباقر دُرچه ای تکیه ی کازرونی رونق گرفت و موجب شد بزرگان شهر نیز از آن استقبال کنند. به این ترتیب در بررسی موقعیت تاریخی تکیه ی کازرونی توجّه به دوره ی تاریخی احداث تکیه و علّت رونق و اعتبار تکیه را باید مورد توجّه و دقّت بیشتری قرار داد.

ص: 32

موقعیت تاریخی و جغرافیایی تکیه که در مسیر راه اصفهان - شیراز واقع گشته بود و به عنوان استراحت گاهی برای مسافرانی که از شیراز به اصفهان وارد می شدند مورد استفاده قرار می گرفت، و قرار گرفتن آن در ابتدای دروازه ی شهر و دارا بودن خصلت کاروانسرایی که در این قسمت از محدوده تخت فولاد وجود داشته باعث شکل گیری و برجستگی این تکیه و فضای درونی و بیرونی آن گردیده است.

نکته ی دیگری که باعث امتیاز این تکیه نسبت به بسیاری از تکایای تخت فولاد گردیده، وجود حجرات یا اتاق های شخصی یا خانوادگی است که از وجوه بارز این تکیه به شمار می رود. چنانکه هریک از حجره های موجود در تکیه معمولاً متعلّق به یکی از علماء و بزرگان است و خانواده و یا بستگان آنها نیز در اطراف وی مدفون هستند به طوری که در ضلع جنوبی بقعه اتاق مرحوم صدیقین قرار داد و چند تن دیگر از علمای بزرگ در کنار وی دفن شده اند. در کنار همین اتاق آرامگاه صدیق الاطباء قرار دارد. اتاق مرحوم نظام الاسلام، اتاق عالم فاضل محمّد نوری، یک قبرستان عمومی در فضای داخلی تکیه و حجرات خاندان گرک یراقی در همین سمت است.

در ضلع غربی داخل تکیه اتاق خاندان بنکدار و اتاقی که مرحوم آسیاب پری در آن مدفون است قرار دارد. به این ترتیب بر خلاف تکایای دیگر تخت فولاد که اکثر حجرات و اتاق های آنان به جهت متروک بودن برچیده شده اند، در این تکیه بیشتر اتاق ها همچنان دست نخورده و سالم باقی مانده و بافت سنتی خودش را به خوبی حفظ نموده است. و این بدان خاطر است که اکثر قبور موجود در تکیه کازرونی کمتر جنبه ی کلی و عمومی داشته است و بیشتر متعلّق به روحانیون و طبقه تجّار و بازرگانان بوده که با اجازه مالکین(یعنی خانواده کازرونی) در اینجا دفن شده اند.

ویژگی دیگر بافت درونی این تکیه جنبه کاربری عمومی آن است که در ایجاد و

ص: 33

ماندگاری آن نقش مهمی داشته است. چنانکه خاندان کازرونی در همان اوایل سال های ایجاد تکیه اقدام به نصب روشنایی و لوله کشی آب برای استفاده عمومی نموده اند. وجود وضوخانه یا حوض خانه سنتی در ضلع شمال غربی تکیه و یا مسجد آن حکایت از کاربرد عمومی تکیه دارد.

طول و عرض قسمت اصلی تکیه ی کازرونی بجز قسمت جنوبی آن عبارتست از:

طول تکیه 53/20 متر و عرض آن 62/10 متر که مساحت آن حدود 4562 متر مربع است.

گرفته اند، عرض شاه نشین ها 1/70 سانتی متر و ارتفاع آنها 3/50 سانتی متر است.

بقعه تکیه کازرونی

دیوارهای این شاه نشین وظیفه ی مهمّ تحمّل بار گنبد را انجام می دهند. ارتباط دیوارها با گنبد این بقعه توسط کاربندی ها صورت می گیرد که این نوع پوشش نیز به نوبه ی خود وظیفه تحمّل بار سنگین گنبد را نیز به عهده دارد. تنها تزیین روی گنبد و کاربندی ها عبارتند از: چند ردیف کاشی فیروزه ای بر روی آن است که در یک ردیف از ابتدای زیر گنبد شروع و تا نقطه مرکزی گنبد ادامه می یابد، عنصر اصلی تزیین گنبد آجرهای سنّتی با ملاط گچ است. ارتفاع بقعه از کف تا زیر گنبد 6 متر است.

از مشاهیر مدفون در این بقعه می توان میرزا محمدهاشم کلباسی، میرزا محمدمهدی کازرونی فرزند حاج محمدحسین، سیّد مرتضی خراسانی، سیّد

ص: 35

محمدباقر دُرچه ای، سیّد مهدی دُرچه ای، شیخ عبدالکریم گزی، شیخ محمدحسن نجف آبادی و شیخ اسماعیل معزی را نام برد.

اتاق حاج ملاّ حسین علی صدیقین

در ضلع جنوبی بقعه، اتاقی با پلان مستطیلی شکل وجود دارد که بالاترین موقعیت مکانی را در این اتاق به خود اختصاص داده است. اتاق بدون هیچ گونه

تزیینات هنری دارای چند کتیبه از جمله آیة الکرسی، زیارت عاشورا، زیارت وارث، زیارت اهل قبور می باشد که بر دیوارهای آن نقش بسته است. تعداد سیزده قبر در این اتاق قرار دارد که برخی مشاهیر آن عبارتند از:

سیّد محمود موسوی درب امامی، شیخ محمدباقر صدیقین، شیخ ملاّ حسین علی صدیقین، شیخ محمدباقر فقیه ایمانی، شیخ هبة اللّه هرندی و حسین منتصر.

آرامگاه آیة الله صدیقین و بزرگان مدفون در جوارش

ص: 36

جاودان، موسوی دُرچه ای، لقمانی، مرندی ، دهدشتی، جلوه گران، نطنزی، حشمتی پور و.... مدفونین در قسمت اصلی تکیه کازرونی بیش از چهارصد نفر می باشند.

تصویر

حوض خانه تکیه کازرونی

گنبدی سرباز و بادگیر بر روی آن به سه منظور بوده است: اوّل آن که کار تهویه ی هوای داخل اتاق را انجام دهد و مکانی خنک برای استراحت فرد زائر را فراهم کند و دیگر آن که وظیفه ی تأمین روشنایی داخل بنا را به عهده دارد و سوم آن که به جهت نبودن پنجره و منفذی در این اتاق به علت آن که زائر با آرامش خاطر به استراحت در این مکان بپردازد مکان سرباز بالای سقف منفذ و تأمین نور داخل اتاق را برعهده دارد. مساحت این اتاق 75 متر مربع است.

تصویر

محدوده داخلی حوائج خانه در تکیه کازرونی

پنجره مشبک حوائج خانه تکیه کازرونی

ص: 40

نگهداری اسباب سفره خانه و تهیه ی چای و نوشیدنی های دیگر بوده است که از آنجا به داخل حوض خانه می بردند تا مورد استفاده قرار گیرد. به این ترتیب می توان گفت این مکان کار آبدارخانه و یا آشپزخانه ی امروزی را انجام می داد.

چاه آب حوائج خانه در تکیه کازرونی

مسجد تکیه

در ضلع جنوب غربی تکیه کازرونی سردری بلند و رفیع با کاشی کاری زیبای هفت رنگ وجود دارد که با طرح و نقش گل و بوته و خطوط اسلیمی نظر بیننده را به خود جلب می کند. دو سر ستون مارپیچی شکل فیروزه ای رنگ و کتیبه ی قرآنی این سردر نیز بر زیبایی این قسمت از تکیه افزوده است. عرض این کتیبه ی ارزشمند 91 سانتی متر و طول آن

سر در مسجد تکیه کازرونی

ص: 41

6 متر می باشد، آیات بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ به خط ثلث و به رنگ سفید نگاشته شده است، این سردر از حیث تاریخی قدمت چندانی ندارد و مربوط به سال های اوّل پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است(کتیبه تاریخ ندارد).

در انتهای ورودی این قسمت، مسجد تکیه ی کازرونی واقع شده که توسط مرحوم حاج محمدحسین کازرونی بنا گردیده است. مساحت این مسجد که در جنوب غرب تکیه قرار دارد 676 متر مربع، مشتمل بر شبستان بزرگی است که سقف چهارطاقی مانند آن بر روی ستون سنگی 2/55 متری بنا گردیده است، طول مسجد مذکور 19 متر و عرض آن 15/20 متر است. برای تأمین روشنایی و تهویه ی هوا در رأس هرکدام از طاق ها روزنه ای به بیرون نصب شده که کار ورود و خروج هوا و تأمین روشنایی داخل محدوده را انجام می دهد. در طرف شرقی و غربی مسجد هرکدام 5 غرفه وجود دارد، و دو غرفه آخر سمت چپ مسجد قدیمی را با سه پله به طرف بالا(1/35 متر) به مسجدی که اوایل دوره انقلاب اسلامی احداث شده وصل می کند. یعنی مسجد قدیمی که در جنوب غربی قرار دارد به مسجد جدید که در جنوب واقع شده امتداد یافته است. بنای مسجد جدید سال ها به دو قسمت تقسیم شده بود امّا مدتهاست به یکدیگر متّصل شده است. عرض این مسجد 11/05 متر و

محدوده داخلی مسجد تکیه کازرونی

ص: 42

طول آن 28/35 متر است.(1)

سکو قبر جوان ناکام مجتبی کازرونی فرزند حاج محمدجعفر کازرونی که در سال 1347 شمسی از دنیا رفته قرار دارد.

نمایی از قبرستان جنوبی تکیه کازرونی

قابل توجّه این که از فامیل کازرونی چند نفر در بقعه ی اصلی تکیه مدفونند که از جمله باید حاج میرزا محمدمهدی پسر بزرگ حاج محمدحسین که به سال 1319 شمسی فوت نموده و بانو محمودیه یکی از دختران حاج محمدحسین که به سال 1355 شمسی از دنیا رفته یاد نمود. ضمن آن که حاج میرزا محمدجعفر از دیگر پسران وی، متوفی 1358 شمسی هم در صحن تکیه به خاک سپرده شده، تعدادی دیگر از خاندان کازرونی و فامیل های وابسته ی آنها نیز در همین تکیه مدفونند.

در صحن تکیه ی جنوبی نیز قبور برخی از خاندان ها از جمله خاندان امامی،

ص: 44

بدیع زاده، موسوی، روحی و ادب واقع شده است. تعداد مدفونین در تکیه جنوبی نزدیک به سیصد نفر است.

مدفونین در خارج از تکیه

در قسمت جنوب شرقی پل خواجو در پای دیوار باغ و کنار جاده ی قدیم سکویی بود که بر روی آن چند قبر قرار داشت و در موقعی که شهرداری وقت قصد تعریض جاده و ایجاد خیابان نمود، این سکو را خراب کرده و قبور آن را از بین برده است. از جمله قبوری که روی این سکو قرار داشته قبر حکیم متأله ملاّ محمدصادق اردستانی بوده که استخوان های او را به تخت فولاد برده و بر روی سکویی که در بیرون تکیه

مدفن حکیم ملا صادق اردستانی و درویش میرزا محمد گل کار(ناصر علی شاه)

کازرونی(قسمت شمالی تکیه) واقع شده دفن نموده اند،(1) از دیگر مشاهیر

ص: 45

مدفون بر روی این سکو درویش ناصرعلی گل کار است. و دیگر مدفون خارج از تکیه میرزا عبدالجواد خطیب است که در نزدیکی آب انبار به خاک سپرده شده است.

سنگ مزار ملاّ عبدالجواد خطیب

برجستگی که بر بالا یا پایین آن قرار دارد مشخصه ی مؤنث بودن صاحب قبر است و بالای سر قبور مردان متوفی معمولاً یک برجستگی وجود دارد. همچنین نقوش سنگ قبوری که قدمت بیشتری دارند علاوه بر ثبت اطلاعاتی که در مورد فرد متوفی و حرفه و اشعار و ماده تاریخ هایی که برای وی سروده شده است، بر اساس تناسب رابطه ی بین جنس، سن، حرفه و عقاید و شهرت او به طور متفاوت حجاری شده است. در گذشته های دورتر به ویژه تا اواخر عصر قاجار در بسیاری از تکایای تخت فولاد خطوط به صورت برجسته تر و با خطوط ثلث، نستعلیق و نسخ حکاکی شده امّا در تکایایی که بعداً احداث گردیده بیشتر با خط نستعلیق و با ظرافت و زیبایی با توجه به مهارتی که حجّار از خود به نمایش می گذاشته حکاکی شده است.

امروزه کاشی مربوط به سال کتابت فرو ریخته است و بر جای خود نیست. اشعار و ماده تاریخ سروده ی خطیب عبارتست از:

کرد حسین این اساس بهر حسین شهیدآب چو نوشی بکن لعنت حق بر یزید

نوش نما زین فرات لعنت پیوسته کن بر پسر سعد و شمر ابن زیاد پلید

نعمت و عرش خدای دم به دم افزون کنادعزّت و اقبال باد روز به روزش مزید

زآب برون شد یکی گفت مورخ خطیب آب چو نوشی بکن لعنت حق بر یزید

سنگ های ازاره ی با نقوش تزئین شده نیز در پای دیوارها از جمله ورودی

آب انبار قرار دارد. برای رسیدن به پشت بام آب انبار از سطح زمین یازده پله تعبیه شده

است. آب این آب انبار شعبه ای از نهر جوی سفید بود که آب مصرفی تخت فولاد را

تأمین می کرد. بنابراین آب انبار علاوه بر این که سایبانی برای مسافرینی بوده که از

مسیر می گذشتند و می توانستند از گرمای آفتاب در این مکان تا اندازه ای بیاسایند، این

آب انبار دارای منافذی است که تهویه هوا به داخل آب انبار را انجام می دهند و از راکد

ماندن و گندیده شدن آب جلوگیری می کنند و نیز موجب روشنایی داخل آب انبار

می شوند.

سال ها پیش در پیِ لوله کشی آب در شهر، آب انبار کارکرد خود را از دست داد و به

مرور زمان سطح عظیمی از خاک تا زیر طاق ایوان را پُر نمود و هشت ایوان آب انبار

هم زیر خاک رفت. در سال های اخیر مجموعه ی فرهنگی - مذهبی تخت فولاد به

منظور احیاء و معرفی این بنای ارزشمند تاریخی اقدام به خاک برداری و مرمّت آن

ص: 48

نمود و موجبات معرفی و احیاء این آب انبار را فراهم آورد.

ورودی آب انبار کازرونی

مناره ها جلوه و نمای خاصی به این بنا بخشیده است.

آب انبار تکیه کازرونی

ص: 52

ص: 54

دعای شریف با جمع مؤمنین خوانده می شد.(1)

یکی از شخصیت های معنوی و روحانی که حدود نیم قرن در تکیه ی کازرونی شب های جمعه دعای کمیل را می خوانند حضرت حجت الاسلام والمسلمین حاج سیّد عبدالحسین روضاتی(متولد 1305 شمسی) فرزند آیت اللّه آقا سیّد حبیب اللّه روضاتی. ایشان در خصوص کیفیت تاریخچه ی برگزاری این مراسم می گوید: پدرم آقا حاج سیّد حبیب اللّه روضاتی(متوفی 1379ه.ق.) سالها در تخت فولاد به ویژه تکیه ی کازرونی دعای کمیل را قرائت می فرمود و قبل از این که در تکیه ی تکیه کازرونی دعا را بخواند در تکیه ی حاج آقا مجلس [تکیه سیّد ابوجعفر خادم الشریعه] که الان قسمتی از آن خراب و جزو خیابان شده، در جوار تکیه ای که الان قبر حاجیه خانم مجتهده امین قرار دارد قرائت دعای کمیل می نمود اما پیش از مرحوم آقا سیّد حبیب اللّه شخصیت های دیگری نیز در تخت فولاد و تکایای آن شب های جمعه این دعا را خوانده و اهل دل نیز با تجمع خود در این تکایا به راز و نیاز و شب زنده داری مشغول بودند.(2)

این دعا را می خواندند و حتّی معروف است حاج شیخ محمدتقی نجفی، آقا نجفی معروف در این دعا شرکت می کرد و از منبر و دعای شیخ مرتضی ریزی بهره مند می گردید.(1) از دیگر کسانی که سالی چند مرتبه کمیل را در تخت فولاد می خواند مرحوم آیت اللّه سیّد محمدهاشم چهارسوقی(متوفی 1318ه.ق.) برادر عالم جلیل القدر صاحب روضات بود. ایشان در بعضی مناسبت ها و به ویژه تابستانها دعا را در تخت فولاد می خواندند.(2)

می کردند تا بعدازظهر به انحاء مختلف به ویژه با چهارپایان خود را به تخت فولاد برسانند و قبل از این که وسایل نقلیه مثل ماشین بیاید گاهی با درشکه هم می آمدند.

قبلاً تکیه ی حاج آقا مجلس شبستانی داشت که آقا سیّد حبیب اللّه در آن مکان دعا را می خواند.(1) مدتی نیز در همین تکیه مرحوم حاج آقا شمس الدین خادمی(متوفی 1399ه.ق.) دعای کمیل می خوانده است.(2)

شدند، یک شب برخی پاسبان ها به تخت فولاد آمده بودند تا آقا(سیّد حبیب اللّه) را دستگیر و به کلانتری ببرند.

در آن زمان مردمی که برای اقامه ی نماز و دعای کمیل شب های جمعه به تخت فولاد می آمدند از تمام نواحی شهر بودند از جمله طوقچی، حسین آباد، ماربین، چهارسو، میدان کهنه، دردشت و سایر محلات. عده ای از اهالی حسین آباد که برای دعا به تکیه ی حاج آقا مجلس آمده بودند با مشاهده ی پاسبان ها و مأموران رضاخان برای دستگیری آقا، از قصد آنان باخبر می شوند و قبل از رسیدن آقا به تکیه، ایشان را از آمدن به تکیه ی حاج آقا مجلس

منصرف و به حسین آباد می برند تا در مسجد بزرگ آنجا دعا بخوانند و این مسئله مدتها استمرار می یابد.(1)

پس از سقوط رضاشاه، برگزاری جلسات آزادی خود را به دست می آورد و از آن زمان کازرونی ها آقا را دعوت کردند تا شب های جمعه در تکیه ی کازرونی به قرائت دعای کمیل بپردازند. و با توجه به فعّالیت های مرحوم حاج ملاّ حسین علی صدیقین از جمله این که وکیل آیت اللّه العظمی آقا سیّد ابوالحسن مدیسه ای اصفهانی بود و ممکن بود با توجّه به کثرت گرفتاری ها نتوانند به قرائت دعای کمیل در آنجا بپردازند مرحوم آقا سیّد حبیب اللّه از آن زمان(حدود 1320 شمسی) تا زمان حیاتشان به قرائت این دعای پرفیض و احیای شب های جمعه در این تکیه می پرداخت.(2)

تکیه ی کازرونی پیاده می کردند. شبستان(تکیه کازرونی) نزدیک به یک قرن است که توسط حاج محمدحسین کازرونی بنیان گذاشته شده است. در این مکان دعای پربرکت به طور مداوم در شب های جمعه برگزار می شده و برکاتی نیز از این توسلات و دعاها حاصل می شد. مرحوم آقا(حاج سید حبیب اللّه روضاتی) نقل می کردند در آن ایام سخت رضاخان، استاندار وقت اصفهان فرستاد دنبال من و گفت: البته می دانید که خیلی خاطر شما را خواستیم و قرار شد یک دفتر اسناد رسمی به شما بدهیم و دست از منبر و مجلس و محراب بردارید. آقا، گفته بودند ولی من از قوانین دولتی اطلاع ندارم، حتّی کاغذی را گذاشته بودند جلوی ایشان تا تقاضای(جهت دفتر اسناد رسمی) را بنویسند و امضا کنند.

