ص: 2

ص: 3

ص: 4

فرزندان: 88

حکایت 90

فرزندان 91

حکایت تشرف سیّد محمّد جواد خراسانی 96

ملّا محمّد نائینی 100

فرزندان: 100

تذکّر: 101

آیة اللّه میرزا علی نقی موسوی زنجانی 104

خاندان: 104

تحصیلات: 104

آثار: 105

وفات: 107

فرزندان: 108

اجازات: 113

آیة اللّه ملّا مهدی قمبوانی 116

نمونه اشعار: 118

وفات: 126

ملّا محمّد حسین ضیاء اصفهانی 127

خاندان: 127

اوصاف: 127

نمونه اشعار: 129

ماده تاریخ ها: 130

وفات: 140

میرزا محمّد باقر بهاء خواجوئی 141

نمونه اشعار 142

آیة اللّه میر محمّد حسین مدرس صادقی 147

ص: 6

فرزندان: 147

وفات: 148

آیة اللّه سیّد محسن میر محمّد صادقی 149

خاندان: 149

تحصیلات و اساتید: 152

بازگشت به اصفهان: 153

وفات: 154

فرزندان: 154

آیة اللّه سیّد عبداللّه میر محمّد صادقی (ثقة الاسلام) 158

تولّد و تحصیلات: 158

مشایخ اجازه 173

بازگشت به اصفهان: 174

اوصاف: 175

تألیفات: 176

گزیده ای از لؤلؤ الصدف 178

تدریس و شاگردان: 190

نمونه اشعار: 191

وفات: 193

آیة اللّه العظمی علّامه شیخ عبدالحسین محلّاتی 201

تولّد و خاندان: 201

تحصیلات و اساتید: 202

علاّمه شریف کاشانی از دیدگاه علّامه محلاتی 205

سکونت در اصفهان: 208

اوصاف و مقامات علمی: 209

کلام علّامه سیّد حسن صدر: 211

حکایت فقر: 211

علّامه محلاتی و شعر: 213

شاگردان: 214

تألیفات: 218

وفات: 222

آیة اللّه سیّد زین العابدین طباطبائی ابرقوئی 226

تحصیلات و اساتید: 226

استاد عرفان: 229

اوصاف: 237

ازدواج و مشکلات: 239

ص: 7

مسافرت ها: 239

سفارش به تقوا: 241

مخالفت با طاغوت: 242

احتیاط فوق العاده: 247

کرامات: 248

کیفیت پیوستن به ملکوت اعلی 252

مرثیه صغیر اصفهانی: 255

تألیفات: 255

نمونه ای از افکار عارف ابرقوئی 256

میرزا محمّد باقر علوی شهیدی 270

تحصیلات و اساتید 271

دو حکایت: 272

وفات 273

آیة اللّه سیّد محمّد رضا خراسانی

274

تولد و اساتید: 274

آیة اللّه العظمی سیّد محمّد باقر درچه ای 276

اجازات اجتهاد: 280

اوصاف: 283

خدمات: 283

شاگردان: 289

تألیفات 294

وفات 295

آیة اللّه شیخ محمّد حسین فاضل کوهانی 299

تولّد و تحصیلات: 299

تدریس: 300

اوصاف: 301

چند حکایت: 304

ص: 8

فرزندان: 306

وفات: 306

سیّد علی اکبر صدر الاطباء 309

اوصاف 310

وفات 310

سیّد عبدالوهاب معین الاطباء 311

میرزا محمّد حسین مدرّس اسفه ای 312

تالیفات: 312

نمونه اشعار 315

وفات 316

میرزا ابراهیم ساغر 318

آثار نظم و نثر ساغر 319

نمونه اشعار 324

وفات 325

سیّد هاشم طوبی 331

نمونه اشعار: 331

وفات: 332

سایر مدفونین 333

شیخ قاسم 333

ملّا محمّد صادق 333

سیّد محمّد علی شهشهانی 335

سیّد مهدی موسوی آسیاب پری 336

میرزا محمّد مهدی دولت آبادی 337

سیّد محمود خوانساری 338

حاج محمّد جعفر شیخ الواعظین هرندی

339

عبدالرحیم کوشکی 340

میرزا ابوالحسن نوری 341

میر محمّد حسین 341

ص: 9

آخوند ملّا صبور درّی 341

شیخ... 342

دکتر میرزا مسیح خان دانشور علوی

342

ص: 10

- گلشن اهل سلوک، (مشاهیر تکیه مادر شاهزاده) تألیف رحیم قاسمی.

- نگرشی بر مشروطیت اصفهان تألیف سید احمد عقیلی.

- مشاهیر مزار علاّمه ابوالمعالی کلباسی، تألیف علی کرباسی زاده اصفهانی.

- بوستان فضیلت (مشاهیر تکیه بروجردی درکوشکی) تألیف حمید خلیلیان.

- احوال و آثار ملا محمد اسماعیل خواجویی، گردآورنده مهدی رجایی.

- مشاهیر مطبوعاتی اصفهان مدفون در تخت فولاد اصفهان تألیف علی اخضری.

- شرح مجموعه گل (مشاهیر مدفون در تکیه سیدالعراقین) تألیف رحیم قاسمی

- دشت خرم؛ دیوان میرزا عباسعلی اصفهانی متخلص به خرّم؛ تصحیح علیرضا لطفی

4- راه اندازی مجموعه موزه های تخت فولادگنجینه سنگ نوشته ها با عکس خانه و موزه روزنامه نگاران در تخت فولاد.

5- برگزاری همایش در بزرگداشت مشاهیر مدفون در تخت فولاد همانند:

- همایش فاضل سراب و اصفهان عصروی.

- بزرگداشت محقق و مورخ شهیر مرحوم سید مصلح الدین مهدوی

6- چاپ دهها نمونه بورشور از تکایا و زندگینامه بزرگان مدفون در تخت فولاد

7- راه اندازی تورهای تخت فولاد شناسی و راهنمای زائران شهری و کشوری.

8- برگزاری دوره های آموزشی اصفهان و تخت فولادشناسی که تا کنون پنج دوره برگزار شده است.

9- شرکت در نمایشگاه های مختلف شهری.

10- حمایت از ساخت فیلم خاک تابان.

از رسالت های مهم این مرکز در عرصه فرهنگی چاپ و احیای آثار بزرگان مدفون در این ارض مقدس می باشد و چاپ کتاب »بزم معرفت « نوشته جناب آقای رحیم قاسمی در همین راستا به انجام رسیده است.

جا دارد در اینجا از کوشش های این محقّق ارجمند تشکّر و قدردانی گردد.

