ص:2

ص:3

گلزار مقدّس

مشاهیر تخت فولاد اصفهان (تکایای گلزار و مقدّس)

مؤلف: رحیم قاسمی

زیر نظر: دکتر اصغر منتظرالقائم

مدیر تولید: مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد

ناشر سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان

نوبت چاپ: اول (تابستان 1389) شمارگان: 1000 نسخه

چاپ: کمالی نژاد / صحافی : امین

شابک: 9 - 30 - 132 - 600 - 978

قیمت: 5000 تومان

همه حقوق چاپ محفوظ و متعلق به مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد وابسته به شهرداری اصفهان می باشد.

مرکز پخش: 91-6638890-0311 2239466 - 0311

ص:4

3. مرثیه محمدرضا شکیب اصفهانی:. 53

4. مرثیه و ماده تاریخ سیّد علی بدیع زادگان "هور":. 54

5 . مرثیه مرشد رمضان صابر اصفهانی. 55

آیة الله میر سیّد علی حسینی برزانی. 57

خاندان. 57

1. آیة الله سیّد علی اصغر برزانی. 57

2. حجة الاسلام سیّد محمد علی فقیهی. 59

3. آیة الله سیّد محمد نجفی هرسینی. 60

4. حجة الاسلام سیّد محمد صادق واعظ. 60

اساتید آیة الله برزانی. 61

اجازات. 62

1. اجازه آیة اللّه العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی:. 63

2. اجازه آیة اللّه العظمی آخوند ملّا محمّد حسین فشارکی:. 68

3. اجازه آیة اللّه سیّد محمد رضا رضوی خوانساری:. 72

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد صدرالدین صدر. 74

اوصاف. 76

حاج میرزا حبیب الله روضاتی. 84

ص:6

تولّد و خاندان. 84

1. حجة الاسلام والمسلمین سیّد اسدالله روضاتی. 87

2. آیة الله میرزا محمود روضاتی. 87

اساتید. 90

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 91

اجازه آیة الله شیخ علی اکبر نهاوندی. 96

اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 99

اجازه آیة الله سیّد حسین حسینی اصفهانی. 101

تألیفات. 104

تقریظ علامه کاشف الغطاء. 108

حکایت. 111

وفات. 112

فرزندان. 113

1. سیّد ابوالحسن روضاتی. 113

2. حجة الاسلام سیّد عبدالعلی روضاتی. 113

3. حجة الاسلام والمسلمین سیّد عبدالحسین روضاتی. 114

آیة الله میرزا اسماعیل بروجردی. 115

ص:7

سیّد مرتضی ظهیر الاسلام. 118

تولد و خاندان. 118

اساتید. 120

اجازات. 127

اوصاف. 129

نمونه اشعار. 131

وفات. 131

شیخ محمّد رضا نجفی جزن آبادی. 134

اوصاف. 134

وفات. 136

1. حجة الاسلام میرزا عنایة الله نجفی. 137

2. میرزا هدایة الله نجفی. 138

حاج آقا جمال الدین خوانساری. 139

آیة الله ملا علی اکبر خوانساری. 139

ص:8

آیة الله شیخ محمد حسین خوانساری. 144

آقا کمال الدین خوانساری. 146

اوصاف. 147

تدریس. 150

وفات. 152

شیخ علی فقیه فریدنی. 155

میرزا علی مشفقی. 162

میرزا یحیی مدرّس اصفهانی.

میرزا یحیی از دیدگاه مشفقی. 165

ص:9

اوصاف. 167

آثار مشفقی. 168

شاگردان. 176

برخی از افادات مرحوم مشفقی. 177

نمونه اشعار. 182

اشعار مرشد عباس گیاهی در وصف مشفقی. 185

اشعار طالع در وصف مشفقی. 187

وفات. 188

مرثیه حاج مرتضی اشتری. 189

میرزا عبدالحسین مشفق. 191

میرزا حیدرعلی غاضری "محفوظ". 194

اوصاف. 194

شرح حال منظوم. 196

هدف عالی اعلای علی. 199

کیست علی؟. 201

موعظه. 204

ص:10

از علی آموز. 205

حکایت. 206

چند غزل. 209

وفات. 211

شعر خداحافظی. 212

شیخ غلامحسین یزدی آبشاهی. 215

وفات. 216

آقا سیّد محمد رضا سادات. 219

سید ابوالحسن کتابی. 221

میر محمّد صادق کتاب فروش. 221

اوصاف. 223

ص:11

سید نور الله قاضی عسکر. 225

تألیفات. 226

وفات. 228

آقا سیّد مهدی حسینی بدری. 231

1. سیّد عبدالوهّاب بدری. 232

2. سیّد ابوالقاسم بدری. 232

3. میرزا علی محمد بدری. 233

4. حاج سیّد مهدی سینی. 233

میرزا محمد علی مدرّس زاده. 237

خاندان. 237

آثار و مکتوبات. 238

ص:12

وفات. 246

سیّد محمّد صدرالواعظین شهشهانی. 247

خاندان. 247

سید حسین شهشهانی. 249

میرزا محمد علی نحوی هرندی. 266

میرزا محمد مهدی رشتی. 250

ملا محمد جعفر لنگرودی. 250

1. حاج آقا مرتضی رشتی. 253

2. حاج میرزا قوام الدین رشتی. 253

اوصاف. 254

ص:13

خاکشیر. 256

اوصاف. 257

نمونه اشعار غیر هذل. 260

وفات. 261

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 262

مرثیه مرحوم جعفر نوا. 263

مرثیه سیّد علی بدیع زادگان "هور". 264

مرثیه احمد طلائی. 265

آیة الله سیّد محمّد مقدّس. 268

تولد و خاندان. 268

آقا سیّد علی مقدّس. 268

سید حسن مقدّس. 270

اساتید. 270

1. اجازه آیة الله العظمی حاج آقا ضیاء الدین عراقی. 271

2. اجازه آیة الله العظمی شیخ محمد حسین غروی اصفهانی. 272

3. اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 274

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی. 275

ص:14

بازگشت به اصفهان. 275

اجازات آیة الله العظمی بروجردی. 276

اوصاف و خدمات. 278

هجرت به قم. 284

تألیفات. 292

کتابخانه. 295

چند حکایت. 296

وفات و مراثی. 303

1. مرثیه میرزا حبیب الله نیّر..................... 304

2. مرثیه بانو صالحی. 305

3. مرثیه حجة الاسلام سیّد مجتبی میرمحمدصادقی. 306

4. مرثیه آقای میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 306

5. ماده تاریخ میرزا یدالله تائب. 308

حاج ملّا علی ماربینی. 310

تولد و تحصیلات. 310

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 311

اجازه علامه شیخ محمد رضا نجفی. 314

اوصاف. 316

ص:15

وفات. 317

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 317

میرزا عبدالجواد خطیب. 320

اوصاف. 320

نمونه اشعار. 322

حکایت. 326

ماده تاریخ ها. 328

1. ماده تاریخ وفات آیة الله شیخ محمد تقی آقانجفی. 328

2. ماده تاریخ وفات آقانجفی و بازگشت آیة الله حاج آقا نورالله به اصفهان: 329

3. آیة الله حاج شیخ محمّد علی ثقةالاسلام نجفی:. 331

4. شیخ احمد مجتهد بیدآبادی. 332

5. شیخ علی مدرّس یزدی. 333

6. شیخ محمد نظام الاسلام. 334

7. ملا عبدالجواد واعظ باغبادرانی. 335

ص:16

8. سیّد علی نقی مسأله گو. 337

9. سیّد محمد حسن بنکدار. 339

10. میرزا محمد رضا رشتی. 340

11. میرزا محمود خاتون آبادی. 341

12. حاج محمد مهدی سمسار. 341

13. ماده تاریخ چاپ قرآن کریم با تفسیر مولوی. 342

14. ماده تاریخ آب انبار مسجد رکن الملک. 343

15. ماده تاریخ ساختمان آب انبار تکیه کازرونی. 344

16. شعر تمثال آیة الله العظمی سیّد محمد باقر درچه ای. 344

17. ماده تاریخ چاپ "اربعین هاشمیه". 345

18. شعر تمثال آیة الله میرزا احمد مدرّس خراسانی. 348

آثار خوشنویسی. 348

مواضع سیاسی. 349

مرثیه میرزا حبیب الله نیّر. 351

ملا محمّد دهاقانی. 353

اساتید. 353

ص:17

سید ابوالقاسم موسوی شاه کرمی. 355

سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 356

سید ابوالحسن عاملی. 357

1. حجة الاسلام سید صدرالدین صدر عاملی. 358

2. عالم ربانی سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 359

وفات. 361

فرزندان. 362

1. حجة الاسلام حاج سید محمد علی مستجاب الدعواتی. 363

2. آیة الله حاج سید مرتضی مستجابی. 363

محمّد علی پروانه. 373

شرحی در باب روزنامه شمع حقیقت. 373

نمونه اشعار. 374

وفات. 376

ص:18

عبدالله ارباب. 377

سایر مدفونین. 380

1. مهدی تدیّن. 380

2. شیخ محمد رضا باقری محمود آبادی. 381

3. حاج میرزا محمد حسین شهیر به حاج آقا میرزا فریدنی 381

4. حاج آقا حسن صدر عاملی واعظ. 381

5. حاج سیّد علی کرمانی. 381

6. آقا سید هادی عطار موسوی. 382

7. مرحومه زاهده فاضله حاجیه شاهزاده خانم دانش نژاد 382

ص:19

فهرست اعلام

..................................................................................................................382

منابع ................................................................................................................................392

1. آیة الله سیّد علی اصغر برزانی. 57

2. حجة الاسلام سیّد محمد علی فقیهی. 59

3. آیة الله سیّد محمد نجفی هرسینی. 60

4. حجة الاسلام سیّد محمد صادق واعظ. 60

اساتید آیة الله برزانی. 61

اجازات. 62

1. اجازه آیة اللّه العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی:. 63

2. اجازه آیة اللّه العظمی آخوند ملّا محمّد حسین فشارکی:. 68

3. اجازه آیة اللّه سیّد محمد رضا رضوی خوانساری:. 72

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد صدرالدین صدر. 74

اوصاف. 76

حاج میرزا حبیب الله روضاتی. 84

تولّد و خاندان. 84

1. حجة الاسلام والمسلمین سیّد اسدالله روضاتی. 87

2. آیة الله میرزا محمود روضاتی. 87

اساتید. 90

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 91

اجازه آیة الله شیخ علی اکبر نهاوندی. 96

اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 99

اجازه آیة الله سیّد حسین حسینی اصفهانی. 101

تألیفات. 104

تقریظ علامه کاشف الغطاء. 108

حکایت. 111

وفات. 112

فرزندان. 113

1. سیّد ابوالحسن روضاتی. 113

2. حجة الاسلام سیّد عبدالعلی روضاتی. 113

3. حجة الاسلام والمسلمین سیّد عبدالحسین روضاتی. 114

آیة الله میرزا اسماعیل بروجردی. 115

سیّد مرتضی ظهیر الاسلام. 118

تولد و خاندان. 118

اساتید. 120

اجازات. 127

اوصاف. 129

نمونه اشعار. 131

وفات. 131

شیخ محمّد رضا نجفی جزن آبادی. 134

اوصاف. 134

وفات. 136

1. حجة الاسلام میرزا عنایة الله نجفی. 137

2. میرزا هدایة الله نجفی. 138

حاج آقا جمال الدین خوانساری. 139

آیة الله ملا علی اکبر خوانساری. 139

آیة الله شیخ محمد حسین خوانساری. 144

آقا کمال الدین خوانساری. 146

اوصاف. 147

تدریس. 150

وفات. 152

شیخ علی فقیه فریدنی. 155

میرزا علی مشفقی. 162

میرزا یحیی مدرّس اصفهانی. 163

میرزا یحیی از دیدگاه مشفقی. 165

اوصاف. 167

آثار مشفقی. 168

شاگردان. 176

برخی از افادات مرحوم مشفقی. 177

نمونه اشعار. 182

اشعار مرشد عباس گیاهی در وصف مشفقی. 185

اشعار طالع در وصف مشفقی. 187

وفات. 188

مرثیه حاج مرتضی اشتری. 189

میرزا عبدالحسین مشفق. 191

میرزا حیدرعلی غاضری "محفوظ". 194

اوصاف. 194

شرح حال منظوم. 196

هدف عالی اعلای علی. 199

کیست علی؟. 201

موعظه. 204

از علی آموز. 205

حکایت. 206

چند غزل. 209

وفات. 211

شعر خداحافظی. 212

شیخ غلامحسین یزدی آبشاهی. 215

وفات. 216

آقا سیّد محمد رضا سادات. 219

سید ابوالحسن کتابی. 221

میر محمّد صادق کتاب فروش. 221

اوصاف. 223

سید نور الله قاضی عسکر. 225

تألیفات. 226

وفات. 228

آقا سیّد مهدی حسینی بدری. 231

1. سیّد عبدالوهّاب بدری. 232

2. سیّد ابوالقاسم بدری. 232

3. میرزا علی محمد بدری. 233

4. حاج سیّد مهدی سینی. 233

میرزا محمد علی مدرّس زاده. 237

خاندان. 237

آثار و مکتوبات. 238

وفات. 246

سیّد محمّد صدرالواعظین شهشهانی. 247

خاندان. 247

سید حسین شهشهانی. 249

میرزا محمد علی نحوی هرندی. 266

میرزا محمد مهدی رشتی. 250

ملا محمد جعفر لنگرودی. 250

1. حاج آقا مرتضی رشتی. 253

2. حاج میرزا قوام الدین رشتی. 253

اوصاف. 254

خاکشیر. 256

اوصاف. 257

نمونه اشعار غیر هذل. 260

وفات. 261

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 262

مرثیه مرحوم جعفر نوا. 263

مرثیه سیّد علی بدیع زادگان "هور". 264

مرثیه احمد طلائی. 265

آیة الله سیّد محمّد مقدّس. 268

تولد و خاندان. 268

آقا سیّد علی مقدّس. 268

سید حسن مقدّس. 270

اساتید. 270

1. اجازه آیة الله العظمی حاج آقا ضیاء الدین عراقی. 271

2. اجازه آیة الله العظمی شیخ محمد حسین غروی اصفهانی. 272

3. اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 274

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی. 275

بازگشت به اصفهان. 275

اجازات آیة الله العظمی بروجردی. 276

اوصاف و خدمات. 278

هجرت به قم. 284

تألیفات. 292

کتابخانه. 295

چند حکایت. 296

وفات و مراثی. 303

1. مرثیه میرزا حبیب الله نیّر..................... 304

2. مرثیه بانو صالحی. 305

3. مرثیه حجة الاسلام سیّد مجتبی میرمحمدصادقی. 306

4. مرثیه آقای میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 306

5. ماده تاریخ میرزا یدالله تائب. 308

حاج ملّا علی ماربینی. 310

تولد و تحصیلات. 310

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 311

اجازه علامه شیخ محمد رضا نجفی. 314

اوصاف. 316

وفات. 317

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 317

میرزا عبدالجواد خطیب. 320

اوصاف. 320

نمونه اشعار. 322

حکایت. 326

ماده تاریخ ها. 328

1. ماده تاریخ وفات آیة الله شیخ محمد تقی آقانجفی. 328

2. ماده تاریخ وفات آقانجفی و بازگشت آیة الله حاج آقا نورالله به اصفهان: 329

3. آیة الله حاج شیخ محمّد علی ثقةالاسلام نجفی:. 331

4. شیخ احمد مجتهد بیدآبادی. 332

5. شیخ علی مدرّس یزدی. 333

6. شیخ محمد نظام الاسلام. 334

7. ملا عبدالجواد واعظ باغبادرانی. 335

8. سیّد علی نقی مسأله گو. 337

9. سیّد محمد حسن بنکدار. 339

10. میرزا محمد رضا رشتی. 340

11. میرزا محمود خاتون آبادی. 341

12. حاج محمد مهدی سمسار. 341

13. ماده تاریخ چاپ قرآن کریم با تفسیر مولوی. 342

14. ماده تاریخ آب انبار مسجد رکن الملک. 343

15. ماده تاریخ ساختمان آب انبار تکیه کازرونی. 344

16. شعر تمثال آیة الله العظمی سیّد محمد باقر درچه ای. 344

17. ماده تاریخ چاپ "اربعین هاشمیه". 345

18. شعر تمثال آیة الله میرزا احمد مدرّس خراسانی. 348

آثار خوشنویسی. 348

مواضع سیاسی. 349

مرثیه میرزا حبیب الله نیّر. 351

ملا محمّد دهاقانی. 353

اساتید. 353

سید ابوالقاسم موسوی شاه کرمی. 355

سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 356

سید ابوالحسن عاملی. 357

1. حجة الاسلام سید صدرالدین صدر عاملی. 358

2. عالم ربانی سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 359

وفات. 361

فرزندان. 362

1. حجة الاسلام حاج سید محمد علی مستجاب الدعواتی. 363

2. آیة الله حاج سید مرتضی مستجابی. 363

محمّد علی پروانه. 373

شرحی در باب روزنامه شمع حقیقت. 373

نمونه اشعار. 374

وفات. 376

عبدالله ارباب. 377

سایر مدفونین. 380

1. مهدی تدیّن. 380

2. شیخ محمد رضا باقری محمود آبادی. 381

3. حاج میرزا محمد حسین شهیر به حاج آقا میرزا فریدنی 381

4. حاج آقا حسن صدر عاملی واعظ. 381

5. حاج سیّد علی کرمانی. 381

6. آقا سید هادی عطار موسوی. 382

7. مرحومه زاهده فاضله حاجیه شاهزاده خانم دانش نژاد 382

فهرست اعلام

..................................................................................................................382

منابع ................................................................................................................................392