آقا می گفتند، شب جمعه شد رفتم تکیه ی حاج آقا مجلس، در آن شب و سحر متوسل شدم به حضرت حجة بن الحسن امام زمان علیه السلام و مشکل خود را زمزمه و درد و دل کردم و به آقا گفتم: اگر نوکر می خواهید مواجبم را بدهید و اگر نمی خواهید مواجبم را از راه حلال بدهید، در آن حال جمال مبارک حضرت را در مقابل خود دیدم و آقا فرمودند، نوکر می خواهم و مواجبت را هم می دهم. و تا آخر عمر هم امورشان رتق و فتق می شد.(1)

می کردم، ولی اکنون در منزل استراحت می کنم و پس از آن به تکیه می روم، یک ساعت و بیست دقیقه مانده به اذان صبح می روم منبر و بعد دعای کمیل را شروع می کنم. و دعا را آن گونه می خوانم که اوّل اذان تمام شود و بعد توسّلی پیدا می کنم به امام زمان علیه السلام و همان جملاتی را که پدرم هم می خواندند: یا فارس الحجاز ادرکنی، یا ابا صالح المهدی ادرکنی، یا اباالقاسم ادرکنی...... انظر الی المحتضر. و نیز برخی دعاهای دیگر را نیز می خواندم از جمله: الهی عظم البلاء و برح الخفاء و.... و سپس توسّل مختصری به حضرت سیّدالشهداء علیه السلام که آقا(سیّد حبیب اللّه) هم می خواندند، سندش را هم دیده ام و در زادالمعاد مرحوم علاّ مه ملاّ محمدباقر مجلسی هم وجود دارد.(1) زیرا که دستور امام زمان علیه السلام است که فرمود:

شیعیان را ببرید کربلا و پدرم هم این زیارت را می خواندند: السلام علیک جدک و ابیک، السلام علیک علی امک و اخیک و.... اما وقت به وقت جمعیتی که برای دعا می آیند فرق می کند. آقا(سیّد حبیب اللّه) شبهای عرفه و روز عرفه هم می آمدند و شب نیمه شعبان هم که دعای کمیل وارد است قرائت می کردند. شب عرفه از سر شب من هم مثل مرحوم پدرم می روم و روز عرفه پس از اقامه ی نماز ظهر و عصر، دعای حضرت سیّدالشهداء علیه السلام را می خوانم، امسال [1426ه.ق. 1384ش.] وقتی در آن روز منبر ما تمام شد غروب بود که پس از آن نماز مغرب و عشاء را خواندیم، در روز عرفه جمعیت زیادی در تکیه کازرونی حضور داشتند همین طور نیمه شعبان که سحر آن جمعیت زیاد بود. شب های جمعه نیز تقریباً شبستان پر می شود و الحاقات

بعدی مسجد هم امکانات خوبی دارد.(2)

ص: 62

مناسبت دارد. آقای امیر محمدی از ارادتمندان حضرت امام حسین علیه السلام گوید:

یکی از شبهای جمعه مقارن ساعت یک بعد از نیمه شب به تخت فولاد، مزار مؤمنین

و علماء بزرگ اصفهان رفتم تا در دعای کمیل تکیه ی کازرونی، جوار بقعه و مزار

علامه فقیه سیّد محمدباقر دُرچه ای شرکت کنم. چون زیاد از شب نگذشته بود و

هنوز تا برپایی دعای کمیل وقت زیاد بود، مردم همه در خواب بودند و آرامش و

سکوت شبانگاهی همه جا از جمله تکیه ی کازرونی را فرا گرفته بود. با مقداری فاصله

ماشین را خاموش کردم که صدای موتور مزاحم استراحت مؤمنین نشود و برای پارک

ماشین بقیه ی راه، آن را هُل دادم. پس از پارک ماشین داخل تکیه شدم. کنار صحن

تکیه چند زیلو به صورت تا شده روی هم بود، که هنگام زیاد شدن جمعیت در

اطراف تکیه پهن می شد تا مؤمنین به هنگام قرائت دعا از آنها استفاده کنند. من روی

زیلوها رو به طرف مرقد علاّمه سیّد محمدباقر دُرچه ای و منتظر وقت نشستم تا مردم

بیدار شوند و دعا شروع شود.

در این هنگام قبل از استراحت چشمم به مقبره ی علاّ مه فقیه آقا سیّد محمدباقر

دُرچه ای استاد مرحوم آیت اللّه بروجردی و دیگر مراجع و مجتهدین بود. روی به

آسمان کردم و صدا زدم خدایا! من می دانم آقا سیّد محمدباقر دُرچه ای در خانه ی تو

آبرو دارد، خدایا آیا می شود امشب به خواب من بیاید و یک خبری از آن دنیا به من «که

ضمن ارشاد مردم، روضه خوان امام حسین علیه السلام نیز هستم» بدهد، در این فکر و

آن خواسته و روح مطهر سیّد محمدباقر دُرچه ای و آبروی او نزد خدا بودم که خوابم

برد، در عالم خواب «رویا» جمعیتی را دور تا دور هم دیدم، بعضی نشسته و برخی

ایستاده بودند.

در این اثناء آقا سیّد محمدباقر دُرچه ای را در حالی که لباس سفید بر تن داشت،

اشاره به من نمود و صدا زد: «هر قدمی که برای امام حسین علیه السلام در دنیا

ص: 64

برداشتم، هر کار خیری که برای او کردم در اینجا(عالم برزخ) دارند به پایم حساب

می کنند اگر دنیا و آخرت می خواهی راه امام حسین علیه السلام و در خانه ی او را رها

نکن.»(1)

ص: 66

ص: 68

است.(1)

اردستانی در امر شریعت و مبانی تشیّع بسیار اهتمام داشت و نفس خود را ملزم

می دانست، بر زهد و تقوی اصرار می ورزید. «التزام اردستانی به سنن و آداب شرع به

حدی بود که جمعی او را سلمان و اباذر دوران نامیده اند و در آثارش کوچکترین

لغزش(به زعم اهل ظاهر) دیده نمی شود.»(2)

4-حاشیه بر شفا 5 - رساله ی «تباشیر» در عرفان 6 - رساله ای در جعل(1)

مرحوم رفیعی مهرآبادی در مورد برخی آثار ملاّ محمدصادق اردستانی از جمله دو رساله ی تحت عنوان «جعل» آورده است: رساله جعلیه صادقیه که از نسخه مرحوم حاجی سیّد حسین شهشهانی اصفهانی استنساخ شده و حاکی است مؤلف آن را در سال یک هزار و صد و بیست و یک(1121ق.) تمام نموده است ،[این رساله باید همان «حکمت صادقیه» باشد.]، رساله ی دیگری که آن نیز در باب «جعل» است و استخراج از مجموعه ای است به خط احمد بن علی محمد الرشتی الگیلانی از طلاّ ب مدرسه ی نیم آورد اصفهان در تاریخ(1219 - 1220ق.) که در کتابخانه مرحوم سیّد محمدعلی نیماد فتوحی موجود و بعد از فوتش به آقای مشکوة استاد دانشگاه فروخته شده است.(2)

حکمت صادقیه رساله ای در قوای نفس است البته تقریر درس از حکیم مدقّق محقّق در علوم نقلی و عقلی مولانا ملاّ محمدصادق اردستانی نایینی می باشد، امّا به قلم حکیم دانا ملاّ حمزه ی گیلانی به رشته تحریر درآمده است. این رساله مشتمل بر بیست و نه فصل در مباحث نفس است که از قوای خاص نفس نباتی که مظهر اوّلین طلیعه ی حیات است شروع و به تحقیق در نحوه حقیقت نفس ختم می شود.(3)

مرحوم استاد جلال الدین آشتیانی بر حاشیه ای که به کتاب حکمت صادقیه نوشته اند، ایراداتی نیز به برخی مطالب آورده و نظراتی را ابراز نموده است.(4)

ص: 71

به فراغ و آزادگی انسب یافته، چندان که جهد نمودند راضی نشدم.

پس به خدمت سلطان المحققین، افضل الحکماء الراسخین، المولی الاعظم و

الحبرالاعلم، مظهرالمعارف و الحقایق، مکمل علوم السوالف واللواحق،

محیی الحکمت، ابوالفضائل: مولانا محمدصادق اردستانی علیه الرحمه که از

متوطنین اصفهان و به تدریس زمره ای از اذکیای افاضل می پرداخت، رسیده، به

استفاده مشغول شدم.

وی از اساطین حکما بود و قرنها باید که مثل او کسی از میان دانشمندان برخیزد. به

من عاطفتی بی پایان داشت و در خدمتش کتب مشهوره و غیرمشهوره حکمیه ی

نظریه و علمیّه ی بسیار خوانده ام. و حق آن فیلسوف کامل بر من زیاده از استادان

دیگر است، و تا هنگام رحلت استفاده ی من از خدمت ایشان منقطع نشد.(1)

گویند تجربه شده که هرکه سر قبر او فاتحه بخواند یا همان شب یا آن هفته به پُلو

می رسد و این اسم سابقاً درباره ی «صاحب بن عبّاد» بوده است.(1)

فوت و حیات مجلسی شهرتی نداشته و اوایل شهرت ملاّ محمّدصادق اردستانی نیز پس از رحلت ملاّ محمّدباقر مجلسی بوده است،(1) ضمن این که صفویه نیز علی رغم برخی سختگیری ها در اواخر کارشان، همواره نسبت به حکماء و اهل عرفان و

تصوف ابراز ارادت نموده اند. و گذشته از این مطالب، شیخ محمّدعلی حزین که خود شاهد و ناظر اوضاع زمان بوده چنین مطلبی را اظهار نکرده است و قطعاً اگر این گونه مسایل برای استادش روی داده بود آن را ذکر می کرد.(2)

اشعارش به طبع رسیده است.(1)

3 - ملاّ محمّدشفیع اردستانی مقیم اردستان بود و احفاد و اولادی از وی بوجود آمده و بین آنها نیز اهل فضل و علم زیاد بوده است.(2)

مقبره حکیم اردستانی در مجاورت پل خواجو و در ابتدای تخت فولاد در آن زمان قرار داشت که در قسمت

جنوب شرقی پل خواجو در پای دیوار باغ و کنار سکویی واقع شده بود. با توجه به برخی نوشته ها در زمان تصدّی

شاهنده به عنوان شهردار اصفهان (حدود 1307ش.) برخی از آثار ارزشمند تاریخی و معنوی اصفهان تخریب شده و یا از بین رفته است و نیز بر اثر ایجاد جاده و یا تعریض خیابان، جنازه ی حکیم ملاّ محمّدصادق اردستانی به روبروی تکیه کازرونی انتقال داده شد،(3)

که آن نیز روی سکویی قرار دارد و دو سنگ متفاوت بر قبر او وجود دارد بالا و پایین،بالا کوچک و پایین بزرگتر است که متن نوشته شده بر بروی این دو سنگ تقریباً مشابه است، بر سنگ بالا چنین نوشته شده: هوالباقی - آرامگاه عارف معارف دین و عارج معارج بعین مرحوم ملاّ محمّدصادق اردستانی الشهیر به پلی 1134هجری.

سنگ مزار حکیم ملا صادق اردستانی

ص: 77

اقامه نماز جماعت به ترویج شریعت پرداخت.(1)

ذکر حق تعالی مشغول بود و کمتر به این سو و آن سو که اخلاق اهل دنیاست توجّه

می نمود. هدایایی که مؤمنین از روی محبّت و علاقه برای پیشکش به درب خانه اش

می بردند تا سؤال از محل کشت و کار و شریک داشتن یا نداشتن و خالی بودن از حق

یتیم، صغیر و غیره اطمینان حاصل نمی کرد از پذیرفتن آن خودداری می نمود.

محل نشیمن و اتاق پذیرایی او ساده ترین وضع ممکن را داشت چنانکه فقیرترین

عضو جامعه برای بیان درد دل و یا مشکل خویش احساس غریبی نمی کرد. زیرانداز

او در اتاقش با سایرین هیچ تفاوتی نداشت و مانند سایرین در جمع ایشان حاضر

می شد و با خوشرویی به مسایل و مشکلات ایشان گوش فرا می داد.(1)

با آن که عالی ترین سطوح علمی حوزه را گذرانده و محضر استادان بزرگی را درک

کرده بود، برای بیان احکام و شرح روایات، ساده ترین روش ها را انتخاب می کرد و

چون خود جلوه ای از زندگی بی آلایش و ساده زیستی بود این سلاست و روانی گفتار

با سادگی کردار او درهم می آمیخت و معجونی را برای قلب و فکر و اندیشه ی

دیگران حاصل می کرد.(2)

یکی از مریدان در بیان خاطرات خویش می گوید: اگر هر کس بر خانه ی شیخ

غلامرضا گزی حاضر می شد به گرمی از میهمان استقبال می کرد و با ساده ترین وسایل

پذیرایی که در خانه ی او چیزی جز این یافت نمی شد، از میهمانان پذیرایی می کرد و

اگر نزدیک به وقت طعام بود برای صرف غذا دعوت می کرد و بر سر سفره ی او

چیزی جز سادگی و محبّت وجود نداشت، کنار دست بچه ها می نشست و برای

موقعیت خویش در جامعه حدی معیّن نمی کرد، خود را خدمتگزار دین و مردم

می دانست، منتظر سلام کسی نمی شد و بر اساس سنت نبوی صلّی اللّه علیه و آله تقدّم

ص: 80

بر سلام می گرفت.

کسی درشتی و درشت خویی از او به یاد نداشت و در یادها و خاطره ها

دوست داشتنی ترین تصویرها را بر اذهان می گذاشت و نصایح او باعث هدایت و

دگرگونی افراد می شد.(1)

آن مرحوم اگرچه تألیف یا کتابی از خود بجای نگذاشت ولی شیوه ی رفتارش

گونه ای بود که آموزه های دینی را در عمل به مردم یاد می داد. و مصداق اتم و اکمل

فرمایش امام صادق علیه السلام بود که فرمودند: «کونوا دعاة الناس بغیر

السنتکم».(2)

سال های اوّلی که به اصفهان آمد چهار شب اوّل هفته را در همان مدرسه ی نیم آورد

به سر می برد و سه شب دیگر را به گز می رفت و در کنار خانواده بود و به امور شرعی

و دینی محل نیز رسیدگی می نمود.(1)

پس از مدّتی توانست با فروش یک قطعه ملک موروثی خود در اصفهان در

محله ی شهشهان خانه ای تهیه کند و تا حدودی از رنج و مشقت نجات یابد. البته پس

از انتقال خانواده به اصفهان برنامه ی کارش یعنی رفت و آمد به گز جهت ارشاد و

تبلیغ همچنان ادامه داشت. در حقیقت شیخ غلامرضا گزی در طول سی و پنج سال

کار مستمر علمی و تبلیغی خود در اصفهان و گز توانست چهره ی یک روحانی

وارسته، زاهد، متعبد و دلسوز را از خود به نمایش بگذارد.(2)

از دیگر امور تبلیغی و فرهنگی شیخ غلامرضا اقامه ی نماز صبح در مسجد صفا

در محله ی سکونتش یعنی شهشهان بود که از یکشنبه تا چهارشنبه که در اصفهان بود

انجام می گرفت.

امرار معاش وی و خانواده اش عمدتاً آب و ملک بسیار مختصری بود که از پدر به

ارث برده بود و اندک درآمدی نیز از نوشتن قباله ها و قراردادهایی بود که در آن زمان

عمدتاً توسط روحانیون و اهل علم صورت می گرفت.

پسر به نام های رسول(علی)، مهدی، احمد و محمود است.(1)

فرزند ارشد وی مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج آقا رسول پناهنده بود که

علاوه بر طی مدارج علمی و تلمذ نزد حضرات آیات عظام: سیّد محمدرضا

گلپایگانی(ره)، سیّد محمّد محقّق داماد و... سابقه ی مبارزاتی و تلاش او در جهت

اهداف انقلاب اسلامی بارز و مؤثر بود، نامبرده در دوره های دوم و سوم مجلس

شورای اسلامی به عنوان نماینده مردم برخوار و میمه،برگزیده شد. که به سال

1381ش. در اثر عارضه سکته ی قلبی به رحمت ایزدی پیوست و در گلستان شهدای

شهر گز به خاک سپرده شد. اما سه فرزند دیگر شیخ غلامرضا گزی هم اگرچه در لباس

روحانیت نیستند ولی افرادی متدیّن، تحصیل کرده و خدوم می باشند.(2)

عهد شباب و دوره تحصیل علم سر

بر آستان پاک علی بر زمین زدم

با درس و بحث و منبر و محراب عمر خود

بردم بسر ولی به جهان آستین زدم

دارم امید مغفرت از حق چو جان خود

با دوستی آل نبی من عجین زدم

بُد یکهزار و سیصد و شش با نود که من

لبیک جان بدعوت جان آفرین زدم

عالم بزرگوار شیخ غلامرضا پناهنده گزی

ص: 84

زعامت دینی آیت اللّه آقا سیّد محمدرضا خراسانی(متوفی 1397ه.ق.) رئیس

حوزه ی علمیّه ی اصفهان در طول دو قرن تداوم داشته و به عنوان یک خاندان علمی و

حوزوی در شهر اصفهان زندگی نمود و منشأ برکات و آثار علمی و معنوی قابل

توجّهی بوده اند.(1)

که بسیاری از طلاب و فضلا از محضرش بهره مند می شدند. طبیب وارسته و عارف

متأله مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی(متوفی 1333ش.) از مرحوم آقا سیّد مرتضی

تعبیر به «کهنه مُلاّ» کرده بود.(1)

تدریس ایشان روزها معمولاً در یکی از حجره های مدرسه ی صدربازار بود.

(2)

تصویر

فقیه وارسته سیّد مرتضی خراسانی

در جنگ نفس خود ز تقوی بسر نهادپوشید در بدن زره از طاعت خدا

از کج روی چرخ ستمکار دون نوازوز گردش زمانه ی پرمکر و پردغا

هر روز تا به شام گرفتار درد و غم هر شام تا به صبح بدش رنج متّکا

خورشید بیستم ز محرم بناله گفت مات الفقیه و ضاق صدر اولی الحجی

تاری گفت فاتحی زار دلفکارعمری گذشت در غم و محنت مرتضی(1)

بر روی سنگ قبر آقا سیّد مرتضی که توسط مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد

در سال 1383 نصب شده چنین نوشته شده:

هوالحی الذی لا یموت

مرقد فقیه محقق عالم زاهد متقی و مدرس ارجمند مرحوم آیة اللّه حاج سیّد

مرتضی خراسانی فرزند عالم ربانی آیة اللّه سیّد محمدرضا فرزند عالم فاضل محقّق

صاحب کرامات مرحوم آیة اللّه سیّد یوسف خراسانی رحمة اللّه علیهم اجمعین

وفات 1357ه.ق.

ص: 89

فاضل هندی مدفون گردید.(1) از او نسلی باقی ماند که یکی از خانواده های بزرگ

علمی اصفهان بوده اند.

آقا سیّد محمدرضا خراسانی نیز فقیهی زاهد و به نوشته ی مؤلف «تشیع و حوزه ی

علمیّه اصفهان» عالمی صاحب کرامت بوده. آقا سیّد محمدرضا از شاگردان مورد

توجّه مرحوم شیخ اعظم مرتضی انصاری(متوفی 1281ه.ق.) بوده است و نیز میرزا

محمدحسن شیرازی(مجدّد دین در رأس سده ی سیزدهم هجری) و محقّق رشتی هم

از دوستان و نزدیکان وی بوده اند.(2)

درس حکیم زاهد و فیلسوف عالی قدر شیخ محمد کاشانی(آخوند کاشی) نیز بهره برد.(1) از دیگر استادان وی در حوزه ی اصفهان مرحوم آقا سیّد ابوالقاسم دهکردی و آخوند ملاّ محمّدحسین فشارکی بوده،(2) ضمن این که از مجالس درس برادر دانشمندش حاج سیّد مرتضی خراسانی هم بهره برده است.(3) مرحوم آقا سیّد یوسف از برخی علماء مانند آخوند ملاّ محمدحسین فشارکی اجازه دریافت نموده است.(4)

نوشته ی دکتر سیّد محمّدباقر کتابی وی «از علما اخیار و مورد وثوق مردم اصفهان

بود.»(1) سرانجام در تاریخ بیست و پنجم ربیع الاول سال 1379ه.ق. و در سن هشتاد

سالگی وفات یافت و در ایوان قسمت جنوبی مربوط به تکیه کازرونی به خاک سپرده

شد.