دانشنامه تخت فولاد اصفهان

ص: 12

نگارنده ضمن اعتراف به قصور در ادای حقّ بزرگان نامبرده در کتاب، از روح پاک آنان پوزش طلبیده و از خداوند متعال علوّ درجات آنان و توفیق حق گزاری و ادامه راهشان را خواستار است.

عزیزانی که در تدوین این کتاب از نظرات خود ما را بهره مند کرده و یا در نشر و چاپ آن دخیل بوده اند نیز سعیشان مشکور بوده و سپاس و دعای نگارنده در همه حال شامل آنان است از جمله:

جناب آقای دکتر اصغر منتظر القائم مسئول محترم دانشنامه تخت فولاد،

جناب آقای مهندس حسین حمیدی مسئول محترم مجموعه،

جناب آقای غلامرضا نصراللهی پژوهش گر باسابقه و مجهول القدر تخت فولاد،

جناب آقای حمید خلیلیان

جناب آقای حسین شمس اللهی

و ناشر محترم جناب آقای مرتضی جنّتیان.

از خداوند متعال شادی روح و علوّ درجات امام راحل حضرت امام خمینی سلام اللّه علیه و همه شهدای راه حقّ و حقیقت را که با تلاش و همّت آنان زمینه احیای اسلام ناب محمدی و ارج گزاری نسبت به مقام علم و فضیلت روحانیت شیعه فراهم آمده است خواستارم.

از آن جا که اتمام این کتاب با هفتم تیر ماه سالگرد شهادت مظلومانه آیة اللّه شهید دکتر سیّد محمّد حسینی بهشتی روحی فداه و شهدای حزب جمهوری اسلامی مقارن گردید، ثواب معنوی این اثر را به روح پاک آنان اهداء کرده و از خداوند متعال علوّ درجات آنان و توفیق ادامه راهشان را مسألت می نمایم. والسلام

حوزه علمیّه اصفهان

رحیم قاسمی

ص: 14

تصویر

تکیه علّامه شیخ بهاءالدین محمّد فاضل هندی

ص: 15

ص: 16

و پلان بنا را بصورت یک هشت ضلعی در آورده که چهارضلع آن کوچک و چهار ضلع آن بزرگ است . در وسط اضلاع بزرگتر یک ورودی و در طرفین آن دو درگاه بلند با طاق ( پنج و هفت) تند ساخته شده است .

سقف فضا اندکی به صورت مسطح جلو آمده و سپس فرم هشت ضلعی به خود گرفته و با تعبیه دو ردیف مقرنس ساده گنبد داخلی که دارای یک شمسه نقاشی شده در مرکز و پا باریک ها و کاربندی ها در اطراف آن است، بر روی طرح هشت ضلعی قرار گرفته است ، در چهار ضلع کوچک بقعه ، سنگ نوشته ای به خط نستعلیق نصب شده که زندگی نامه فاضل اصفهانی، فاضل نائینی ، آقاسیدیوسف خراسانی و آیت الله سید محمدرضا خراسانی را بر روی آن نوشته اند.

نمای خارجی بنا به صورت چهارگوش است که بر پیشانی هر ضلع ، حدیث یا آیاتی از قرآن کریم به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردی نوشته شده است . خطاط این خطوط مرحوم استاد حبیب الله فضائلی خوشنویس معروف معاصر است . متن کتیبه ها عبارتند از :

1. ضلع شمال غربی :

عن الصادق علیه السلام فاما من کان من الفقها صائنا لنفسه حافظ لدینه مخالفا علی هواه مطیعا لأمر مولاه فللعوام أن یقلدوه .

2. ضلع شمال شرقی :

قال الله تعالی: یَرفَعُ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنکُم وَالَّذینَ اُوتُوا العِلمِ دَرجَاتٌ وَاللهُ بِما تَعمَلونَ خَبیرٌ. آمنا بالله کتبه فضائلی. ( سوره مجادله، آیه 11)

٣. ضلع جنوب شرقی :

قال علی علیه السلام : هلک خزان الاموال و احیاءهم العلماء باقون مابقی الدهر عیانهم مفقوده و امثالهم فی القلوب موجوده .

ص: 18

4. ضلع جنوب غربی :

به خط نستعلیق سفید در زمینه لاجوردی با تزئینات گل و بوته و اسلیمی و ختائی شهرداری اصفهان 1374 شمسی آرامگاه علامه فقیه فاضل اصفهانی (مشهور به فاضل هندی ). مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد

اطراف ورودی ها ، درگاه ها با تزئینات معقلی تزئین شده است . گنبد زیبا به شکل شلجمی بقعه مرکب از گریو و کاسه گنبد از تزئینات معقلی کاشیکاری زیبایی شامل طرح های هندسی با کاشی کاری فیروزه ای ، زرد ، لاجوردی و سفید پوشیده است .

ص: 19

ص: 20

و به حال خود. قدّس اللّه روحه".(1)

در کتابخانه آیة اللّه ریاضی نجف آباد نسخه ای ارزشمند از "قرب الاسناد" حمیری موجود است که تاج الدین حسن اصفهانی در سال 1088 آن را تصحیح کرده است.

ص: 22

در کتاب "روضات الجنات" دو کتاب تفسیر "بحر الموّاج" و "شرح الکافیة" به او نسبت داده شده که هر دو از تألیفات شهاب الدین احمد بن شمس الدین بن عمر دولت آبادی هندی معروف به فاضل هندی از علمای اهل سنّت است.

صاحب روضات رساله ای دیگر را نیز به تاج الدین حسن نسبت داده در اثبات این موضوع که همسران عثمان، دختران پیامبر صلی اللّه علیه وآله نبوده بلکه فرزندان حضرت خدیجه از همسر قبلی او بوده اند.(1)

این رساله نیز در "ریاض العلماء" به فاضل هندی سنّی، و در نسخه کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی به شیخ علی محقّق کرکی منسوب شده است.(2)

واصل الی رحمة اللّه تعالی، تقی الدین محمّد، بن الامام شمس الدین احمد... یوم الاحد ثامن عشر من المحرم سنة اربع واربعین وتسعمائة".