آقا رجبعلی "گلزار". 24

گلزار از زبان شیدا. 24

"گلزار" از دیدگاه دکتر محمد شفیعی. 25

حکایت. 27

دیوان اشعار. 29

اشعار "منعم" در ماده تاریخ دیوان گلزار. 33

نمونه اشعار گلزار. 35

در مدح حضرت حجة بن الحسن عجل الله تعالی فرجه. 36

تک بیت هایی از گلزار. 42

خاطره ای از جمالزاده. 49

وفات و مراثی. 50

1. مرثیه مرحوم جعفر نوای اصفهانی:. 51

2. ماده تاریخ مرحوم سیّد رضا بهشتی "دریا":. 53

3. مرثیه محمدرضا شکیب اصفهانی:. 53

4. مرثیه و ماده تاریخ سیّد علی بدیع زادگان "هور":. 54

5 . مرثیه مرشد رمضان صابر اصفهانی. 55

آیة الله میر سیّد علی حسینی برزانی. 57

خاندان. 57

1. آیة الله سیّد علی اصغر برزانی. 57

2. حجة الاسلام سیّد محمد علی فقیهی. 59

3. آیة الله سیّد محمد نجفی هرسینی. 60

4. حجة الاسلام سیّد محمد صادق واعظ. 60

اساتید آیة الله برزانی. 61

اجازات. 62

1. اجازه آیة اللّه العظمی میرزا محمد علی شاه آبادی:. 63

2. اجازه آیة اللّه العظمی آخوند ملّا محمّد حسین فشارکی:. 68

3. اجازه آیة اللّه سیّد محمد رضا رضوی خوانساری:. 72

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد صدرالدین صدر. 74

اوصاف. 76

حاج میرزا حبیب الله روضاتی. 84

تولّد و خاندان. 84

1. حجة الاسلام والمسلمین سیّد اسدالله روضاتی. 87

2. آیة الله میرزا محمود روضاتی. 87

اساتید. 90

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 91

اجازه آیة الله شیخ علی اکبر نهاوندی. 96

اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 99

اجازه آیة الله سیّد حسین حسینی اصفهانی. 101

تألیفات. 104

تقریظ علامه کاشف الغطاء. 108

حکایت. 111

وفات. 112

فرزندان. 113

1. سیّد ابوالحسن روضاتی. 113

2. حجة الاسلام سیّد عبدالعلی روضاتی. 113

3. حجة الاسلام والمسلمین سیّد عبدالحسین روضاتی. 114

آیة الله میرزا اسماعیل بروجردی. 115

سیّد مرتضی ظهیر الاسلام. 118

تولد و خاندان. 118

اساتید. 120

اجازات. 127

اوصاف. 129

نمونه اشعار. 131

وفات. 131

شیخ محمّد رضا نجفی جزن آبادی. 134

اوصاف. 134

وفات. 136

1. حجة الاسلام میرزا عنایة الله نجفی. 137

2. میرزا هدایة الله نجفی. 138

حاج آقا جمال الدین خوانساری. 139

آیة الله ملا علی اکبر خوانساری. 139

آیة الله شیخ محمد حسین خوانساری. 144

آقا کمال الدین خوانساری. 146

اوصاف. 147

تدریس. 150

وفات. 152

شیخ علی فقیه فریدنی. 155

میرزا علی مشفقی. 162

میرزا یحیی مدرّس اصفهانی. 163

میرزا یحیی از دیدگاه مشفقی. 165

اوصاف. 167

آثار مشفقی. 168

شاگردان. 176

برخی از افادات مرحوم مشفقی. 177

نمونه اشعار. 182

اشعار مرشد عباس گیاهی در وصف مشفقی. 185

اشعار طالع در وصف مشفقی. 187

وفات. 188

مرثیه حاج مرتضی اشتری. 189

میرزا عبدالحسین مشفق. 191

میرزا حیدرعلی غاضری "محفوظ". 194

اوصاف. 194

شرح حال منظوم. 196

هدف عالی اعلای علی. 199

کیست علی؟. 201

موعظه. 204

از علی آموز. 205

حکایت. 206

چند غزل. 209

وفات. 211

شعر خداحافظی. 212

شیخ غلامحسین یزدی آبشاهی. 215

وفات. 216

آقا سیّد محمد رضا سادات. 219

سید ابوالحسن کتابی. 221

میر محمّد صادق کتاب فروش. 221

اوصاف. 223

سید نور الله قاضی عسکر. 225

تألیفات. 226

وفات. 228

آقا سیّد مهدی حسینی بدری. 231

1. سیّد عبدالوهّاب بدری. 232

2. سیّد ابوالقاسم بدری. 232

3. میرزا علی محمد بدری. 233

4. حاج سیّد مهدی سینی. 233

میرزا محمد علی مدرّس زاده. 237

خاندان. 237

آثار و مکتوبات. 238

وفات. 246

سیّد محمّد صدرالواعظین شهشهانی. 247

خاندان. 247

سید حسین شهشهانی. 249

میرزا محمد علی نحوی هرندی. 266

میرزا محمد مهدی رشتی. 250

ملا محمد جعفر لنگرودی. 250

1. حاج آقا مرتضی رشتی. 253

2. حاج میرزا قوام الدین رشتی. 253

اوصاف. 254

خاکشیر. 256

اوصاف. 257

نمونه اشعار غیر هذل. 260

وفات. 261

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 262

مرثیه مرحوم جعفر نوا. 263

مرثیه سیّد علی بدیع زادگان "هور". 264

مرثیه احمد طلائی. 265

آیة الله سیّد محمّد مقدّس. 268

تولد و خاندان. 268

آقا سیّد علی مقدّس. 268

سید حسن مقدّس. 270

اساتید. 270

1. اجازه آیة الله العظمی حاج آقا ضیاء الدین عراقی. 271

2. اجازه آیة الله العظمی شیخ محمد حسین غروی اصفهانی. 272

3. اجازه آیة الله العظمی میرزا محمد حسین نائینی. 274

4. اجازه آیة الله العظمی سیّد ابوالحسن اصفهانی. 275

بازگشت به اصفهان. 275

اجازات آیة الله العظمی بروجردی. 276

اوصاف و خدمات. 278

هجرت به قم. 284

تألیفات. 292

کتابخانه. 295

چند حکایت. 296

وفات و مراثی. 303

1. مرثیه میرزا حبیب الله نیّر..................... 304

2. مرثیه بانو صالحی. 305

3. مرثیه حجة الاسلام سیّد مجتبی میرمحمدصادقی. 306

4. مرثیه آقای میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 306

5. ماده تاریخ میرزا یدالله تائب. 308

حاج ملّا علی ماربینی. 310

تولد و تحصیلات. 310

اجازه آخوند ملا محمد حسین فشارکی. 311

اجازه علامه شیخ محمد رضا نجفی. 314

اوصاف. 316

وفات. 317

مرثیه استاد میرزا فضل الله اعتمادی "برنا". 317

میرزا عبدالجواد خطیب. 320

اوصاف. 320

نمونه اشعار. 322

حکایت. 326

ماده تاریخ ها. 328

1. ماده تاریخ وفات آیة الله شیخ محمد تقی آقانجفی. 328

2. ماده تاریخ وفات آقانجفی و بازگشت آیة الله حاج آقا نورالله به اصفهان: 329

3. آیة الله حاج شیخ محمّد علی ثقةالاسلام نجفی:. 331

4. شیخ احمد مجتهد بیدآبادی. 332

5. شیخ علی مدرّس یزدی. 333

6. شیخ محمد نظام الاسلام. 334

7. ملا عبدالجواد واعظ باغبادرانی. 335

8. سیّد علی نقی مسأله گو. 337

9. سیّد محمد حسن بنکدار. 339

10. میرزا محمد رضا رشتی. 340

11. میرزا محمود خاتون آبادی. 341

12. حاج محمد مهدی سمسار. 341

13. ماده تاریخ چاپ قرآن کریم با تفسیر مولوی. 342

14. ماده تاریخ آب انبار مسجد رکن الملک. 343

15. ماده تاریخ ساختمان آب انبار تکیه کازرونی. 344

16. شعر تمثال آیة الله العظمی سیّد محمد باقر درچه ای. 344

17. ماده تاریخ چاپ "اربعین هاشمیه". 345

18. شعر تمثال آیة الله میرزا احمد مدرّس خراسانی. 348

آثار خوشنویسی. 348

مواضع سیاسی. 349

مرثیه میرزا حبیب الله نیّر. 351

ملا محمّد دهاقانی. 353

اساتید. 353

سید ابوالقاسم موسوی شاه کرمی. 355

سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 356

سید ابوالحسن عاملی. 357

1. حجة الاسلام سید صدرالدین صدر عاملی. 358

2. عالم ربانی سید اسدالله مستجاب الدعواتی. 359

وفات. 361

فرزندان. 362

1. حجة الاسلام حاج سید محمد علی مستجاب الدعواتی. 363

2. آیة الله حاج سید مرتضی مستجابی. 363

محمّد علی پروانه. 373

شرحی در باب روزنامه شمع حقیقت. 373

نمونه اشعار. 374

وفات. 376

عبدالله ارباب. 377

سایر مدفونین. 380

1. مهدی تدیّن. 380

2. شیخ محمد رضا باقری محمود آبادی. 381

3. حاج میرزا محمد حسین شهیر به حاج آقا میرزا فریدنی 381

4. حاج آقا حسن صدر عاملی واعظ. 381

5. حاج سیّد علی کرمانی. 381

6. آقا سید هادی عطار موسوی. 382

7. مرحومه زاهده فاضله حاجیه شاهزاده خانم دانش نژاد 382

فهرست اعلام 382

منابع 392

ص:20

- بزمگاه دلبران، تاریخچه گلستان شهدا، تألیف دکتر اصغر منتظرالقائم.

- دانشمندان و بزرگان اصفهان، تالیف سید مصلح الدین مهدوی ، تصحیح و تحقیق آقای رحیم قاسمی، دو جلد.

- مجموعه مقالات همایش فاضل سراب و اصفهان عصر وی، به همّت دکتر اصغر منتظرالقائم.

- روضه رضوان (مشاهیر تکیه کازرونی) ، تالیف آقای محمد حسین ریاحی

- گلشن اهل سلوک، (مشاهیر تکیه مادر شاهزاده) تألیف آقای رحیم قاسمی.

- نگرشی بر مشروطیت اصفهان تألیف آقای سید احمد عقیلی.

- مشاهیر مزار علاّمه ابوالمعالی کلباسی، تألیف آقای علی کرباسی زاده.

- بوستان فضیلت (مشاهیر تکیه بروجردی) تألیف آقای حمید خلیلیان.

- احوال و آثار ملّا اسماعیل خواجویی، گردآورنده آقای سید مهدی رجایی.

- مشاهیر مطبوعاتی اصفهان مدفون در تخت فولاد تألیف آقای علی اخضری.

- شرح مجموعه گل (مشاهیر تکیه سیدالعراقین)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- دشت خرّم (دیوان عباسعلی اصفهانی متخلص به خرّم)، تصحیح علیرضا لطفی.

- حدیث خوبان (حکایات مشاهیر تخت فولاد)، گردآوری آقای حمید خلیلیان.

- گلزار فضیلت ( مشاهیر تکیه فاضل هندی)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- بزم معرفت (مشاهیر تکیه خواجویی)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- هدایةالفؤاد، تألیف ملا اسماعیل

خواجویی، ترجمه مرحوم شیخ احمد روحانی.

- دانشنامه تخت فولاد اصفهان، جلد اول، گروه مؤلفین.

- بزم قدسیان (مشاهیر تکیه تویسرکانی)، تألیف آقای رحیم قاسمی.

- جلوه قرآن در خاک تابان (مفسران و خادمان قرآن مدفون در تخت فولاد)، تألیف آقایان سیّد احمد عقیلی و حمید خلیلیان.

4- راه اندازی مجموعه موزه های تخت فولادگنجینه سنگ نوشته ها با عکس خانه و موزه روزنامه نگاران در تخت فولاد.

5 - برگزاری همایش در بزرگداشت مشاهیر مدفون در تخت فولاد همانند:

- همایش فاضل سراب و اصفهان عصروی.

- بزرگداشت محقّق و مورّخ شهیر مرحوم سید مصلح الدین مهدوی

6- چاپ دهها نمونه بورشور از تکایا و زندگینامه بزرگان مدفون در تخت فولاد

7- راه اندازی تورهای تخت فولاد شناسی و راهنمای زائران شهری و کشوری.

8 - برگزاری دوره های آموزشی اصفهان و تخت فولاد شناسی که تا کنون پنج دوره برگزار شده است.

9- شرکت در نمایشگاه های مختلف شهری.

ص:22

10- حمایت از ساخت فیلم خاک تابان.

از رسالت های مهم این مرکز در عرصه فرهنگی چاپ و احیای آثار بزرگان مدفون در این ارض مقدس می باشد و چاپ کتاب «گلزار مقدّس» تألیف جناب آقای رحیم قاسمی در همین راستا به انجام رسیده است.

جا دارد در اینجا از کوششهای محقق گرامی جناب آقای رحیم قاسمی تشکر و قدردانی گردد.

مدیر دانشنامه تخت فولاد اصفهان

دکتر اصغر منتظر القائم

عید فطر 1431

مطابق با 19 شهریور 1389

ص:23

ص:24

ص:26

از حاصل دست رنج خود، بحمد الله، قرین سعادت و از حرفه و پیشه خویش مشمول نعمت. تاکنون جز مدح علی و اولاد علی ممدوحی نداشته و سخنی بیرون از شرط صدق و صفا نگفته.

چنانچه از سیمای شریفش، آنان که اهل نظرند، خواهند فهمید که یک عالم حقیقت و یک دنیا انسانیت در وجود عزیز القدرش مستور و از هر چه جز کمال نفس است دور است.

از ابتدای تأسیس انجمن دانشکده اصفهان تا نهایت که قریب شانزده سال باشد، مجمع اهل فضل را زینت افزا بودند و این بنده را قرین سعادت می فرمودند.

تمام انظار گویندگان بدیشان معطوف وبیشتر همّ این بنده نسبت به این برگزیده

ص:28

اهل هنر مصروف بود؛ چه از کلامش سخن آشنا می شنیدم و از این گلزار حقیقت خرّمی های فوق التصوّر مشاهده می کردم".

با آن که "گلزار" در خانواده حاج ملا حسین روحانی و عالم عصر خویش متولد شد، از اوان کودکی شاعر بود. کم کم شعر می گفت و با همان قیافه برای این و آن می خواند تا بالاخره شاعری به نام و سخن گویی توانا شد.

"گلزار" در غزل سرایی دست غریبی داشت. در انواع مختلفه شعر: قصیده ،غزل، قطعه، رباعی، ترجیع بند و ترکیب بند مهارتی به خرج داده است. مخمّس بهاریه او در وصف نوروز و مدح حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام معروف است. در توحید شعر گفته و پیامبر اسلام و ائمه هدی را در آثار خویش ستوده و مدح کرده است.

در انجمن دانشکده استاد محترم آقای عباس شیدا عضویت داشته و مورد علاقه عموم شعرای اصفهان بوده است.

تعداد اشعارش به پانزده هزار می رسد؛ ولی آنچه که برای طبع آماده شده است بیش از شش هزار بیت نیست که در انواع مختلفه شعر، معرّف لطافت ذوق و قدرت طبع وقّاد اوست.

سبک شعرش عراقی متمایل به هندی است.

در بدیهه گویی قدرتی نشان داده که در خلال آثارش به آن ها اشاره می رود.

از این شاخه سرسبز شاخه ای جدا نشد و طراوت طبع و صفای خویش را مانند دیگرآرزوهای خود با خویش به گور برد...

دوستانی که قریب به چهل سال با وی آشنا بودند، یاران نزدیک او ادعا می کنند: لب "گلزار" هیچ وقت از خنده خالی نبود. قیافه معصوم وی هیچ گاه گرفته و

ص:30

غضبناک به نظر نمی رسید. "گلزار" همیشه می خندید...

سجیه اخلاقی "گلزار" که معتقد استاد عزیز آقای صغیر است همان بردباری و شکیبایی اوست که روی تمام صفات و ملکات اخلاقی او را گرفته است.

اگر "گلزار" را ندیده اید با احیای این مناظر ذهنی می توانید او را بشناسید:

مردی پرهیزکار و خوش عمل،

شاعری لطیف طبع و خوش برخورد،

گوینده ای مهربان و خنده رو بود.

به هر کس با نظر علاقه نگاه می کرد.

رنجش دوستان را با حسن خلق از یاد می برد.

با همه شعرا مأنوس و گاه گاه با حسن برخورد مخصوصی اشعار آنان را اصلاح می کرد. از دوستان نزدیک وی: استاد محترم آقای صغیر شاعر معاصر، خواننده معروف حضرت آقای تاج اصفهانی و رفیق مهربان او آقای غلامحسین درخشان عکّاس... آقای رضا محمودزاده قلمزن که در ضمن چهل سال آشنایی و شراکت مورد علاقه وافر او بود و در ابتدای دیوان خویش به محاسن اخلاقی او اشاره کرده است.

آقای میرزا علی مشفقی که انتشار دیوان وی را به عهده گرفتند و آقای "رجاء" خویشاوند سببی و یکی از نزدیکان ایشان... آقای محمد علی شکیبایی کرمانی دوست شاعر ایشان که مورد علاقه شاعر بردبار و شکیبای ما بود؛ آقای برخوردار که اغلب از محضر او برخوردار می گردید.

ص:31

افسوس مرا با این گلزار معرفت و عشق وقتی اتفاق ملاقات دست داد که برف پیری پیشانی او را پوشانیده و گلچین مرگ برای قطع این درخت سالخورده آماده بود...".

اگر نشان طلبی صنعت صفاهان را

بیا بگیر و بجنبان منارجنبان را

سال ها از ساخت سینی منارجنبان گذشت و همچنان رونق آن برقرار بود. روزی شخصی آمریکایی به همراه مترجم به مغازه آمد. سینی را دید و پسندید. چند عدد از آن را خرید و به شاگردان هم انعام داد و رفت.

فردا پاسبانی از شهربانی آمد و مرا با خود به شهربانی برد. در آن جا بدون تفهیم اتهام، مرا بازداشت کرده و سپس تحویل زندان دادند.

مدت ده روز بدون این که بدانم جرمم چیست در زندان به سر بردم.

شب دهم، شخص بزرگواری را در خواب دیدم.

سلام کردم. پاسخ سلامم را داد و پرسید: که هستی؟

گفتم: رجبعلی گلزار.

فرمود: شاعر هم که هستی!

عرض کردم: بله.

فرمود: چرا برای منارجنبان شعر می گویی و برای ما شعر نمی گویی؟

فهمیدم که یکی از حضرات معصومین علیهم السلام است.

خواستم بپرسم شما که هستید که از خواب بیدار شدم.

دیدم بیتی به ذهنم آمده است:

فلک در گردش خود هیچ می دانی چه ها کردی؟

ز آدم تا به خاتم ظلم و کین بر انبیا کردی

این بیت را مطلع قصیده ای قرار دادم و در آن به مصائب انبیا و چهارده معصوم

ص:33

اشاره کردم.

آخرین بیت را که سرودم بلندگو نامم را صدا زد که برای رفتن به دادسرا آماده شوم. به همراه مأموری به دادسرا رفتم.

قاضی نام و مشخصات مرا پرسید و یادداشت کرد. سپس گفت: می دانی برای چه به زندان افتادی؟ گفتم: نه. کشو میزش را جلو کشید و یکی از همان سینی ها را بیرون آورد و گفت: برای این.