شاگردان شناخته شده ی میرزا عبدالرحیم افسر اصفهانی(متوفی حدود 1315ه.ق.) و فرزند او میرزا فتح اللّه خان جلالی معروف به ابن افسر(متوفی 1336ه.ق.) به شمار می رود.(1)

از اشعار اوست:

شنیدستم یکی از پادشاهان به قتل بیگناهی داد فرمان

چو آن بیچاره دست از جان خود شست ملک را زیر لب دشنام می گفت

شد از حضّار بار خویش پرسیدکه می گوید چه، این از خویش نومید

وزیری نیک محضر گفت با شاه که می گوید به خویش ای معدلت خواه

مگر این پادشاه عدل بنیادشدش الکاظمین الغیظ از یاد

چرا ناورده شده این نکته را پاس کریمانند عافین عن الناس

در ایندم کاین گرفتار است در بندامید عفو دارد از خداوند

وزیری ضدّ او ناپاک فطرت به کذبش داد نسبت پیش حضرت

بگفت انباء جنس ما نشایدبر شه جز به باب صدق آید

به شاه این بی ادب دشنام می دادز شتم شه بخویش آرام می داد

ص: 96

کشید از این سخن شه روی در هم که بنشیند تو را مادر به ماتم

بُد آن کذب وی از صدق تو بهترکه پیش ما ز صلح آورد محضر

بُدی آن نیک محضر مصلحت بین نه مانند تو ز اخوان الشیاطین

چه نیکو مولوی فرموده دستور«که سگ عوعو نماید مه دهد نور»

خطیبا نیک خواه و نیک بین باش همیشه دشمن اعدای دین باش

مرحوم عبدالجواد خطیب با قرآن و عترت پیامبر صلی اللّه علیه و آله مأنوس و

مألوف بود و مناجات سحرگاهی او بالاخص در ماه مبارک رمضان هنوز ورد

زبانهاست. در دوبیتی(که در کنار عکس آن مرحوم به خط یکی از فرزندان ایشان

است) و کوتاه زمانی قبل از مرگ سروده، حاصل عمر خویش را مجمل بیان نموده

است.

لسان الدّین خطیب عبدالجواد این است عکس اوکه در دنیای دون هشتاد بُد ایّام مکث او

از آن هشتاد در تحصیل دانش بود هفتادش که دائم با خردمندان دانا بود بحث او

شعر دیگری از آن مرحوم که ارادت فوق العاده عمیق او را به پیامبر صلی اللّه علیه

ص: 97

و آله و اهل بیتش تجلّی می کند چنین است:

من گُل پای سرو بستانم ته پیاله گسار مستانم

پنجه افکنده ام به دامن گل گرچه خارم از این گلستانم

خوشدلم زآنکه نزد مرشد عشق در کمال ادب سبق خوانم

ورد جانم محمّد است و علی تا زبان در دهان بگردانم

درس من حبّ احمد و آل است که کرامت نموده یزدانم

مهر ثقلین را سرشته خدای در دل و جان و لحم و استخوانم

خویشتن را من آن یکی دانم که حق افکنده در نمک دانم

چیست دانی نمک ولای علیست که از او کاملست ایمانم

مادر اندر دهان ز مهر علی روز اوّل نهاده پستانم

بخلوص آنقدر که ممکن هست بارادت مطیع قرآنم

به تولاّی چهارده معصوم خواهد از تن برون شدن جانم

از مهالک نجات بخشنده غیر از این چارده نمی دانم

آنچه ابلاغ شد به خلق از حق معترف از یقین و اذعانم

می روم بر معاد و حشر و حساب خویش را دیده پای میزانم

یازده تن ز نسل پاک علی یک به یک را امام می دانم

منتظر هستم آخرین شان راکه به پایش فدا شود جانم

اُشهُدوا هذه عِباد اله چون بدارند پای میزانم

این بود شرح اعتقاداتم که شهادت دهند اخوانم

ای رقیب و عتید ثبت کنیداعتقادات من بر اکفانم

من خطیب محمّدیّونم در شریعت هزار دستانم

گل وجود محمد و آل است که از آن آب خورده بُستانم

ص: 98

اشعار اطراف ورودی آب انبار تکیه کازرونی و خط آن نیز از مرحوم خطیب است که در قسمت معرفی آب انبار آمده است. از عبدالجواد خطیب دیوان اشعاری مشتمل بر سه هزار بیت بر جای مانده است.(1)

مرحوم منوچهر قدسی معتقد است که کارکشتگی وی [عبدالجواد خطیب] در خط بیش از مقام شاعری اوست و به همین لحاظ است که باید او را خطّاط شاعر بنامیم، نه شاعر خطّاط.(2) علاوه بر کتیبه ی سردرِ آب انبار کازرونی در تخت فولاد اصفهان، کتیبه ی سردر مدرسه ی صدر بازار اصفهان نیز از مرحوم خطیب است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

کل شیء هالک وفات مرحوم مغفور مبرور آقای ملاّ عبدالجواد خطیب لسان الدین ولد مرحمت و غفران پناه آقا ملاّ عبداللّه حشرهما مع ائمة معصومین روز بیست و یکم ربیع الاولی مطابق با دهم اردیبهشت 1319 - عمل مشهدی قنبرعلی جار دهقی ابن محمدتقی.

عالم ادیب ملا عبدالجواد خطیب

اصفهان گام های ارزشمندی برداشتند.(1) میرزا علی خطیب خطاط و از فرهنگیان اصفهان و سنگ مزار وی در کنار مرحوم پدرش می باشد.

خط عبدالجواد خطیب بر سر درب مدرسه صدر بازار

ص: 101

حدیث، تفسیر و تجوید و تعلیم به شاگردان می پرداخته است.(1)

بهمن ماه سال 1372 شمسی بر اثر سانحه ی رانندگی به لقأاللّه پیوسته است.(1)

اما هیچ یک از فرزندان صاحب «ثمرات الحیات» در زی روحانیت و لباس اهل

علم نبوده و نیستند. ولی ایشان دامادی به نام سیّد عبدالرحیم جزایری داشته که ملبّس

به لباس روحانیت و اهل فضل و کمال و حافظ قرآن بوده است و تسلّط وی بر آیات

قرآنی به نحوی بوده که از وی به کشف الاَّیات متحرّک تعبیر می شده است. مرحوم

سیّد عبدالرحیم پسر برادری به نام سیّد میرزا آقا جزایری داشت که پس از پیروزی

انقلاب اسلامی ایران هم در قید حیات بود و در مسجد آقانور در نزدیکی مسجد

عصّاری به امامت جماعت اشتغال داشت. مرحوم حاج میرزاآقا در نهایت قدس،

تقوا، صفا و سادگی بود و در حقیقت تنها بازمانده ی روحانی مرحوم درب امامی

محسوب می گردید.(2)

آیة اللّه المرحوم السیّد محمود ابن السیّد عبدالعلی الموسوی الدرب امامی الاصفهانی(امامی هاشمی) صاحب کتاب ثمرات الحیوة فی بیان احوال المعصومین علیهم السلام و معارف الدین المبین و قد توفی الی رحمة ربه الکریم لیلة الاربعأ

22ذی حجه سنه 1372ه.ق. اثنتین و سبعین و ثلثمائه و الف و دفن فی هذا المکان الشریف غفراللّه تعالی و لنا اجمعین.

دوش وقت سحر این مژده ام آورد نسیم

که گنه عفو کند حق چو غفور است و رحیم

عالم عامل آقا سیّدمحمود درب امامی

سنگ مزار سیّد محمود درب امامی

ص: 108

سیّد محمّدباقر) صریح اللهجه و در بیان مطالب علمی حاضرالذهن بود. سؤالات شرعی و مطالب علمی را گویا و صریح جواب می گفت. وی نظری بلند و طبعی عالی داشت به نحوی که اکثراً به فضایل اخلاقی او غبطه می خوردند.(1)

محل از سخای او متنعّم می شدند.(1)

گاهی یک وعده غذا را که فقط در حدّ سهم خود او بود، با نیازمندی دیگر نصف

می کرد و از کمک به دیگران دریغ نداشت. اگر خرج یک روز را داشت، به فکر فردا و

فرداهای دیگر نبود و از نظر معیشت و قناعت سبک زندگی پدر خود را در پیش

گرفته بود.(2)

از مرگ نمی هراسید و مردن را امری طبیعی و عادی می شمرد و اگر بیماری شدید

و خطرناکی به او روی می آورد -که بارها روی آورده بود- غمی به خود راه نمی داد.

او هم منتظر مرگ احتمالی و هم امیدوار به زندگی طولانی بود و هردو، مرگ و زندگی

برایش یکسان بود.(3)

بر روی سنگ قبر او چنین آمده است:

هذا المرقد السیّد الزاهد الالمعی آقا سیّد ابوالمعالی ابن المرحوم حجة الاسلام

آیة اللّه السیّد محمدباقر الدرچه فی السادس من شهر ربیع المولود من عام الاربع و

السبعین و الثلاثمأة بعد الالف من الهجره النبویه 1374

ص: 112

تصویر

عالم فقیه آیة الله العظمی سیّد محمد باقر درچه ای

«حاضر نمی شد هنگام رفتن به اصفهان و بازگشت به درچه برای او اسب و قاطر مجهز بیاورند و هر هفته جمعه پیاده به مدرسه و تدریس می رفت و چهارشنبه پیاده به درچه بازمی گشت، تا آن که بعضی به حضورش آمده عرضه می دارند که عمل شما به آبروی اهالی [درچه] ضرر می زند و به این بهانه ایشان را حاضر به استفاده از اسب و قاطر می کنند، ولی ایشان شرط می کند از خارج دُرچه تا خارج اصفهان سوار شود و در داخل شهر اصفهان بلکه میان مردم درچه پیاده باشد»، «ایشان امامت جماعت هیچ یک از مساجد را قبول نکرد تا آن که مسجدی به نام ایشان نزدیک خانه اش می سازند -و اکنون به همان نام است یعنی مسجد سیّد مرتضی- به تصوّر این که شاید ایشان ملاحظه ی دیگر روحانیون را می کند، امّا بالاخره آن جا هم نرفت. یکی از

رؤسای محل که شخصیتی بالاتر از سایرین داشت، معروف به آقا محمد قلعه ای گفته بود: من یک پوستین گرانبها برای ایشان هدیه بردم. پس از آن، احترامی که قبلاً به من در مقام ردّ سلام می نمود، کاهش داد.»(1)

میر سیّد علی دُرچه ای، فرزند سیّد مرتضی نقل می کند:

«در ایّام قحطی، روزی مادرمان نزد آقا آمد و گفت: بچه ها گرسنه اند و چیزی در خانه نیست. آقا سر از کتاب بلند کرد و گفت: خداوند درست می کند. این تقاضا مکرر شد. سپس پدرم مرا خواستند و فرمودند: سیّد علی آن مجمعه مسی را به سده ببر و بفروش و گندم و آرد تهیه کن تا برای بچه ها نان بپزند. من غرق فکر شدم که این کار با اوضاع قحطی چگونه ممکن می شود و بالاخره گریه افتادم که فقط از ظروف همین را داریم و چقدر برای ما مشکل شده که ناچار به فروش آن در این شرایط هستیم. پدرم سر بلند کرد و حال مرا دید، به من گفت: سیّد علی، ناراحت نباش آن روزی که

خداوند این مجمعه را نصیب ما کرد، برای چنین روزی بوده است. هنگامی که

ص: 115

خواستم خود را [برای رفتن به سده و فروش مجمعه] آماده کنم درب خانه را زدند، در را باز کردم، دیدم بقچه ای نان و گوسفند پخته در دیگ آوردند و به این صورت مسئله [فروش مجمعه مسی] حل شد.»(1)

ضمن آن خودسازی و تهذیب نفس پرداخت. دیری نگذشت که سیّد محمدباقر

دُرچه ای محیط درچه را برای تلاش های علمی خود کوچک دید و در سن سیزده

سالگی راهی اصفهان گردید.(1)

همین سن کم زبانزد طلاب و علمای حوزه ی اصفهان شده بود. آن ها می گفتند:

عجیب است که سیّد محمدباقر با آن که چندان سنّی ندارد و هنوز جوانی بیش نیست

حوزه ی درس گرم و پرباری دارد.(1)

آنچه که بیشتر زبانزد طلاّ ب و علمای حوزه ی اصفهان بود، نوع بیان و تدریس

سیّد محمّدباقر بود. او ابتدا مطالب را دسته بندی می کرد و سپس بحث را کاملاً

می شکافت. شاید همین شیوه ی تدریس او بود که همه ی شاگردانش(به قول مرحوم

شهید آیت اللّه عطأاللّه اشرفی اصفهانی) یا مجتهد مسلّم بودند و یا مرجع تقلید.

نیکوترین کارهایش آن که در سالهای قحطی 1288ق. تقریباً معادل جمیع مایملک خود را استقراض نمود و در میان فقرای اصفهان و نواحی تقسیم کرد و جان هزاران

بینوا را از مرگ سیاه قحطی رهانید.»(1)

4 - میرزا محمّدحسن نجفی اصفهانی - 1317ه.ق.): میرزا محمّدحسن نجفی عالمی بزرگ و فقیهی نامور و در زهد و تقوی بود، مرحوم میرزای شیرازی اعتماد تامی به او داشت که اهل هروقت از ایشان سؤال می کردند به چه کسی رجوع کنند می فرمود: به میرزا محمّدحسن نجفی و خواص از ایشان تقلید می کردند، وی امام جماعت مسجد ذوالفقار بود و عمر خود را صرف تحصیل و تدریس و تألیف و تصنیف و جواب استفتائات می نمود.(2)

می کرد. پس از ورود به نجف و سکونت در مدرسه ی صدر با توان و کوشش زایدالوصفی به ادامه ی تحصیل پرداخت و به محضر اساتید بزرگی راه یافت و بیش از چهارده سال متوالی در کلاس های درس اساتیدی چون میرزا محمّدحسن شیرازی مشهور به میرزای بزرگ یا مجدّد (1230 - 1312ه.ق.) ، آیت اللّه سیّد حسین

کوه کمری(متوفی 1291ه.ق.)، حاج میرزا حبیب اللّه رشتی و علمای دیگر زانوی

ادب زد و در عرض این چند سال نهایت بهره را از محضر استادان نامی نجف برد. او در حالی که بیش از چند ماه از تحصیلش در نجف نمی گذشت، بنا به تقاضای جمعی از طلاّب، خود به تدریس فقه و اصول پرداخت. در مدّتی کوتاه آوازه ی تدریس آقا سیّد محمّدباقر بالا گرفت و با وجود استادان بزرگ این شهر، درس ایشان در میان طلاب نیز شهره و معروف شد. در سال های آخر اقامت در نجف، وقتی می خواستند

فضل و عظمت علمی کسی را گوشزد کنند، می گفتند فلانی از شاگردان سیّد

محمّدباقر دُرچه ای یا آخوند خراسانی است. این دو استاد بالاترین محک و ملاک

علمی طلاّ ب در نجف بودند. علاّمه پس از چند سال اقامت، به اصفهان بازگشت.(1)

مدرسه برقرار شد. حدود سه سال بعد، چون مَدةرَس مدرسه ی نیم آورد، یعنی مَدرَس

و حیاط مقابل آن، گنجایش شاگردان را نداشت، به ناگزیر چند درس را به مسجد نوی

بازار برد.

مدرسه ی نیم آورد به واسطه ی وجود وی و آخوند ملاّ عبدالکریم گزی رونق

خاصی یافت و از اطراف و اکناف شهرها و روستاهای دور و نزدیک دانشجویان

علوم دینی به محضرشان می شتافتند و از خرمن اندیشه شان خوشه ها می چیدند.(1)

به جز تدریس در مدرسه ی نیم آورد و مسجد نوی بازار اصفهان در مسجد بازارچه حمام وزیر، نزدیک درب امام، امامت می نمود.(2)

فارغ بودیم به اصرار همان شیخ [یکی از دوستانش] به درس خارج این آقا [علاّمه سیّد محمّد باقر درچه ای] رفتیم. یک درس اصول و یک درس فقه و... می نوشتیم ولکن بسیار مشکل بود. چون از شاگردهای حاج میرزا حبیب رشتی بود خیلی مفصّل می گفت.... هر درسی را صبح دو مرتبه تقریر می کرد و عصر یک مرتبه، که نصف شاگردها که فراموش کرده بودند که ما هم گاهی از آنها بودیم، عصر به تقریر [درس] سِیّم می رفتیم. به عبارت دیگر روزی سه مرتبه هر درسی را مکرّر می گفت.... و بسیار هم از مطالعه و فکر نمودن شب و روز زحمت می کشید. زندگی را مثل سایر طلبه ها می گذراند و محتاج به بازار نبود و اگر دو سه سیر گوشت می خواست، طلبه ای برای او می خرید و فقیرانه به سر می برد و شب زنده دار بود و بسیار در درس و بحث خود زحمت می کشید. وقتی چند مرتبه در پنجشنبه و جمعه به دلیل بیماری به ده نرفت، او را به مهمانی دعوت کردیم و در همان حجره ی ما، شب را می ماند و می خوابید و شوخ بود.(1)

قزوینی متخصّص علم نجوم و هیئت که گویند در این رشته واقعاً استاد بوده، یکی از

شاگردان مرحوم علاّمه سیّد محمّدباقر دُرچه ای به شمار می آید. مرحوم قزوینی در

دوره ی زندگی اش بارها اشاره به شاگردی در نزد علاّمه دُرچه ای کرده است.

علاقه مندان به این فن، افراد باذوق در تحصیل این دانش اطراف او تجمّع می کردند و

از خرمن پرفیض دانش او بهره ها می گرفتند.(1)

در بحث هیئت و نجوم، چند آثار علمی از او به جای مانده است. از جمله در یکی

از مساجد درچه شاخصی، به روش مخصوص قرار داده بود، که از نظر دانشمندان

اهل فن قابل توجّه بود.

هم چنین دیوارهای خانه شخصی اش -که خود معماریش کرده بود- طوری

طراحی شده بود که ظهر و ساعات قبل و بعد از آن قابل تشخیص بود. شاخصی هم در

همان منزل ترتیب داده بود که برخی از علمای این فن برای دیدن دیوارهای خانه و آن

شاخص مخصوص به دُرچه می رفتند و این دقّت نظر و ظرافت، مورد تعجّب همه ی

اهل فن قرار گرفته بود.

آیت اللّه سیّد محمّدباقر دُرچه ای در فراگیری فلسفه و عرفان پیشرفتی چشم گیر داشت که تکمیل آن را به نجف موکول کرد. او از اساتید این فن نیز به خوبی بهره گرفت، به طوری که از اساتید مبرّز فلسفه و عرفان به شمار می رفت.(2)

از دیگر دانش هایی که علاّمه در آن تخصص داشت علم طب بود. جدّیت او در این علم تا بدان جا بود که از او سؤال کردند، مگر می خواهی فقط طبیب شوی؟ او جواب منفی داد و گفت نه، ولی«العلمُ عِلمان: علم الابدان و علم الادیان» از این رو من فراگیری علوم جسمی و علوم روحی(یا علوم دینیه) را به موازات یکدیگر در حدّ

ص: 123

توان و تسلّط به پیش می برم و چه مانعی دارد فقیه، طبیب هم باشد، و یا طبیب، فقیه

هم باشد؟ آن گاه در تأیید نظر خود جمعی از علما و فقهایی را نام می برد که ذوجنبتین

بودند. او در این رشته نیز چون سایر علوم به شکل چشمگیر به پیش رفت، چنان که

در علم طب و قوانین طبی و طب سنّتی استادی قابل، و مورد توجّه بود. از طبیب

معروف اصفهان میرزا ابوالقاسم گوگردی نقل شده، گاهی در مجالسی که آقا سیّد

محمدباقر حضور داشت و از قانون بوعلی ذکری به میان می آمد، علاّمه عباراتی را از

کتاب قانون از حفظ می خواند و تحلیل می کرد و نظر خاص خود را هم بیان می نمود

که موجب تعجّب حاضرین و اهل فن می گردید.(1)

گفته بود: «به اکثر علوم مسلّط بود و در همه ی جهات جامع و مشابه این جور افراد کم

است، که در اکثر علوم وارد و استاد باشد. روی هم رفته علاّمه مرد موفقی بود و

مرجعی کم نظیر، مرحوم علاّمه با توجّه به تخصّصی که در علوم مختلفه داشت در

حقیقت جامع اکثر علوم بود و همه ی این علوم، همراه با زهد و تقوا با حافظه ای

کم نظیر، در یک انسان جمع شده بود(رحمة اللّه علیه).»(1)

که به قول علمای بزرگ از جمله آیت اللّه بروجردی و همچنین آقانجفی قوچانی، در درس علاّمه فقط فضلا راه داشتند.