گفتنی است که یکی از معاصرین تاج الدین حسن، عالمی جلیل به نام محمّد حسین تاج بوده است. اردبیلی در "جامع الرواة" می نویسد:

"محمّد حسین بن شمس الدین ملقّب بالتاج، جلیل القدر، عظیم المنزلة، رفیع الشأن، ثقة ثبت عین فاضل کامل دیّن عابد ورع؛ أورع أهل زمانه وأزهدهم وأتقاهم. کلّف مرارا ان یقبل وظیفة أو هبة فلم یقبل، ولم نر فی زماننا هذا تارکا للدنیا والعزة والاعتبار مثله".(1)

در "وقایع السنین والاعوام" می نویسد: "وفات آخوند مولانا ملّا محمّد حسین، مشهور به تاج، از طالب علمان صالح زاهد مشهور معروف پادشاه وغیره، در شب یک شنبه سیّم شهر صفر سنه هزار و صد هجری".(2)

وکتب محمّد بن الحسن الأصفهانی المدعو ببهاء الدین".(1)

علاّمه زنوزی در "ریاض الجنّة" می نویسد: "از جمعی از ثقات علما و علمای ثقات، مسموع شد که: والد فاضل هندی، به عنوان تجارت، اکثر اوقات به سفر هند می رفت و با اورنگ زیب، سلطان هند، ربطی داشت و در هر سفر، تحفه ای از نفایس، به سلطان مذکور می برد؛ و چون ولد ارشد او، فاضل هندی، در سن دوازده سالگی، در همه فنون عقلیه و نقلیه به سر حد کمال و اجتهاد رسیده بود و در آن روزها نیز، سفر هند داشت، با خود گفت: بهتر از این فرزند، تحفه ای برای اورنگ زیب، تحصیل نخواهم کرد؛ پس فاضل را برداشته، روانه هند گردید. و چون به خدمت اورنگ زیب رسید، سلطان از راه ملاطفت از او پرسید که: این دفعه از غرایب ایران چه تحفه از برای ما آوردی؟ پدر فاضل عرض کرد که: بنده زاده خود را آورده ام. سلطان را این سخن خوش نیامد که طفل دوازده ساله را از ایران به رسم تحفه به هند آوردن، لطفی ندارد!

پس بعد از چند روز، فاضل را به حضور طلبید و به حقیقت مراتب کمالات او پی برده، فحول علمای عامه را در مجلس حاضر نموده، امر فرمود که: در مسائل غامضه با این طفل مکالمه و

مناظره نمایید. چند مجلس با فحول علما در علوم عقلیه و نقلیه و ادبیه، سیما در مساله امامت گفتگو کرده، جمله را عاجز و ملزم نموده، هیچ کس از علمای آن سرزمین، صرفه از مناظره او نبردند. سلطان را رغبت تمام به فاضل به هم رسید و او را از پدرش خواهش نموده، پیش خود نگاهداشت و چون فاضل در سن دوازده سالگی بود و هنوز به حد بلوغ نرسیده بود، پادشاه او را در حرم جا داده، تعلیم صبیان و نسوان می نمود".(2)

ص: 25

است. از سال نگارش این اثر معلوم می شود که فاضل در سنّ 18 سالگی در ایران بوده و به تألیف اشتغال داشته؛ بنا بر این وی در فاصله 16 تا 18 سالگی از هند بازگشته است.

تقرب و اعتبار به هم رسانید و چون به سنّ بلوغ رسید، به پادشاه گفت: من بعد به اندرون حرم رفتن من در شرع نبوی جایز نیست! هر چه پادشاه سعی کرد که: من به

ص: 28

عفت و عصمت تو خاطر جمع هستم، راضی نشده، پا از حرم کشید و بعد از چندی، به جهت زیارت والدین از پادشاه رخصت طلبید که به ایران معاودت فرماید؛ رخصت نیافت و چون الحاح بسیار نمود، پادشاه بعد از تدارک سامان سفر و حضر، او را مرخّص و به مرافقت قافله ای به سمت ایران روان نمود.

در منزل دوم، شبی فاضل از قافله عقب مانده، مشغول نماز شد. بعد از اتمام نماز، از عقب قافله روان شد و به سبب تاریکی شب، راه را گم کرده، حیران و سرگردان به هر طرف روان شده، در حوالی صبح از دور سوادی (سیاهی) دیده و گمان قافله کرده، به جد تمام دوید و به نزدیکی آنجا رسیده، دید که قلعه ای است در کمال استحکام و از قافله، اثری در آن مقام پیدا نیست.

از قضا فاضل معتبری از ملاعین که با فاضل کمال عداوت داشت و مکرّر در مجلس پادشاه در مسأله امامت، فاضل او را عاجز و خجل کرده بود، در آن قلعه ساکن و شب و روز در کمین کین فاضل بود. چون فاضل را از دور دید، در کمال شتاب به اهل قلعه خطاب نموده که: بگیرید این

کافر واجب القتل مرتاب را که نزدیک است اساس اسلام را بر هم زند و مذهب رفضه را بر سایر مذاهب غالب گرداند و من از غصه این کافر بی پروا، از جان سیر شده ام و مدت هاست که در کمین قتل این هستم؛ للّه الحمد که قتل این کافر موذی، در نهایت فیروزی، روزی من شد.

پس فاضل را، در نهایت خفّت و خذلان، کشان کشان، به نزد آن بی ایمان آوردند و بعد از فحش بسیار، امر نمود که فاضل را به قتل رسانند.

فاضل در باطن تضرّع به درگاه معین الضعفاء و توسل به ائمه هدی برد، گفت: ای شیخ! در شریعت عقل و نقل، احیای اموات بهتر از اماته احیاست، چند روزی در قتل من توقف نموده و در حقّیت مذهب اهل سنت و بطلان مذهب شیعه، اقامه ادله فرمایند، شاید از برکت نفس قدسیّه شما، جناب احدیّت مرا به طریق رشاد، هدایت و ارشاد فرماید. بعد از اتمام حجت و عدم هدایت، آنچه درباره من صلاح

ص: 29

می دانید، از قتل و عفو مختارید.

از مرحمت حضرت ایزد دادرس، این سخن در دل آن عالم بسی اثر کرده، فاضل را گفت: من با تو در امر دین مناظره و مجادله نمی کنم؛ زیرا که قلب قاسی تو، نه از آن دل هاست که از اقامه براهین متأثر گردد؛ مرا بوزینه ای است، او را حاضر نموده، در مابین حکم می کنم. پس امر کرد، بوزینه را در مجلس حاضر کردند و به فاضل گفت: حالا من اسماء خلفای راشدین را می نویسم و تو هم اسماء ائمه خود را بنویس و هر دو نوشته خود را، به دست این بوزینه می دهیم؛ اگر این حیوان، نوشته مرا بوسیده، بالای چشم و سر گذاشت و نوشته تو را پیچیده و به خود برداشت، آن وقت باشد که رضا به حقّیت مذهب ما و بطلان مذهب خود اذعان و اعتقاد نموده، طریقه اهل سنّت و جماعت را شعار خود نما و اگر به عکس این کردار رفتار نمود، من مذهب تشیع را اختیار و از مذهب خود بری و بیزار می شوم.