گفتم: من ده سال است این را می سازم و از طریق فروش آن امرار معاش می کنم.

ایراد آن در کجاست؟

گفت ایراد در شعر آن است.

معلوم شد مترجم آن شخص آمریکایی، به او چنین القا کرده بوده که این شعر فحش و توهین به شما است و او که صاحب منصب بوده شکایت کرده و باعث گرفتاری من شده است.

قاضی گفت: باید تعهد بدهی که دیگر از این سینی ها نسازی.

گفتم: شعر آن را عوض می کنم و همان وقت این بیت به ذهنم رسید:

اگر نشان طلبی صنعت صفاهان را

ببین به دیده عبرت منارجنبان را

قاضی قبول کرد و با دادن تعهد آزاد شدم و فهمیدم که چهارده معصوم مرا تنبیه کرده اند که چرا استعداد شعری ام را در مسیر درست به کار نگرفته ام.

ص:34

تصویر

ص:35

کی محو گردد از نظر او که بوده است

"گلزار" با "صغیر" چهل سال همنشین

گردید این کتاب مرتّب ز "مشفقی"

او را علی است ناصر و آل علی معین

"گلزار" در قطعه ای به زحمات مرحوم مشفقی و مشتاقی در ترتیب دیوان و کوشش در طبع آن اشاره کرده و می گوید:

تعالی الله ز رای و همّت والای مشتاقی

زهی بر همت والا، خهی بر رای مشتاقی

ص:37

در اول "مشفقی" کوشید در ترتیب این دیوان

سپس شد طبع ز اقدامات کوشش های مشتاقی

به عالم مانده باقی زین دو تن "گلزار" اشعارت

به محشر باد یار "مشفقی" مولای مشتاقی

3. دیوان گلزار برای سوّمین بار به وسیله کتابفروشی ثقفی اصفهان در 252 صفحه چاپ حروفی شده است. در این چاپ قصائد و غزلیات مرحوم میرزا علی خلیلیان متخلص به "رجاء" نیز از ص 255 تا ص 392 آمده است.

تقریظ "شیدا" بر دیوان گلزار

مرحوم میرزا عباس خان شیدا در تقریظ بر دیوان "گلزار" می نویسد:

"رعناترین گلی که به گلزار روزگار سر برزند، زیباترین شکوفه ای که در فصل نوبهار نهال سعادت را زینت بخشد، حمد خداوندی است - جلّ وعلا - که در هر سری سرّی نهاد و در هر دلی شوری افکند؛ به اختلاف فصول، اصولِ خلل ناپذیرِ عالمِ ایجاد را برقرار، و به تناوب لیل و نهار بساط تبدیلات و تغییرات روزگار را استوار ساخت؛ تا دانا عبرت گیرد و نادان آسیب ملال نبیند. و درود نامعدود بر پیغمبر محمود و آل و اولاد او باد.

سپس، چون در این عصر سراسر نصر، که ایران باستانی بوستان سعادت گردیده،

ص:38

و کشور ساسانی دشواریش به آسانی و قرین تأییدات آسمانی گشته... از هر گوشه و کنار عندلیبان گلشن انس و بلبلان خوش الحان دانش و بینش مترنّم و دیوان های هوش زدا و نغمات دل ربا به معرض و نمایشگاه عالم آورده، اینک هم به نوبه خود، استاد فضل و بلاغت و سخن سنج بی همال فصاحت، آقای رجبعلی گلزار، چشم اهل هنر را روشن و گلستان طبع مستعدان را طراوتی به سزا بخشیده، از نشر این کتاب مستطاب و دیوان حقایق و دقایق، دری از خلد گشوده و شمیمی از نسایم فرح افزای فردوس آورده و دماغ جان هر صاحب ذوقی را معطّر ساخته.

گر صدق سخن خواهید دفتر را برگشایید تا دقایق حقیقت بنگرید و دیوان را باز کنید تا حقایق و لطایف مشاهده کنید، که گل را باید دید و لذّت برد و شهد شکر را باید چشید و شیرین کام گردید. نافه را باید برگشود تا مشام جان معطّر شود و سخن گوینده را باید شنود و به میزان درایت سنجید تا به کنه آن رسید".

لوحش الله از این دفتر پرمایه نغز

که بود سحر حلال، ار که نباشد اعجاز

از مضامین نو و تازه که درج است در او

جای دارد که بگوییم بود مخزن راز

در صفاهان بشکفت این گل و بوی او رفت

تا به تبریز و خراسان و عراق و شیراز

باشد این دیوان بزمی که ز اشعار در اوست

گلعذارانِ کش و لاله رخانِ طناز

هرکجا وصف می و جام شده در شعری

مستمع مست شود زان چو خمار از بگماز

اندر این ملک به تصدیق همه اهل سخن

شهد الله که بود روح فزا و ممتاز

نیست اغراق اگر گویم "گلزار" بود

به قصیده چو "شهاب" و به غزل همچو "نیاز"

هر یکی بیت که در او شده از خوبان وصف

هست بزمی که پر از لعبت چین است و طراز

کلماتش زده فریادِ درستی آری

بلبلانش ز شعف گشته به هم، هم آواز

گر به دقّت به مضامین بدیعش نگری

مرغ روح آید از بوی خوشش در پرواز

قصه کوته، سرِ زلفِ سخنانش به کف آر

خوش نگه دار که باشد سرِ این رشته دراز

ص:40

بی زبان باری کردند چو در این گلزار

بلبل آسا سخنان نغمه سرایی آغاز

بلبل ناطق "منعم" پی تاریخش گفت:

"گل گلزار معانی بشکفته چو بناز"

دلبر ما بر سر ناز است باز

در بر او دل به نیاز است باز

دوخته ام چشم و دل از ماسوی

لیک به دیدار تو باز است باز

دیده محمود شده پر ز خاک

باز به دیدار ایاز است باز

قصه گیسوی تو کوتاه کرد

عمر من و قصه دراز است باز

سوختم از عشق تو زین شرر

سوخته را سوز و گداز است باز

خواجه بسی سیم و زر اند وخته

وز پی زر در تک و تاز است باز

ما پی فرمان نگرفتیم لیک

خواجه ما بنده نواز است باز

مطرب اگر نغمه داود زد

بر سر ما شور حجاز است باز

دین و دلش بردی و "گلزار" را

بر خم ابروت نماز است باز

ص:42

شاهنشه سریر سلونی که قدرتش

کرد از ازل به کشتی ایجاد لنگری

خواندش خدا ولیّ خود و مصطفی وصیّ

به به بر این مقام و بر این عزّ و سروری

غیر از عالی ندید کسی را که مصطفی

سازد مخاطبش به خطاب برادری

ای دل اگر سعادت دارینت آرزوست

کن پیروی ز مذهب و آئین جعفری

از حق بجو فرج به ظهور ولیّ عصر

شاهنشه زمین و زمان، پور عسکری

مولای جنّ و انس که از بندگیّ حق

باشد به ماسوی اللهش از رتبه، برتری

شاهی که پیش درگه او هر شب آسمان

بندد ز کهکشان، کمر از بهر چاکری

کمتر گدای درگه او، پادشاهیش

تا مه ز ماهی و ز ثریاست تا ثری

شد در زمانه ختم امامت به شخص او

چونان که ختم شد به پیمبر پیمبری

شاها توئی که امر خلایق به دست توست

بنوشته حق به نام تو طغرای داوری

بین سوی مادحت به عنایت که راستی

پشتش شده ز کثرت آلام چنبری

ص:44

من مادح تو باشم و از بی عدالتی

با من جهان سفله کند این ستمگری

"گلزار" تا به مدح و ثنای تو دم زند

از اهل نطق برده سبق در سخن وری

* * *

یا چو رخسارت گلی در گلستان باشد، نباشد

جز تو در عالم کسم اندر نظر آید، نیاید

غیر نام تو مرا ورد زبان باشد، نباشد

بوی زلف عنبرینت مشگ چین دارد، ندارد

بوی زلف عنبرینت مشگ چین دارد، ندارد

بوی زلف عنبرینت مشگ چین دارد، ندارد

کس چو ابرویت هلال ماه نو دیده، ندیده

همچو چشمت فتنه در آخر زمان باشد، نباشد

سبزه ای همچون خطت در گلستان روید، نروید

چون دهانت کوثری اندر جهان باشد، نباشد

دل به جز بر طاق ابرویت نماز آرد، نیارد

غیر کویت قبله ای اندر جهان باشد، نباشد

غیر نرد جور و کین، با عاشقان بازی، نبازی

مدعایت از حریفان غیر جان باشد، نباشد

من به نرد عشق تو جز جان و دل بازم، نبازم

در قمار عشق تو کس را زیان باشد، نباشد

ص:45

کس چو من در عاشقی بی پا و سر گردد، نگردد

چون تو معشوقی سراپا دلستان باشد، نباشد

بر تن از بار غم هجرت توان ماند، نماند

جز می وصلت مرا قوت روان باشد، نباشد

لرزه بر جسمم جز از بیم فراق افتد، نیفتد

دل جز از یاد وصالت شادمان باشد، نباشد

جز غمت "گلزار" را در سینه جا گیرد، نگیرد

یا دل او غیر عشقت را مکان باشد، نباشد

تا که هستم زنده جز مدح علی گویم، نگویم

مدح دونان جز پی اخذ دو نان باشد، نباشد

* * *

به بزم، دختر رز تا ز رخ نقاب گرفت

به یک کرشمه دل و دین ز شیخ و شاب گرفت

غریو باده کشان از زمین رسید به چرخ

چو پیر میکده بر کف بط شراب گرفت

مرا که هست در این ورطه نوح کشتیبان

چه باک از آن که جهان را تمام آب گرفت

چگونه خواب درآید به چشم ما شب هجر

که انتظار تو در دیده راه خواب گرفت

به غیر عشق تو از کشور خراب دلم

خراج، کی شهی از کشور خراب گرفت؟

ص:46

به پیچ و تاب شد ار زلف او به رخ، نه عجب

که مو در آتش سوزنده پیچ و تاب گرفت

شده است روز من از شب سیاه تر کامروز

مهم ز گیسوی مشگین به رخ نقاب گرفت

بگو به ماه چه لافی ز حسن در بر او

که باج حسن، مه من ز آفتاب گرفت

ملک، به دیده، تراب رهش کشد "گلزار"

کسی که همچو تو دامان بوتراب گرفت

* * *

در نرد عشق، باختن جانم آرزوست

بگذشته ام ز جان، رخ جانانم آرزوست

من مرغ قدسیم، ز چه مانم در این قفس؟

پرواز سوی روضه رضوانم آرزوست

دلتنگ شد در این قفس و آشیان تن

آب و هوای ساحت بستانم آرزوست

چون بلبل از خزان فراقت شدم خموش

در باغ وصل، ناله و افغانم آرزوست

بنشسته ام در آتش عشق تو چون خلیل

"برداً سلام" گو که گلستانم آرزوست

عمری است دل به عشوه چشم تو بسته ایم

یک غمزه زان دو نرگس فتّانم آرزوست

ص:47

خواهم از آن لب نمکینت تبسّمی

یاللعجب شکر ز نمکدانم آرزوست

بنما میان ظلمت گیسو رخت که من

در شب، فروغ مهر درخشانم آرزوست

بی باده وقت شد که رود روحم از بدن

ساقی بیا که باده ریحانم آرزوست

من تشنه مردم و لبِ تو آب زندگی است

بنمای لب که چشمه حیوانم آرزوست

"گلزار" شد چو لاله دلم داغدار هجر

یک دم وصال آن گل خندانم آرزوست

هزار مرتبه "گلزار" توبه کرد ز می

چو شد بهار و گل آمد به باغ توبه شکست

در بیابان طلب تشنه بماند م "گلزار"

خضر کو تا مگر این سوخته را آب دهد

"گلزار" را نبود چشم بر گلی

از آن زمان که بر گل رویت نظاره کرد

بنده پیر خرابات شدم چون "گلزار"

تا به گلزار سخن حسن کلامم دادند

عشق "گلزار" به حسن تو بد آن روز

نه ز وامق سخنی بود و نه از عذرا بود

عشق می بادیت ار طالب یاری "گلزار"

کی خرد راه به سرمنزل جانان دارد

کسی گر از تو جوید منزل "گلزار" را ای دل

بگو عمریست منزل در خرابات مغان دارد

در جهان هرگز نگردد پیر از بیداد دهر

هرکه چون "گلزار" می در عهد برنایی کشد

حرارتی بود از عشق بر دل "گلزار"

که هیچ کس نتوان دفع این حرارت کرد

ای گل مگر از گلشن وصل تو به عالم

جز خار جفا قسمت "گلزار" نباشد

ز عراق و ترک و زابل چه زنی ترانه مطرب

که همیشه میل "گلزار" سوی حجاز باشد

ص:49

بلبل این ناله ز گلزار بیاموخت بلی

شود استاد کس ار خدمت استاد کند

دور از خم گیسوی تو حال دل "گلزار"

مانند غریبی است که دور از وطن افتد

بشوی زآب می امروز خرقه را "گلزار"

وگرنه روی تو فردا سیاه خواهد بود

عشق بلبل سبب شهرت گل شد "گلزار"

ورنه حرفی به جهان از گل و گلزار نبود

"گلزار" بُد همیشه به تحصیل نام نیک

فارغ به راه عشق تو از ننگ و نام شد

کندیم چو "گلزار" ز دل خار هوس را

در گلشن عشق تو چو ما را گذر افتاد

ز بی نیازی "گلزار" از جهان نه عجب

رود هر آن که به میخانه بی نیاز آمد

گر رسد مژده وصل تو به "گلزار"ای گل

از تماشای گلستان جنان درگذرد

همیشه خرم و سبز است حاصل "گلزار"

که دیده ای ز غم عشق، رشک یم دارد

وقت آن خوش که چو "گلزار" در این دیر کهن

وقت او صرف، سراسر به می و مینا شد

"گلزار" چون می از خم وحدت کنی به جام

بر دوش جبرئیل سبوی تو می کشد

ص:50

نه عجب گر کنم اعجاز مسیحا "گلزار"

تا مرا ذکر لب یار به لب می گذرد

همچو "گلزار" ز خود بیخبرانند به عشق

که ز حسن تو به عالم خبر انداخته اند

ما فارغیم از ماسوی، زیرا که در روز جزا

نبود به غیر از مرتضی چشم امید ما به کس

ای خسرو دنیا و دین،ای مصطفی را جانشین

"گلزار" را بین بی معین، فریاد رس، فریاد رس

"گلزار" آن چنان به جهان زی که همچو گل

باشی همیشه جلوه گر از رنگ و بوی خویش

ز آفتاب قیامت چه غم مرا "گلزار"

که هست بر سر من سایه شه لولاک

بی سر و پا شو به راه عشق چو "گلزار"

تا کنی از بهر خویش کسب فضائل

اگر چه گلشن عیش مراست فصل خزان

مرا به چشم کم ای گل مبین که گلزارم

تا شنیدیم به ویرانه بود مسکن گنج

همچو "گلزار" به یک مرتبه ویرانه شدیم

"گلزار" دل کشید به عشق و جنون مرا

چون شکر دل کنم که فزود اعتبار من

بود افتخار "گلزار" به عشقت این بس ای گل

که بماند از تو و من، به زمانه داستانی

ص:51

تصویر

ص:52

تصویر

ص:53

تصویر

ص:54

راستی ناچیز به نظر رسید.

لامپادر را با خود به ژنو آوردم وزینت منزل خود قرار دادم.

هرکس دید، از مهارت و ذوق سازنده تعجب کرد. در قسمت بالای آن که فراخ تر بود با خط نستعلیق بسیار ممتاز اشعاری قلمزنی شده بود.

خواندنش کار آسانی بود و برای دوستان و آشنایان فرنگی ترجمه کردم و همه بر ذوق استاد گمنام اصفهانی آفرین خواندند. دو رباعی از این قرار است:

رباعی اوّل:

خواهی که شوی به مردمی افسانه

یار دگران باش و ز خود بیگانه

چون شمع به نفع دگران سوز که خلق

گردند فدائی تو چون پروانه

رباعی دوم:

با خلق جهان ز پادشه تا درویش

آن کن که نباشی به مکافات پریش

تا نام تو دیگران به زشتی نبرند

نیکی کن و نیک گوی و نیکو اندیش

چند سالی گذشت و باز گذارم به اصفهان افتاد. به سراغ استاد رفتم. پیداکردن دکانش آسان بود چون در بالای لوحه ای بود به اسم "گلزار".

دیدم دکان کوچک تر شده و تنها شاگرد استاد به جای استاد نشسته و با همان سر و صورت غبارآلود مشغول کار است.

ص:56

سلام دادم و پرسیدم استاد کجاست؟ و آشنایی دادم. بسیار مسرور شد. تعارف کرد و چای سفارش داد و با یک دنیا افسوس و حسرت خبر وفات استاد را داد. پرسیدم اشعاری که روی حباب آن چراغ نوشته شده بود از آن کیست؟

گفت: خود استاد شعر هم می گفت و دیوانی دارد.(1)

نوزدهم رجب 1366.

چو بلبل این همه افغان و آه از آن دارم

که مرغ قدسم و در خاک آشیان دارم

فرشته ملکوتم، به دیو نفس دچار

ستاره فلکم، جا به خاکدان دارم

در این سراچه فانی دلم بسی بگرفت

هوای زندگی ملک جاودان دارم

کجایی ای اجل ای مایه حیات ابد

که انتظار قدوم تو را به جان دارم

همین بس است شرافت مرا ز بخت جوان

که پیر میکده را سر بر آستان دارم

مرا چه باک بود از گنه که روز جزا

به دست، دامن سلطان انس و جان دارم

علی شهنشه دنیا و دین که چون "گلزار"

به دل محبت او را چه جان نهان دارم

ص:58

تصویر

ص:59

بدون صحبت یاران جانی

محبّان را چه سود از زندگانی

به یاد روح آن یار گرامی

بیارم چند بیتی از نظامی

"شنیدستم که افلاطون شب و روز

به گریه داشتی چشمی جهانسوز

بپرسیدند از او کاین گریه از چیست؟

بگفتا: چشم کس بیهوده نگریست

از آن گریم که جسم و جان دمساز

به هم خو کرده اند از دیرگه باز

جدا خواهند شد از آشنایی

همی گریم من از روز جدایی"

"نوا" را جان شیرین بود "گلزار"

تن بی جان ندارد هیچ مقدار

غلام شاه ولایت، رجبعلی که به عمر

نداشت کار دگر غیر مدحت ده و چار

به عصر خویشتن آن اوستاد کامل بود

چو شیخ و خواجه مسلط ؟ این اشعار

هزار حیف از آن شمع بزم اهل ادب

که روز روشن ما را نمود چون شب تار

خطاب ارجعی اش چون رسید از سر شوق

ببست رخت سفر زین جهان بی مقدار بگفت

از پی تاریخ رحلتش "صابر":

"بگلستان جنان... از جهان گلزار"

(1366)

ص:64

مرحوم استاد محمد ابراهیم جواهری درباره ایشان می نویسد:

بیش از 40 سال "قوانین" و "مکاسب" و "کفایه" و سایر کتب ادبی و دینی را در مدرسه صدر تدریس کرد. عالمی پرهیزکار و نظیف و مرتب و منظم بود. بیان خوبی داشت. طلّاب زیادی از او "قوانین" را فرا گرفتند.(1)

روزها در مدرسه بود و شب ها به برزان می رفت.