بگویم کم نظیر بود. او در فقه ذوقیات منحصر به فرد داشت و ابتکاراتی از خود نشان

می داد که در کمتر کتب فقهی به آن اشاره شده است و فقهای معظم بندرت به آنها

پرداخته اند. توجّه او به بعضی از ریزه کاری ها و عنایت به بعضی فروع، انسان را به

تعجّب وامی داشت. در دست نوشته های او گنجینه های معظمی است که در آن

گوهرهای قیمتی فراوان است، این نوشته ها از غنای فکری و پختگی اندیشه و تلاش

همه جانبه او برخوردار است.(1)

مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی نیز ضمن تدریس فقه، گاهی به ابتکارات و

ذوقیات کم نظیر او اشاره می کرد و می فرمود: «من چند جلد از نوشته های خطی

استادمان مرحوم سیّد محمّدباقر دُرچه ای را که در مباحث فقه و اصول و کلام به تقریر

درآورده است، از فرزند ایشان آقا سیّد ابوالعلی گرفتم و چندین روز متوالی در آن

مجلّدات تعمّق و بررسی کردم و پس از مطالعه هر مبحثی، بر استادم آفرین ها گفتم و

تحسین ها کردم(رحمة اللّه علیه). تسلّط مرحوم دُرچه ای در فقه و اصول بیش از سایر

رشته ها بود و مخصوصاً فقه استاد، قوی تر از اصول او بود.»(2)

گفتنی است که آیت اللّه بروجردی در هر دو درس فقه و اصول علّا مه شرکت

می کردند. واعظ دانشمند آقا سیّد مرتضی برقعی که از سخن دانان بزرگ و وعاظ

مشهور زمان خود به حساب می آمد در مجلس ختم فرزند ارشد آقا سیّد محمّدباقر دُرچه ای که از سوی آقای بروجردی در مدرسه ی فیضیه برپا شده بود منبر رفت و گفت: امروزه اگر حوزه های علمیّه و جهان تشیّع و علمای شیعه و مراکز تشیع و تألیف و تصنیف کتب مختلف در شیعه تجدید قوا یافته و در سراسر عالم رونق ویژه دارد، از برکات آقای بروجردی و مرهون تلاش های پی گیر و برنامه ریزی های

ص: 127

مدبّرانه و زعامت اوست و همین آقای بروجردی و ده ها نفر دیگر همه

دست پرورده ی علاّمه دُرچه ای هستند.»(1)

کلیسای وانک انجام شد.(1)

حرکت علاّ مه از دُرچه تا اصفهان و بالعکس و مدرسه و مسجد، تمام بازاریان و اهالی

کوچه و خیابان بعضی کارهای خود را با حرکت علاّ مه و زمان رفت و آمد او تنظیم

می کردند و همه می دانستند که الان که علاّ مه را در فلان نقطه زیارت کردند، ساعت

دقیقاً فلان وقت را نشان می دهد. در حوزه ی درسی، تدریس در زمان معین شروع

می شد و در دقیقه ی معیّن به پایان می رسید و علاّ مه مطالبی را که در نظر گرفته بودند

که در آن ساعت معیّن بگویند، می گفتند: به طوری که نه مطلب کم می آمد و نه به وقت

کلاس اضافه می شد، دقیقاً اندازه ی درس با اندازه ی وقت منطبق بود. در جایی دیگر

آقای صهری می فرمود: ما طلاّ ب مدرسه ی نیم آورد کارهایمان را با ورود و خروج و

شروع و ختم درس علاّ مه تنظیم می کردیم. بارها تجربه کردیم که وقتی عصر روز

جمعه، بیش از بیست کیلومتر راه را با الاغ از دُرچه تا اصفهان می پیمودند و در مسیر

راه، ارادتمندان هم ایشان را زیارت می کرند و به ایشان تبرّک می جستند، وقتی ته

عصای ایشان به سنگ دهلیز درب ورودی مدرسه ی نیم آوردمی خورد و کلمه «لا اله

الاّض اللّه» و یا «لا حول و لا قوة الاّض باللّه العلی العظیم» را از زبان ایشان می شنیدیم،

ساعت زمان معیّن را نشان می داد و عجیب است که ایشان ساعتی در جیب نداشت و

به ساعت نمی نگریست و در عین حال کارها با نظم دقیقه ای انجام می داد. ایشان به

نقل از آیت اللّه العظمی بروجردی می فرمودند:«نظم استاد ما مرحوم سیّد محمّدباقر

دُرچه ای و برنامه اش کم سابقه بود.»(1)

جلال الدین همایی در این باب آورده است: بر سر درس بودیم و استاد به سخن

می پرداخت. ناگهان مردی روستایی از اهل محل آقا، در حاشیه ی مجلس درس پیدا

شد و شروع کرد جویده جویده به تمجمج مطالبی را عنوان کردن، ناگهان استاد سر

خود را بلند کرد و گفت: والده مرحومه شده اند؟ خدا بیامرزدشان، مرد روستایی به

اشاره ی سر پاسخ مثبت داد، همه فهمیدند که استاد مادر خود را از دست داده است،

ولی درس هم چنان ادامه یافت و البته پس از ختم درس، آقا رفت به وظیفه ی خود

عمل کند.(1)

مرحوم آیت اللّه سیّد عبدالحسین طیّب می فرمودند: در جلسه ای که جمعی از

علما و روحانیون برای یک امر مهم کشوری تشکیل داده بودند از مرحوم دُرچه ای

نیز دعوت شد و وجود ایشان نیز ضرورت داشت، زمان جلسه بعدازظهر جمعه بود و

آقای دُرچه ای باید طبق برنامه از دُرچه به اصفهان می آمد و در جلسه ای که در خانه

یکی از علما در پشت مسجد شاه تشکیل می شد شرکت می کرد، گرچه هنوز ساعت

مقرّر و موعد نرسیده بود، و به نظر بسیاری بعید بود که این پیرمرد 70 ساله بتواند با

الاغ این مسیر بیست کیلومتری را با توجّه به وضع برف و یخبندان از درچه به

اصفهان طی کند، وی در حوالی نصرآباد به سبب بدی هوا ناچار گردید از الاغ پیاده

شوند و الاغ را به یک نفر بسپارد و خود در همان شدّت بارش برف، پیاده به راه ادامه

دهد. بدین ترتیب آقا سیّد محمّدباقر با وجود سختی راه سر وقت در جلسه حاضر شد.(2)

آیت اللّه شیخ محمدباقر زند کرمانی که از نخبگان عصر خویش بود و همواره در امور بویژه مسایل علمی از محضر علاّمه دُرچه ای بهره می برد فرموده بود: مرحوم

ص: 133

استادم سیّد محمّدباقر خیلی در کارهایش منظّم و مرتّب بود. من از شاگردان او بودم.

درس را منظم و با ترتیب بیان می کرد. مقیّد بود به ردیف بحث را شروع کند و به پایان برد.

ابتدای بحث چیست؟ مقدمه کدام است؟ مثال از کجا نقل شده؟ نتیجه آن چیست؟ نظریه دیگران و بالاخره نظر خودش و مطلب جدید، همه باید روی نظم گفته می شد و مطالب هرگز نباید تقدّم و تأخرش به هم می خورد و از این رو رؤوس مطالب را برای ترتیب و نظم تدریس، یادداشت می کرد، هرچند احتیاجی به آن یادداشت نمی شد.(1)

نیاورد، ولی پس از پایان درس که آیت اللّه دُرچه ای به طرف حجره خویش می رفت

همراه ایشان به محل اقامت استاد رفت و جای آن مطلب مورد سؤال و نشانی آن

مسأله را که از شاگردان پرسیده بود، به مرحوم علاّ مه گفت. مرحوم سیّد محمّدباقر

دُرچه ای فرموده بود: شما که از این نکته و مأخذ آن باخبر بودی، چرا در جلسه درس

و جمع طلاب نگفتی؟ مرحوم شیرازی جوابی نداده و سکوت اختیار کرده بود.(1)

ایشان همنشین شده است. مکرّر دیدم که سهم امام های کلان برای او آوردند و

دیناری نپذیرفت با این که می دانستم که بیش از چهار پنج شاهی پول سیاه نداشت.

وقتی سبب را می پرسیدم می فرمود: من فعلاً مقروض نیستم و خرجی فردای خود را

هم دارم و معلوم نیست که فردا و پس فردا چه پیش بیاید.

بنابراین اگر سهم امام را بپذیرم ممکن است حقوق فقرا تضییع شود. گاهی دیدم

چهارصد، پانصد تومان که به پول امروزی چهارصد و پانصد هزار تومان بوده برایش

سهم امام آوردند و بیش از چند ریالی که مقروض بود قبول نکرد.»(1)

علیهم السلام بود و در تمام احوال به ویژه هنگام مشکلات به آنها توسّل می جست.

ضمن این که اکثر شاگردان سیّد محمدباقر از شدت علاقه و ارادت استاد خود به ائمه

اطهار علیهم السلام سخن گفته اند مانند آیة اللّه العظمی بروجردی، آیة اللّه سیّد

محمّدرضا خراسانی، آیة اللّه حاج آقا رحیم ارباب و آیة اللّه سیّد عبدالحسین طیّب و

شاگردان او چه آنها که نام برده شد و یا امثال حاج میرزا علی آقا شیرازی، آقا سیّد

جمال الدین گلپایگانی، شهید سیّد حسن مدرّس همه از ارادتمندان، علاقمندان و

مروّجان فرهنگ اهل بیت علیهم السلام بوده اند.(1)

علاّ مه در زمان مرجعیّتش با توجّه به علاقه ی وافری که به نقل حدیث و ذکر اخبار

آل محمد صلی اللّه علیه و آله و روضه امام حسین علیه السلام داشت همه ساله ایام و

لیالی قدر و شب عاشورا خود منبر می رفت و پس از نقل احادیث در مورد مصائب

اهل بیت علیهم السلام هم خود گریه می کرد و هم مستمعین به شدّت می گریستند.(2)

سیّد حرام بود برای امضا حضور ایشان آورد. وی دانست آن میهمانی مقدمه ای برای

امضای این سند بوده و شبهه ی رشوه داشته است رنگش تغییر کرد و تنش به لرزه

افتاد و فرمود: من به تو چه بدی کرده بودم که این زقّوم را به حلق من کردی؟ چرا این

نوشته را پیش از نهار نیاوردی تا دست به این غذا آلوده نکنم؟ بس آشفته حال

برخاست و دوان دوان به مدرسه آمد و کنار باغچه ی مدرسه مقابل حجره اش نشسته

و با انگشت به حلق فرو کرد و همه را استفراغ کرد و پس از آن نفس راحتی کشید.(1)

در عصر شکوفایی حوزه ی علمیّه ی نجف، در آن جا معروف شده بود که مرحوم

آقا سیّد محمّدباقر در دو جهت بی مانند است: یکی در سختی زندگی و قناعت و

تهی دستی و دیگری در پرکاری در امر تحصیل و جدّیت و مداومت شبانه روزی. وی

در حجره ای که ذکر آن رفت بجز دو شب که به درچه می رفت(در هفته) بقیه شب ها را

در مدرسه ی نیم آورد می ماند.

مرحوم همایی می نویسد: ده دوازده سال متوالی ملازم خدمت او بودم و اکثر

اوقات چای اوّل شب و هنگام سحر و احیاناً پخت و پز او را که مخصوص ایّام کسالت

او بود من مباشرت می کردم. در هنگام سلامت غذایش بسیار ساده بود و نان خورش

شام و ناهار او یا پیاز و سبزی بود یا دوغ و سکنجبین.(2)

عصر صفویه و خاندان سادات درچه به این میزان نداشته ایم.(1)

بر رساله ی برادرشان مرحوم شیخ محمّدباقر فشارکی نوشته بود. از سخن مرحوم

اشرفی استفاده می شود که رساله و مرجعیت علاّ مه بر اساس میل و خواسته ایشان

نبوده، بلکه بنا به اصرار شاگردان ایشان بوده است. در جای دیگر می فرمایند: اصلاً

علاّ مه دُرچه ای در این وادیها و در این فکرها که رساله و یا عنوان مرجعیّت داشته

باشد نبود، بلکه این مسائل عموماً از جانب شاگردانش بر ایشان تحمیل می شد.(1)

مطالب آن داشت به اصلاح می آورد. جواب اکثر استفتاهایی را که در اواخر عمر از او

شده به خط من است.

مُهر اسم خود را به هیچ کس حتّی فرزندانش نمی داد. به دست من می سپرد تا پای

استفتاها و اسناد شرعی که اجازه می فرمود بزنم.(1)

- شیخ محمدحسین اشنی قودجانی

- شیخ غلامرضا یزدی(فقیه خراسانی)

- سیّد عطأاللّه درب امامی(فقیه امامی)

- شیخ محمدحسین اشنی قودجانی

- حاج میرزا حسن خان جابری انصاری

- حاج میر سیّد حسن چهارسوقی روضاتی

- جلال الدین همایی

- شیخ محمدرضا حسام الواعظین

- حاج سیّد جمال الدین گلپایگانی

- شیخ احمد فیاض فروشانی

- سیّد محمدحسن نجفی(آقا نجفی قوچانی)

- میرزا محمدحسین نائینی

- سیّد احمد صفایی خوانساری

- میرزا ابراهیم امین الواعظین

- سیّد علی اصغر برزانی

- میرزا محمدباقر تویسرکانی

- علی نقی ثقة الشریعه

- شیخ محمدرضا حسین آبادی جرقویه ای

- حاج میرزا محمدحسین جعفری

- حاج میرزا عبدالرزاق محدث حائری همدانی

- شیخ علی محمد فقیه احمدآبادی

-شیخ محمد لطیف خواجویی

ص: 146

- سیّد فخرالدین خوانساری

- سیّد یوسف خراسانی

- ملاّ محمد دهاقانی

- شیخ حسن کمره ای خاتمی بروجردی

- سیّد محمدجواد خراسانی

- سیّد عباس حسینی دهکردی(صفی)

- شیخ حسن دشتکی

- میرزا فتح اللّه درب امامی

- میرزا فرج اللّه دُری

- ملاّ حسن دولت آبادی

- میرزا مجتبی روضاتی

- محمدحسن نجفی رفسنجانی

- سیّد حسین موسوی رجایی(معروف به بلند)

- سیّد محمدحسین رضوی کاشانی

- سیّد محمدحسن سدهی اصفهانی

- شیخ محمدرضا شریعت طالخونچه ای

- لطف اللّه شمس الواعظین ریزی لنجانی

- محمدباقر علوی شهیدی

- شیخ اسماعیل عقدایی بروجردی

- ملاّ علی عاشق آبادی

- میرزا ابوالحسن عمادالشریعه

- حاج سیّد حسین علوی خوانساری

ص: 147

- سیّد محمد صدرالواعظین

- ملاّ محمدجواد صافی گلپایگانی

- میرزا محمدطاهر مدرس اردبیلی

- حاج سیّد محمدباقر ابطحی سدهی

- میرزا ابوالقاسم اصفهانی

- شیخ علی فقیه فریدنی

- شیخ محمدهادی حکیم فرزانه

- حاج شیخ محمدباقر قزوینی

- سیّد جواد قمی

- میرزا عبدالحسین قدسی

- شیخ محمدعلی کرمانی

- شیخ محمدابراهیم کلباسی

- میرزا محمدحسن میردامادی

- شیخ محمود مفید(حکیم)

- سیّد محمدحسین میردامادی

- میرزا عبدالعلی مرندی

- میرزا علی محمد میردامادی

- میرزا عبدالحسین میردامادی

- میر سیّد محمد مدرّس

- میر سیّد حسن مدرّس

- میرزا محمدخلیل میردامادی سدهی

- میرزا ابراهیم نواب

ص: 148

- میرزا محمدباقر امامی

- سیّد محمدباقر نحوی

- حاج سیّد محمدحسن نحوی

- شیخ عبدالوهاب نصرآبادی

- حسن وحید دستگردی

- شیخ یحیی فاضل هرندی

- حاج شیخ شمس الدین هرندی

- شیخ محمدحسن همدانی

- سیّد محمدکاظم موسوی همدانی

- ملاّ محمد همامی

- حاج شیخ محمدعلی یزدی

مجلدات چاپی آن بیش از پنجاه جلد شود.(1)

اهل فن و بزرگان فقه و اصول آثار علاّ مه را از نوادر فقه محسوب می کنند و مرحوم آیة اللّه العظمی بروجردی، آیة اللّه حاج آقا محمد مقدّس بیدآبادی اصفهانی را مأمور کردند تا کتاب را بررسی، تنقیح و آماده ی انتشار کنند، که متأسفانه به علّت رحلت آقای بروجردی و مدّتی پس از آن فوت آقای مقدّس بیدآبادی کار ناتمام رها

شد و موجب شد که این اثر تا زمان حاضر تقریباً مهجور بماند.(2)

در حال حاضر این مجلّدات نزد آقای حاج سیّد احمد مرتضوی موجود است و نگارنده نیز از عنایت آقای مرتضوی بهره مند شده و با وجود کسالتی که ایشان داشتند کلیه ی مجلدات رادر اختیار گذاردند تا تورقی نمایم،(3) در باب محتوای آن مطالبی ذکر شد، تعداد اوراق این مجلدات به ترتیب عبارتند از:

1 - جلد اول، 861 صفحه 2 - جلد دوم، 921 صفحه 3 - جلد سوم، 854 صفحه 4 -

جلد چهارم، 437 صفحه 5-جلد پنجم، 607 صفحه 6 - جلد ششم، 482 صفحه 7 -

جلد هفتم، 1294 صفحه 8 - جلد هشتم، 1398 صفحه 9 - جلد نهم، 589 صفحه 10 -

جلد دهم، 659 صفحه 11 - جلد یازدهم، 1214 صفحه 12 - جلد دوازدهم، 1241

صفحه 13 - جلد سیزدهم، 1130 صفحه 14 - جلد چهاردهم، 964 صفحه 15 - جلد

پانزدهم، 1507 صفحه 16 - جلد شانزدهم، 1712 صفحه 17 - جلد هفدهم، 1241

صفحه 2 - تقریرات اصولیه: که در واقع، تقریر درس اصول ایشان است که توسط آیة اللّه

ص: 150

سیّد حسن چهارسوقی تحریر شده و حدود سیصد صفحه است. لازم به ذکر است که

بجز آیت اللّه چهارسوقی از دیگر شاگردان سیّد محمّدباقر که تقریرات وی را

نوشته اند می توان از: آقا ملاّ محمّد دهاقانی، آقا حاج شیخ محمّدرضا جرقویه ای، آقا

شیخ محمّدابراهیم کلباسی، آقا میرزا مجتبی روضاتی و شهید سیّد حسن مدرّس یاد نمود.(1)

3 - رساله ی علمیّه یا توضیح المسائل آیة اللّه درچه ای.(این رساله چاپ شده

است)(2)

4 - رساله ی جبر و تفویض: این رساله به صورت دست نویس حدود 70 صفحه

است و در صورت چاپ بالغ بر دویست صفحه خواهد شد.(3)

5 - حاشیه بر مجمع الرسائل رساله ی عملیه ی آیة اللّه شیخ محمدحسن گزی:

نامبرده از شاگردان شیخ مرتضی انصاری بوده و بجز مرحوم سیّد محمّدباقر برخی دیگر از علمای شیعه نیز بر این رساله حاشیه نوشته اند.(4)

6 - حاشیه بر رسایل شیخ انصاری: از جمله کسانی که بر رسایل حاشیه و تعلیق

نوشته اند علاّ مه سیّد محمّدباقر دُرچه ای است. علاوه بر نامبرده برخی شاگردان وی

نیز بر رسایل شیخ شرح نوشته اند که از جمله آنها می توان از شهید آیة اللّه سیّد حسن

مدرس، آیة اللّه العظمی بروجردی و آقا ملاّ محمّدجواد بن عباس صافی گلپایگانی را نام برد.(5)

ص: 151

تصویر

تصویر

خط آیت الله العظمی سیّد محمد باقر درچه ای

ص: 152

تصویر

کتاب «تأدیب الاطفال» به دستور مرحوم آیت الله سیّد محمد باقر درچه ای طبع گردیده است.(1)

7 - حواشی بر رسایل عملیه

8 - حاشیه بر اصول دین تألیف شیخ جعفر شوشتری

9 - رساله ای در ولایت ائمه اطهار علیهم السلام

ص: 153

10 - حاشیه بر مناسک(1)