فاضل یافت که در این جا، حیله ای به کار برده است، در باطن تضرّع به درگاه الهی و توسل به حضرت رسالت پناهی نموده، با نهایت خاطر جمعی، راضی به آن عهد و پیمان شد. پس آن عالم، نام خلفای ثلاثه را، در رقعه ای نوشته به دست بوزینه داد. بوزینه به آن اسماء نگاه کرده، فی الفور آب دهن بر آن انداخته و لوله ساخته، به خود برداشت!! عالم مزبور، از نهایت غیظ و خجلت، مشرف به موت گردید. پس نوبت دیگر اسماء خلفای ثلاثه را نوشته، به آن حیوان داد، آن حیوان به نحو سابق رفتار نمود و دفعه سیم، باز نوشته به دست بوزینه داد، همان عمل سابق را، مشاهده نمود. پس با کمال تحیّر و انفعال، به فاضل گفت: تو هم نوشته خود را بده. فاضل اسماء ائمه را نوشته، به دست بوزینه داد، آن حیوان از راه تعظیم، برخاسته با دو دست آن رقعه را گرفته و بوسیده و به

چشم مالیده بالای سر گذاشت. سه نوبت این عمل را کرد، بوزینه همان تعظیم و تکریم را به عمل آورد. عالم مزبور گفت: من و تو در کنار می نشینیم، دیگران این کار را بکنند. پس کسان دیگر نام خلفا

ص: 30

را نوشته به بوزینه دادند، باز بوزینه آب دهن خود را انداخته و به خود برداشت، و نام ائمه هدی را تعظیم نموده، بالای سر گذاشت.

بعد از آن که کرّات و مرّات این مقدمه در مجلس مشاهده شد، عالم مزبور فی الحال برخاسته و خود را به پای فاضل انداخته و دست و پای او را بوسیده، در میان آن جمع انبوه، مذهب تشیع را شعار و از طریقه تسنن تبرّی و بیزاری اختیار نموده و به زبان جهار، لعن و طعن بر خلفای ثلاثه کرد و دیندار و دوست دار ائمه اطهار، علیهم صلوات اللَّه الملک المختار، گردیده، فاضل را تکریم بسیار نموده، در جای خود نشانید. فاضل از این امر غریب و از این کار عجیب، متفکر و حیران مانده، چگونگی را از آن عالم سؤال فرمود. عالم مزبور گفت: چون مناظره و مجادله تو، با علمای هند و عاجز شدن همه آنها در دست تو، در خصوص مسأله امامت، مکرّر گوش زد مسلمین گردید، وهن کلّی به عقائد عوام اهل سنت، روی داد و نزدیک شد که رخنه ای به ارکان دین اسلام افتد، همه علما ممهّد (و آماده) به دفع تو بودیم و چون به مناظرات و مباحثات علمیّه، از عهده تو در آمدن امکان نداشت، در فکر آن بودیم که بلکه، به مکر و خدعه تو را عاجز و ملزم نموده باشیم، تا وقع تو در نظر عوام کمتر شود و حیله ای که در این باب به ذهن من رسید، آن بود که این بوزینه را درآورده، در خلوت به تعلیم آن مشغول بودم، و به این طریق او را تعلیم داده بودم که هر چیزی را که من به دست خود به او می دادم به دو دست خود گرفته می بوسید، و به چشم های خود مالیده، بالای سر می گذاشت و هرگاه غیر از من کس دیگر، چیزی به او می داد، لوله کرده به خود برمی داشت. دو سال متجاوز به حد تمام این عمل را تعلیم او می کردم، به حدی ملکه کرده بود که در این عرض دو سال، متجاوز از هزار دفعه، به مقام امتحان آمدیم، تخلف و تجاوز از ملکه مذکور نکرده و هرگز عکس آن را به عمل نیاورده، مگر در این مجلس.

مدعای من از تعلیم، آن بود که بوزینه را به مجلس شاه آورده، همین عهد و

ص: 31

پیمان را که در این مجلس با تو کردیم، در آنجا نموده باشم و من اسماء خلفا را و تو اسماء ائمه را نوشته به دست بوزینه بدهیم و یقین داشتم که رقعه مرا، تعظیم و تکریم نموده و رقعه تو را بر خود خواهد برداشت، پس در آن وقت تو را خجل و منفعل ساخته، علم مفاخرت خواهم افراشت و در تدارک آمدن بودم که تو را گذار به این دیار افتاده، ماجرا به این نحو شد. از این که حیوان خلاف عادت و ملکه خود را بروز داد، یقینم شد که باعث این امر نشد، مگر حقّیت مذهب تو و بطلان مذهب من.

پس آن عالم اذعان و اعتقاد کامل، به مذهب امامیه نموده و جناب فاضل را، بعد از تعظیم و تکریم بی شمار و تهیه اسباب سفر، به مرافقت جمعی، به سمت قافله روان و به قافله رسانیده، معاودت نمودند و آن عالم در آن سرزمین، باعث هدایت جمعی از مردم آن دیار گردید و چون فاضل مدتی در دیار هند، توقف داشت، لهذا به فاضل هندی اشتهار یافت.(1)

رحمه الله اعتماد عجیب فیه وفی فقه مؤلفه، وکان لا یکتب من "الجواهر" شیئا لو لم یحضره "کشف اللثام" حدثنی بذلک الشیخ الاستاد الشیخ عبد الحسین رحمه اللّه؛ قال: وکان یقول: لو لم یکن الفاضل فی العجم ما ظننت ان الفقه صار إلیه. وصرح فی بعض رسائله ان مؤلفاته بلغت إلی الثمانین".(1)

اکنون به نقل کلام برخی از علما و تراجم نگاران در باره فاضل می پردازیم:

1. علّامه زنوزی در "ریاض الجنّة" می نویسد:

"بهاءالدین محمّد بن الحسن الاصفهانی المعروف بفاضل هندی عالم، فاضل، کامل، ماهر، فقیه، محدّث، حکیم، متکلّم، ثبت، وجیه، نحریر، متبحّر، جامع، ادیب، شاعر، منشی ء، کثیر الحفظ والتتبّع، جلیل القدر، عظیم الشأن، حسن الاخلاق، و کان فی کلّ الفنون عجیب المهارة و الاطّلاع، و کثیرة القدرة و الاضطلاع... الحاصل امره فی غایة الغرابة والعجب، کما لا یخفی علی من اطّلع علی ما زبره هو وکتب".(2)