از املاک موروثی اعاشه می کرد و خمس و سهم امام از کسی نمی گرفت.

غالباً فرادی نماز می خواند. در اصفهان غیر از خواص کسی او را نمی شناخت؛ زیرا در مجالس و محافل عمومی حاضر نمی شد. تا سال های آخر عمر به مدرسه می آمد.(2)

آیة الله برزانی عالمی متواضع و مهربان و دائم الذکر و در نظافت و نظم ضرب المثل بود. با این که از نظر حافظه ضعیف بود ولی کوشش و پشتکار ایشان سبب شد که به مراتب بلند علمی برسد و از آیات عظام: فشارکی، اصفهانی، نائینی، عراقی و حاج شیخ عبدالکریم حائری مجاز گردد. وی در سنین پیری هم سالیانی شنبه به مدرسه صدر می رفت و چهارشنبه از مدرسه به خانه باز می گشت تا تمام

ص:67

وقت خود را صرف امور علمی نماید.(1)

این عالم ربّانی در شب جمعه 17 ذی قعده سال 1395ق در اصفهان وفات یافت و در حوالی تکیه آقا سید رضی مدفون گردید.

مجلس را دگرگون و شرکت کنندگان را شدیداً گریان می نمود. در روز عاشورا روی منبر عمامه از سر برمی داشت و کاه بر سر خود می ریخت.

در اواخر عمر می فرمود: من شب جمعه از دنیا می روم. و هنگامی که شب جمعه می گذشت می گفت: معلوم می شود که تا شب جمعه آینده زنده هستم.

وی عاقبت در شب جمعه 12 رجب سال 1362ق از دنیا رفت و در پایین پای پدر بزرگوار خود مدفون شد.(1)

داشت. از ویژگی های او اهتمام به صله ارحام بود. وی با وجود تنگدستی اهل بذل و بخشش و دارای صفت سخاوت بود.

او در سال 1350ش وفات کرد و در تکیه صاحب روضات مدفون شد.(1)

از راست : سیّد علی اصغر برزانی؛ سیّد محمد علی فقیهی؛ سیّد محمد نجفی هرسینی

ص:70

4. آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، صاحب "کفایة الاصول"

آیة الله برزانی در چند موضع از رساله فقهی "حکم الفرار من الحقوق" از آخوند خراسانی با عنوان استاد نقل قول کرده است.

السادة الاجلة والهداة المهدیة، من الوجوه الستة أو السبعة، والجامع لها اجازة الشیخ الحامل للراوی المتحمل.

وقد استجاز من العبد، جناب السیّد السند والرکن المعتمد، العالم العامل والفاضل الکامل، التقی النقی والبحر الملی، البالغ بجدّه الی درجة الاستنباط والاجتهاد والواصل بجهده الی مرتبة استفراغ الوسع لتحصیل المراد من أحادیث أجداده الأمجاد، علیهم صلوات الله الی یوم المیعاد؛ أعنی السیّد علی البرزانی، بلّغه الله غایة الآمال والأمانی، ابن السیّد الجلیل والمولی النبیل، العالم العامل العابد الکامل السیّد محمّد حسین وقاه الله من کل شین؛ فإنّه بعد ما رأیت بعض مؤلّفاته فی المسائل الفقهیة وباحثته فی جملة

ص:74

من المطالب العلمیة، أراد اتصال سلسلة سنده إلی روایات الأئمة الإطهار بإجازات مشایخی وأساتیدی الکبار، فاستخرت الله وأجزت له أن یروی عنّی... عن مشایخی الأجلة؛

أحدهم وأوحدهم: والدی العلامة، شیخ العلماء والمجتهدین - أفاض الله علیه شآبیب الغفران - عن شیخه واستاده، العبد المؤتمن، شیخ الأواخر، الشیخ محمد حسن صاحب "الجواهر" قدّس سرّه.

ومنهم: السید السند العماد والرکن المعتمد فی الاستناد، سیّد العلماء وسند الفقهاء، وحید عصره فی التألیف بل کلّ عصر، وفرید دهره فی الترصیف، ذخر الاوائل وفخر الاواخر، الامیر محمد باقر الموسوی الخوانساری - قدّس سرّه - صاحب "روضات الجنات"، عن أفقه الفقهاء فی زمانه واقدم العلماء فی اوانه، قدوة الاکابر والاصاغر، الآقا والحاج السید محمدباقر حجة الاسلام، أسکنه الله بحبوحة جنانه.

ومنهم: سیّد الاوائل والاواخر، علامة عصره وزمانه وفهامة دهره واوانه، الحبر العلام والبحر الموّاج القمقام، جامع المعقول والمنقول، حاوی الفروع والاصول، استادنا الاستناد، الامیر محمد هاشم الموسوی - قدس الله تربته الزکیة - عن شیخه الاجل الافخم واستاده الأکمل الأقدم، وحید عصره فی التحقیق وفرید دهره فی التدقیق، الشیخ مرتضی الانصاری... وقد وقع الفراغ فی یوم الخمیس سابع شوال من شهور الف وثلاثمائة وثمانیة وثلثین من الهجرة النبویة علی هاجرها ألف سلام وتحیة.

ص:75

تصویر

اجازه عارف کامل آیة الله العظمی شاه آبادی

ص:76

تصویر

اجازه عارف کامل آیة الله العظمی شاه آبادی

ص:77

تصویر

اجازه عارف کامل آیة الله العظمی شاه آبادی

ص:78

تحصیل العلوم الشرعیّة غایة الاشتغال، وعکف علی درسه وتحصیله وتدوینه عکوف المتعطّش علی الزلال، وکتب فیما رجعت الیه من المسائل المشکلة شطراً وافیاً کاشفاً دالاً علی أنّه - بحمد الله تعالی شأنه وحسن توفیقه وعنایته ولطفه - بلغ رتبة الاجتهاد، فلیشکر الله تعالی بما أعطاه ومنحه وأولاه.

فأسأل الله تعالی شأنه ان یبلغه آماله ویعطیه خیر الدین والدنیا.

وبعد، فقد استجازنی لحسن ظنّه، فاستخرت الله عزّوجل وأجزته أن یروی عنّی کلما رویته عن مشایخی بطرقی المضبوطة فی محالها ولا مجال لی فعلا لشرحها وکتبها؛

فمنها: ما اجازنی شیخی واخی، العالم الناسک السالک السدید، الفقیه الوحید فی أوانه ومن الیه انتهت الریاسة العامة فی الاجتهاد، والتقلید منه شاع بین الخواص والعوام، واستقام لکلّ من استفاد منه وحضر درسه فی ایام وبلغ الاجتهاد واستجاز منه العلماء، ولم نر مثله فی ترویج الاحکام وهدایة الناس، فانّه بین العلماء کالبدر فی النجوم فی هذه الفضیلة، ومن میامن انفاسه وبرکات تعلیماته بلغ جمع کثیر وجمّ غفیر رتبة الاجتهاد واهتدی کافة اهالی اصفهان الی احکام شرع سیّد الانام - صلوات الله علیه وآله - والآن قبره الشریف مزار عامة اهل اصفهان فی بقعة تخت فولاد؛ مولانا ومن علیه اعتمادنا الآخوند ملا محمد باقر الفشارکی؛

عن شیخه واستاده، السید السند المعتمد، السالک مسالک التحقیق والتدقیق، مهذب القوانین المحکمة ومشید الاصول الشرعیة، الماشی علی طریق السلامة والاستقامة، سیّد العلماء والمجتهدین ورئیس الفقهاء والمحققین، الشیخ المؤتمن والسید السند

ص:80

المستحسن الآقا میر سیّد حسن؛

عن شیخه واستاده، وحید الزمان وفرید الدروران، النافذ امره فی الامصار، المطاع حکمه فی الاقطار، الباسط یده کالسحاب الماطر فی الشتاء، حجة الاسلام والمسلمین، ظهر الایمان والمؤمنین، الحاج السید محمد باقر الرشتی الاصفهانی... کتبه الاحقر الفشارکی، فی غایة اختلال البال وعلة المزاج وضعف الحال، 26 ج الاول 1328".

تصویر

ص:82

تصویر

وبعد، فإنّ السیّد السند الأوحد، شرف أولاد الرسول، خلاصة سلالة الزهراء البتول، انموزج اسلافه الطاهرین، ذی النسب الطاهر والحسب الفاخر، جامع الکمالات الانسیّة والنفس القدسیة والروح الملکوتیة، العالم الکامل العامل والبحر الزاخر، الآقا سیّد علی - دامت برکاته وکثرت إفاضاته وإفاداته وفی العلماء أمثاله وأقرانه - ابن سیّد العلماء الصالحین والفضلاء المتّقین - زید توفیقاته و تأییداته - الآقا سیّد حسین - سلّمه اللّه تعالی من کلّ شین -البرزانی، بعد صرف ریعان شبابه وبرهة من زمانه فی تکمیل

ص:83

العلوم التی هی مقدّمة الاجتهاد واجتهد فیها کمال الاجتهاد وترقّی من حضیض التقلید الی اوج الاجتهاد وصار صاحب الملکة التی یقتدر علی الاستنباط فی الشرعیات، فالتمس منّی اجازة یعمّ بها النفع ویتّصل طریقه بأهل الحلّ والعقد، وکنت جدیرا أن اسأل منه ما سئل وأطلب منه ما طلب، لعلوّ شأنه وظهور برهانه؛ لکن الحدیث النبوی - صلّی الله علیه وآله - منعنی من الاعتذار وان کان فیه بالنسبة الیه الاعذار، وقصدت بذلک وجه العزیز الجبّار، ولولا بعد العلماء ما دعی

مثلی، ولولا فقد الفقهاء ما اشیر الی من کان شکلی... فأجزت له - مدّ الله ظله وکثر فی العلماء مثله - إجازة شاملة لجمیع کتب أصحابنا المصنّفین... کتبه فی الیوم السادس من شهر جمیدی الثانیة من 1339 وأنا الأقل المحتاج المفتقر إلی الله محمد رضا الرضوی الخوانساری".

تصویر

وبعد، فإنّ السید السند والاخ المعتمد، الحسیب النسیب الفاضل الاریب والعالم اللبیب، مروّج الأحکام، ثقة الأسلام، السید علی البرزونی الاصفهانی - أدام الله بقاه ورزقه ما یتمنّاه - ممّن صرف عمره واشغل دهره فی تحصیل العلوم الدینیة وتکمیل الفضائل الاخلاقیة حتّی فاز بالقدح المعلّی فصرف همّته وأشغل لیله ویومه فی هدایة الأنام إلی دارالسلام ونشر الاحکام؛ فیا کثّر الله أمثاله بین المسلمین واخذ بعضده فی ترویج الدین المبین.

وقد استجاز منّی فی الامور الحسبیة وفی الروایة عن المشایخ العظام، فأجزت له فی التصدی فی الامور الحسبیة کلیة وجزئیة، اذناً عاماً فیما یجوز للمجتهد أن یأذن لغیره...

ص:85

تصویر

وأجزت له - دام بقاه - أیضا ما صحّت لی روایته سیّما عن سیدی ومولای، حجة الاسلام والمسلمین: آیة الله فی الارضین، سیادة السید الخال الاعظم، أبی محمد السید حسن الصدر - طاب ثراه وجعل الجنة مثواه - عن شیخه فی الروایة، شیخ المجتهدین والمحدثین، ثقة الاسلام والمسلمین، الحاج میرزا محمد حسین النوری الطبرسی - قدّس سرّه الشریف - بطرقه المذکورة فی خاتمة کتابه "مستدرک الوسائل ومستنبط

ص:86

المسائل" وأرجو منه - سلّمه الله تعالی - أن لا ینسانی من الدعاء کما انی أرجو أن لا أنساه".

از آیة الله برزانی رساله ای در حکم فرار از حقوق در 112 برگ و تألیف مفصلی در اصول فقه در 660 صفحه باقی مانده است.

ص:88

تصویر

ص:89

سال فوتش را به شمسی خامه "برنا" نوشت:

"حامی شرع پیمبر بود میر سیّد علی"

ص:91

سید محمد فاتحی برزانی فرزند آیة الله سید علی نیز مردی فاضل و وارسته بود

که در مدرسه میرزا حسین حجره داشت و گاهی بر حسب اقتضای حال اشعاری

می سرود.

وی در سال 1293 ش متولد شد. در حوزه علمیه اصفهان تحصیل کرد و سپس به

وعظ و خطابه روی آورد و پس از سال ها ارشاد و هدایت مردم از طریق منبر، در

سال/ وفات یافت و در مقبره جدّ اعلایش میر عماد مدفون گشت.

ص:92

والتدریس باصفهان... وقد تکلّمت معه؛ فرأیته عارفاً فی الفقه والاصول، کاملًا فی المعقول والمنقول".(1)

به نوشته مرحوم معلّم حبیب آبادی: وی حدود یک سال به امراض عدیده مبتلا بود و سرانجام در روز سه شنبه 2 شوّال 1345ق (15 فروردین 1306) در اصفهان وفات کرد. آخر سخن او سه مرتبه "یا صاحب الزمان" بود.

پس از وفات، آیة الله حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی بر او نماز خواند و در پائین پای پدر والاگهر خود دفن شد.(2)

ص:94

از این عالم فاضل حواشی بر کتاب "رسائل" و "ریاض المسائل" برجای مانده است.(1) ماده تاریخ وفاتش چنین است:(2)

"شد هدایت واصل قصر جنان"

مرحوم میرزا عبدالکریم سودائی دستگردی نیز در وفات او گوید:(3)

سراج الهدی بدر الهدایة سیّد

جلیل نبیل صادق فی الروایة

فقیه نبیه فاضل متبحّر

لقد کان بدراً فی ظلام الغوایة

بترویج دین الله افنی حیاته

هدی الخلق طول العمر نحو الولایة

دعا الناس ازماناً إلی شرع أحمد

من البدؤ حتی صار عند النهایة

لواء الهدی فی کفّه طول عمره

معیذ ضعاف الخلق فی ظلّ رایة

دعاه إلی الرضوان والخلد ربّه

أجاب بطیب القلب فوق الرضایة

ص:95

فلبّی مجیباً داعی الله راغباً

فقال: إلهی فی المنی أنت غایتی

رضاک معاذی واتّکالی وملجأی

إلیک رجائی انت تعفو جنایتی

فطار الی الجنّات طایر روحه

نشیطاً رضیّاً ماله من شکایة

مضی شهر شوّال إذا تمّ صومه

قضی نحبه والشهر عند البدایة

فسائلت عن عبدالکریم وفاته

أجاب بمصراع لطیف کآیة

أزال ثلاثاً صار تاریخ فوته:

"لقد أفجع الاسلام موت الهدایة"

آیة الله میرزا هدایةالله دارای سه فرزند عالم بود که عبارتند از:

خود پرداخت.(1)

از آثار او تلخیص "جامع السعادات" ملا مهدی نراقی در علم اخلاق است.(2)

وی در سال 1410ق وفات یافت و در قبرستان باغ رضوان اصفهان مدفون شد.

محمد حسین فشارکی و آقا سیّد محمّد باقر درچه ای بهره برد. وی از آخوند فشارکی، آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آقا شیخ محمّد رضا زنجانی کاظمینی اجازه داشت.

رساله در تیمّم، رساله در حرمت تشریح و دو اربعین حدیث از آثار اوست.

وی عالمی با استعداد و دارای حافظه قوی بود. رؤس و فروع مسائل فقهی را مستحضر بود و قصص و تواریخ و حکایات بسیاری در حفظ داشت که سبب مجلس آرایی بود.(1)

ص:98

وی در سال 1396ق وفات کرد و در بقعه جدّش صاحب روضات مدفون شد. استاد فضل الله اعتمادی متخلص به "برنا" در وفاتش گوید:

چند با حبّ علایق فکنی خود به قیود

یا بکوشی که به عمرت بتوانی افزود

تا به کی ظلم کنی درپی ترفیع مقام

بین چه مانده به جزازلعن برای نمرود

عاقبت پیک اجل بر تو ظفر خواهد یافت

گر که سازی همه اهل جهان جیش و جنود

بود این مهر همان توده که سعدی گفته است

خوش بسی تافت برآرامگه عاد و ثمود

کوش از دانش وتقوا به کف آری گوهر

ورنه بیهوده تلف می کنی اوقات و عهود

توشه ای ساز ره آورد ره آخرتت

تا نگردی تو ز درگاه جلالت مردود

از ثری گر که نهی پا به ثریا آخر

نیست جز شش جهت گور برایت محدود

بین چگونه زجهان جانب جنت روکرد

آیة الله مهین آقای میرزا محمود

ناصر و حامی دین، ناشر احکام خدا

سمی وسبط نبی، بنده خاص معبود

آنکه بد رای منیرش همه خالی زخلل

آنکه بد سینه پاکش همه عاری زحقود

آنکه جز کسب فضائل همه بی ارزش بود

پیش حق بین نظرش هرچه ز نسیان و نقود

ص:99

رفت ازصاحب روضات حفیدی عالم

که بُد ازعارض او آیت دانش مشهود

اجل از باغ هدایت گل بی خاری چید

که چو او مادر ایام کم آرد مولود

مرگ افکند زپا کاخ فضیلت را رکن

اجل از خیمه ارشاد نگون کرد عمود

مستند قول نبی می کنم و می گویم

بود آن عالم دین افضل بر صالح و هود

یک نفس درک حضورش فضلا را بودی

به ز دربار سلیمان و نوای داود

رفت و در وقت سخن منبر از او شد خالی

رفت و بی او شده محراب به هنگام سجود

رفت وگردید نهان زیر لحد آن رخسار

که بدی رویتش از پرتو تقوا مسعود

چون شنید ارجعی ازحق سوی جانان بشتافت

شد ز ماتمکده دهر به جنات خلود

پنجم شهر صفر کرد به فردوس سفر

هفده بهمن از این دار بشد نزد ودود

گفت "برنا" پی تاریخ وفاتش: "بجنان

یافت محمود هدایت بمقام محمود"

ص:100

5. حاج آقا حسین بروجردی (اجازه امور حسبیه)

6. سیّد صدر الدین صدر (اجازه اجتهاد)

7. شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (اجازه اجتهاد)

8. آیة الله حاج شیخ علی اکبر نهاوندی (اجازه اجتهاد و روایت)

9. آیة الله سیّد حسین حسینی اصفهانی (اجازه اجتهاد)

تصویر

ابن العالم العامل الفاضل الناسک، فخر العلماء العاملین، ابوالفضائل والمکارم، زین المساجد والمنابر، قدوة الصالحین، مروّج الملة والدین، المسمّی بآقا میرزا هدایة الله، الذی هدی الله به المؤمنین، أطال الله بقائه...