11 - حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری:(2) درباره منزلت این اثر، شهید محراب آیة اللّه شیخ عطاءاللّه اشرفی اصفهانی گفته بود: این حاشیه مقام علمی ممتاز آن مرحوم [آیة اللّه سیّد محمّدباقر دُرچه ای] را می رساند.(3) بنابر اظهارات برخی از فضلا و محقّقین حجم نوشته های این فقیه بزرگوار باید بیش از این موارد باشد به گونه ای که حکیم متأله مرحوم حیدرعلی خان برومند گزی گفته بود: من عقیده ام همین است که دست نوشته های ایشان(سیّد محمّدباقر دُرچه ای) باید بیش از این ها باشد و مرحوم دُرچه ای باید تمام تقریرات درس استادش را نیز داشته باشد. ایشان در نجف که بودند، تقریرات استادشان را می نوشتند و خود نیز یک نظریاتی می دادند، به یاد دارم مخصوصاً در یک مسأله، مرحوم دُرچه ای به آخوند خراسانی اشکالاتی داشت که در آن نوشته ها به طور مفصّل یادداشت و بررسی شده است.(4)

در خصوص کتابت نامه هایی که علاّ مه برای مقامات روحانی، سیاسی و مملکتی می نوشت، رسم بر این بود که ایشان املا می کرد و معمولاً فرزند بزرگش سیّد ابوالعلی یا یکی از شاگردان محرم راز سیّد محمّدباقر که از خُلق و خوی او برخوردار بود آن را می نوشت، سپس علاّ مه دُرچه ای شخصاً آن را امضا و مهر می کرد. نامه های کم حجم تر را که متن آن بیش از چند سطر نبود، علاّ مه شخصاً آن را امضا و مهر می کرد. گفتنی است که در جریان جنبش مشروطه نامه های مفصّلی بین مرحوم

ص: 154

آیت اللّه شهید شیخ فضل اللّه نوری و آیت اللّه سیّد محمّدباقر دُرچه ای رد و بدل

می شده است، که تماماً به خط خود ایشان نوشته شده و خط دیگری نبوده است.(1)

همراهی عدّه ای روحانی نما و افراد جاهل طوری عمل کند که هم از موقعیت سیّد

محمّدباقر و هم از محبوبیّت وی کاسته شود و هم شاگردان حوزه ی درس او، به

انحای مختلف پراکنده شوند، از جمله موارد آن اشغال جایگاه تدریس علاّ مه در

مسجد نو بازار اصفهان و یا ترویج شایعاتی در مورد آیت اللّه دُرچه ای و نظریات وی

بود. در این ایّام که مأموران رضاخانی از دور و نزدیک علاّ مه را زیر نظر داشتند و

می خواستند ایجاد رعب کنند و در حقیقت علاّمه و اطرافیانش به خصوص

شاگردانش را بترسانند، مردم اصفهان خصوصاً جوانان کاملاً مواظب آیت اللّه

دُرچه ای بودند و وقتی او راهی مسجد و حوزه ی درس می شد، تعدادی از مردم

علاقه مند اطراف ایشان بودند و هنگامی که با اعتراض او مواجه می شدند در فاصله ی

دورتری او را همراهی می کردند، در ماه های آخر عمر سیّد محمّدباقر دُرچه ای تقریباً

همه ی اصفهان و حومه و بلکه شهرهای نزدیک و هم چنین تهران از زیر نظر بودن

مرحوم علاّ مه باخبر شده بودند، و با این که محصوریت ایشان خیلی شدید نبود، ولی

همین مختصر از دید مردم بزرگ شده و مسأله ی روز گردیده بود. آنچه که به دست

می آید این است که مدّتی قبل از رحلت آیت اللّه سیّد محمّدباقر دُرچه ای رفت و

آمدهای برخی مأمورین با لباس ها و عناوینی مختلف در اصفهان و درچه، و در محل

درس، محله و مکان سکونت و یا در مسجد هنگام اقامه جماعت زیاد شده بود.(1)

روال همیشگی به حمام رفت و ناگهان در خزانه ی آب بین الطلوعین، بدون مقدمه

وفات نمود و از اوّلین لحظات مردم اصفهان و سایر بلاد گمان داشتند از غش یا سکته

بوده است، امّا با توجّه به حضور اطبای حاذق که به عیادتش رفتند مسلّم گردید که آن

مرجع وارسته جان به جان آفرین تسلیم کرده است.(1) و با توجّه به قرائن می توان گفت ایشان را به شهادت رسانیده اند.(2)

خطیب توانا، حجة الاسلام والمسلمین مرحوم آقا سیّد جمال الدین صهری در مورد ارادت آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین بروجردی(ره) نسبت به استادش علاّ مه دُرچه ای فرمود: ما تا پایان عمر مرهون زحمات و تلاش های استادمان سیّد محمّدباقر دُرچه ای هستیم. آقای صهری آنگاه خطاب به حضّار در مجلس ختم مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی -یکی از شاگردان علاّض مه- با بیان اعتراض آمیز فرمود: چرا ساکتید؟ چرا آرام نشسته اید؟ بپا خیزید. شاگردان علاّ مه مانند مرحوم شیرازی -صاحب این جلسه- یکی پس از دیگری از دنیا می روند و آن همه فضایل و آن همه

مناقب ناگفته می ماند. چرا زندگی و مرگ مردی که یک روز همنوا با شیخ شهید(فضل اللّه نوری) در مقابل بیگانگان و رضاخان میرپنج با شهامت ایستاد و یک روز هم تن به ذلّت نداد و تسلیم هیچ کس به غیر خدا نشد چنین مغفول مانده است.

وی در ادامه ی سخنانش به موضوع شهادت علاّ مه دُرچه ای اشاره کرد و گفت: «دیدید در پایان هم به گونه ای مرموز و یک روز [شایع کردند] که در حمام خفه شده و یا سکته کرده است. مثل این که ایادی حکومت [مأموران و عوامل قتل] با ملک الموت عزراییل هماهنگی کرده بودند که ساعتی قبل از فوت ایشان در «دُرچه» قدم می زدند و بر اوضاع نظارت می کردند و همه چیز را زیر نظر داشتند. اطبای دولتی

ص: 157

هم راه سه ساعته یا چهار ساعته را، در عرض ده دقیقه طی کرده و در محل حاضر شده

بودند و مانند پزشکانی که دور بدن حضرت رضا علیه السلام و حضرت موسی بن جعفر علیه السلام تجمّع و شهادت آن دو را مرگ طبیعی جلوه دادند، با کمال وقاحت نظر دادند و شایع کردند که علاّ مه به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. و مگر می شود شهادت را و خون را پوشیده نگه داشت که زهی خیال باطل و فکر خام!

چرا باید مرگ استادالفقهأ، استادالمراجع، استادالمجتهدین، استادالاساتید،

استادالحرّیه و بنده ی مخلص خدا - مبهم بماند! چرا بر سردرب تکیه ی متعلّق به

ایشان در تخت فولاد نوشته نشده است که: این جا مزار شهید فضیلت علاّ مه ی فقیه

«سیّد محمّدباقر دُرچه ای» است. چرا دست نوشته های او که محصول تلاش و

زحمت یک عمر مطالعه و اندیشه ایشان است تکثیر نمی شود.(1)

وفات یا شهادت آقا سیّد محمّدباقر در صبحگاه جمعه 28 ربیع الثانی سال

1342ق. در موطن او «درچه» رخ داده است.(2)

متن سنگ مزار وی چنین است:

هو الحیّ الذی لایموت - مرقد منوّر مرجع عالیقدر شیعه مجمع فضائل علمی و

عملی، جامع معقول و منقول استاد الفقهاء و المجتهدین حجّة الاسلام و المسلمین

آیت الله العظمی مرحوم آقا سیّد محمد باقر درچه ای (قدس سره) فرزند عالم جلیل

آقا سیّد مرتضی موسوی (قدّس سرّهما) که عمر شریفش را در راه تعلیم و تعلم و

تربیت مجتهدین و مراجع بزرگ و تألیف و تحقیق و نشر و ترویج احکام اسلام و

قرآن و مکتب اهل بیت علیهم السلام گذارنید و سرانجام در روز جمعه 28 ربیع الثانی

1342 ه. ق. دار فانی را وداع گفته و به ملکوت اعلی پیوست.

ص: 158

ازهد و اتقی و اعلم، هادی راه یقین باقر علم شریعت، حجّت دین مبین

عمر او هفتاد و پنج و هیچگه فارغ نبودساعتی از رنج درس و بحث و نشر علم دین

گفت: فرض عین شد تحصیل علم و نیست هیچ برتر از علم اصول و فقه در شرع مبین

شد مسلّم در عرب واندر عجم تقلید وی زانکه شاگردانش هریک گشته استادی مهین

ای محمّد گر قیامت سر برون آری ز خاک سر برآر وین قیامت در میان خلق بین

اسپهان و جمله ی بلدان سیه پوش عزاست خاک ره با اشک و خون دیدگان گشته عجین

گفت بین علم الیقین متّقین عین الیقین پس برو حقّ الیقین، بنگر به صفّ عاشقین

جابری پیر غم و با قدّ خم از این الم خواست تاریخی رقم، اشکش گذشت از آستین

از صف علم الیقین هم شد یکی بیرون و گفت«باقر از علم الیقین شد جانب عین الیقین»

(1342 = 1 - 1343)

ص: 160

وز صف حقّ الیقین هم شد یکی بیرون و گفت«حشر باقر باد فردا با امام پنجمین»(1)

(1342 = 1 + 1343)

و نیز مرحوم حبیب نیّر نیز سروده است:

یا نیّرُ انقِص بِسبعً قُل لِرحمَتِه«العِلمُ قد ماتَ مِن فقدانِ باقرِهِ»(2)

(1342 = 7 - 1349)

اتّفاقِ علما و روحانیون مقیم نجف هم حضور داشتند، ضمن این که مجالس ختم در

اصفهان و حومه تا اربعین آیة اللّه دُرچه ای ادامه داشت.(1)

مورد اعتماد و وثوق بود، از آثار خیر و به یاد ماندنی آن مرحوم، تکمیل و افتتاح

خیابان اصلی درچه است. وی در زمان مرجعیت آیت اللّه العظمی بروجردی در

مشهد از دنیا رفته است، در آنجا با حضور دو عالم مشهور خراسان در آن زمان

آیت اللّه میلانی و آیت اللّه سبزواری تشییع و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت رضا

علیه السلام به خاک سپرده شد، آیت اللّه بروجردی نیز جهت تجلیل از استادزاده ی

خود دو روز در مدرسه فیضیه قم، مجلس ختم برگزار کردند.(1)

2 - آقا سیّد ابوالمعالی درچه ای: که به دلیل مدفون بودن وی در تکیه کازرونی

شرح حال او خواهد آمد.

3 - مرحوم آیت اللّه آقا سیّد ابوالحسن درچه ای: که به حق مردی عالم و وارسته

بود و ایشان نیز از علما و مدرسین و ائمه ی جماعات اصفهان بود که سالهای سال در

مدرسه ی نیم آورد ساکن و در همان مدرسه و مدرسه ی صدر بازار اصفهان به تحصیل

و تدریس و تربیت طلاب پرداخت. وی که از شاگردان ممتاز آیات عظام، مرحوم

حاج آقا رحیم ارباب، سیّد عبدالحسین طیّب، سیّد محمّدرضا خراسانی و شهید

آیت اللّه سیّد ابوالحسن شمس آبادی به شمار می رفت، یکی از ممتازترین اساتید

ادبیات در حوزه ی علمیّه ی اصفهان بود و در حدود پنجاه سال به تدریس ادبیات و

فقه و اصول اشتغال داشت. وی چون مورد اعتماد قاطبه ی اصفهانی ها و حتّی اهل

علم و روحانیون بود برای اقامه ی جماعت در مساجد گوناگون از ایشان دعوت

می شد و وی در چند مسجد در سه وقت به اقامه ی جماعت اشتغال داشت.(2)

نگارنده این سطور نیز هیچگاه حُسن خلق و روح بلند و معنوی این انسان شریف

ص: 163

و ملکوتی را فراموش نمی کنم در ایام کودکی و طفولیت که گاه گاهی به دعوت پدرم،

آقا سیّد ابوالحسن دُرچه ای به منزل ما می آمد و یا زمانی که به خدمت ایشان می رفتیم

از بیانات ارزنده، خوش رویی و مهربانی وی سرور حاصل می شد. بی شک تعلیمات

پدر بزرگوارش در وی بسیار کارساز بوده است. گویی روز جمعه ای بود به منزل

قدیم ما که در خیابان عبدالرزاق در حوالی حمّام وزیر و مسجد آقای دُرچه ای واقع

شده بود آمده ما را تشویق به خواندن قرآن و احادیث فرمود، خداوند روح

پرفتوحش را با اجداد طاهرینش محشور فرماید.

از جمله خلقیات و روش های او که منطبق با خلقیات پدرش این بود که او تا

حدیثی و یا روایتی و یا مطلبی را صددرصد یقین نداشت، بازگو نمی کرد. او هرگاه به

منبر می رفت و به وعظ می پرداخت، در پایان هم مختصر ذکر مصیبتی می کرد و به

هنگام ذکر مصیبت آنچنان دقیق و حسّاس بود، که مبادا در نقل مطلب حتّی یک کلمه

اضافه و یا کم کند و یا خبر ضعیفی را بازگو نماید و از نقل زواید و شاخ و برگ ها کاملاً

پرهیز می کرد. و از دیگر ویژگی های او گفتن اذان با صدای بلند بود که هر شنونده ای

را منقلب و متوجه مبدأ و معاد می کرد و بلافاصله پس از اذان به نماز اوّل وقت مقیّد

بود. او از هرگونه دروغ و غیبت و سایر معاصی مبرّا و در این خصلت ها آنچنان جانب

احتیاط را می گرفت که مورد توجّه عموم قرار داشت. او دائم الذکر و اهل تهجّد بود.

تقدّم در سلام او زبانزد بود و حتّی از سلام دادن به کودکان قبل از سلام آنان سبقت

می گرفت و خود سلام می کرد. وی در بسیاری از خصوصیات اخلاقی و تعبّدی در

زمینه ی اجرای واجبات و انجام مستحبات و ترک محرّمات و حتی مکروهات، خلف

صالحی برای پدر محسوب می شد. پس از یک عمر تلاش و زحمت در راه ارشاد

مردم و تربیت طلاب و فضلا، در شب تاسوعای حسینی محرم 1414ه.ق. در درچه

ندای حق را لبیک گفت و با تشییع باشکوه در منطقه درچه جنازه اش در امامزاده

ص: 164

جزین درچه به خاک سپرده شد.(1)

4 - آقای حاج سیّد احمد مرتضوی: چهارمین پسر و کوچک ترین فرزند آیة اللّه

سیّد محمدباقر دُرچه ای است. وی به سال 1295ش. در شهر اصفهان متولّد شد. در

دوران جوانی به تحصیل علوم جدید و آموختن زبان های خارجی همچون آلمانی و

انگلیسی پرداخت به گونه ای که به این دو زبان تسلّط کامل دارد و نیز در علوم

حوزوی نیز به ویژه در ادبیات عرب، فقه و اصول از دانشی وسیع بهره دارد، در

زمینه های صنعتی و هنری هم اطلاعات قابل توجّه دارد و در این رابطه سالها در

کشور اتریش تحصیل کرده و آموزش صنایع نساجی را تجربه نموده است به گونه ای

که سال ها در مهندسی نساجی و نقشه کشی مورد توجّه کارخانه های بزرگ بافندگی

اصفهان بوده است وی در دوران ستم شاهی به دلیل حق گویی هایش مدتها از کار

برکنار شد.

او هرچند لباس روحانیت را بر تن ندارد ولی به منزله ی یک روحانی کامل است و

در دوران کهولت سن هم در مدرسه ی چهارباغ(که امروزه مدرسه امام جعفر صادق

علیه السلام هم نامیده می شود) و مدرسه ی صدر به تحصیل، تعلیم و تدریس علوم

حوزوی اشتغال داشته و دارد.(2)

1 - بانو فاطمه: اوّلین فرزند دختر علاّ مه بود، وی با سیّد یوسف فرزند مرحوم

سیّد احمد، برادر بزرگ علاّ مه ازدواج کرد، او منشأ خدمات بسیاری به پدر و مادرش

بود.

2 - بانو زهرا (آغازهرا): او نیز زنی وارسته و متّقی بود، پس از خواستگاری

عموزاده خود مرحوم سیّد نصراللّه به همسری او درآمد و در مکتب همسر تحصیل

را ادامه داد و پس از آن خود سالها به تعلیم و هدایت زنان و دختران همّت گماشت و

سال 1409ه.ق. دار فانی را وداع گفت.

3 - سرورالسادات: این بانو هم در فراگیری علوم دینی و احکام پیشرفت داشته و

خود نیز زمان بسیاری را به ترویج دانش های مذهبی اختصاص داده بود.(1)

4 - اشرف السادات: وی نیز مانند سایر خواهرانش شخصیتی باتقوا و دانش پژوه

بوده و از سجایای اخلاقی و عبادی برخوردار است. مجتهده سیّده نصرت امین(ره)

در مواقعی که حضورش برای تدریس امکان پذیر نبود برای اداره ی محافل بانوان از

وجود این بانو استفاده می نمود. همسر ایشان مرحوم آیت اللّه سیّد ابوتراب مرتضوی

دُرچه ای بود. او فرزندان تحصیل کرده و باشخصیتی را تربیت نموده است.(2)

ص: 166

ایّام هفته ی آنان در مدرسه [نیم آورد] بود.(1)

آیت الله العظمی سیّد محمد مهدی درچه ای

مرحوم آقا سیّد محمدمهدی دُرچه ای حکمت و علوم عقلی را نیز نزد عارف و فیلسوف بزرگوار و عابد زاهد و صاحب مکاشفات یعنی آخوند ملاّ محمّد کاشانی معروف به آخوند کاشی(متوفی 1333ه.ق.) طی کرد. چنانکه خود مرحوم آخوند در ملاقات با یکی از برادرزادگان وی گفته بود که [سیّد محمدمهدی دُرچه ای] نزد من تلمّذ داشت.(1)

آیت اللّه شیخ محمدحسن مامقانی.(1)

میرزای شیرازی و حاج میرزا حبیب اللّه رشتی هردو به سال 1312ه.ق. وفات

یافتند بنابراین حدود سال 1310ه.ق. آقا سیّد محمّدمهدی دُرچه ای در نجف اشرف

بوده و چنانکه قبلاً اشاره شد وی حدود هفت سال در نجف اشرف اقامت داشته

است. بنابراین تقریباً سال 1317ه.ق. بازگشت وی به ایران توسط حجاج دُرچه ای و

شخصی به نام حاج سیّد اسداللّه که پس از سفر حج به عتبات رفته بود صورت

می گیرد چرا که شخص نامبرده زمینه ی بازگشت آیت اللّه آقا سیّد محمدمهدی را به

اصفهان فراهم کرده بود.(2)

شد. راه به جایی هم نداشتم، قدری در مدرسه فکر کردم، فکرم به جایی نرسید.

خواستم مطالعه کنم، کم کم وقت شام می شد و شام هم نداشتم و لابد فردا و روزهای

بعدش هم به همین شکل سپری می شد تا این که روز شنبه شود و بتوانم از مغازه بقالی

چیزی تهیه کنم. چند نوع استخاره کردم، بد آمد، استخاره کردم که از مدرسه خارج

نشوم و فقط در مدرسه قدم بزنم و توکل بر خدا کنم تا هرچه پیش آید، شاید طلبه ای

پیدا شود و از او استمداد بطلبم، خوب آمد یک دور، دور مدرسه قدم زدم و چون شب

تاسوعا بود کسی از طلاب به مدرسه نیامد.

در همین اثنا مردی از آشنایان، بدون مقدمه وارد مدرسه شد و در همان حال قدم

زدن، دستش را روی شانه من گذاشت و دوازده دینار به من داد و با عجله از مدرسه

خارج شد و فقط یک کلمه گفت که فعلاً عجله دارم، بعداً باهم صحبت می کنیم.