2. شیخ عبداللّه سماهیجی در رساله "القامعة للبدعة" ضمن بیان مراتب علم و تدیّن فاضل، به رجوع مردم آن روزگار به وی اشاره نموده، که با وجود فقها و فضلای فراوان در ایران و اصفهان، مردم به او رجوع کرده و همگان به اجتهاد و عدالت او معترف می باشند. به اعتراف وی، در آن روزگار، تنها مجتهد مسلّم الثبوت جامع الشروط، فاضل هندی بوده است. وی می نویسد:

"العلامة الفهّامة الامین، الشیخ بهاء الدین، المعروف بالفاضل الهندی، سلّمه اللّه تعالی، مع صلاحیته ودیانته وعفته وصیانته ورجوع أهل هذا العصر إلیه، واعتمادهم علیه، لا سیما دار السلطنة اصفهان، صینت عن حوادث الزمان، مع کثرة الفقهاء

ص: 33

والفضلاء فیها زیادة علی سائر بلاد أهل الایمان؛ وقد أقرّ الکلّ باجتهاده، وأذعنوا بعدالته وسداده؛ ولیس فی هذا العصر مجتهد غیره مسلّم الثبوت جامع الشروط".(1)

3. فقیه محقق شیخ اسداللّه دزفولی در "مقابس الانوار" می نویسد:

"ومنها "الاصبهانی" للعالم العامل الفاضل الکامل المحقّق المدقّق النحریر الفقیه الحکیم المتکلم المتبحّر النزیز النظیر، الحایز لمجامع الفضآئل والمآثر وبدائع المکارم والمفاخر، الفائز باقصیر مرات الافاضل الافاخر ومزایا الاکارم الاکابر من الاوائل والاواخر، الالمعی اللوذعی الاوحدی، المؤید المسدّد بلطف اللّه الصّمدی، المولی بهاء الدّین محمّد بن الحسن الاصبهانی، الشّهیر بالفاضل الهندی، افاض اللّه علیه شأبیب فضله الابدی، و کان مولده سنة اثنتین و ستین بعد الالف و نشوه فی بدو .. صغره فی بلاد الهند ولذا نسب الیها وجرت له فیها مع المخالفین مناظرة فی الامامة معروفة علی الالسنة وقصته عجیبة مع قرد لبعضهم اسطع من الادلّة واقطع من الاسنة".(2)

کتاب از متون و شروح و حواشی ... و ده ساله بودم که "مطوّل" و شرح "مختصر تلخیص" تفتازانی را درس می گفتم.(1) آثاری که فاضل قبل از 19 سالگی نگاشته عبارتند از:

1. "التمحیص" در علم بلاغت و شرح آن

2. زبده در اصول دین، و شرح آن

3. "خود البریعة فی اصول الشریعة"، وشرح آن

4. "کاشف اسرار الیقین" در شرح "معالم الدین"، در علم اصول فقه

5. حواشی بر "شرح عقاید نسفیه"، در علم کلام.

فقیه محقّق شیخ اسد اللّه دزفولی در کتاب "مقابس الانوار" پس از نقل کلام فاضل هندی می نویسد: مرا نیز در مبادی حال، همین احوال اتفاق افتاد، ولی صوارف ایام، از بلوغ مرام عایق شد، وآن صوارف زمان وحوادث دهر خوّان، تا این زمان از من مفارقت ننموده اند.

وی می نویسد: "وصنّف من اوائل دخوله فی العشر الثانی کتبا ورسائل و تعلیقات فی العلوم الادبیّة والاصول الدّینیّة اوالفقهیّة ایضا؛ منها: ملخّص التلخیص وشرحه، کلاهما فی مجلّد صغیر جدّا، وهو موجود عندی، ولعلّه اوّل مصنّفاته. وفرغ من المعقول والمنقول ولم یکمل ثلاث عشرة سنة کما صرّح نفسه به. وهو صاحب "المناهج السّویّة" فی شرح "الرّوضة البهیّة" رأیت جملة من مجلّداتها فی العبادات وهی مبسوطة مشحونة بالفوائد والتحقیقات وتاریخ ختام کتاب الصّلاة منها سنة الثمان و ثمانین بعد الالف، فیکون عمره حینئذ خمسا وعشرین سنة ... وقد اتّفق لی من مبادی الحال جملة ممّا یقرب ممّا اتفق له من الاحوال، لکنّه عاقنی عن بلوغ المرام صوارف الزّمان وحوادث الدّهر الخوّان، وقلّ ما فارقتنی الی هذا

ص: 35

الاوان، واللّه المستعاذ والمستعان والیه المشتکی وعلیه التّکلان".(1)

پیچید، و همیشه آن سرور در مدح ایشان می فرمود که محمّد علی ما، شیخ بهاء الدین این عصر است. و این فقیر مکرّر از آن جناب شنیده ام که می فرمودند که من تقلید کسی را نکرده ام؛ در اول تکلیف خود مجتهد بودم و احکام ضروریه را اجتهاد کرده بودم".(1) اول تصانیفش رساله "قطع القال والقیل فی انفعال الماء القلیل" است که در اوایل عمر تألیف فرمودند و فاضل متبحر نحریر شیخ یوسف بحرانی صاحب کتاب "حدائق" به مجرد ملاحظه آن رساله بر معیار فضلش مطّلع شده اجازه مبسوط نوشته، به جهت ایشان فرستاد.(2)

این عالم جلیل پس از عمری پربار که در ترویج دین و تألیف و تحقیق و مبارزه بی امان با فتنه صوفیه گذشت در روز جمعه عید مبعث سال 1216ق در اثنای نماز ظهرین به رحمت ایزدی پیوست و در کرمانشاه مدفون شد.(3)

الاجتهاد له سن ثلاث عشرة من عمره، وهذا نظیر ما یحکی عن العلامة الحلی والفاضل الهندی".(1)

علّامه خوانساری در "روضات الجنّات" می نویسد: "ومن جملة ما حکی لنا قدّس سرّه ایضا انّه کان یتردّد فی زمن حداثته وقبل اوان حلمه ایضاً کثیراً الی عالی مجلس سیدنا الاجل المرحوم المشتهر ببحرالعلوم ویستفید من برکات انفاسه، وکان ذلک المرحوم اذ ذاک مشتغلا بنظم درّته المشهورة؛ فکان یعرض علی خاطره الشریف ما کان ینشده فی کلّ یوم فی جملة من کان یریهم ایاه، لما کان یعتقد صفاء ذهنه وحسن سلیقته ورواء طبعه وحسن تصرفه فی مضامیر الکلام. وهو کما استفید لنا من تضاعیف کلماته کان مدّعیاً لمرتبة الاجتهاد قبل اوان بلوغه".(2)

کنار پدر بزرگوارش مدفون گردید.(1)