ابن السید السند، الرکن المعتمد، البحر الذاخر، أبوالمناقب والمفاخر، شیخ المشایخ، وحید عصره وأوانه فی جمیع الفضائل من أنواع المعارف، من الکلام والتفسیر والفقه والاصول، وخصّ بین العلماء بالبیان الذی مدح الله تعالی به الإنسان إذ قال: "خلق الإنسان علّمه البیان" فارجع إلی أحد مصنفاته المشتهر فی الآفاق المسمّی بروضات الجنات، فإنّه البرهان لعجز قلم التحریر عن وصفه بالبیان...

وبعد، فقد استجاز المولی الحبیب الجلیل لحسن ظنّ بی، تیمناً وتبرکاً؛ فأجزته للانتظام والاندراج فی سلک الرواة الاعلام ودعاة الاحکام وحملة الاخبار والآثار أن یروی عنّی کلّما صحّت لی روایته... عن مشایخی العظام...

ص:103

تصویر

ص:104

منهم: الشیخ الجلیل والعالم النبیل الکامل النبیه المحقق المدقق الفقیه الوحید الفرید، شیخ العلماء العاملین والفقهاء البارعین، مرجع العلماء والمتعلمین فی الاعصار والامصار ومن علیه الاعتماد فی الإجازات والتصدیقات، البحر القمقام، علم الأعلام، رکن الإسلام، الناسک العابد العارف السدید، الشیخ زین العابدین المازندرانی...".

این اجازه را آیة الله سیّد حسین حسینی اصفهانی نیز تأیید کرده است.

لموافقة مطلوبه... أجزت له - دام ظله وجری بلّه - أن یروی عنّی جمیع ما یجوز لی روایته...

ثمّ إنّ لی طرقا کثیرة إلی جمیع ما ذکر، أسدّها وأعلاها وأخصرها وأغلاها ما أرویه اجازة عن آیة الله العظمی والعالم المتعبد الأوّاه الحاج الآقا المیرزا حبیب الله الرشتی الغروی...

وعن السید السند والرکن المعتمد، الحائز لجمیع العلوم والفنون والطائر بجناح فکره الصائب علی اشجار العلوم الشرعیة بتمام الغصون، السید أبوالقاسم الإشکوری الجیلانی، صاحب "جواهر العقول فی شرح فرائد الاصول" و"بغیة الطالب فی حاشیة المکاسب"...

ص:106

تصویر

ص:107

تصویر

مرحوم آیة الله نهاوندی در سال 1360ق پس از مشاهده تألیفات مرحوم روضاتی، اجتهاد وی را نیز در حاشیه اجازه فوق تأیید فرموده است.

ص:108

آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی نیز این اجازه را تأیید کرده:

بسم الله الرحمن الرحیم ما رقم فی هذه الورقة صدر من أهله ووقع فی محله ولله درّه وکثر فی العلماء أمثاله وقد أجزته بعد الاستجازة أن یروی عنی کلما صحّ لی روایته عن المشایخ العظام أنار الله رهانهم واوصیه بملازمة التقوی واجتناب الهوی وأسئل الله لی ولجنابه التوفیق بما یحب ویرضی. حرره الأحقر عبدالکریم الحائری.

ص:110

تصویر

ص:111

وبعد، فإنّ جناب العالم الفاضل، قدوة الانام وحجة الاسلام، المولی الجلیل السید حبیب الله الاصفهانی - أیّده الله وسدّده - قد صرف جلّ عمره الشریف فی تحصیل العلوم الشرعیة وتنقیح مبانیها النظریة، باحثاً فاحصاً مجدّاً، وحضر عند جملة من الأساطین العظام - قدّس الله أسرارهم - حتی نال بحمد الله ومنّه مرتبة سامیة من العلم، وارتقی درجة عالیة من التحقیق.

فأسأل الله أن یؤیّده ویسدّده ویجعله من هداة المسلمین ویروّج ببیانه وقلمه شریعة جدّه سیّد المرسلین، وبلغ مرتبة الاجتهاد الذی لایجوز لبالغه أن یرجع إلی غیره فی أعمال نفسه، بل یجوز لغیره أن یرجع إلیه فیما استنبطه من الأحکام الشرعیة علی الطریق المتداول بین الأعلام، ولا یجوز ردّ حکمه فیما حکم، بل لغیره اتباعه.

وله السلطة التامة الکاملة فی التصدی لما هو من وظائف المجتهدین الکرام أو المأذونین من قبلهم، وله أن یتصرف فی الحقوق الشرعیة وعلی الأخصّ حقّ الامام - أرواحنا فداه - علی حسب مایؤدی إلیه نظره الثاقب.

وأجزت له أن یروی عنّی کلّما صحّت لی روایته من الکتب المعتبرة المتداولة التی علیها المدار من المتقدمة والمتأخرة، علی حسب إجازتی من العلمین الآیتین: المولی المیرزا محمد تقی الشیرازی وشیخ الشریعة الاصفهانی، قدس الله روحهما.

واوصیه بملازمة التقوی ونهی النفس عن الهوی وسلوک طریق الاحتیاط الذی سالکه لیس بناکبٍ عن الصراط، والسلام علیه وعلی إخوانی المؤمنین. حرّر فی غرة ربیع الاول 1365. حسین الحسینی الاصفهانی".

ص:113

تصویر

ص:114

تصویر

ص:116

تصویر

حضرات آیات: علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء و حاج شیخ علی اکبر نهاوندی، با توجه به رسائل مزبور، وی را مجتهد دانسته و به او اجازه اجتهاد داده اند.

ص:117

تصویر

وقد أجزت له أن یروی عنّی ما صحّت لی روایته من مشایخی العظام وأساتیدی الأعلام - عطّر الله مراقدهم - ورجائی منه - اطال الله بقاه - أن لا ینسانی من صالح دعواته، کما لا أنساه، وأن یرعانی بلطفه کما أرعاه، ونفع الله المؤمنین بوجوده المبارک بدعاء مخلصه محمد الحسین آل کاشف الغطاء. حرره فی النجف الاشرف فی مدرسته العلمیة، غرة ربیع المولود المبارک، سنة 1365".

ص:119

تصویر

ص:120

تصویر

اهمیت بود.

وی عالمی متواضع، خوش اخلاق و پیش سلام و در عین حال سریع الغضب و سریع الرضا بود. در شب های جمعه مراسم احیاء و دعای کمیل برپا می نمود که جمع کثیری از مؤمنین از دور و نزدیک در پای منبر او در تکیه کازرونی حاضر شده و تا صبح به مراسم احیا و دعا مشغول بودند.(1)

در این هنگام حضرت ولی عصر عجّل الله تعالی فرجه الشریف را در برابر خود دیدم که می فرمود: حبیب الله! نوکر می خواهیم و مواجبش را هم می دهیم.

و از آن تاریخ گشایشی در زندگی حاصل شد.

جلسات دعای کمیل نیز در تخت فولاد برپا بود تا این که در اثر فشار حکومت تعطیل شد و به دعوت مردم حسین آباد به مسجد اعظم آنجا منتقل گردید و زمانی که رضاخان از کشور رفت و آزادی نسبی حاصل شد، جلسه دعای کمیل دوباره در تخت فولاد برگزار شد.(1)

تصویر

إلی أن قال:

لعام وفاته نادی "الحسام":

"برضوان العلی وصل الحبیب"

(1379)

ص:124

ابوالبرکات، شیخ محمد حسین فاضل کوهانی و شیخ محمد جواد فریدنی فراگرفت.

"مغنی اللبیب" را نزد سیّد احمد آقا مقدس، "معالم" را نزد سیّد مجتبی میر محمدصادقی، "شرح لمعه" را نزد حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی و "کفایة الاصول" را نزد عموی دانشمندش مرحوم سیّد اسد الله روضاتی آموخت و از درس خارج حضرات آیات: سیّد محمد رضا خراسانی، سیّد حسین خادمی و سیّد مصطفی مهدوی استفاده کرد.

وی پس از پدر بزرگوار خود به برپایی مراسم احیاء و قرائت کمیل در تکیه کازرونی اشتغال دارد.

دامادهای مرحوم آقا میرزا حبیب الله نیز عبارتند از:

1. آیة الله میرزا اسماعیل بروجردی

2. آیة الله سیّد محمد علی صادقی (م: 1375ش)

3. آیة الله سیّد جلال الدین طاهری

4. مرحوم حاج میرزا محمد مروی (از اساتید قرائت قرآن، م: 1328ش)

ص:126

تصویر

عالم فاضل کامل، از شاگردان پدر خود و آخوند ملا حسین کرمانی(1) و آیةالله سیّد محمد نجف آبادی. شیخ اسماعیل عالمی محقق و دارای استعدادی درخشان و کم نظیر بوده و در سال 1347ق از استادش آیة الله نجف آبادی اجازه اجتهاد دریافت نموده است.

در اجازه مزبور چنین آمده است: "وکان ممّن جدّ فی الطلب وبذل الجهد فی تحصیل هذا المطلب وفاز بسعادتی العلم والعمل وحاز منهما الحظّ الأوفر الأکمل، العالم العامل والمحقق الفاضل والمدقق الکامل، الحائز للفضائل والجامع للفواضل، الفائق علی الأقران والأماثل، قدوة الأزکیاء واسوة الفضلاء، ذو الفکر النقّاد والطبع الوقّاد والفضل الوافی الجلیل والذهن الصافی الجمیل، مولانا میر محمد اسماعیل، ابن المرحوم المغفور فخر الفقهاء الراشدین وعلامة العلماء العاملین وحجة الاسلام والمسلمین مولانا الحاج آقا منیر الدین، طاب الله ثراه. فإنّه - أطال الله بقاه - قد تلمّذ عندی، واستفدت منه واستفاد منّی، برهة من الأیام والأزمان، ومدّة من الشهور والأحیان، جملة من المسائل الأصولیة والفقهیة، قرائة تحقیق وتدقیق ونظر وتعمیق، إلی أن حصل له القوة القدسیة القدوسیة، وحصل له رتبة الاجتهاد، ونظم نفسه فی سلک أهل السداد؛ فله عند ذلک العمل بما یستنبطه من الأحکام،علی النهج المعروف بین الأعلام، وأرجو أن ینتفع بوجوده الشریف الخواص والعوام".(2)

ص:128

میرزا اسماعیل در چهارشنبه 3 شعبان 1352ق به سنّ جوانی وفات یافت و در تکیه ملک در کنار پدر بزرگوار خود مدفون گردید.(1)

جناب حجة الاسلام والمسلمین سید عبدالحسین روضاتی به نقل از پدر خود میرزا حبیب الله می گوید: اگر شیخ اسماعیل زنده مانده و عمرش کفاف داده بود به مقام مرجعیت می رسید. شیخ اسماعیل از دختر آقا میرزا حبیب الله پنج فرزند دختر داشت که پس از وفات نابهنگامش تحت تکفل پدر بزرگشان آقا میرزا حبیب الله درآمدند. یکی از دامادهای او واعظ کامل حاج آقا رضا مظاهری کرونی بود.

نفر دوم به بعد: حضرات آیات: سید اسدالله، سید محمود، میرزا حبیب الله و میرزا مجتبی روضاتی

ص:129

پدرش: أقرأ القُرّاء سیّد علی زنجیره فروش از جمله زهّاد و عبّاد و اساتید فنّ تجوید و قرائت در اصفهان بود و عدّه زیادی شاگرد آشنا به فنون قرائت قرآن تربیت نمود.(1)

حاج میر سیّد علی در حدود سال 1275ق متولد شد. نزد عاصم کاشانی(2) قرائت های ده گانه را آموخت و سال ها به تدریس کتاب "شرح شاطبی" پرداخت و تدریس این کتاب در اصفهان منحصر به او بود.

وی در سال 1351ق وفات یافت و در تکیه شیخ مرتضی ریزی مدفون شد و سپس به اعتاب مقدسه منتقل گردید.(3)

ص:131

تصویر

مرحوم ظهیر درباره پدر خود می نویسد:

"سید السادات العظام، سلمان الزمان وابوذر الدوران، الوجیه الفرید فی علم القرائة والتجوید، آقا سیّد علی در فنّ تدریس "شاطبی" و نقل قرائات سبعه بل عشره، افضل و اعلم دوره خویش بود و تلامذه او در عراق عرب و عجم مشهور بودند".(1)

جدش: آقا سید محمد از شدّت توغّل در نحو و ادب، عبارت خوان درس فقیه بزرگ حاجی محمد ابراهیم کلباسی بوده ولی به پسرش سید علی فرموده بود:

مرا به تجربه معلوم شد در آخر کار

که قدر مرد به علم است و قدر علم به مال

ص:132

تصویر

ص:133

تصویر

ص:134

لذا حاج میر سیّد علی که در اثر تحصیلات مسلّط در تدریس تجوید و شاطبی و در فن قرائت استادی بی نظیر و شهیر عرب و عجم بود، شغل و تجارت خرید طلا و نقره برای زنجیره فروشی را اختیار نمود.(1)

به نوشته مرحوم مهدوی: سیّد حسن موسوی - پدر سیّد محمد - نیز از علما و شاگردان آیات عظام: سیّد محمد باقر شفتی و حاج محمد ابراهیم کلباسی بوده و پس از وفات در قبرستان آب بخشان مدفون گردید، از امتیازات او عمامه سبز بوده است.(2)

لهجه شیوای شیرین، سیّما "شرح لمعه" و "قوانین" را تدریس می کرد". (1)

3. شیخ علی مفید(2)

4. شیخ محمود مفید(3)

5. شیخ محمّد حکیم خراسانی (درس شرح منظومه حکمت)

حاج ظهیر در شرح حال خود می نویسد: "مدتی مدید از محضر مبارک استاد کلّ فی الکلّ آقا شیخ محمود المعروف بمفید استفاده کرده ام".(4)

6. سیّد میرزا اردستانی

7. سیّد علی اصغر برزانی (5)

8. سیّد مهدی درچه ای

9. میر سیّد علی نجف آبادی

10. سیّد محمد نجف آبادی

11. شیخ محمدرضا مسجدشاهی

ص:136

تصویر

زندگینامه خودنوشت مرحوم ظهیرالاسلام

ص:137

تصویر

زندگینامه خودنوشت مرحوم ظهیرالاسلام

ص:138

12.سید محمد رضا خراسانی

13. سیّد عبدالله ثقة الاسلام (علم رجال)

14. میرزا علی آقا شیرازی

15. سیّد صدرالدین کوپائی

16. میرزا احمد مدرّس خراسانی

17. سیّد عبدالحسین سیدالعراقین(1)

18. شیخ غلامرضا خوراسکانی(2)

ص:139

به نوشته مرحوم مهدوی: حاج ظهیر مدّتی نزد مرحوم

حاج سیّد محمّد صدرالواعظین طباطبائی که از رؤسای منبریان اصفهان بود، اصول و فنون وعظ و ارشاد و ذکر مواعظ و مصائب را به خوبی فرا گرفت و بعداً خود متجاوز از پنجاه سال مردم را با مواعظ شافیه و نصایح کافیه و نقل اخبار و آثار و بیان احادیث و تواریخ و حکایات مذهبی ارشاد و تبلیغ می نمود.(1)

زندگینامه خودنوشت مرحوم ظهیرالاسلام

زندگینامه خودنوشت مرحوم ظهیرالاسلام

حاج ظهیر می نویسد: "خط مشار الیه از خوشی، زبان آور اصحاب است".

3. آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری که اجازه مرحوم صدر را امضاء و بعداً اجازه رسمی مفصلی مرقوم نموده است.

4. آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالله مامقانی

5. آیة الله العظمی سیّد محسن امین عاملی

6. آیة الله آقا شیخ مرتضی آشتیانی

7. آیة الله العظمی آقا ضیاء الدین عراقی

8. آیة الله العظمی آخوند ملا محمد حسین فشارکی

مرحوم حاج ظهیر در اجازه به مرحوم شیخ مرتضی فصیح القراء (از شاگردان سیّد محمد علی عریضی در فنّ قرائت و تجوید) به سال 1367ق می نویسد:

ص:141

"چون بیان اخبار و احادیث مربوطه در شرعیات را وقتی در متن واقع اثر است که سند حدیث او متصل گردد به معصومین علیهم السلام؛ فلذا تیمّناً وتبرّکاً شخص مذکور کسب اجازه فرموده؛ فلذا از مشایخ خود که یکی از آن ها: فقیه مطلق مرحوم مامقانی، دوم: نائینی، سوم: عراقی، چهارم: حائری، پنجم: امین الصدر، ششم: فشارکی، هفتم: نجف آبادی، هشتم: شیخ محمد رضا، نهم: جزی، دهم: درچه ای، یازدهم: سیّد عبدالله، دوازدهم: استاد اعظم سیّد خراسانی، که به حاج نوری و شیخ انصاری وبلغ ما بلغ به کلینی در عصر غیبت".(1)

مرحوم حاج ظهیر می نویسد: "در عصر تاریک پهلوی به امتحانی و دادن مدارکی در کمسیون... موفق شده ام، و با آن که مشاغل دولتی فراوان مراجعه شده، با نداشتن هیچ سرمایه مادی و کثرت عیالمندی از خویشان، [قبول نکرده] فعلا در مدرسه صدر مشغول افاده و استفاده منقول و معقول، و همیشه زندگی از طرف اعلی حضرت خامس آل عبا علیه السلام به عنوان منبر و تبلیغ می باشم".(2)

خطیبی توانا و واعظی شهیر و ادیبی گران مایه و شاعری توانا بود. در علم تعبیر خواب ماهر و در استخاره شهره خاص و عام بود و از علم طب قدیم نیز آگاه داشت. ذاکر با اخلاص اهل بیت خاصه آستان مقدس حضرت اباعبدالله علیه السلام بود. همواره از درگاه حضرت حق طلب یاری می کرد و از پیشگاه مولای متقیان حضرت امیر علیه السلام مدد می جست. عاشق و دلباخته حضرت بقیة الله الاعظم عجّل الله تعالی فرجه الشریف بود و مرتّباً برای فرج آن بزرگوار دعا می کرد.