من با عجله به بازار رفتم و از یکی چند مغازه باقی مانده که هنوز تعطیل نکرده

بودند. غذایی و تنباکویی برای این چند روزه خریدم و بدین ترتیب مشکلم کاملاً

برطرف شد و همه ی مایحتاجم را فراهم و مازادش را هم روزهای دیگر خرج

کردم.(1)

همین طور از ایشان نقل شده است که: شبی پس از نماز و مشاغل درسی به مدرسه

آمدم و داخل حجره شدم دیدم هیچ چیزی حتّی وسیله ی روشنایی و خوراک در

حجره نیست و اتّفاقاً شب عید بود. بیرون آمدم و یک سوره اذا وقعت الواقعه

قدم زنان اطراف صحن مدرسه خواندم و استخاره کردم، خوب آمد و این عمل چند

بار تکرار شد. پس استخاره کردم بروم داخل حجره بنشینم خوب آمد، همان کردم.

دیدم کسی آمد پشت درب و آن را کوبید و صدا زد، درب را باز کردم. دیدم یکی از

شخصیت های نجف است، مرا دعوت کرد برای مهمانی آن شب به خانه اش بروم،

ص: 171

قبول کردم و رفتم. برای خواب هم مرا نگه داشت، فردا مرا با خود به حمّام برد. پس از

بیرون شدن از حمّام دیدم وسایل حمّام تازه و لباس کامل نو و بسیار خوب از قبیل

عبا، عمامه، قبا و پیراهن و غیره را تماماً گذارده تا بپوشم. بعداً که به مدرسه آمدم دیدم

مقداری پول طلا هم در جیب قبا برای مخارج بعدی گذارده بود.(1)

از دیگر ویژگی های مرحوم آقا سیّد محمّدمهدی این بود که: با این که بعضی از

کسبه درخواست کرده بودند هرگاه چیزی لازم داری خودداری نکن و از ما بگیر و

هر وقت توانستی پولش را بیاور ولی هیچگاه نسیه نمی کرده، اگر داشتند مصرف

می کردند وگرنه صبر و تحمّل می کردند تا خداوند فرج و گشایشی دهد.(2)

- آقا محمّد طبیب زاده

- سیّد محمّدتقی مصطفوی سده ای

- سیّد مرتضی مهدوی هرستانی

- سیّد رضا شفتی

- شیخ اسماعیل

- آخوند ملاّ علی عاشق آبادی

- سیّد آقاجان نوربخش

- ملاّ حیدرعلی صلواتی خوزانی

- سیّد ضیأالدین تجویدی

- سیّد مرتضی موحد ابطحی

- شیخ محمّد یزدی اصفهانی

- شیخ عباسعلی ادیب

- شیخ علی مشکوة خوزانی

- شیخ عبدالجواد جبل عاملی سده ای

- سیّد عبدالحسین طیّب

- میرزا عطأاللّه اشرفی اصفهانی

- شیخ عباس مصباح دستگری

- شیخ عباس ربانی خوراسگانی

- شیخ اسداللّه فهامی

- شیخ محمدتقی فهامی

- شیخ محمدرضا جرقویه ای

- سیّد اسداللّه صدرالاسلام میردامادی

ص: 174

- سیّد یوسف خراسانی

- سیّد محمدحسین میردامادی

- میرزا رضا کلباسی

- شیخ اسماعیل کلباسی

- شیخ محمدحسین فاضل کوهانی(1)

«محدث اصفهانی» مشهور شد.(1)

آقا سیّد مهدی حافظه ای بسیار قوی داشت، بیشتر به تحقیق و تدریس

می پرداخت و تألیفات وی در فقه و اصول با عباراتی فشرده، موجز و بلیغ و رسا است

که اضافه بر جنبه ی تحقیق در این علوم از نظر تسلّط در ادبیات عربی نیز ارزشمند و

جالب است.(2)

همان طور که ذکر شد از وی حاشیه ای نیز بر رساله ی عملیه ی نخبه ی مرحوم

حاجی کلباسی که محشی به حاشیه ی اخوی ایشان و مرحوم شیخ انصاری است

موجود می باشد و از این تحقیق احترام و تجلیل او نسبت به اهل علم معلوم می شود.

وی به ویژه نسبت به برادر خود یعنی آقا سیّد محمّدباقر دُرچه ای تکریم خاصی

داشت به طوری که این موضوع در کیفیت تنظیم حاشیه ی رساله ی عملیه دیده

می شود در اینجا متن عبارت اوّل حاشیه را ذکر می کنیم که هم دقت تنظیم و هم حفظ

تأدیب ایشان را اهل خبره متوجه می شوند و آن عبارت این است:

«در هر موردی که حقیر حاشیه کرده ام باید مطابق آن عمل شود، و در هر موردی

که حاشیه ی این حقیر نیست، اگر حاشیه ی دیگر نیست بر طبق متن عمل شود، و اگر

حاشیه ی دیگر هست اگر حاشیه ی شیخ هست و حاشیه ی اخوی نیست بر طبق

حاشیه ی شیخ عمل شود، و اگر حاشیه ی شیخ نیست بر طبق حاشیه ی اخوی عمل

شود، و اگر هردو هست بر طبق حاشیه ی اخوی عمل شود(سیّد مهدی)»(3)

با توجّه به قوّت حافظه یک معجم احادیث بود و یا به تعبیر بعضی از علمای آن

زمان، یک کتابخانه سیّار از احادیث و آیات قرآن بود. و بنا به اظهار خود و علمای

ص: 176

معاصرش، تمام بحارالانوار را از جلد اوّل تا جلد آخر با دقت مطالعه کرده و بیشتر

احادیث را حفظ بود. هنر این فقیه بزرگ در حدیث شناسی، زبانزد علما بود.(1)

پس از فوت، آقا سیّد مهدی دُرچه ای را در بقعه ی وسط تکیه ی کازرونی به خاک

سپردند. بر روی سنگ قبر مرحوم آیت اللّه سیّد محمدمهدی چنین آمده است:

هوالحی الذی لا یموت

هذا مرقد الشریف - استاد الفقهاء اسوه اهل ورع والتقوی و مرجع الشیعه فی

الفتوی آیة اللّه العظمی مرحوم آقا سیّد محمدمهدی شریعت موسوی دُرچه ای

اصفهانی علیه الرحمه که از سرآغاز جوانی در یتیمی و سختی در قحطی سال 1288 با

عزمی راسخ در کسب علوم دینیه در حوزه علمیّه اصفهان کوشید تا یکی از مدرّسین

بزرگ شده و حوزه درسش از پرجمعیّت ترین حوزه ها گردید سپس برای تکمیل

حدود 7 سال در زمان مرحوم آیة اللّه میرزای شیرازی بزرگ به نجف اشرف و پس از

بازگشت به اصفهان شخصیتی بزرگ در تدریس علوم دینیه و مرجعیت فتوی و

پرچمداری اسلام در سخت ترین دوران مشروطیت و سپس دوره پهلوی و بالاخره

در اواخر جنگ جهانی پس از تشرّف چند ماهه به زیارت حضرت ثامن الائمه

علیه السلام و بازگشت به اصفهان و کسالت جدید چند روزه مقارن ظهر روز جمعه

دهم ربیع الاول سال 1364 هجری قمری رحلت فرمودند رضوان اللّه علیه.

شجره نامه: آقا سیّد محمدمهدی بن السیّد مرتضی بن السیّد احمد بن السیّد

مرتضی بن السیّد محمدهادی سبزواری بن السیّد میرلوحی بن السیّد محمد بن السیّد

میر قاسم، بن السیّد محمّد الصحفی بن السیّد عمادالدّین مطهر بن السیّد النسا به

شرف الدین ابراهیم بن السیّد جمال الدین حسین بن السیّد تاج الدین محمد بن السیّد

شمس الدین حیدر بن السیّد ضیأالدین طاهر بن السیّد عمادالدین حسین بن سیّد

علی بن سیّد عمادالدین محمد بن سیّد ابی محمدعلی بن السیّد عبدالعزیز بن السیّد

جمال الدین محمّد المجتبی بن السیّد نجیب الدین عبدالعزیز بن السیّد علأالدین

محمد بن السیّد نورالدین علی بن السیّد نصیرالدین حسین بن السیّد معین الدین

ص: 178

احمد بن السیّد الشریف اسحاق بن السیّد ابی المحسن ابراهیم العسکری بن السیّد

ابی الحسن موسی الثانی بن السیّد المرتضی ابراهیم الاصغر بن الامام ابی ابراهیم

الکاظم موسی بن جعفر صلوات اللّه علیه.

شهر و استان اصفهان با شکوه خاصی برگزار شد. روز هفته، تخت فولاد که خالی از

بسیاری از این ساختمان های فعلی و به صورت بیابانی جز چند تکیه بود، یکپارچه

مملو از جمعیّت و از صبح تا غروب پیوسته دسته های عزاداری از محلات و شهرها و

قصبات اطراف برای مراسم او می آمدند و چنین وضعی را مردم بی سابقه می دانستند.

مجالس فاتحه ی بسیاری حتّی چندین جلسه در کنیسه های یهودیان در محله ی

جوباره برپا شد و از طرف اسقف اعظم نماینده ای با هیئت کشیش ها و اسقف ها برای

عرض تسلیت به تخت فولاد آمدند و نماینده ی اسقف اعظم در روز چهلم سخنرانی

کرد.(1)

آن عبادت، آن قناعت آن جلالت آن خصال آن به میراث شرافت داشتن از سابقین

بعد از این هیهات، کآرد روزگار بی لباب همچو او مجموعه ای بر صدر دین مسندنشین

وآن سریرتها که او را بود از اخلاق نیک اقتدا کردی به جد خویش، خیرالمرسلین

عمر او بگذشت در علم و عمل هشتاد و یک جمله در ترویج شرع مصطفی طول سنین

اینچنین ثُلمه که در اسلام از فوتش فتادسد نخواهد شد به چیزی تا به روز واپسین

صد هزاران محنت و رنج و بلاها می کشیدوآن دعاهایی به مسجد خواندی و سود جبین

هان نه تنها بر خلایق این مصیبت شد عظیم بلکه آواز ملائک رفت تا عرش برین

هر زمان از روح سعدی این ندا آید به گوش آسمان را حق بود گر خون ببارد بر زمین

جابری بس کن سخن با پیری صد درد و رنج کی توانی شرح غم، اشکت گذشت از آستین

راه تسلیم و رضا را پیش گیر و دم مزن زین حوادث هرچه پیش آید خموشی برگزین

ص: 181

از روان او مدد خواه و به تاریخش بگومهدی از علم یقین شد در صف حق الیقین(1)

حاج میرزا حبیب اللّه نیّر نیز در مرثیه و تاریخ وفات او گوید:

قد اجاد النیر التاریخ فیما قد کتب(سیّد المهدی فی قدس الجنان قد ذهب)(2)

سده(خمینی شهر) بود، وی زنی بااستعداد، حافظه و فهیمه بود، که درس نخوانده به

خانه شوهر آمد و در سایه ی شوی بزرگوارش تحصیلات خود را آن طور طی نمود که

استاد زنان زمان خود شد و جمع زیادی از زنان اهالی دُرچه از تعلیمات او با قرآن و

معارف اسلام آشنا شدند و هر روز جمعیّت زیادی از زنان و دختران از او کسب علم

می کردند.(1)

اضافه بر این به بسیاری از کارهای دستی ماهر بود، که به شاگردانش یاد می داد

مانند جوراب بافی، ژاکت بافی، قلاب دوزی، خیاطی و نقشه برای گلدوزی، و

گلدوزی و تقریباً نمونه ی طرح آموزش و پرورش که کار و مدرسه باید باهم باشد، آن

زمان ایشان عملاً انجام می داد.

در قداست، تقوی و عبادت و روزه گرفتن ایّام مخصوص مستحبه و کوشش در

قرائت قرآن و ادعیه مراتبی داشت و تا آخر عمر حتّی در سنین پیری و مریضی

روزه ی ماه رمضان و عباداتش ترک نشد.

عمر ایشان هنگام وفات نزدیک به نود سال بود. قبر وی با قبر فرزند ارشدش

مرحوم حاج آقا دکتر سیّد محمّد مرتضوی علیه الرحمه و خواهرش همسر مرحوم آقا

سیّد محمّد علوی در صحن تکیه کازرونی در مجاورت یکدیگر قرار دارد. لازم به

ذکر است اوّلین فرزند آقا سیّد محمدمهدی دُرچه ای یعنی دکتر سیّد محمّد مرتضوی

که به حاج آقا دکتر معروف بود پزشکی مختصّص و باتقوا بود.(2)

معارف قرآنی و هیئت های مذهبی در نیم قرن گذشته در محافل و مجالس اصفهان

تأثیرگذار بود مرحوم آیت اللّه سیّد ابوتراب مرتضوی دُرچه ای(متولد 1332ه.ق.)

است که بیان شمه ای از احوال و آثار ایشان در اینجا مناسبت دارد.

مرحوم سیّد ابوتراب پس از طی دروس مقدماتی و فراگیری فقه و اصول و

بهره گیری از مجلس درس اساتید بزرگ اصفهان، خود به تدریس پرداخت و سالها

ضمن بهره گیری از محضر سیّد محمدرضا خراسانی و حاج آقا رحیم ارباب خود در

مدرسه ی نیم آورد به تدریس رشته های علوم حوزوی چون ادبیات، منطق، فقه و

اصول اشتغال داشت. از دیگر استادان وی آیت اللّه سیّد صدرالدین صدر(هنگام

اقامت در اصفهان) و آیة اللّه سیّد علی بهبهانی بودند.(1)

وی عالمی بود باشهامت که در موارد حسّاس گفتار و قاطعیت او مشکل بزرگی را

حل می کرد و راه را برای احقاق حق هموار می ساخت. و گاهی هم در منابر خود با

نهایت شهامت سخن می گفت و تار و پود بعضی از خرافات و خلاف گویی ها و

عملکردهای غلط را بر باد می داد. هرگاه از وی سؤالی می شد خیلی قاطع پاسخ

می داد. در حقیقت از نظر سجایا و فضایل، خَلَف صادقی برای پدرش محسوب

می شد.(2)

او تسلّط قابل توجّهی به تفسیر قرآن داشت، حاضرالذّهن بود و به محض سؤال

در هر زمینه ای منطبق با واقع جواب می داد.(3) منابر او جذّاب و متنوّع بود و در تأسیس هیآت مذهبی و جلسات تفسیر قرآن و اداره ی آن علاقه ی خاصی داشت، که

در اصفهان چندین هیئت مذهبی چون: هیئت حضرت ابوالفضل علیه السلام، هیئت

ص: 184

بنی فاطمه سلام اللّه علیها، حضرت ابا عبداللّه الحسین علیه السلام و.... تأسیس کرد و

در اکثر این هیآت خود به تبیین احکام و مسایل اسلامی می پرداخت. در حقیقت

می توان گفت این هیآت از پربارترین و چشم گیرترین هیآت مذهبی اصفهان بود، و

هست که اثرگذاری خود را تبلیغ معارف اسلامی و محبّت اهل بیت علیهم السلام

داشته و دارد.(1) نماز جماعت وی در مسجد نزدیک حمّام وزیر معروف به مسجد

آقای دُرچه ای بود که قبل از وی عمو و پدر بزرگوارش در آنجا نماز می گذاردند، و

اخیراً چند سالی بود ظهرها در مسجد حاج محمدجعفر آباده ای اقامه ی نماز

می نمود.(2)

آیت اللّه سیّد ابوتراب مرتضوی مقیّد بود در منابرش حتماً ذکری از مصائب

خاندان اهل بیت علیهم السلام شود و با این که مصیبت را با بیان معمولی و با آهنگ

سخنرانی اش می خواند، ولی بسیار گیرا و دل سوز بود به طوری که حاضرین را

منقلب و متوجّه مصائب خاندان پیامبر صلی اللّه علیه و آله می نمود. وی چندین سال

نیز در درچه و آبادی های دیگر به ترویج دین و اقامه ی جماعت و نشر احکام اسلامی

پرداخت. او در امور اجتماعی و در کشمکش های سیاسی مدبّرانه و سنجیده عمل

می کرد به گونه ای که مورد نهایت تحسین آشنایان قرار می گرفت.(3)

در روزهای سرنوشت ساز انقلاب اسلامی ایران و با توجّه به نقش مؤثر اصفهان

در این مبارزات، وی در صف اوّل مبارزین قرار گرفت. به طوری که اوّلین نماز

جماعت در پایان اوّلین راه پیمایی بزرگ مردم اصفهان در سال 1356 در زمین چمن

ص: 185

دانشگاه اصفهان به امامت ایشان برگزار گردید.(1)

پس از پیروزی انقلاب نیز به دعوت آیت اللّه حاج آقا حسین خادمی امور اجرایی را پذیرفت و مدّتی در رأس امور قضایی اصفهان قرار گرفت. تا این که بر اثر بیماری مدّتی بستری بوده و سرانجام در روز جمعه سوم اسفندماه 1369 مطابق با هفتم شعبان 1411 در بیمارستان به لقأاللّه پیوست. و در امامزاده درب امام اصفهان با تجلیل شایسته به خاک سپرده شد.

4 - تحمّل شداید از اوّل عمر تا آخر و با این حال اظهار رضا و خشنودی

باورنکردنی از وضع خود که آن نیز حکایاتی دارد.

5 - قیام و شدّت عمل هنگام به خطر دیدن اسلام، چه در مقابل مزدوران و یا

فریب خوردگان مانند قیام پرزحمت مرحوم آقا سیّد محمدباقر در مقابل انحراف

مشروطه از مسیر مشروعه، و قیام های پررنج مرحوم آقا سیّد محمدمهدی با حزم و

تدبیر و بردباری عجیب در زمان رضاشاه.

6 - جامعیّت در علوم و فنون متداوله با تحقیق و تحلیل، اضافه بر ادبیات، منطق،

فقه، اصول، فلسفه و عرفان و علوم دیگر مانند هیئت و نجوم نیز تخصّص داشتند که

دو شاخص ظهر با دو نشانه ی متفاوت یکی در منزل دُرچه، دیگری در مسجد دُر

درچه از مرحوم آقا سیّد محمّدباقر به یادگار باقی مانده است. همچنین طب که بعضی از اساتید طب از مرحوم آقا سیّد محمدباقر نقل کردند، در بعضی موارد برای شاهد

خود قسمتی از قانون بوعلی را از حفظ می خوانده است.

7 - تقیّد به زیّ طلبگی تا آخر عمر حتّی دوران مرجعیّت اوقات بسیاری را در

حجره مدرسه با اشتغال کامل به مطالعه و نوشتن، و مراجعات اکثراً در منزل بوده و

حتی مرحوم آقا سیّد محمّدباقر سه شب از ایام هفته را در حجره ی مدرسه تا صبح

می ماندند. ساده زندگی کردن آنها نیز مورد اعجاب بوده است.

8 - نظم کامل و فوق العاده در همه ی برنامه های تدریسی و سایر شئون روحانیت و

زندگی شخصی، و عمری را طبق یک رشته نظم صحیح ناگسستنی حتّی در برابر

پیشامدهای فوق العاده گدازنده و این امر در شاگردان آنها نیز تأثیر بسزایی کرد، که

آنها قولاً و عملاً حاکی از آن بودند.

9 - خلوص للّه سبحانه و بی شائبه بودن آنها که در اقوال و اعمال آنها هویدا بود.

مخصوصاً در مقابل آرای دیگران و امیال تحریک شده که بر خلاف رضای خدا بود و

ص: 187

حقیقت آن بر اکثریت پوشیده شده، که این دو برادر با تحمّل هر شدایدی رضای حق

را در نظر می گرفتند، خواه دیگران بپسندند یا نه، و پس از برطرف شدن ابرهای

تاریک از چهره ی حقیقت، سایر علما و طبقات دیگر به عمق خلوص و پاکی این دو

بزرگوار پی می بردند.

10 - عبادت، تهجّد و شب زنده داری، به دور از انظار مردم و دعاها و مناجات با

خدای خود. مرحوم آقا سیّد محمدمهدی از سحر برای نماز شب و عبادت

برمی خاستند و تا اول آفتاب در سجاده مشغول دعا و قرآن و عبادت بودند و پس از آن

که آفتاب مقداری بالا می آمد از جا برمی خاستند، البته این اواخر، وگرنه قبلاً نماز

صبح را در مسجد اقامه می نمودند.