خود مجاز گردید. وی در حدود سال 1279 ق در اصفهان به دنیا آمد. ابتدا در خدمت پدر خود تحصیل فقه و اصول نمود ولی بیشتر تحصیلات او در نزد علّامه آقا میرزا محمّد هاشم چهارسوقی و علّامه آقا میرزا محمّد باقر صاحب روضات بود.(1)

اجازه اجتهاد ایشان از صاحب روضات مربوط به سال 1304ق و اجازه علّامه سیّد محمّد هاشم چهارسوقی مربوط به سال 1305ق است. او از والد معظّمش آیةاللّه میرزا محمّد جواد نیز اجازه اجتهاد دارد که مربوط به سال 1308ق می باشد و در آن تصریح شده که وی در سن خردسالی به اجتهاد رسیده و علمای زمان اجتهاد او را تصدیق نموده اند. آیةاللّه میرزا محمّد جواد در اجازه خود که در سن 30 سالگی فرزندش نگاشته شده چنین می گوید: "وقد استجاز منّی بعض اخوانی من العلماء لولدی ومن هو اعلی منزلة من الروح فی جسدی، الاعز الامجد الاسعد، قره عینی الشیخ احمد حفظه اللّه تعالی من کل شر، خصوصاً من شر کل حاسد اذا حسد، وهو مراهق. قلت: لم یبلغ مثله فی زماننا الی هذه الدرجة الرفیعة فیمکن ان یحمل اهل العناد بانّ تصدیقی له واجازتی ایّاه للحبّ والوداد، لانّ عین الرضا عن کلّ عین کلیلة؛ فلیصدّقه غیری من العلماء الامجاد، فصدّقه مراهقا او بالغا غیر واحد، ثمّ بعد ذلک صدّقه جمع من فحول العلماء، کثّر اللّه امثالهم وزاد قدرهم وجلالهم، حتی صار بحمداللّه بحیث لا ینکره من یراه ویعاشره".

شاگرد او حاج شیخ احمد بیان الواعظین می نویسد: "العالم العامل والزاهد الکامل الواعظ الامجد آقا شیخ احمد، از اعاظم علمأ و از اکابر فقهاء و وعّاظ معاصر

ص: 40

است". مرحوم بیان از او با عنوان: "اعبد عبّاد و ازهد زهّاد" نام می برد و می نویسد:

الحق آن ستوده خصال در اموری چند متفرّد است:

اوّل: در حافظه و ذکاء، اعجوبه عصر بود. دعاهای مطوّله مثل دعای ابوحمزه ثمالی را به طور تقطیع در قنوت نوافل با لهجه بسیار جذّابی قرائت می نمود.

دوم: در احاطه بر فروع فقهیه به طوری مسلّط بود که عدیل و نظیر نداشت.

سوم: در اخلاص و ارادت به خانواده عصمت و طهارت جدّیت تامّه داشت.

چهارم: در فتوّت و جوانمردی و فرزانگی آیت وقت بود.(1)

وی در 20 جمادی الاول 1357ق در سن" 90 سالگی وفات یافت و در بقعه تکیه درب کوشکی مدفون گردید.

حاج شیخ محمّد باقر نجفی و شیخ زین العابدین مازندرانی روایت احادیث می نمود و عدّه ای از او اجازه روایت داشتند.

سیّد مرتضی رضوی در مقدّمه کتاب "الفرق بین الفریضة والنافلة" می نویسد:

"ولد المترجم فی مدینة بروجرد و حکی عن نفسه أنّه کان له من العمر خمس سنوات وکان آیةاللّه العلّامه الکبیر الشیخ مرتضی الانصاری قد سافر من العراق متوجّهاً الی ایران لزیارة الامام علی بن موسی الرضا علیه السلام فی مدینة مشهد، وفی طریقة الی مشهد نزل بمدینة بروجرد فی دار والد المترجم له آقا جمال. فلمّا مثّل بین یدیه ووقع بصره علیه قال: هذا الطفل أری من سیمائه أنّ له ذکاء وفطنة، فلفّ عمّامة بیده المبارکة والبها ایّاه وقال: اوصیکم بهذا ودعوه لیطلب العلم. فکانت له حافظة وذکاء مفرطان وفی مقتبل شبابه سافر الی اصفهان وحضر بحوث الشیخ الاعظم الشیخ محمّد باقر النجفی فیها. بلغ درجة الاجتهاد فنال الشهادة من ذوی الاختصاص وکان له من العمر ثمانیة عشر سنة واشتغل بالبحث والتدریس حتّی صار مرجعاً للعوام والعلماء وکانت تجری علی یدیه الحدود الشرعیّة ... وینقل عنه انّه کانت له حافظة عجیبة وأنّه کلّما عثر علی شعر او نثر کان یحکیه بعد مدّة طویلة من شدّة حافظته علی ما یحکیه بعض معاصریه".

از تألیفات ایشان "الفرق بین الفریضه و النافلة" به چاپ رسیده که در آن 270 فرق بین نماز فریضه و نافله ذکر شده است.

است.

علامه میرزا محمّد باقر خوانساری در "روضات الجنات" می نویسد:

"کان من فقهائنا الباصرین وعلمائنا المعاصرین، ولدین اللّه من الناصرین. هاجر بعد وفاة والده الاجل الافخم الی دیار العجم... فلازم فیها مجلس خاتم المجتهدین والمدققین صاحب "المناهج" و"القوانین" حتی صار عند جنابه من جملة اخصّ الخواص وافضل الملحوظین له بنظر الالتفات والاختصاص، وکتب له اجازة فوق سائر اجازاته؛ بل حرّص الاقاصی والادانی علی الاخذ من برکاته وافاضاته. فانتقل منها الی دارالسلطنة اصفهان واشتغل فیها بالترویج للشریعة المطهرة طویلا من الزمان، مدرّسا هنالک فی جملة مراتب الفقه والاصول، الی ان اشتهر بالفقیه المطلق، مع انّه کان جامعاً لفنون المعقول والمنقول".(1)

فرزند او در رساله ای که در شرح احوال او نگاشته می نویسد: "سمعت منه انه رای فی ایام صغره فی المنام کأنّ الکواکب من السماء تتناثر علیه وهو یاخذها ویلاعب معها بیده. قال: فحکیت ذلک لوالدی العلامة علیه الرحمة، فعبّر ذلک بالترقّی الی مراتب الاجتهاد، وبشّرنی بسلوک سبیل الحق والرشاد. فبان لی صدق ما قال، واشرفت علی مراتب الکمال قبل بلوغ سنّ الکمال. وکان یدّعی الفوز بذلک المقام العالی فی سنّ خمسة عشر؛ وهذا من جملة عجیب امر البشر".(2)