ایشان انقلاب اسلامی را یکی از الطاف الهی می دانست و به رهبر کبیر انقلاب و بنیانگزار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی رضوان الله علیه ارادتی خاص داشت.

ص:143

دارای خلقی نیکو و سجایای اخلاقی و بسیار مورد احترام مردم بود.

مرحوم حاج میرزا حسین رام پناه، اشعاری در تهنیت عید غدیر و ستایش این واعظ گرانمایه سروده که بخشی از آن چنین است:

باز ز الطاف حیّ قادر سبحان

سر به سر آفاق گشته رشک گلستان

ساحت گیتی همانِ خلد برین شد

عرصه عالم مثالِ روضه رضوان

جشن عظیمی پدید گشته که یکسر

خلق به وجدند از این عطیه شایان

وان که بود دوستدار شاه ولایت

مظهر و مرآت ذات خالق یزدان

دست توسل زند به ذیل عطایش

همچو ظهیر آن گل حدیقه عرفان

عالم و فاضل، درِ محیط فتوّت

کوه وقار و سکینه، سرور خوبان

بحر عطا، کنز فیض و کان کرامت

چرخ فلک را یگانه مهر درخشان

حامی شرع نبیّ و شمع هدایت

ناصر دین مبین و حافظ قرآن

ص:144

زبده اخیار و برگزیده ابرار

نابغه روزگار و نادر دوران

صدق و صفا بندگان کوی وفایش

خود سبب افتخار اهل صفاهان

شهره آفاق در فنون کرامت

نابغه دهر در سوابق احسان

باد بر او این خجسته عید، مبارک

خاصه به حضار و عارفان سخندان

حاج ظهیرا! به علم و فضل شهیرا!

عرش سریرا! به عشق خسرو ذی شان

بس به تو می شاید این بساط دلارا

در همه عالم بویژه کشور ایران

وز دو جهان پایه این بساط فزوده

زان که مدیح علی در او شده عنوان

خسرو مالک رقاب و ساقی کوثر

شافع یوم الحساب و قاطع برهان

چه شد که در همه سیّارگان ندیدم من

فروغ بخش تر از روی ماه تابانت

به شهرِ عشقِ دل، از پستخانه هستی

نخوانده نامه که بر آن نبوده عنوانت

بر آن سرم که زنم دستبرد نیمه شب

به حلقه های سر گیسوی پریشانت

بگو به دلبر پیمان شکن بیا که "ظهیر"

هنوز هم نشکسته است عهد و پیمانت

حجة الاسلام حاج آقا ظهیر

در فنون علم منبر کم نظیر

ناشر قرآن سلیل مصطفی

نام نیکوی شریفش مرتضی

عالمی وارسته و روشن روان

فاضلی کامل عیار و نکته دان

ارجعی بشنید چون از سوی او

سوی او از جان و دل بنهاد رو

سیصد و شصت و دو بعد از هزار

هست سال فوت آن والا تبار

ناگفته نماند که مرحوم حاج ظهیر داماد خطاط شهیر مرحوم سیّد محمد مهدی خلیقی پور

بود. فرزند ایشان: استاد هنرمند معاصر جناب آقای میر سیّد علی ظهیر الاسلام از شاگردان ممتاز مرحوم شیخ حبیب الله فضائلی است.

وی در سال 1321ش در محله بیدآباد اصفهان متولد شد. از دوران کودکی و نوجوانی در اثر تشویق جدّ بزرگوار و پدر ارجمندش به هنر خوشنویسی روی آورد و پس از پایان تحصیلات دبیرستان، در مهر ماه 1343ش به عنوان دبیر در سه رشته طرّاحی، نقاشی و خوشنویسی به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و در مدارس به تدریس پرداخت.

ص:147

تصویر

همزمان به تحصیل و طی دوره های تربیت مدرّس هنر ادامه داد و به انجمن خوشنویسان اصفهان راه یافت و در سال 1386ش به اخذ مدرک فوق ممتاز از انجمن خوشنویسان ایران نایل گردید. جناب آقای ظهیر الاسلام از سال 1364ش تاکنون مدرّس انجمن خوشنویسان اصفهان می باشد.

از خدای متعال سلامتی و توفیقات روزافزون ایشان را خواستاریم.

ص:148

تصویر

ص:149

بفرست. ساعتی بعد کسی درب خانه را می زد و مبلغی برای ایشان می آورد. هرگاه از او می پرسیدیم که او که بود؟ می گفت: شما کاری نداشته باشید.(1)

مرحوم شیخ محمد رضا پس از اقامت در شیراز ازدواج نمود و از همسر شیرازی خود دارای دو فرزند شد ولی همسر و دو فرزندش در اثر وبا از دنیا رفتند.

وی پس از بازگشت به اصفهان با دختری از خانواده سادات این شهر ازدواج نمود که ثمره آن دو فرزند پسر بود.

تصویر

شیخ محمدرضا نجفی و برادرش شیخ محمد حسین

"فرائد" را نزد استاد اخیر آموخت و از درس اصول آیة الله شیخ احمد فیاض بهره برد. سپس به شهر مقدّس قم عزیمت نمود و در درس آیة الله العظمی سیّد حسین بروجردی و آیة الله سیّد محمّد محقق داماد شرکت کرد، ولی پس از مدّتی به خاطر بیماری پدر مجبور به بازگشت به اصفهان و پرستاری از او شد.

در اصفهان به ادامه تحصیلات خود نزد حضرات آیات: سیّد ابوالحسن شمس آبادی، سیّد محمد رضا خراسانی و آیة الله العظمی میر سیّد علی بهبهانی ادامه داد.

فلسفه را نیز در محضر حاج آقا صدرالدین کوپایی و شیخ محمود مفید آموخت و سال ها از محضر پر بار آیة الله شیخ محمّد باقر زند کرمانی بهره برد. وی پس از وفات پدر، در سنّ حدود 25 سالگی با حضور

ص:155

علمای بزرگواری چون حضرات آیات: خادمی، زند کرمانی و امام جمعه به امامت مسجد پدرش (مسجد شیره پزها) منصوب گردید و تا پایان عمر به وعظ و خطابه و بیان معارف اسلامی پرداخت.(1)

او در 19 آذر ماه 1381ش چشم از جهان فانی فرو بست و درصحن امامزاده ابوالعباس خوراسکان به خاک سپرده شد.

آیة الله سیّد حسن امام جمعه در اجازه به استادزاده خود آیة الله شیخ محمد حسین خوانساری، از استادش ملا علی اکبر چنین یاد کرده است:

"شیخنا الأعظم واستادنا الأفخم، أفقه الفقهاء الکرام وأعلم العلماء العظام، اسوة أرباب التحقیق وقدوة أهالی التدقیق، لسان المتقدمین وبیان المتأخرین، المولی العلیّ العالی، علی أکبر الخوانساری، أطال الله تعالی بقائه وایام افاداته ومتّعنا الله بادراک سعادة خدمته وحضور مجلسه بمنّه وجوده".(1)

آیة الله سیّد شفیع جاپلقی که از ملا علی اکبر اجازه داشته است در "الروضة البهیة" می نویسد: "من المشایخ المعاصرین الذین استجزت منهم وأجازنی: العالم العامل الزاهد المحقق المدقق، الأخ المسدّد والرفیق الشفیق الممجّد الأکبر آخوند ملا علی اکبر الخوانساری أصلا والاصفهانی موطناً، عن السید السند العالم المسدّد والفاضل الممجّد والفقیه الکامل السید محمد بن السید معصوم الخراسانی...".(2)

آیة الله ملا علی اکبر در سال 1263ق به شاگردش عالم عامل آیة الله میرزا سیّد حسن امام جمعه گلپایگان(3).اجازه داده است.(4)

ص:158

وی همچنین در غرّه ذی القعده 1265ق به عالم کامل محمد بن عبدالرسول کاشانی اجازه اجتهاد و نقل روایت داده که نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس است.

در بخشی از این اجازه چنین آمده است:

"فمن أعظم آلاء الله تعالی علیّ وأکمل نعمائه إلیّ صعود ثلّة ممّن کثر اختلافه إلیّ إلی أقصی مراتب العلم والعمل، وعروج جملة ممّن بالغ فی تردّده علیّ، إلی أسنی مدارج النظر والنبل؛

منهم: الصاعد من حضیض التقلید إلی أوج الاجتهاد، العالم العامل الفاضل الکامل الناقد النابل، ذو الفهم الزکی الأنیق، والمدرک العلیّ الرشیق، المقتدر لاستنباط الأحکام الشرعیة من مدارکها العالیة، والمقیت لاستخراج اللئالی عن أصداف ما ورد من النبی والوصی علیه وعلیهم آلاف التحیة من الملک العزیز، الوفیّ المعظّم المکرّم محمد بن قطب دائرة الفضل والکمال، قطر فلک العلم والإفضال، مولانا عبدالرسول الکاشانی...".

ص:159

تصویر

اجازه ملا علی اکبر به محمد بن عبدالرسول کاشانی

ص:160

تصویر

این عالم جلیل در سال 1271ق در اصفهان وفات کرد و پس از انتقال به نجف اشرف در وادی السلام مدفون گردید.(1)

غسل و وضو، در کتابخانه مزبور موجود است. بخش تجارت و وصیت آن در سال 1255ق تالیف شده است.

الاجتهاد علی الإطلاق، قد کان فی مقام الورع والتقوی والزهد من هذه الدنیا وترک المعاشرة مع أبناء هذا الزمان من الأماثل والأقران وغایة الاختفاء عنهم، ولعمری إنّ سلوکه بهذا المسلک هو المرغوب إلیه ولا سیما فی هذه الأوان.

قال فی الفارسیة، ونعم ما قال:

چون شب قدر از همه مستور شد

لاجرم از پای تا سر نور شد

کثّر الله أمثاله، ورزقنا التخلّق بمحاسن أخلاقه والتحلّی بحلیة آدابه وادراک صحبته، لما فیها من المنفعة علماً وعملاً".(1)

چنانچه از اجازه فوق برمی آید مرحوم خوانساری دارای مکارم اخلاق و زهد و تقوای فراوان بوده و در زندگی، عزلت و گوشه نشینی اختیار نموده و به تألیف و تحقیق می پرداخته است. برخی از آثار این فقیه محقّق عبارتند از:

تصویر

نسخه خطی دروس الاصول شیخ محمد حسین خوانساری

این عالم ربانی در 14 جمادی الثانی 1302ق وفات کرد و در مقبره کوچک مسجد سیّد مدفون گردید.

ص:164

فرزندانش: آقا کمال الدین و آقا جلال الدین از علما و فضلای اصفهان بودند.

تصویر

آقا کمال الدین در روز چهارشنبه 17 صفر 1361ق وفات کرد و در زینبیه اصفهان در جوار آیة الله العظمی سیّد ابوالقاسم دهکردی مدفون گردید.(1)

کسب رضایت الهی بود.

آن بزرگوار آیه شریفه "لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة" را سرمشق و سرلوحه زندگی خود قرار داده بود و در راه تبلیغ دین و هدایت مردم با صبر و استقامت و اخلاق نیک و محبت و تواضع عمل می کرد.

با این که از موقعیت اجتماعی خوبی برخوردار بود بسیار متواضع و فروتن و در زهد و ورع زبان زد بود.

وی به ارحام خود توجه بسیار داشت و به نیازمندان فامیل کمک می کرد.

معمولا عصرها در مسجد میرزا باقر حضور می یافت و به حلّ مشکلات مردم و پاسخ به سؤالات شرعی آنان می پرداخت.

به گفته آقای دکتر فروغی: حاج آقا جمال چند بار فرش های اهدایی دیگران را که برای استفاده شخصی به ایشان اهدا شده بود به افراد مستمند بخشیده بود.

معاشرت و هم نشینی با او انسان را بانشاط و شاد می کرد. همیشه خنده رو و

ص:168

بشاش بود.

بسیار سخیّ الطبع بود. بیشتر مواقع در جیبشان نقل می گذاشت و به افرادی که در کوچه و خیابان به ایشان برخورد می کردند تعارف می نمود.

هیچ گاه بدون دلیل نماز جماعت در مسجد را ترک نمی کرد و مقیّد به اقامه نماز جماعت هر سه وقت در مسجد بود.

در تعمیرات و ساخت مسجد میرزا باقر مثل یک کارگر به استاد بنّا کمک می کرد.

ص:169

به تهجد و نماز شب مقیّد بود و می فرمود: نماز شب مثل خورشت و قاتق عبادات و واجبات است. به شخصیت کودکان احترام می گذاشت و آنان را تشویق به خواندن نماز و قرآن می کرد. هیچ تشریفاتی در زندگی او نبود و زندگی ساده و بی آلایشی داشت.

در همان خانه قدیمی پدری سکنی داشت و هیچ تغییری به جز گچ کاری و انشعاب برق در آن

نداده بود و حتی دیواری های حیاط منزل ایشان به صورت قدیمی و کاه گلی بود.

خوراک ایشان معمولاً یک نوع غذا بود و حتی در شب عید نوروز که شام منزل ایشان چلو و خورشت ساده بود یک نوع از آن دو را میل می کرد و می فرمود: شاید امشب هم کسانی باشند که همین شام ما را نداشته باشند.

مرحوم حاج آقا جمال و آیة الله سیّد محمد مقدس بسیار به هم علاقه داشتند و مانند دو برادر بودند.(1)

می داد و معمولاً قبل از درس با بیان داستان های آموزنده طلاب را برای فهم درس و یادگیری آماده می کرد.

برخی از شاگردان ایشان عبارتند از:

1. حضرت آیة الله حاج شیخ حسین مظاهری(1)

2. حجة الاسلام حاج شیخ مهدی مظاهری

3. مرحوم شیخ حبیب الله فضائلی

4. حجة الاسلام شیخ محمد حسین رشتی(2)

ص:171

5. حجة الاسلام حاج آقا رضا مظاهری(1)

6. دکتر محمد رضا امامی

7. مرحوم حجة الاسلام سیّد جواد مقدّس(2)

8. حجة الاسلام شیخ حسین خطیبی

9. حجة الاسلام سیّد محسن عظیمی

10. حجة الاسلام حاج شیخ عباس مصباح دستگردی(3)

11. حجة الاسلام شیخ مهدی محمّدی (درس شرح لمعه)(4)

12. میرزا حسین رام پناه(5)

13. استاد محمد فولادگر(6)

ص:172

14. حاج آقا رضا ناطق اصفهانی(1)

15. سیّد حسن موسوی اصفهانی(2)

یافت و در اطاق جنوبی تکیه مدفون گردید.

اشعار زیر از محفوظ اصفهانی در وصف ایشان است:

دولتی در جهان زنگاری

نیست بهتر ز گنج دین داری

مال دنیاست جمله وزر و وبال

رتبه و جاه آن بود عاری

کس نیامد در این جهان که نرفت

یافت گر عزت و اگر خواری

خرّم آن کس که قدر خویش شناخت

خواب او بود همچو بیداری

غافل از روزگار خویش نشد

سر نزد از کفش دل آزاری

عمر خود صرف راه ایمان کرد

کرد از طفل دین پرستاری

همچو مرحوم حجة الاسلام

حاج آقا جمال خوانساری

عالم با عمل که با اخلاق

کرد در راه دین فداکاری

مسجد و منبرش ز همت او

هم ز بنایی و ز معماری

ص:174

گشت تعمیر و هست تا به ابد

یادگار وی از نکوکاری

هر که در آن نماز می خواند

می کند یاد از او به غم خواری

در خراسان و در حسینیه

اندر آن جایگاه زواری

نام نیکش بود به دفتر ثبت

با درستی و نیک پنداری

چون که مرد خدا در این دنیا

نشود راحت از گرفتاری

سال ها بود این فقدی سعید

با نقاهت دچار بیماری

تا چو آوای ارجعی بشنید

گفت لبیک به حضرت باری

رفت و چندین هزار سوخته دل

بهر او کرد گریه و زاری(1)

برادرش: عالم فاضل آقا میرزا هاشم خوانساری (م: 25 ذی الحجه 1385ق) نیز در این تکیه مدفون است.

ص:175

2. آیة الله سیّد محمد نجف آبادی

3. آخوند ملا محمد کاشانی

4. حکیم جهانگیرخان قشقائی

5. شیخ اسد الله قمشه ای

6. آیة الله شیخ محمد تقی آقانجفی(1)

7. آخوند ملا عبدالکریم گزی

تصویر

ص:179

تصویر

ص:180

تصویر

ص:181

تصویر

گلزار مدفون گردید. سنگ نوشته مزارش چنین است:

"آرامگاه مرحوم شیخ علی فقیه فریدنی مرد دین و دانش، مدرّس علوم معقول و منقول که بر خلاف پاره ای هم کسوتانش اهل ریا و عوام فریبی نبود و هفتاد و پنج سال عمر خود را با شرافت گذرانید و در هشتم مرداد 1333 به رحمت ایزدی پیوست".

فرزند شیخ علی به نام حسین فرشید،روزنامه نگار بوده است.(1)

آیة الله شیخ محمد محزونیه از شاگردان فقیه فریدنی

ص:183

مدّتی نیز در قم و مشهد مقدس سکونت نمود و پس از مدّت ها مطالعه و آشنایی با علمای اسلام به زادگاه خویش بازگشت و در حجره ای در مسجد حکیم ساکن شد.

وی در کربلای معلی متولّد شد و همان جا علوم مقدّماتی را فرا گرفت.

در شانزده سالگی به اصفهان آمد و نزد آیات عظام: حاج شیخ محمّد باقر نجفی، میرزا محمّدباقر خوانساری، میرزا محمّدهاشم چهارسوقی، آخوند محمّد کاشی و غیره به تحصیل پرداخت.

میرزا یحیی در علوم عقلیه و نقلیه ماهر بود و علوم غریبه را نزد حاج ملّاهادی سدهی فراگرفته بود. همواره در خانه مسکونی خود در محلّه بیدآباد تدریس می نمود و طلّاب علوم

به درسش حاضر می شدند.(1)

با این فضائل و کمالات، در سخن سرایی به مرتبه ای بلند نایل، و از معاریف شعرای عصر خود بوده، و اقسام اشعار خصوصاً قصیده و مخمّس و مسمّط و غیره را غالباً به سبک میرزا جیحون یزدی، به غایت زیبا و دلربا می سرود که غالباً ناسخ اشعار دیرین، و مجالس مدّاحی و مصیبت را موجب آذین و تزیین گردیده، هرچند که شعر گفتن دون مرتبه و مقام او می نمود.