11 - توکّل بر خداوند متعال در همه شداید و مشکلات. مرحوم آقا سیّد

محمّدمهدی می گفتند: می ترسم فرزندانم ترک توکّل کنند و از این رو در مشکلات

سخت قرار گیرند و مکرر در مواقع مختلف آیه ی شریفه ی «و من یتق اللّه یجعل له

مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب و من یتوکل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ

امره قد جعل اللّه لکل شی قدرا» را برای حاضرین که در مشکلی قرار داشتند

می خواندند و در ضمن حکایتی از پدر بزرگوارشان مرحوم آقا سیّد مرتضی که در

اوج معنویات و از جمله توکّل قرار داشت نقل می نمود که مشتمل بر کرامات آن

مرحوم بود و سفارش به توکّل می نمود.

12 - آنچه که در این دو برادر مؤثر بود منطق صحیح مقتبس از اسلام و قرآن و

سنت بود که به پیش برد یا باز داشت همه تابع آن بودند. لکن موهومات و عادات غلط

مردم و زشت و زیبا دانستن دیگران، و برداشت های بی جا و غلط عوام، در افکار و

روحیه ی آنها تأثیری نداشت.(1)

ص: 188

اصفهان در آن زمان از اساتید مبرزی برخوردار بود لکن هیچ سندی در مورد این که استادان او چه کسانی بوده اند در دست نداریم.(1)

میرزا محمد دستجردی (نظام الاسلام)

متواضع یاد کرده اند و همین نیز باعث نفوذ و ورود او به صحنه های سیاسی و مذهبی

و تقرب به رجال مطرح آن زمان اصفهان بوده است.(1)

وی به مطالعه و تفحص در کتب بسیار علاقمند بود، و از این رهگذر نیز

کتابخانه ای فراهم آورده بود که پس از فوت ایشان این کتابخانه نفیس و ارزشمند به

پسر اول وی می رسد.(2)

ای روزگار چند تو را کج روی است کار تا چند کینه جویی از احرار نیک نام

با آدمی مدام تو کین داری ای عجوزشوهرکشی است کار تو ای زال علی الدوام

از مرگ هیچ راه فرار و گریز نیست فکری به حال خویش نمایید یا انام

در زخم مرگ جمله طبیبان جن و انس یک باره عاجزند ز داوری التیام

پیمانه ایست مگر که از درکشیدنش بسته است راه چار و چون می کنند جام

مرحوم شد محمد و مجدش یتیم گشت گوئید جمله تعزیتش ایهاالکرام

کردش ندا منادی قدس از علو قرب روحش نمود در غرفات جنان مقام

تاریخ فوت سؤال نمودند از خطیب این رشته یافت از رقمش زیب ار ستام

رفت از درون جمع برون چون محمدی گفتا خطیب آه شد اسلام بی نظام(1)

که معروف به مجدالاسلام بود، او در ابتدا اشتغال به دروس حوزوی داشته و از

محضر درس آیت اللّه حاج شیخ محمدرضا نجفی(متوفی 1362ه.ق.) بهره برد لکن بر اثر فشارهای شدیدی که در آن زمان از ناحیه حکومت رضاخان متوجه علما و طلاّ ب بود از ادامه تحصیل دست کشیده و به اجاره املاک بزرگ کشاورزی و زراعت روی آورد.(1) مصطفی مجدالاسلام(حاج مجد) به سال 1391ه.ق. مطابق با 1350ش. از دنیا رفت و در همین اتاقی که نظام الاسلام مدفون است به خاک سپرده شد.

دومین پسر میرزا محمد دستگردی، مرتضی نظام نام داشت. او سالها در اتاق بازرگانی اصفهان مشغول به خدمت بود و به حاج نظام هم مشهور بود.(2)

وی به سال 1389ه.ق. مطابق با 1348ش. از دنیا رفت و سومین آنها حسین

نظام زاده بود که مدتها به عنوان مدیر داخلی کارخانه ریسندگی و بافندگی شهرضا انجام وظیفه می نمود او نیز به سال 1387ه.ق. مطابق با 1346ش. از دنیا رفت. این دو

پسر مرحوم نظام الاسلام هم ابتدا در حوزه علمیّه اصفهان اشتغال به تحصیل علوم

دینی داشته و معمم بوده اند، لکن با توجه به جوّ موجود در عصر پهلوی اول مکلاّ

شده و به اشتغالات دیگر روی آوردند،(3) پسران دوم و سوم نظام الاسلام در اتاق

مقبره وی در تکیه کازرونی مدفونند، چهارمین پسر او جناب آقای جواد مجدی

متولد 1304ش. می باشد که وی پس از سالها خدمت در شرکت نفت به ویژه در شهر

آبادان، سالهاست بازنشسته شده و اکنون در خیابان خواجوی اصفهان سکونت دارند.

ص: 194

قرار گرفت و پس از اخذ دیپلم متوسطه با عشق و علاقه ای که نسبت به معارف

اسلامی داشت وارد حوزه ی علمیّه ی اصفهان شد. وی مقدّمات و برخی از

قسمت های ادبیات را نزد پدرش(حاج سیّد عبدالحسین) فرا گرفت، پس از مدّتی

راهی حوزه ی علمیّه ی قم شد و در آنجا در دروس ادبی از درس ادیب متبحّر مدرّس

افغانی بهره مند گردید و در دروس فقه و اصول نیز از حضور علمای آن سامان بهره

برد. در مدّت حضور در اصفهان به ویژه ایام تابستان نزد مرحوم حاج آقا صدرالدین

کلباسی در مدرسه ی ملاّ عبداللّه و از مرحوم حاج آقا علاء مدرّس در مدرسه ی صدر

بازار کسب دانش نمود.(1)

یا فقه را برای طلاب در مدارسی از جمله مدرسه ی ملاّ عبداللّه شوشتری تدریس

می نمود.(1)

گفته مداح زاده(1) هست تاریخ وفات اجر خواهد در قیامت او ز جدّش مصطفی

وی کنار قبر عالم عارف شیخ محمدحسن عالم نجف آبادی به خاک سپرده شده و

بر روی سنگ قبر او چنین نوشته شده است:

هو الحی الذی لا یموت

آرامگاه و مدفن عالم جلیل القدر و زاهد و عارف متقی حجة الاسلام والمسلمین

آقا سیّد محمّدهادی روضاتی خلف صالح آقا سیّد عبدالحسین عفی عنه که پس از

تحصیلات جدید و قدیم در اصفهان و قم و تبلیغ و تدریس و اقامه ی جماعت در

مسجد جدّ خود مرحوم آیة اللّه آقا سیّد حبیب اللّه روضاتی اعلی اللّه مقامه در روز

پنجشنبه 24 شوال 1416 برابر 74/12/24 در 49 سالگی به رحمت ایزدی پیوست.

تصویر

تصویر

تصاویری از پزشک مدقق سیّد محمد صادق صدیق الاطباء

ص: 200

سیّد محمّدصادق مدّت ها در مدرسه ی علمیّه ی نوریه واقع در بازار بزرگ و

نزدیک به مسجد جامع اصفهان مشغول تحصیل گردید و در کسوت روحانیون

درآمد. وی از شاگردان خاص مرحوم آخوند ملاّ عبدالکریم گزی به شمار می رفت، به

طوری که مرحوم گزی بسیاری از امور روزانه را به سیّد محمدصادق ارجاع می داد و

از او به عبارت میرزا یاد می کرد، علاوه بر این که سیّد محمدصادق در معیت آخوند

بود با وی رفت و آمد خانوادگی نیز داشت.(1)

از جمله شخصیت های دیگری که سیّد محمدصادق صدّیق الاطبّاء از حضور آنان

بهره برد مرحوم آیت اللّه سیّد ابوالقاسم دهکردی(متوفی 1353ه.ق.) بود. وی مدّتی

نیز با دستگاه حاج میرزا هاشم امام جمعه(متوفی 1321ه.ق.) در ارتباط بود. او تا سن

سی و سه سالگی در کسوت روحانیت بود.(2)

طب در تهران سکونت داشت بقیه ی عمر را در زادگاه خود یعنی اصفهان بسر برد،

البته مسافرت هایی نیز به عتبات عالیات و مشهد مقدس نیز داشته است.(1)

از استادان او در علم پزشکی می توان مرحوم ناظم الاطباء یعنی میرزا علی اکبرخان نفیسی(متوفی 1342ه.ق.) را نام برد. سیّد محمّدصادق چون از شاگردان ممتاز ناظم الاطبّاء بود از سوی استاد خود ملقب به صدیق الاطبّاء می گردد.(2) وی طب جدید و قدیم را نزد اساتید فن آموخته و طبیبی حاذق به شمار می رفت.(3)

پس از ورود به اصفهان که در آن زمان تنها دو پزشک با تحصیلات جدید داشت که

یکی دکتر احتشام و دیگری میرزا مسیح خان حافظ الصحّه(متوفی 1361ه.ق.) بود که

او هم از فارغ التحصیلان دارالفنون بود، بقیه طبیب سنّتی بودند که عنوان حکیم باشی

داشتند.(4)

صدّیق الاطّباء در این زمینه متخصّص است.(1)

در ابتدای حکومت پهلوی سیّد محمدصادق صدّیق الاطبّاء به استخدام بهداری

نظمیه درآمد و در زمره ی پزشکان رسمی دولتی شهربانی قرار گرفت و سالها در این

سِمَت خدمت نمود تا این که سال 1332 شمسی بازنشست شد.(2)

که از پشت این میز بلند شوی اعتنایی به تو نخواهند کرد ولی تا می توانی در پناه قانون

به مردم کمک کن و مطمئن باش خداوند با تو خواهد بود.(1)

حتّی برادرم که تحصیلات پزشکی داشت پس از خاتمه ی تحصیل به توصیه پدرم

در بخش 3 اصفهان آن روز که بیشتر مردم آن زحمت کش و مستضعف بودند به

طبابت مشغول شد مرحوم پدرم به او توصیه می کرد این محلات مردمان بی بضاعت

زیادی دارد و پزشک هم ندارد اینها را مداوا کن و در پی مال و منال دنیوی نباش زیرا

روزی رسان خداست.(2)

مرحوم سیّد محمدصادق صدّیق الاطبّاء اعتقاد داشت طبابت عبادت است نه

تجارت و خود نیز بدین سان و به همین شیوه عمل می نمود.(3)

قسمت هایی از مثنوی مولانا جلال الدین را برایش بخواند.

از بذله گویی و عبارات و کلمات بی معنا احتراز می کرد و هیبت خاصی در چهره ی

او نمایان بود. آثار مدوّن او یک سلسله مقالاتی است راجع به طرز معالجه امراض

عفونی و نحوه ی پیش گیری آن که چاپ نشده.(1) و نیز رساله ای در وبا که به چاپ

رسیده است.(2)

صدیّق الاطبّاء در عرفان نیز از مریدان صفی علی شاه گنابادی بود و در این راه به

درجه ارشاد رسید.(3) به نوشته مرحوم مهدوی، صوفی صافی خمیر و متعصب بود.(4)

وی از علاقمندان به شخصیت هایی مانند آیت اللّه العظمی آقا سیّد محمدباقر

دُرچه ای(ره) و مرحوم عارف طبیب حاج میرزا علی آقا شیرازی بود. و در زمان رضاخان که مزاحمت هایی جهت روحانیون ایجاد می شد مراقب بود تا علما و طلاب

مورد آزار مأمورین حکومتی قرار نگیرند.(5)

وفات او مرحوم میرزا حسن بهنیا سروده است:

به جمع آورد سر جبریل و گفت از بهر تاریخش به جنّت کرد مأوی صادق صدیق لقمانی(1)

فرزند ایشان آورده است: پدرم در موقع نزع به من گفت هزینه ی کفن و دفن خود

را در فلان جای گذاشته ام هزینه کنید و به خود زحمت ندهید و عجب این که هزینه ی

ایام سوگواری او که بیش از یک هفته در شهر برگزار می شد تماماً از آن محل پرداخت

شد.(2)

بر روی سنگ قبر صدیق الاطباء چنین منقور است:

هوالباقی

قد ارتحل عن مضیق العالم الفانی الی سعت العالم الباقی السیّد السّعید

محمدصادق لقمانی صدیق الاطباء خلف السیّد محمّدباقر من یوم الخامس من شهر

جمادی الاولی الی اربع سبعین و ثلث مأه بعد الف من الهجره جَدِّه 1374.

عنوان وکیل پایه یک دادگستری انجام وظیفه می نماید. وی دارای هشت فرزند بود که

یکی از فرزندان ایشان به نام سیّد محمدحسین صدیق لقمانی در سال 1364ش. در

جبهه های حق علیه باطل به شهادت رسید.

لازم به ذکر این که از اعقاب محترم سیّد محمدصادق صدّیق الاطبّاء در حال حاضر

یازده پزشک مشغول خدمت به جامعه هستند که آقای دکتر ناصر صبری رئیس فعلی

دانشکده پزشکی دانشگاه اصفهان نوه ی دختری مرحوم صدّیق الاطبّاء از جمله ی

آنان است.(1)

آرامگاه صدیق الاطباء در تکیه کازرونی

ص: 207

همچنین مرحوم صدّیقین مراتب عرفان را خدمت حاج محمّدجواد عارف

بیدآبادی (متوفی 1344ه.ق.) تکمیل نمود و سالها به ریاضت و تصفیه باطن گذرانید

تا جامع مراتب صوری و مقامات معنوی شد. حاج محمّدجواد عارف بیدآبادی به

سرجویی شهرت داشت و از مشایخ سلسله ی ذهبیه در اصفهان به شمار می رفت و

دارای نَفَس قدسی بود. عدّه ای از بزرگان این شهر به او ارادت می ورزیده اند و مرحوم

حاج ملاّ حسین علی صدّیقین نیز از وجود این شخصیت عرفانی بهره ی وافی برده

است.(1)

مکان های تحصیل و تدریس

از جمله نهادهای آموزشی که مرحوم حاج ملاّ حسین علی سالیان متمادی در آن بهره علمی برده و یا در آنجا به مشتاقان تحصیل و تعلیم آموزش داده است مدرسه ی باقریه درب کوشک است که احداث آن به زمان حکمرانی ابوالمظفر، رستم بهادرخان آق قویونلو و مربوط به اوایل قرن دهم هجری است. این مدرسه به نام های مدرسه ی باقریه، مدرسه ی درب کوشک یا مدرسه ی پاشیر(به دلیل شیر سنگی کنار آن) یا مدرسه ی

عارف ربانی شیخ ملّا حسینعلی صدیقین

ص: 209

باب القصر نیز نامیده شده است.(1)

این نهاد آموزشی در حال حاضر شانزده حجره دارد، و یک طبقه است و تزئینات

آن از کاشی و آجر می باشد و کتیبه ی سردر مدرسه از بین رفته، و کاشیهای نفیس

مدرسه، به خارج از ایران برده شده است.(2)

به غیر از مرحوم حاج ملاّ حسین علی صدّیقین، در یک قرن گذشته برخی از

مدرّسین این مدرسه عبارت بوده اند از: حاج شیخ ابوالقاسم معروف به «حاج آخوند

زفره ای»(متوفی 1352ه.ق.).(3)

می فرماید: شما حاج ملاّ حسین علی را نمی شناسید، او فرشته ای است که به صورت

انسان درآمده است.(1)

یزید فی علمکم منطقه و یرغبکم فی الاخرة عمله».(1)

از آثار مرحوم حاج ملاّ حسین علی صدّیقین حواشی مختصری است بر کتاب

«تذکرةالقبور» اثر آخوند ملاّ عبدالکریم گزی که مرحوم آقا سیّد مصلح الدین

مهدوی(متوفی 1384ش.) آنها را در رجال اصفهان نقل کرده است.(1)

روح صدیقین راحت عند مولاه السمی

یا حسین اشفع له فالان لاقاه المنون

انقضی الاثنان و العشرون من شهر الصفر

قد جزی یا لهف من فقدانه دمع العیون

و استفاد النیّر التعیّین فی عام الوفات

من کلام ملهم للغرق فی بحرالشّجون

هاتف املی لعباس المزین فی المنام

اقرء التاریخ(فی جنّات عدن یدخلون)

شب جمعه 22 صفر سنه 1368 قمری

سنگ مزار عالم ربانی حاج ملا حسینعلی صدیقین

ص: 214

اصفهان شده و مدتی که در آنجا گذرانید، شغل وی نویسندگی در دفاتر تجاری بود.

مدرسه ی نیم آورد و منطق و منظومه ی منطق و منظومه ی حکمت را نزد عالم وارسته

و متبحّر آقا شیخ محمدحسین مشکینی(1) که از شاگردان مرحوم حکیم متأله شیخ

محمد خراسانی بود تمام کرد. ضمن این که مغنی و مطوّل را نیز نزد استادانی چون مرحوم مشکینی، سیّد جواد غروی و مرحوم شیخ هبة اللّه هرندی در مسجد حکیم و مدرسه ی صدر بازار اصفهان طی نمود. در دانش هایی مانند فقه و اصول نیز از استادان متعدّدی بهره برد به طوری که شرح لمعه و فرائد را نزد مرحوم آیت اللّه آقا شیخ محمدرضاجرقویه ای و مرحوم آیت اللّه حاج سیّد حسین موسوی خادمی(متوفی 1363ش.) و کفایه و قوانین را خدمت استاد مرحوم آیت اللّه آقا سیّد علی اصغر برزانی گذرانید.(2)

در حکمت و علوم عقلی هم استادان شایسته و ماهری را درک نمود از جمله

منظومه ی حکمت و قسمتی از اسفار را در خدمت حکیم متأله حاج آقا سیّد

صدرالدّین هاطلی کوپایی که از مشاهیر فضلای آن زمان اصفهان و ایران بود در

مدرسه ی صدر بازار اصفهان استفاده کرد.(3) در همین راستا قسمت عمده ی اسفار و

خارج حکمت را هم از مجلس درس فیلسوف وارسته آقا شیخ محمود مفید اصفهانی

بهره برد و نیز مباحثی از شفا را هم نزد مرحوم آیت اللّه حاج میر سیّد علی نجف آبادی

ص: 217

درک نمود.(1)

داشت و از روح پدر بزرگوارش حاج ملاّ حسین علی و نیز روح پرفتوح مرحوم حاج

شیخ حسن علی اصفهانی و شفاعت آن ارواح خدمت حضرت ثامن الحجج امام علی

بن موسی الرضا (علیه آلاف التحیة و الثنأ) استفاده های معنوی برد. مرحوم صدّیقین

از خواندن نماز جعفر طیّار در حرم حضرت رضا علیه السلام نیز بسیار بهره

گرفت.(1)

خیابان آیت اللّه طیّب که خود امامت آن را عهده دار بود، از طریق منبر، به وعظ و ارشاد

و تبلیغ آیین جعفری مبادرت می ورزید و منبرهای بسیار مفید، گیرا و جذّابی به ویژه

در مبحث ولایت ائمه ی معصومین علیهم السلام داشت.

در تکیه ی کازرونی جنب قبر پدر بزرگوارش به خاک سپردند.(1)

سختی ها را تحمّل کند و به هر صورت به ادامه ی تحصیل در اصفهان بپردازد.(1)

به گونه ای که حساب می کند اگر کتابهایش را بفروشد می تواند به مدّت یک سال

تنها یک وعده غذا در روز در تهیّه نماید، با این حال حاضر به ادامه تحصیل می شود،

اتّفاقاً در همین زمان یکی از بنکدارهای اصفهان که از متمولین بازار بوده است به

ایشان پیشنهاد تعلیم فرزندش را می دهد. محل خانه ی این فرد بازاری حدود دروازه

اشرف یا حوالی مشیر یخچال بوده ولی حاج محمّدحسن پس از چند جلسه از رفتن

به آنجا منصرف می شود و دلیل آن این بوده که احساس می کند از نظر روحی آمادگی

استفاده از این پول را ندارد و بنابراین با تنگدستی تحصیل خود را ادامه می دهد.(2)

محمدحسن قصد داشت اصفهان را به قصد نجف ترک نماید. آقای دکتر رضا عالم

فرزند آیت اللّه شیخ محمدحسن عالم به نگارنده می گوید: پدرم در آن زمان نذر

می کنند چهل مرتبه زیارت عاشورا را با آداب آن بجا آورد تا بلکه زمینه ی این کار

فراهم شود و اتّفاقاً در همان روز چهلم، مادر از نجف آباد پیغام می دهد که به ادامه ی

تحصیل تو در نجف رضایت دارم.(1)

تصویر

عالم ربانی آیت الله شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی

آن حضرت داده این است که تربت آن حضرت را وسیله شفای بیماران قرار داده

است.