این فقیه بزرگ در پایان عمر در قمشه سکونت گزید و در سال 1245ق وفات نمود و در امامزاده سیّد علی اکبر مدفون گردید.(3)

ص: 43

در "مآثر والآثار" می نویسد: "آخوند ملّا محمّد ایروانی اصلا، نجفی جواراً، از جمله رؤساء مجتهدین درجه نخستین بود و در معقول و منقول و فروع و اصول او را استادی اعظم و محقّقی مفخّم می دانسته، شهرتش ممالک روس و ایران و عثمانی و هند همه را فرو گرفته است و به

جلالت شأن و عظمت مرتبه و علوّ مقام و رفعت مقدار، بسیار کم نظیر است و در اکثر علوم مانند فقه و اصول و رجال و فنون عقلانیه از صنادید اساتید معدود می گردد".(1)

شاگرد او علّامه شیخ عبدالحسین محلاتی در باره استاد خود می نویسد:

"وهذا الشیخ الاجل الاوحد قلّ ما یری مثله او یوجد، وهو اطال اللّه عزه وبقاه، من عجاب من سمعنا به ورایناه، علما اشتغالا واجتهادا، وتزکیة وتجلیة، ذکرا وفکرا وزهدا وورعا؛ کل ذلک بالحقیقة واقبال نفسه الشریفة، لا بالتصنع والتعمل. فقد اشتغل بالتحصیل قبل بلوغه عشر سنین، وصنف فی النحو والقرائة وغیرهما من العلوم العربیة والادبیة تصانیف جیدة قبل بلوغه خمسة عشر، وصنّف ایضا منظومة فی الاصول تزید علی الفی بیت بحواشیها، مشتملة علی تمام عناوین "الفصول" مع الاشارة الی ادلتها والی تفصیلها فی الحواشی فی سنّ اربعة عشرة".(1)

مدفون شد. شاگردش آیة اللّه سید محمد عباس تستری در وفاتش گوید:(1)

نادی له روح الامین مؤرّخا:

"لتهدّمت واللّه ارکان الهدی"

عالی حضرت مجتهد الزمان ]میر محمّد باقر [تکلیف کردند علّامة العلمائی آقا جمال] خوانساری [را، تا اوّلاً ایشان شروع نمودند، و بعد از آن خود شروع کردند، و به بیانی فصیح در کمال تنقیح درس گفتند ("تهذیب حدیث" و "شرح مختصر اصول" و "شرح لمعه" را شروع فرمود) و حضّار آن مجلس عالی، از فضلا:

آقا جمال (خوانساری) و امیر محمّد صالح (خاتون آبادی) شیخ الاسلام، و ملّا بهاء الدین مشهور به فاضل هندی، و ملّا محمّد جعفر و ملّا محمّد هادی (سبزواری) اولاد ملّا محمّد باقر خراسانی علیه الرحمة، و ملّا محمّد رضا (مجلسی) ولد ملّا محمّدباقر شیخ الاسلام، و ملّا محمّدحسین ولد ملّا شاه محمّد تبریزی، و شیخ زین الدین (عاملی) نواده شیخ زین الدین (شهید ثانی) صاحب "شرح لمعه"، و سایر اهل فضل.(1)

وایضاً از وقایع، تجدید عید مولود حضرت سیّد الاوصیاء بود. پادشاه از علماء تفتیش نمود روز تولد حضرت امیر المومنین علیه السلام را، و چون خلافی مذکور شد از علاّمی شیخ الاسلام امیر محمّد صالح خاتون آبادی... پادشاه فرمود که ایشک آقاسی باشی همه علماء اعلام و مدرسین و متوسطین را اجتماع فرمودند در خانه میرزا باقر صدر خاصّه، و بعد از منازعات، آقا جمال و میر محمّد باقر سلّمهما الله، و قریب هشتاد نفر ترجیح دادند که روز ولادت آن حضرت سیزدهم رجب است. و شیخ الاسلام و پسرش میر محمّد حسین، و دامادش ملّا عبدالکریم (شوشتری) هفتم شعبان را روز ولادت آن حضرت گمان کردند... و پادشاه والا جاه، ترجیحِ مجمع علیه داده، سیزدهم را عید قرار داد... و این عید از مخترعات شاه سلطان حسین... است، نفّعه اللّه به فی الدارین. حضّار مجلس اجلاس از علماء:

آقا جمال، امیر محمّد باقر شیخ الاسلام، ملّا بهاء الدین، ملّا محمّد حسین

ص: 48

لنبانی، ملّا محمّد حسین

و ملّا محمّد کاظم(1) پسران شاه محمّد تبریزی، و ملّا محمّد هادی و ملّا محمّد جعفر اولاد ملّا محمّد باقر خراسانی، و نظایر این جماعت".(2)

"در روز یکشنبه نهم شهر ذی القعدة الحرام سنه 1115 طرف صبح، نوّاب اشرف پادشاه زمان، حضرت علّامی فهّامی ... میر محمّد باقر (خاتون آبادی) را طلبید و تکلیف منصب شیخ الاسلامی نمود و بعد از ابرام بسیار... ابا نمود و به وجوه شرعیه و بیان عدم مشروعیت این شغل و ابا مقبول افتاد. و باز بعد از آن نواب اشرف فرمودند که لابدّ است شما را از ارتکاب این شغل. و بعد از آن حضرت علّامة العلمائی آقا جمال (خوانساری) تشریف آوردند... باز استغاثه از او کردند در این که این شغل را به سیّد مشار الیه الزام کنند که قبول کند، و حضرت مشارالیه به عذرهای موجّه ایشان را جواب فرمودند. حاصل این که بعد از مدّتی مدید و گفتگوهای بسیار نواب اشرف عذر ایشان را پذیرفته، ایشان را از این منصب معاف داشتند. و بعد از آن خواستند از مشار الیه و آقا جمال که کسی را تعیین فرمایند...

آخرالامر مردّد شد میان چهار نفر:

شیخ علی (بن حسین کربلائی) مدرّس مدرسه مریم بیگم،(3) و میرزا عبداللّه

ص: 49

افندی،(1) و میرزا علی خان (گلپایگانی)(2) و میر محمّد صالح خاتون آبادی.