او برای تحصیل معاش همواره به تحریرات شرعیّه اشتغال داشت، و در خانه مذکور خود بدان کار همّت می گماشت.(2)

وی در روز 4 شنبه 5 ذی القعده 1349ق (4 فروردین 1310ش) پس از ادای

ص:186

نماز صبح وفات کرد و در تکیه میرزا رفیعا مدفون شد.(1)

معلّم حبیب آبادی در تاریخ وفات او اشعاری گفته که اواخر آن چنین است:(2)

به صبح پنجم ذی القعده بنمود

به جنّت جای اندر تخت موضون

ص:187

پی تاریخ سال او "معلّم"

به جائی بُد ز اهل علم مشحون

که داخل شد یکی ناگاه و گفتا:

"حیوة از مرگ یحیی یافت اکنون"

کف به خون کرد خضیب(1) از غم و محنت ناهید(2)

نه در آفاق در افلاک برین زلزله شد

قصه کوتاه ز تیر ستم حرمله شد

مرحوم یحیی دارای اخلاق حمیده و صفات پسندیده بود، و با وجود این که علّامه دهر و جامع فضل و کمال بود هیچ گاه در صدد شهرت و دکانداری نبود و همیشه با کمال زهد و ورع در گوشه انزوا به عبادت و ریاضت به سر می برد، و با خلوص عقیده، بیشتر همّ خود را مصروف سرودن اشعار در مدح و مصیبت پیغمبر مختار(ص) و ائمّه اطهار(ع) می نمود و در هفتم ذیقعده الحرام 1349ق به سن نود و پنج سالگی از سرای فانی به عالم باقی شتافت و این گنج گهر از او به یادگار ماند.

ص:189

تصویر

ص:190

از زمانی که این استاد بزرگ به رحمت الهی پیوسته تاکنون آمال و آرزوی نگارنده طبع اشعار درربار ایشان بود.

الحال که آقای حاجی میرزا ابوالقاسم شفیعی در صدد طبع برآمده اند ترتیب اشعار مرحوم مدرس را به این جانب واگذار، بنده نیز با کمال امتنان پذیرفته و بر حسب اداء وظیفه اشعار استاد بزرگوار را مرتب نمودم. امید است خدمت ناقابل کم ترین مقبول آستانه ائمه طاهرین(ع) واقع گردد. علی مشفقی".

مجدالعلماء نجفی به مذاکره مباحث نجومی می پرداخت.

تصویر

ص:193

3. کتابت دیوان سیّد مرتضی نعمة اللهی(1)

تصویر نسخه خطی این اثر در اختیار نویسنده است.

ص:194

تصویر

ص:195

تصویر

برگی از رساله در احوال شعرا

ص:196

4. ترتیب و تدوین دیوان میرزا یحیی مدرّس بیدآبادی

ص:197

5. تنظیم "مصیبت نامه" صغیر اصفهانی که قسمت هایی از آن قبلا به نام های "ریاض الحسینی" و "ریاض الائمة" به چاپ رسیده بود.

6. مخزن المصائب یا "خزائن شکن".

منتخب آثار شعرای اصفهان در مصیبت حضرت سیّد الشهداء علیه السلام.

ص:198

این کتاب در سال 1332ش به وسیله کتابفروشی حاج غلامعلی کمالی(1) در اصفهان چاپ و منتشر شده است.

به نوشته مرحوم مشفقی: اشعار شعرایی که به رحمت ایزدی پیوسته اند از دیوان های خطی منحصر به فرد آنها که نزد ایشان موجود بوده استنساخ شده، و اشعار شعرایی که در قید حیات بوده اند، با اجازه آنها ضمیمه کتاب شده است.

برخی از شعرای مزبور عبارتند از:

1. میرزا حسن کفّاش اصفهانی

2. میرزا یحیی مدرّس

3. ملا علی خطّاط اصفهانی "فنا"

4. حاج میرزا بهاء الدین اصفهانی "بهاء"

5. مرحوم استاد حسن خاکی اصفهانی

ص:199

6. مرشد رمضان صابر اصفهانی

7. میرزا علی خلیلیان

اصفهانی "رجاء"

8. مرحوم عبدالجواد اصفهانی "هشیار"

9. میرزا محمد ابراهیم ساغر اصفهانی

10. حاج عبدالحسین مشفق اصفهانی

11. مرحوم میرزا حسینعلی گلشن اصفهانی

12. میرزا حسین شاکر اصفهانی

برگی از دیوان سیّد مرتضی نعمة اللهی

ص:200

13. مرشد فرج الله روّاس اصفهانی

14. شاعر شهیر محمد حسین صغیر اصفهانی

15. مرحوم حاج میرزا علی اکبر تابش اصفهانی

16. مرحوم حاج علیرضا انجم اصفهانی

17. مرحوم ملا عبدالکریم سودائی اصفهانی

18. مرحوم میرزا محمود پروانه اصفهانی

19. میرزا حسین طالع اصفهانی

گفتنی است که مرحوم مشفقی برخی از دواوین خطی نایاب را در اختیار داشته است که از آن جمله: دیوان میرزا محمد کاظم چاووش اصفهانی و دیوان میرزا حسن کفّاش اصفهانی، از نفاست و ارزش خاصّی برخودار بوده است.

ص:201

تصویر

ص:202

آقای حاج مرشد حسن اشتری،

آقای حاج مرتضی اشتری، شاعر و مدّاح،

مرشد حسین عصارزادگان،

حاج آقا رضا مشکین،

حاج محمد علی هاشم زاده، شاعر،

مرحوم حاج احمد صفا، مدّاح،

مرحوم سیّد علی سقا، شاعر،

حاج اصغر سعیدمنش، مدّاح،

میرزا محمد چهارسوقی، مدّاح،

حاج احمد آبشاهی، شاعر.

ص:204

همان ساعت ربوده گشت و اربعینی برآورد و به دهکرد بازآمد و مردمان طاق ببستند استقبال را و چون سر روزی برآمد به مسجد بردندش که امامت کند ولیکن او به همان رکعت نخستین از محراب بگریخت و به مغاره ای در کوه شد و بگفتند که دیوانه گشته است و شهرت دادندش به کوهی. أقول: وما عرفوا أنّه إنّما خالطهم أمر عظیم".

ج. او را است:(1)

تا که از هستیّ خود بگذشته ایم

بر فراز لامکان پا هشته ایم

ما ز خود رسته به حق پیوسته ایم

زان که مهر از دو جهان بگسسته ایم

استاد صدوقی در بیان شاگردان حاج ملا هادی سبزواری می نویسد:

13. آخوند ملا تقی اصفهانی، مدرّس مدرسه حکیم اصفهان.

افادت مرحوم میرزا علی مشفقی منجّم اصفهانی من بنده را به 17 اردیبهشت پنجاه و دو.(2)

"روایت کرد مرا مرحوم پناه اصفهانی الملقّب بلقب الطریقة "پناه علی" از زبده شعراء غزل سرای اصفهان که مع الاسف به روزگار شباب چهره در خاک تیره نهان کرد به لیله 26/2/65 که:

روایت کرد مرا مرحوم میرزا علی مشفقی منجّم اصفهانی - طاب ثراه - که:

ص:206

روایت کرد مرا مرحوم میرزا عباس خان شیدای دهکردی - رئیس انجمن ادبی دانشکده اصفهان رحمه الله - که:

شنیدم حکیم اسدالله دیوانه قمشه ای را - طاب ثراه - که:

شبی از مدرسه چهارباغ برآمدم و دیدم که جمیع اشیاء نیست می شود و آن گاه هست می گردد و شگفت کردم و با خود گفتم که بروم به خدمت آخوند و ببینم که آیا او نیز این حال در می یابد یا خیر؟ و چون به پشت حجره او رسیدم دیدم که سرکار آخوند نشسته است و تهلیل می گوید و "لا" که می گوید همه چیز نیست می شود و "إلا" که می گوید همه چیز هست می شود".(1)

ص:207

دو تن از همرهانش در کناری

ازو غیبت همی کردند آری

زبان اعتراض خود گشودم

جلوگیری از آن غیبت نمودم

بگفتم: فعل او گر زشت و زیباست

کنون کوتاه دست او ز دنیاست

نشاید غیبت از اموات کردن

که دیر و زود وقت ماست مردن

چو بشنیدند از من این سخن را

فرو بستند از غیبت دهن را

شدم مشغول و گریان کودکانش

که انگشتم فرو شد در دهانش

به انگشتم گرفت او گاز محکم

که احوالم شد از آن گاز درهم

سپس بر او نماز و دفن کردند

مزارش ترک و سوی خانه رفتند

شبی آمد به خوابم با دوصد غم

ز من ناراضی و بگرفته ماتم

بگفتم: از چه انگشتم گزیدی؟

چه از من غیر کار نیک دیدی؟

بگفتا: تو به من کردی خیانت

که بگرفتی بر آن دو، راه غیبت

ص:209

چه آن دو غیبت از من می نمودند

گنه از نامه من می زدودند

تو گشتی آن دم از آن دو عنان گیر

کمی در نامه ماندم جرم و تقصیر

اگر آن دو ادامه داده بودند

مرا پاک از گناهان می نمودند

بگفتم سرگذشت مرد غسّال

نریزی تا که اعمالت به غربال

به نُه مَه بچه ای را بارداری

چه گردد سقط، برگو تا چه داری؟

ببیندوزی ثواب امّا چه حاصل

به یک غیبت کنی اعمال، باطل

تو گویی رفته ام حج یا خراسان

نمی دانی که از کف رفته آسان

چو عرض و خون مؤمن هست یکسان

ز غیبت سعی کن او را مرنجان

زبان چون کارد می ماند که با آن

توان خربوزه ای را کرد چندان

که تا از خوردنش لذّت فزاید

کسی را از تناول بد نیاید

توان آن کارد را بر سینه ای زد

درون سینه بی کینه ای زد

ص:210

چو ذکر حق کنی با آن چه نیکوست

تو را جا در بهشت عدن و مینوست

چو دشنامی دهی آتش خریدی

خریدی مار و مور و خود گزیدی

الهی! کن عنایت در قیامت

نبینم از زبان غیر از سلامت

خدایا "غاضری" را ده پناهی

که ناید بر زبانش اشتباهی

گرچه او خود را جهانی خواند لیکن بر جهان

می سزد گر شهر اصفاهان بنازد بر صغیر

"مشفقی" عاجز بود از مدح و تعریفش بلی

ذرّه کی ره می توان بردن به خورشید منیر

شاعر عارف صغیر اصفهانی

اشعار زیر را نیز مرحوم مشفقی در تقریظ بر دیوان قصاید و غزلیات مرحوم یدالله شوقی کهرانی "گلبن ولایت" سروده است که در آغاز دیوان مزبور چاپ شده است:(1)

ص:212

در این دفتر ببین اشعار شوقی

که گردی باخبر ز اسرار شوقی

به دوران جوانی با ادب بود

از اول بُد نکو کردار شوقی

نکوتر گشت چون با نفس جنگید

که بس شایسته شد پیکار شوقی

"صغیر" آن شاعر محبوب آگاه

فزود از معرفت مقدار شوقی

تصرّف کرد آسان در وجودش

که دیگرگونه شد رفتار شوقی

به کوی عشق، او را رهنما شد

از آن رو گرم شد بازار شوقی

بنازم جذبه آن پیر کامل

که از آن شد عوض افکار شوقی

کسانی کآشنا بودند با وی

همه حیران شدند از کار شوقی

صغیرش گشت رهبر بر حقیقت

که باشد این کلام اقرار شوقی

کنون باشد فقیری رسته از خویش

به منزلگه رسیده بار شوقی

ز فنّ شاعری هم بهره ور شد

ببین در این کتاب آثار شوقی

ص:213

هم از مدح علی مولای مردان

بود پُر، دفتر و طومار شوقی

سراسر شور و شوق و حال و جذبه

عیان بنگر تو در گفتار شوقی

به حال وجد آیی گر بخوانی

تو همچون "مشفقی" اشعار شوقی

اشعار مرشد عباس گیاهی در وصف مشفقی

(1)

مرحبا بر منطق و نطق لسان مشفقی

آفرین بر علم و تدریس و بیان مشفقی

ص:214

ای که می جویی کلام حق، بیا میدار گوش

بر کلام پرمعانی از لسان مشفقی

آن که کرده تزکیه ارواح افراد جهول

زان به لب دارند آنها ذکرِ شانِ مشفقی

آن رؤوف و آن عطوف و مهربان کاندر جهان

شهره از شفقت شده در دودمان مشفقی

آن که باشد نام او نام علی، شاه نجف

زین نکو نام آمده شاکر زبان مشفقی

آن که بودی یاور و یار نبی،سلطان دین

وان شه از رحمت بود از یاوران مشفقی

مهر اولاد گرامش کرده از جان چون قبول

پس چنین مهری است در محشر امان مشفقی

به به از مهری که الحق آن بدون شکّ و ریب

هست اندر عالمین خلد و جنان مشفقی

ای که جویی راه اندر آستان مرتضی

جو ز رأفت راه اندر آستان مشفقی

زان که از خدّام شاه کربلا بودی یقین

آمدی در جنة المأوی مکان مشفقی

خدمت خلقان نمودی در نهان، هم در عیان

به به از سرّ و نهان و هم عیان مشفقی

شاعران را کرد زنده در جهان، نام و نشان

زان بود جاوید پس نام و نشان مشفقی

ص:215

گر که اولادی ورا نبود به عالم، پس نظر

کن به مدّاحان که گشته یار جان مشفقی

باشد از آنها یکی احقر "گیاهی" حزین

کو بود چاکر ورا حقّ روان مشفقی

اشعار طالع در وصف مشفقی

مرحوم حاج میرزا حسین رام پناه "طالع" اشعاری با عنوان "در ستایش صراف سخن به

استاد انجمن آقای میرزا علی مشفقی" سروده که بخشی از آن چنین است:(1)

حبّذا بر شخص بی شبه و مثال مشفقی

مرحبا بر رای و عرفان و کمال مشفقی

ص:216

با چنان سیرت، خردمندا نگر با چشم دل

عقلِ ممکن، قاصر از جاه و جلال مشفقی

همچو بید، ار پای تا سر خود زبان گردم به دهر

شرح نتوانم دهم حسن خصال مشفقی

آنچه را تمجید و تحسین باشد و شکر و سپاس

لایق شایسته، ارزان و حلال مشفقی

رایت علم و ادب افراشت اندر روزگار

شد اساتیدی عیان پس از قبال مشفقی

بذل فضل و دانش و فرهنگ بر ابناء دهر

هست این کوچک ترین فعل از فعال مشفقی

اندر این عصر معارف جمله ارباب سخن

ناتوان زانشاد بی قرب وصال مشفقی

تا شرفیاب حضور حضرتش گردم مدام

بارالها وسعتی ده در مجال مشفقی

دست رد بر سینه ننهادن مر این ناچیز را

باشد امری از امورات محال مشفقی

متخلّص به "مدّاح زاده"(1) اشعار زیر را از زبان آن مرحوم

سروده است:

رفتم از دنیا ولی اندر جنان گشته مکانم

بهر دیدار علی ازکف بداده نقد جانم

شوق دیدارلقایش بود زآغاز جوانی

راه او پیمودم و یک مشفقی زان آستانم

زابتدا در دانش و فضل و کمالم بود کوشش

تا به آمالم رسیده، زین جهت من شادمانم

در علوم منطق و هیئت، نجوم وفقه بودم

سال ها در رنج و زحمت تا که افصح شد بیانم

در معانیّ و بیان، علم عروض و شعر و عرفان

عاقبت لطف خدا شامل شدی زین سازمانم

از شریعت راه شد طی، بر طریقت شد وصالم

بود از این هر دوره ارشادی در وضع زمانم

پرورش مداح دادم بهر هیئت های بی حد

تا که آثاری بماند بعد مرگ اندر جهانم

ص:218

بیستم از اسفند بشنیدم ندای ارجعی را

بهر لبیک خدا آزاد شد مرغ روانم

در هزار و سیصد و پنجاه و هفت از سال شمسی

سال پیروزی مواجه شد به فوت ناگهانم

گفته این تاریخ را از بهر من "مداح زاده"

چون که اندر اصفهان بودی یکی از دوستانم

به علم او همه عالمان کنند اقرار

که شمّه ای بود از آن نجوم و علم کلام

بسا محقّق حق جو که در ره عرفان

گرفته اند از آن مردم نکته سنج الهام

شبانه روز به صد شوق و ذوق، هر مدّح

نموده کسب ادب زان ادیب نیک مرام

ندای ارجعی از حق به گوش او چو رسید

به سوی ملک بقا رفت آن نکو فرجام

ز بس که شوق لقا داشت روز وشب بر دل

برفت نزد سمیّ اش علی، امام همام

هزار و سیصد و پنجاه و هفت شمسی رفت

به قرب حضرت پروردگار ذو الاکرام

چو "اشتری" جگر خون خسته، مداحان

ز مرگ او به غم و غصّه توأمند تمام

در پایان شرح حال مختصری از برادر مرحوم مشفقی می آوریم:

بیت شعر از قصیده و مرثیه و غزل داشت که هنوز به چاپ نرسیده است.(1)

بخشی از قصاید "مشفق" در چاپ سوّم "مصیبت نامه" صغیر اصفهانی در سال 1321ش به چاپ رسیده است. مرحوم "صغیر" در مقدّمه قصائد او می نویسد:

"شادروان سعید فقید حاج عبدالحسین المتخلّص به "مشفق" که بنده را رفیق شفیق و شاعر معاصر بود و اغلب اوقات یکدیگر را جلیس و انیس بودیم، دارای اخلاق حمیده و روش پسندیده بود، و مخصوصاً به حدّ افراط به خانواده عصمت عقیده مند و همیشه در مناقب و مصائب اهل بیت به سرودن اشعار آبدار مشغول بود. دیوانی آراسته و به یادگار در جامعه گذارده؛ چند قصیده از زاده های طبع درر بار او در این کتاب به طبع رسیده، حقیر تاریخ وفات او را سروده ام. خدایش بیامرزاد و اجر جزیل دهاد".(2)

"مشفق" در روز 29 ربیع الاول 1362ق وفات یافت و در صحن تکیه سیدالعراقین دفن شد. صغیر اصفهانی در وفاتش گوید:(3)

"مشفق" آن کو با ولای هشت وچار

از ازل آب و گلش بودی عجین

در مدیح و در مراثی ز اهل بیت

نظم او زد طعنه بر درّ ثمین

ص:221

ماند از او باقیات الصالحات

نظم روح افزا و شعر دل نشین

گفت تاریخ وفاتش را "صغیر":

"کرد مشفق جا بفردوس برین"

شرح حال مشفق به خط برادرش میرزا علی مشفقی

ص:222

مجالس جشن و سوگواری در اصفهان و شهرستان های مختلف قرائت شده و مورد تحسین شنوندگان قرار می گرفت.