شیخ محمدحسن عالم نجف آبادی نقل کرده است: من در زمان مرجعیت مرحوم

آیت اللّه آخوند خراسانی در نجف مشغول تحصیل بودم مریض شدم و این بیماری

مدتی طول کشید و پرستاری مرا بعضی از طلاّ ب در همان حجره ی مدرسه به عهده

داشتند. پس از چندی بیماری من به قدری شدید شد که اطبّاء از شفا یافتن من مأیوس

شدند و دیگر برای معالجه ام نیامدند و من در حال شدّت تب گاهی بیهوش می شدم و

گاهی به هوش می آمدم. یکی از رفقا که مرا پرستاری می کرد شنیده بود که آیت اللّه

حاج آقا علی محمد نجف آبادی مقداری از تربت اصل حضرت سیّدالشهداء علیه السلام را دارد. او به منزل معظّم لَه می رود و از وی می خواهد قدری از آن تربت را برای شفای من به او بدهد. ایشان فرموده بود من به قدر یک عدس تربت دارم و آن را گذاشته ام بعد از مرگ در کفنم بگذارند. آقا ناراحت می شود و می گوید: حالا که از همه جا مأیوس شده و به شما پناه آورده ایم شما هم از دادن تربت خودداری می کنید این بیمار در حال احتضار است و می میرد. حاج علی محمد دلش به حال بیمار به رحم می آید و قدری از آن تربت را که از جان خودش عزیزتر می داشت به او می دهد. تربت را با آداب مخصوصی که وارد شده در آب حل کردند و به حلق من ریختند من که در

حال بیهوشی به سر می بردم ناگهان چشمان خود را باز کردم و دیدم رفقا اطراف

بسترم نشسته اند. خوب دقیق شدم و آنان را شناختم. قصّه ی تربت را که به حلق من

ریخته بودند برایم شرح دادند. من کم کم در خود احساس نیرو و نشاط کردم و

حرکتی به خود داده نشستم. دیدم نشاط بیشتری دارم برخاستم و ایستادم و چون

یقین کردم که به برکت تربت مقدّس امام حسین علیه السلام شفا یافته ام حال خوشی

پیدا کردم و به رفقا گفتم بدون مجامله از شما خواهش می کنم از حجره بیرون روید

ص: 227

چون می خواهم زیارت عاشورا را بخوانم رفقا از حجره بیرون رفتند من در حجره را

بستم و بدون احساس ضعف با آن حال خوشی که قابل وصف کردن نیست مشغول

خواندن زیارت حضرت سیّدالشهداء علیه السلام شدم.(1)

خانه ی خدا در دیداری که با مرحوم آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی داشت و این دو دوست قدیمی همدیگر را دیدند به یاد و خاطره آن روزها هنگام دیدار همدیگر را در آغوش گرفته و گریستند در مورد این دیدار آقای دکتر رضا عالم می فرمود: در سال 1323 یا 1333 شمسی بود که [پدرم] به قم مشرّف شدند، حجره ی برادرم حاج شیخ جعفر عالم که چندی پیش از دنیا رفتند با حجره آقای مطهری دو حجره فاصله داشت، یادم هست علمایی مانند آیت اللّه آقا محمدتقی خوانساری، آیت اللّه سیّد صدرالدین صدر(پدر امام موسی صدر) هم آمدند، بعد هم مرحوم آیت اللّه بروجردی پیغام دادند که می خواهند بیایند، آقای منتظری هم اصرار داشتند، اما پدرم فرمودند درست است که با یکدیگر هم کلاسی بوده ایم ولی ایشان(آقای بروجردی) علمدار شیعیان هستند و پرچم قیادت و سیادت شیعه به دوش ایشان است و این وظیفه ی من است که احترام بگذارم.(1)

عالم یگانه و فقیه گرانمایه بهره مند گردیده اند.(1)

آیت اللّه یوسف صانعی در مصاحبه با نگارنده بیان نمود: آیت اللّه حاج شیخ محمّدحسن سالیان متمادی لمعه تدریس می کرد، سیره ی علمای گذشته این بود که در دانش مهارت پیدا می کردند و سالیان طولانی به تدریس آن مشغول بودند، امّا متأسفانه امروزه این سیره ی پسندیده فراموش شده است.(2) یکی از دیگر مدرّسین حوزه علمیّه قم در این باره گفته است: مرحوم آیت اللّه عالم نجف آبادی در زندگی من بسیار تأثیر داشت. مقداری شرح لمعه، معالم، قوانین، رسائل و مکاسب و... را نزد ایشان خواندم. اهل زهد و تقوا بود، وجوهات را خرج زندگی خودش نمی کرد، با این که مرجع وجوهات بود مع ذلک آنها را می گرفت و بین طلبه ها و نیازمندان تقسیم می کرد. تا این آخر هم که پیرمرد شده بود از پول منبر زندگی خود را می گذراند. ایشان استاد نسبتاً منظّمی بود که در مدرسه جده ی بزرگ داشتیم. شنیدم ایشان 60 سال شرح لمعه را درس گفته [بود.] و نقل می کردند آیت اللّه سیّد احمد خوانساری پیش ایشان شرح لمعه خوانده بود.(3)

وجوهات مصرف نمی کنم زیرا سیّد ابوالحسن گفته است وجوهات را به طلبه ها

بدهم و سیّد از دنیا رفته، به آقای بروجردی بگویید به من اجازه بدهد به طلبه ها بدهم،

من به آقای بروجردی پیام ایشان را رساندم. آقای بروجردی از زمانی که مرحوم عالم

در نجف بودند و بر اثر تربت سیّدالشهداء علیه السلام شفا یافته بودند ایشان را

می شناختند. آیة اللّه بروجردی فرمودند بگویید اجازه دارید وجوهات را به طلاّ ب

متّقی بدهید و من پیام آقای بروجردی را به مرحوم عالم رساندم و دوباره سال بعد به

اصفهان رفتم ایشان فرمودند آقای بروجردی فرمودند که من وجوهات را به طلبه های متّقی بدهم در حالی که طلبه ها غیبت می کنند و من امسال فقط سه تومان به سیّد محمود مدرّس نجف آبادی داده ام و به ملاّ هاشم و بعد دوباره به آقای بروجردی پیام ایشان را رساندم آقای بروجردی به من گفت نمی دانستم ایشان وسواس دارند بگویید هرکس طلبه است به او بدهید.(1)

زارعین گندم آن را می آورند این گندم را می دادند به حاج میرزا علی جوانمرد که نانوایی داشت تا با آن نانی تهیّه شود و مسایل زندگی را به قناعت، مناعت و عزّت نفس می گذراند. مرحوم آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین بروجردی، آقا سیّد ابوالقاسم کوپایی را مأمور کرده بودند که بروید ببینید حاج شیخ محمّدحسن عالم چگونه زندگی می کنند، دو سه مرتبه ای که حاج ابوالقاسم آمده بود که اگر کاری دارید بگویید انجام دهم، ایشان [شیخ محمد حسن] به شوخی گفته بودند، من خودم پول می فرستم برای آقا، حالا ایشان پول می فرستند برای من، یعنی من نیازی ندارم و زندگی خوب می گذرد و همیشه شاکر بودند.(1)

می فرماید: حاج شیخ محمّدحسن از جهت تقوا، سادگی و پرهیزکاری نخبه بود و

زهد و پارسایی را با رفتار خود ترویج می کرد.(1)

حاج شیخ عبدالحسین و برخی افراد دیگر از جمله طلاّ ب در آن جلسه حضور

می یافتند، جلسه ی باحال و معنوی بود. از دیگر دوستان مرحوم شیخ محمّدحسن

عالم، آقا حاج سیّد علی نجف آبادی بود.(وی نیز از بزرگان علمای اصفهان بلکه ایران

محسوب می شد.) در فوت حاج سیّد علی، حاج شیخ محمّدحسن از منزل تا تخت

فولاد پیاده رفتند.(1)

اخلاق اسلامی را برای نمازگزاران بیان می کرد.(1) حتی زمانی مرحوم کازرونی

دعوت کرد که شیخ محمّدحسن در منزل او(واقع در کوچه تلفنخانه خیابان سپه) منبر

برود شیخ فرموده بود: اگر قصد شما تبلیغ و توسّل به حضرت سیّدالشهداء

علیه السلام است من در همین مسجد باید منبر بروم که روبروی جایگاه اُسقف است.

و مسجد پُر می شد از علاقمندان بویژه جوانان. وی در بازگشت از مسجد تا منزل

معمولاً سوره ی واقعه را تلاوت می کرد.(2)

موسوی فریدنی، شیخ محمود سالک کاشانی، ابراهیم ریاضی، حاج آقا مجتبی

میرمحمدصادقی، آقامیرزا هاشمی، نصراللّه قضایی، محمدعلی احمدیان، سیّد

مصطفی زانیانی، سیّد محمود مدرّس،(1) دکتر سیّد شمس الدّین حسینی نائینی،(2)

شیخ ابوالفضل خوانساری،(3) و سیّد بحرالعلوم میردامادی.(4)

آثار و تألیفات

تألیفات مرحوم عالم نجف آبادی:

1- کتب و رسایلی که در زمینه فقه و اصول بوده که برخی از آنها تقریرات استادان ایشان است 2 - «فضیلة السیاده» که درباره اهمیّت، مقام و موقعیّت سادات بوده و احادیثی در باب منزلت

آنان تبیین شده است.

تصویری از مقدمه کتاب فضیلة السیادة نوشته محمد حسن عالم نجف آبادی

ص: 238

حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ قاسم علی آیت نجف آبادی فرزند علی اکبر است که در خانواده ای متدیّن و زحمتکش به دنیا آمد.(1)

روحانی متّقی شیخ قاسم علی آیت

پس از طی مراحل مقدماتی که در مکتب خانه های نجف آباد گذرانید جهت کسب

تحصیلات حوزوی رهسپار اصفهان گردید و در مدرسه ی چهارباغ به تحصیل مشغول شد، بنا به گفته خودشان هر پانزده روز یکبار از اصفهان به نجف آباد رفته و مقداری نان و توشه برای گذران معیشت می آورد.(2)

شیخ قاسم علی پس از مدّتی به مدرسه ی جده واقع در بازار اصفهان منتقل و توفیق

ص: 240

حضور در درس زاهد فقیه آیة اللّه محمدحسن عالم را پیدا می کند و مورد توجه آن

مرحوم قرار می گیرد به نحوی که نهایتاً افتخار دامادی آن بزرگوار را پیدا کرده و مدّتی

نیز در منزل ایشان اقامت می نماید تا این که مواجه با فتنه کشف حجاب می شوند و بنا

به دستور پدر همسرش به روستای حاجی آباد پناه برده و مدّتی را در منزل یکی از

اهالی اقامت نموده و به تبلیغ و اقامه ی جماعت می پردازد و پس از مدّتی قصد خود را

به اقامت تبدیل و منزلی تهیه نموده و بدان جا منتقل می شود.(1)

آن مرحوم ضمن تأمین معاش خود از راه کشاورزی و دامداری همچنان به انجام

وظایف طلبگی می پرداخت و در منزل خود جلسات آموزش قرآن، احکام و حتّی

آموزش خواندن و نوشتن برای کودکان روستای حاجی آباد برپا نمود و سپس افراد

برگزیده و شایسته از ایشان را به جهت ادامه تحصیلات به حوزه ی علمیّه ی نجف آباد

معرفی می نمود و این گونه شد که روستای حاجی آباد طلاّ ب و علمای فراوانی را به

جامعه تقدیم کرد.(2)

دیگر اهالی آبادی نیز بتدریج و به برکت حضور مخلصانه شیخ قاسم علی با

معارف دین آشنا و نوعاً به روخوانی و قرائت قرآن وارد و به رعایت ظواهر دینی

مقید شدند و آثار آن حضور معنوی ایشان تاکنون در روستا مشهود و همه ی مردان و

زنان سالخورده ی آبادی اقرار دارند به این که هرچه از معارف دین فرا گرفته اند از

آموزش های آن مرحوم است.(3)

مرحوم حاج شیخ قاسم علی در طی عمر پربرکت خود پاسخگوی همه مراجعات

شرعی مردم بود، و نیز نسبت به رفع خصومات و حل اختلافات ساعی بود و هیچ

ص: 241

چشم داشتی به دست مردم نداشت، موقع نماز به منزل می آمد لباس کار را عوض

می کرد با عبا و عمامه به مسجد می رفت و پس از اقامه ی نماز به خانه برگشته لباس را

تعویض نموده بیل را برداشته و به باغ و زمین زراعتی خود می رفت.

شیخ به اهل علم عشق می ورزید و از شدت علاقه ای که به طلاّ ب علوم دینی و

روحانیت داشت هر 5 نفر صبیه خود را به 5 نفر از طلاّ ب علوم دینی تزویج نمود. از

شیخ قاسم علی هشت فرزند، سه پسر به نام های مصطفی، مرتضی و مجتبی و پنج

دختر باقی ماند.(1)

وی سرانجام دوم اسفندماه 1353 برابر با سال 1395ه.ق. دار فانی را وداع گفت و

در تکیه کازرونی به خاک سپرده شد.

ص: 242

تصویر

آیت الله شیخ محمّد باقر فقیه ایمانی

حاج شیخ محمدباقر فقیه ایمانی مراحل عالیه فقه و اصول و نیز علم رجال را از

محضر آیت اللّه العظمی حاج آقا منیرالدین بروجردی(1)(1269 - 1342ق.) که از

چهره های مبرّز علمی زمان خود و پدر عیالش بود بهره برد. همچنین از دروس فقه،

اصول و کلام آیت اللّه محقّق شیخ عبدالحسین محلاّ تی(متوفی 1323ه.ق.) صاحب

«مغتنم الدرر» بهره برداری نمود. تا این که به مقام اجتهاد رسید و به تألیف و تدریس

پرداخت.(2)

مذکور به جامع خشینان یاد شده است.(1)

مهدی علیه السلام راهنمایی و تشویق می کرد وی را با این طرق رهایی از مشکلات

می داد.(1)

اصرار خواست اگر خاطره ی ملاقاتی دارند توضیح دهند.

ایشان(آیت اللّه فقیه ایمانی) گفتند: من ادعای ملاقات با آن بزرگوار را ندارم امّا

خاطره ای برای من پیش آمده که فکر می کنم لطف امام شامل حالم شده و بی ارتباط با

شعری که درباره آن حضرت سروده ام نیست. و قضیه بدین شرح است که در شبی از

شب های ماه مبارک رمضان(شب پانزدهم) مشغول سرودن شعر فوق و اشعار قبل و

بعد از آن بودم، پس کم کم دچار خستگی شدم که دیگر نشاط ادامه دادن به شعر و

گفتن نداشتم و تصمیم به خوابیدن گرفتم، امّا نتوانستم به خواب بروم، آنگاه متوجه

شدم که در شب های ماه رمضان غسلش مستحب است و به نظرم رسید به حمّام

نزدیک منزل بروم، غسل شب نیمه ی ماه رمضان را بجا آورم.

پس برخواستم به حمّام نو مجاور مسجد خواجه اعلم نزدیکی سبزه میدان(میدان

کهنه) رفتم و چون به سمت خزینه ی معمولی رفتم متوجه شدم آن قدر آب آن کثیف

و آلوده است که نمی توانم رغبت به وارد شدن در آن خزینه نمایم. آن گاه به سراغ

خزینه کوچکتری رفتم که آبش بسیار تمیز و زلال بود ولی همین که پا را در آن خزینه

گذاردم آنچنان احساس حرارت شدید از آب خزینه کردم که دیدم طاقت وارد شدن

در آن خزینه و غسل کردن در آن را ندارم.

پس متحیّر شدم چه کنم که آن خزینه [با آب زلال] رفتن در آن غیر قابل تحمّل

است و چگونه بدون غسل و انجام یک امر مستحب ارزشمند از حمّام خارج شوم.

ناگهان متوجّه شدم مرد بزرگواری وارد گرمخانه شد و بطور عادی مستقیماً وارد

خزینه ی کوچک که از گرمی شدید برخوردار بود شد بدون آن که احساس گرمی

نماید. در این موقع من با حالت فراموشی گرمی شدید آن خزینه به دنبال آن مرد

بزرگوار وارد خزینه شدم و با احساس ملایمت آب خزینه مشغول غسل شدم ولی

ناگهان آن شخص ناشناس از خزینه خارج شد و همین که پا از خزینه بیرون نهاد من

ص: 248

مثل قبل از آمدن آن مرد محترم، که احساس گرمی غیر قابل تحمّل می نمودم دیگر

قوت و توانایی ماندن در خزینه برای تکمیل غسل نداشتم و با زحمت و سوختن از

خزینه خارج شدم و تازه به فکر افتادم مگر نفهمیدی چند لحظه پیش آب خزینه

آنقدر گرم و سوزنده بود که پا بیرون نهادی، و این مرد کیست که با وارد شدن در

خزینه آن قدر آبش ملایم شد که بدنم را حال آورد و با بیرون نهادن او، همانند دفعه ی

اوّل که امتحان نمودم آب خزینه غیر قابل تحمّل گردید.

آن گاه به فکر افتادم بروم بیرون گرمخانه، بفهمم آن مرد چه کسی بود، که آمدنش

در خزینه و بیرون رفتنش این گونه آب را تغییر داد و چون بیرون رفتم، متوجّه شدم

فقط متصدّی حمّام در آن جا است و دیگر کسی نیست. پس سراغ آن شخص را

گرفتم، پاسخ داد در حال حاضر کسی غیر از شما در حمّام نیامده و مثلاً یک ساعت

قبل فلان کاسب آمد و رفت. در این موقع متحیّر شدم که این شخص کجا رفت و این

قضیه چگونه پیش آمد، و به ذهنم خطور کرد که شاید آن بزرگوار، آقا امام زمان

علیه السلام بودند که با آمدن و رفتن این چنانی خواستند شعری را که من سروده بودم عملاً به تجلّی درآورده و نشان دهند که در محوطه ای که هستیم حاضر شده اند و من

در نزدیکی ایشان قرار گرفتم امّا حضرتش را نشناختم و ترتیب اثری به حضور

مبارکش ندادم.(1)

در اینجا تألیفات ایشان دو دسته عمده است یکی زمینه های مختلف عقیدتی،

فقهی، اخلاقی و تاریخی، دیگری تحقیقات و نوشته هایی در باره ی امام عصر

صلوات اللّه علیه که عبارتند از:

- الاَّیات الباهره فی فضائل العترة الطاهره

- انوار قدسیه در شرح حکمت الهیه

- بهجة الامامة در عظمت شب و روز جمعه و آداب و وظائف آن

- بهجة الجنان، فیما یتعلق بشرح ارکان الایمان، منظومه عربیة

- بهجة المرضیه، فیما ثبت للفقهاء الصالحین من الولایة و حدودها

- تفسیر «ثم لتسئلن یومئد عن النعیم»

- تفسیر «قد افلح المؤمنون....»

- الحجة الغرّاء فی حدود المفرقة الواجبه لفاطمة الزهراء سلام اللّه علیها

- حدائق الایمان فی امر النیابة عن الائمة فی الاعمال

- الخصال الحسینیه، او المرقاة المکارم الحسینیه(شرح حدیث «حسین منی و

أنا من حسین»)

- الدّرة الفاخره فی بیان شؤون العترة الطاهره

- دیوان اشعار(مطبوع)

- الذورة العلیا فی حقیقة الرویا، فارسی مبسوط

- رساله حول تعزیة الامام حسین بن علی علیه السلام

- رساله حول زیارة عاشورا والبحث عن سنده و معناه

- رساله فی احکام الصور و التماثیل

- رساله فی بیان حکم جنب المعذور من الغسل و وظیفة استمرار العذر

- رساله فی تحقیق موضوع الاستثناء

ص: 250

- رساله فی شرح حال ابی الفضل العباس بن الامام امیرالمؤمنین علیه السلام

- رساله فی زینب بنت امیرالمؤمنین سلام اللّه علیها و فضائلها

- رساله فی شرح حدیث العقل و الجهل

- رساله فی الاجماع

- رساله من سبق الی مکان فهو اولی به

- رساله فی النیة و ان الاخلاص فیها شرط فی صحة العباده و قبولها

- رساله فی المعاصی الکبیره و الصغیره

- رساله فی معنی الحکم و المتشابه

- مأالعیوان فی تجوید القرآن

- السراج المنیر فی اهمیّة عید الغدیر و فضائله و آدابه