وی مورد احترام عموم مردم بود و استادان شعر و ادب او را شاعری توانا می دانستند که اشعاری بسیار سلیس و روان می سراید و در اشعار خود از جملات پیچیده و دشوار احتراز می نماید.

"محفوظ" از لحاظ اخلاقی، فردی شایسته و بی آلایش و بی ریا و خوش مشرب و نیک محضر بود. در دیانت بسیار محکم و متصلّب بود. با مبلّغان مسیحی و برخی از فرق باطله مباحثاتی داشت و آنان را محکوم می کرد و به وعده های فریبنده ای که برای جذب او می دادند بی اعتنا بود.

ص:224

وی به شغل نانوایی اشتغال داشت و در برخی انجمن ها از جمله انجمن ادبی کمال شرکت می کرد. محفوظ به هنگام انتخاب نام خانوادگی، "غاضری" را که منسوب به "غاضریه" از دهات کربلا است برای خود برگزید.(1)

اشعار محفوظ

اشاره

دیوان اشعار "محفوظ" به وسیله آقای سیّد علی اکبر شعفی (کتابفروشی دین و دانش اصفهان) در بیش از 510 صفحه به چاپ رسیده است.

وی در وصف کتاب خویش چنین گوید:

این کتابی که یادگار من است

حاصل عمر و کشت و کار من است

ص:225

یاری از کس نخواستم همه عمر

چون خدای قدیر یار من است

مدح و نعت چهارده معصوم

رسم و راه پرافتخار من است

سکّه دولت محمّد و آل

نقد صندوق اعتبار من است

از جنان و جحیم دم نزنم

چون علی صاحب اختیار من است

عکس هفتاد و پنج ساله من

آیتی زآفریدگار من است

گرچه پیرم جوان بود عشقم

این خزان همچو نوبهار من است

پیرم و زنده دل از آن که هنوز

شاهد عشق در کنار من است

روز محشر که از گنه کاری

تیره، رخسار شرمسار من است

همچو "محفوظ" بر خدای کریم

باز چشم امیدوار من است

ص:226

چون که بودم طالب شعر و ادب

می ستودم هرکجا بُد شاعری

گاه گاهی نوحه ای می ساختم

همدم من بُد مداد و رهبری

بعد چندی سوی ایران آمدم

بس سفر کردم به هر بحر و بری

بعد گردش آمدم در اصفهان

پس گرفتم طبق سنّت همسری

روزها مشغول کسب و کار خود

لیک شب ها فکر روز بهتری

چون که بودم کنجکاو و راه جو

می زدم هر محفل و مجلس، سری

راه ادیان را بسی پیموده ام

جمله می باشد درخت بی بری

جز نبی و مرتضی و آل او

نیست در دنیا و عقبی سروری

مدح ایشان را نمودم اختیار

چون سگی بر لب گرفتم گوهری

شعرهای من ندیده تاکنون

نه ادیب و انجمن، نه محضری

چون که نبود جایز از فتوای شرع

خواب در مسجد ز بهر کافری

ص:228

دارم اندر شعر خود امّید عفو

گر خطایی بنگرد دانشوری

چون نخواهد صاحب علم و کمال

دلربایی از کریه المنظری

"مشفق" ام فرمود: برگو شرح حال

یادگاری تا بماند زاحقری

گفتمش: "محفوظ" گوید مختصر

شرح حال کهتری با مهتری

اهل توفیق و سعادت باشند

نپرستند دگر بت ها را

بشناسند ره یکتا را

خواست دنیا شود آسایشگاه

خلق در راه نیفتند به چاه

خواست مردم همه عادل باشند

همه خوش طینت و خوش دل باشند

بردگان خواست که آزاد شوند

همه با هم خوش و دلشاد شوند

کس نیفتد به لجن زار نفاق

همه باشند به وحدت مشتاق

نبود گرسُنه یا عریانی

نبود مضطر و سرگردانی

بی پدر شد چو یکی طفل یتیم

نگذارند شود زار و الیم

هرکسی صاحب جاه است و جلال

نکند حقّ ضعیفی پامال

ظلم، ظالم نکند بر مظلوم

زحقوقش نشود کس محروم

خواست، نیکو نشود مایل زشت

کس به دوزخ نرود جای بهشت

ص:230

همه با هم چو برادر باشند

حامی خواهر و مادر باشند

آن که خود شاه همه شاهان بود

در کفَش ماحصل امکان بود

یک شب آسوده به بستر نغُنود

غافل از مردم بیچاره نبود

جز غم مردم دلگیر نخورد

نان جو خورد ولی سیر نخورد

تا دهد درس به افراد غنی

که بپویید رهِ همچو منی

ای که خود را شمری شیعه او

گو چه داری به کف از شیوه او؟

گر تو را هست تولای علی

نِه قدم جای قدم های علی

تا ز هر ظلم شود دافع تو

در صف حشر شود شافع تو

هر که "محفوظ"! به تن سر دارد

گو در این راه قدم بردارد

ص:231

کیست علی آن که از او بوالبشر

گشت ز هول غم عصیان رها

کیست علی ناجی نوح نبی

از غم طوفان نزول بلا

کیست علی آن که کند بر خلیل

آتش نمرود گلستان سرا

کیست علی آن که عصا را نمود

در کف موسای کلیم اژدها

کیست علی آن که از او شد مسیح

جانب افلاک ز دار فنا

کیست علی یاور ختم رسل

صفدر میدان به همه غزوه ها

کیست علی آن که به جای نبی

خفت به بستر که کند جان فدا

کیست علی آن که به وقت رکوع

خاتم خود کرد به سائل عطا

کیست علی آن که بود تا به حشر

دین خداوند ز تیغش به پا

کیست علی آن که به خمّ غدیر

گشت وصی و ولی مصطفی

کیست علی آن که به هر کیش و دین

کرد "سلونی" سر منبر ادا

ص:233

کیست علی یاور هر بی معین

کیست علی مونس هر بی نوا

کیست علی باب یتیمان زار

یار ضعیفان به غم مبتلا

کیست علی آن که به هر نیمه شب

قوت و غذا داد چهل خانه را

کیست علی آن که به نان جوین

در همه عمر نمود اکتفا

کیست علی آن که به محراب شد

تارکش از تیغ مرادی دوتا

کیست علی آن که شود از کرم

شافع "محفوظ" به روز جزا

سعی کن از بعد خود در روزگار

نام نیکویی گذاری یادگار

کار ما آخر ز دنیا رفتن است

رفتنی باشد که بی برگشتن است

این جهان صحرا و دشت کشت ماست

در جهان دیگری برگشت ماست

کشت کن اینجا که چون آنجا روی

حاصل خود را در آنجا بدروی

بشنو از محفوظ این اندرز را

این سرا کن کشت بهر آن سرا

آنچه عمر از بهر خود داری گمان

جمع کن از مال دنیا بهر آن

آنچه خواهی بهر ملک جاودان

کن مهیا تا که هستی در جهان

چون تو را بعد از قیامت مرگ نیست

فرصت آن جا بهر ساز و برگ نیست

جان فدایت یا امیر مؤمنان!

کز سخن جان می دهی بر مردگان

جز تو کس نبود به قرآن کریم

خلق عالم را صراط المستقیم

حق برد "محفوظ" را پایان کار

با ولایت،ای ولی کردگار!

بر تو بادا ز من درود و سلام

که تو هستی وصی خیر الانام

من سر هرمز بن پرویزم

که دهان کرده خاک لبریزم

من شهنشاه این جهان بودم

پادشاه همه شهان بودم

بود آفاق زیر فرمانم

سروران جهان غلامانم

کار و رفتار من جهانگیری

کشتن و بستن و عنان گیری

می شدم چون سوار بر شبدیز

شیر با من نداشت تاب ستیز

هر امیر و وزیر بهر سخن

بود لرزان چو بید در بر من

سرکشان را ز پا درافکندم

بر زمین بس دلاور افکندم

با چنین قدرت و توانایی

مملکت گیری و صف آرایی

شوکت و لشکر و سپاه و قشون

حشم و جاه و اقتدار فزون

تخت و تاج و خزانه و دربار

کاخ زرّین و خیمه زرتار

ص:237

اجل آمد گرفت دامانم

نشد از او رها گریبانم

جان گرفت از من و رهایم کرد

فارغ از عمر بی بهایم کرد

چشم من بود هر طرف نگران

تا گذارم به هم نداد امان

با وجودی که پادشاهم من

سال ها شد که خاک راهم من

دم به دم از فرشتگان عذاب

می کشم زجر در سؤال و جواب

نکنند از عذاب آزادم

ندهد گوش کس به فریادم

آن همه کاخ و گنج و مکنت و مال

که نهادم برای اهل و عیال

همه سرگرم عیش و نوش شدند

با تفاخر حریر پوش شدند

لحظه ای کس نمی کند یادم

کس نداند کجا درافتادم

سخنانش چو جمله بشنیدند

وانچنان معجز از علی دیدند

شاه فرمود: دخمه چاک کنید

سر او را به زیر خاک کنید

ص:238

چون که آخر تمام می میرید

عبرت از داستان او گیرید

چو غنی و فقیر و شاه و گدا

بازگشت همه بود به خدا

حیف و صد حیف گوش تنگ بشر

نکند آنچه بشنود باور

فکر خود نیست این بشر یک دم

تا کند زین وجود رو به عدم

همه "محفوظ" مست دنیائیم

غافل از مرگ و نشر و عقبائیم

شد صحن سرا روشن از آن شمع شب افروز

آن سان که نبد حاجت شمس و قمر آن جا

می گشت بسی سیل ز هر سوی روانه

می ریخت ز بس اشک ز هر چشم تر آن جا

"محفوظ" من و بلبل و پروانه ز هجران

گفتیم سخن از غم دل مختصر آن جا

* * *

دل بی تو چه کار آید و من چون کنمش

گر از تو شود دور دمی، خون کنمش

هر ماهرخی به چشم من پای نهد

چون دیده بود جای تو، بیرون کنمش

سودای تو گر از سر شوریده رود

در وادی عشق همچو مجنون کنمش

گر کم شود از دلم غم هجرانت

با حسرت صبح وصل، افزون کنمش

آن طفل که شد چشم منش گهواره

چون دایه به خواب ناز، زافسون کنمش

هرچند چو پرگار شدم سرگردان

کج رفته چو این دایره، موزون کنمش

آید به دل ار لشکر غم جز غم او

زین ملک، برون به یک شبیخون کنمش

ص:240

جان می دهمش بهای یک بوسه ولی

ترسم که خورد فریب و مغبون کنمش

گر چشمه چشم من بخشکد "محفوظ"

با سوز جگر چو رود جیحون کنمش

* * *

عمری است اسیر نفس کافرکیشم

جز کار خطا نمی رود از پیشم

گر مرد خداپرست درویش بود

ای وای به روز من که نادرویشم

بهتر که ز عیب خلق لب بربندم

تا باخبر از عیب درون خویشم

از بس که اسیر مال دنیا شده ام

یک لحظه به آخرت نمی اندیشم

دل مطمئن از ذکر خدا خواهد شد

از ذکر شدم غافل و در تشویشم

گویند که نوش و نیش با هم باشند

بی نوش به دل زنند هر دم نیشم

چون بیش و کم زمانه اندر گذر است

نه تنگ دل از کم و نه شاد از بیشم

دایم پی درمانم و پیدا نشود

از بس که ز فعل بد خود دل ریشم

ص:241

تا در این غمکده حیران بودم

غافل و مست و هوسران بودم

شب و روز از پی امرار معاش

رنج می بردم و بودم به تلاش

حاصلم بود همه غصه و غم

شادیم بود همه دفع الم

یک دم از کار نمی آسودم

روز و شب در غم و محنت بودم

نه همین غم خور خود بودم و بس

بلکه غمخوار شدم بر همه کس

هرکه را زار و پریشان دیدم

شرح احوال از او پرسیدم

چون که آگاه شدم از غم او

کاستم قدر خود از ماتم او

هشتم از مکنت و دارائی خود

به کفش قدر توانایی خود

خدمت خلق نمودم به جهان

چه ز اموال، چه از دست و زبان

گره از کار کسان واکردم

دفع رسوائی رسوا کردم

لیک آن کس که ز من دید وفا

آخر الامر به من کرد جفا

هرکه با من در الفت وا کرد

راه خر کردن من پیدا کرد

شد سوار من و با شور و شتاب

خست پهلوی من از نیش رکاب

دوستی هرکه فزون دید ز من

بیشتر گشت مرا دشمن تن

هرکه می گفت تو را دارم دوست

کند با دوستی از جسمم پوست

تا ز اموال کفم خالی شد

موسم پیری و بی حالی شد

همه رفتند و زهم دور افتاد

حاجی اینجا و شتر در بغداد

آرزوها همه در قلبم ماند

تا که در خاک رهم رخت کشاند

غم چو آمد به دلم یابد راه

دیده بگشوده و دیدم زنگاه

آنچه می بود مرا یاور و یار

همه در خاک گرفتند قرار

نگرفتم من از ایشان همه پند

که بود ماندن من روزی چند

باید آخر پی ایشان بروم

زار و نالان و پریشان بروم

ص:243

تا چو شد نوبت رفتن ناچار

دیده غفلت من شد بیدار

وقتی از دیده من خواب گذشت

که دگر از سر من آب گذشت

حالیا قصه من گوش کنید

گوش اندرز من از هوش کنید

این جهان همچو سرایی دو در است

منزل چارم هر رهگذر است

اندر آن غافله دار و ندار

بار اندازد و می بندد بار

مکنتت آن همه رنج است و عذاب

بهر جمع آوری این سان مشتاب

گیرم از توست همه ملک جهان

چیست بهر تو بگو حاصل آن

غیر آن روزی مقسوم حلال

چه توان بهره بری زین همه مال

چقدر شرب توانی نوشید

غیر یک جامه چه خواهی پوشید

گر دوصد کاخ بود دلخواهت

چه بود وسعت خفتن گاهت

چند غافل ز حرام و زحلال

گرد آری به تعب، مکنت و مال

تا کند مال کر و کور تو را

مست و دیوانه و مغرور تو را

نه دگر ناله مسکین شنوی

نه دگر شمّه ای از دین شنوی

نه ببینی رخ افروخته ای

نکنی رحم به دلسوخته ای

غافل از حق و حقیقت گردی

متحیّر به طریقت گردی

نکنی پیروی از امر کتاب

نکنی فکر غم روز حساب

چو من از یاد بری نوبت خود

دور اندیش کس غربت خود

تا که ناگه اجل آید ز درت

کند از نوبت رفتن خبرت

خوری افسوس و دگر بی سود است

آنچه بیرون کنی از سر دود است

مانده اند وخته بهر دگران

تو گرفتار و بر آنها نگران

زن و فرزند، تو را گر خواهند

تا لب گور تو را همراهند

حاصل رنج تو را خاطر شاد

هر عروسی بخورد یا داماد

ص:244

در لحد آنچه زنی بانک و ندا

نیست فریادرسی غیر خدا

آن خدایی که در این دار جهان

هرچه او گفت نکردی تو همان

پس شوی باخبر از بندگیت

بینی آن دوزخ شرمندگیت

پس تو را تا نرسیده است آن روز

شو بر آن روز خود اینک دلسوز

دل ناشاد کسی را کن شاد

غمگساری بکن از غم آزاد

دست افتاده مسکینی گیر

باخبر شو دمی از حال فقیر

ورنه گردی تو چو "محفوظ" پریش

بوته آتش سوزنده خویش

ص:245

گفتنی است که آقای محمّد حسین غاضری فرزند مرحوم "محفوظ" نیز از شعرای معاصر اصفهان است و "غاضری" تخلّص می نماید.

اشعارش اغلب پند و اندرز و حکایات اخلاقی است و در مدح و مرثیه چهارده معصوم علیهم السلام نیز اشعاری دارد.

ص:246

وی پس از آن به حوزه علمیه قم عزیمت و از محضر علمایی همچون آیةالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی استفاده نمود.

اوصاف

مرحوم آبشاهی عالمی عامل و باتقوا بود. نسبت به نیازمندان و ایتام عنایت خاصی داشت. همیشه خنده رو بود. به نماز شب و تهجد اهتمام بسیار داشت. دائم الذکر بود و از حرف بیهوده پرهیز می کرد.

پس از آن که آیة الله سیّد محمد رضا خراسانی مدرسه چهارباغ را احیا کرد و جلسه درس مکاسب و خارج در آن تشکیل داد، مرحوم آبشاهی با این که خود دارای مقامات علمی بلندی بود، جهت احیاء حوزه علمیه اصفهان، به همراه عده ای از همدرسان سابق خود همچون: شیخ محمد یزدی، شیخ محمود شریعت ریزی، شیخ

ص:248

غلامرضا خوراسکانی و شیخ حبیب الله شاهنده در درس آیةالله خراسانی شرکت کرد و حوزه درس ایشان را رونق بخشید.

وی در مسجد میرهندی تفسیر قرآن می گفت. برخی از دروس ادبیات را نیز تدریس می کرد. از جمله شاگردان ایشان مرحوم حاج آقا رضا هرندی بود که کتاب "مغنی اللبیب" از کتب مهم علم نحو را نزد او فراگرفت.(1)

حجة الاسلام آقای سیّد محمود میرهندی نیز از شاگردان مرحوم آبشاهی بوده است.

وی سال های طولانی با عالم زاهد شیخ محمد حسین فقیه نطنزی هم بحث بود.

از معاشران و دوستان ایشان، حضرات آیات: شیخ عباسعلی ادیب، شیخ حیدر

علی محقق، سید مرتضی موحد ابطحی، شیخ عباسعلی فایض و شیخ محمد باقر زند

کرمانی را می توان نام برد.

ص:249

دیوانخانه در واقع همان دادگستری امروز بوده و تالار دیوانخانه و خلوت نزدیک

تالار محل زندگی و پذیرایی میهمانان و مراوده این خانواده بزرگ بوده است.

مطابق سنّت معمول، درهای ورودی دیوانخانه در تمام سال در طول شبانه روز

باز بوده و هرکس می توانسته در هر موقع به این محل وارد شود.

آقا میرزا حسن زندگی را با مناعت طبع می گذرانده است.

ایشان و اجدادشان متولی موقوفات علی قلی آقا و رابط ارامنه و مسلمانان در

اصفهان بوده اند ولی از راه ساخت دگمه امرار معاش می کرده و از بابت قضاوت و یا

کارهای شرعی وجهی نمی گرفته اند و از همین رو به سادات دکمه چین شهرت

داشته اند . (1)

این عالم زاهد در شب یک شنبه 28 جمادی الثانی 1340 ق وفات کرد و در بقعه

سرقبرآقا مدفون شد.(2)