و حضرت علّامی فهامی یگانه زمانه میر محمّدباقر سلّمه اللّه سنّ شریفش چهل و پنج سال بود... و حقاً که کمال مردانگی و همّت و تدیّن بود از چنین منصبی گذشتن او".(3)

2. گزارش محّب علی اصفهانی

وی در رساله "پنج صیقل" به برخی از معاصران فاضل اشاره کرده و می نویسد:

"والحال نیز فضلا در هر گوشه هستند، مثل: آقا هادی و آقا جعفر، ولدان ملّا محمّد باقر سبزواری، و اولاد آقا رضی(4) و آقا جمال (خوانساری) و سیّد محمّد ولد

ص: 50

میر محمّد باقر (خاتون آبادی) و میر محمّد خاتون آبادی که فضلا تصدیق اجتهاد او دارند، و ملّا رفیعای گیلانی که الحال در مشهد تشریف دارند که جمیع علما اذعان به اجتهاد او دارند.

و از جمله فضلا که در این عصرند و در مراتب اجتهادند: فضیلت و کمالات پناهان، مستغنی القابان، ملّا محمّد حسین و ملّا محمّد کاظم (تبریزی) ولدان غفران پناه ملّا شاه محمّد، و ملّا محمّد قاسم هزارجریبی و آقا حسین لنبانی و میرزا جعفر خفّاف الی غیر النهایه".(1)

3. گزارش حزین لاهیجی

شیخ محمّد علی حزین لاهیجی تحت عنوان "ذکر بعضی از افاضل و اعیان معاشرین" می نویسد: اکنون ذکر معدودی از اعیان که با این فقیر دوستی داشته، پیش از حادثه اصفهان و در آن سانحه درگذشته اند می نماید که از آن جمله:

1. مولانای فاضل، میرزا عبداللّه مشهور به افندی است.

به فنون متداوله ماهر و به غایت متتبّع بود و در اصفهان در جوار منزل خود مدرسه ای عمارت کرده به افاده اشتغال و روزگاری مهیا داشت.

2. دیگر سیّد فاضل میر محمّد صالح (خاتون آبادی) شیخ الاسلام اصفهانی است. حاوی علوم شرعیه و روزگاری به عزت داشت. قبل از آن سانحه درگذشت و چند کس از اولادش نیز به جوهر فضل آراسته، با من مودت داشتند و قریب به حال تحریر درگذشتند.

3. دیگر: سیّد عالم، میر محمّد باقر (خاتون آبادی) خلف میر اسماعیل حسینی اصفهانی است. از مشاهیر علما و در زمان سلطان مغفور نهایت عظمت و اعتبار داشت. تدریس مدرسه سلطانی به او مرجوع و به افاده مشغول بود.

ص: 51

4. دیگر: فاضل نحریر، میرزا کمال الدین حسین فسوی است که از استادان من بود در سنّ کهولت در ایّام محاصره به رحمت ازدی پیوست.(1)

5. دیگر: حکیم دانشمند جامع فضائل و مرجع افاضل مولانا حمزه گیلانی است که از اعظم تلامذه فیلسوف اعظم مولانا محمّد صادق اردستانی علیه الرحمة و از اصدقای من بوده، وی را در اواخر ایّام محاصره رحلت افتاد.

6. دیگر: مولانا محمّد رضا خلف مرحوم مولانا محمّد باقر مجلسی است. به حلیه علم و خصال حمیده آراسته به تدریس مشغول و به علو همت موصوف بود. در سانحه مذکوره با دو برادر عالی مقدار و جمعی از اولاد و اقربا که همه از معاشران و دوستان صمیم من بودند رحلت نمودند.

7. دیگر: مولانای فاضل مولانا محمّد تقی طبسی(2) است.

وی از مشاهیر فضلا و در فنون علوم صاحب دستگاهی عظیم بود. در اصفهان

ص: 52

توطن اختیار و به افاده اشتغال داشت و در آن حادثه به رحمت ایزدی پیوست".(1)

شاگردش محمّد تقی بن عبدالصمد، دد کتابخانه مدرسه فیضیّه موجود است که در 8 ربیع الثانی 1133ق کتابت و از استاد با تعبیر: "طاب ثراه" یاد شده است.

2. سیّد ناصر الدین احمد مختاری

عالم کامل و فقیه محدث خبیر سیّد ناصر الدین احمد بن محمّد بن روح الامین مختاری.(1) از شاگردان برجسته فاضل هندی که در فقه و تفسیر و حدیث از محضر فاضل بهره برده و اجتهاد او مورد تصدیق استاد قرار گرفته است.

وی در سال 1130ق در مکتوبی از استاد ارجمند خود تقاضای اجازه در نقل حدیث و تصدیق مقام علمی و شایستگی خود برای استنباط احکام و فتوا دادن نموده است. فاضل نیز ضمن تصدیق بلوغ وی به مرحله اجتهاد و اجازه افتاء به وی، او را عالمی کامل و فقیهی عادل و عزیزترین فرزند خود خوانده است.

متن اجازه فاضل هندی به او چنین است:

"أما بعد، الحمد لله والصلاة علی محمّد وآله، فقد استجازنی السید السند الکامل، صاحب الذهن الوقّاد والطبع المستقیم النقّاد والفضل والرشاد، البالغ إلی ملکة الاجتهاد، المدقّق الفهّامة، المحقّق العلامة، ناصر الدین أحمد بن المرحوم السید محمّد ابن المبرور السید روح الأمین، أسکنهم الله فی علیین، من سادات بنی المختار، الساکنین بسبزوار، المقیمین الیوم باصبهان، بعد سکناهم بنائین برهة من الزمان، بعد ما قرأ علیّ قدرا کافیا من "کشف اللثام" شرحی علی "قواعد الأحکام" قرأت علیه شرطا وافیا من الأخبار، وسمعها منّی قرائة تحقیق وسماع تدقیق،

ص: 54

فوجدته أهلا لذلک، بل فوق ذلک، فإنه وإن لم یکن ولدی فی عالم الأشباح، لکنه أرشد أولادی بل أکثرهم قدرا ومنزلة فی عالم الأرواح، فأجزت له أن یروی عنی ما قرأت علیه أو قرأه علیّ أو سمعه منّی أو وجده بخطی المعروف لدیه کما سمعه ووجده. وکذا جمیع کتب الأخبار التی تواترت نسبتها إلی جامعیها، وأجزت له فی إفتاء ما ترجح فی نظره، لأنی وجدته شفاها أهلا لذلک، کاملا فی العلوم التی توقف الإفتاء علیها، عادلا فی دینه ومروته بتعدیل العدول لدی، ثم أیقنت بذلک بعد معاشرتی الباطنیة معه فی الخلوات، واطلاعی علی بعض ممّا وفّقه اللّه له من المصنفات. ثم إنی أروی الأخبار بعدة طرق صحیحة معروفة لدیه.

وأکثر روایاتی من والدی العلامة تاج أرباب العمامة، وهو کان یروی عن الحبر المدقق مولانا حسنعلی، عن والده الورع المحقق مولانا عبد اللّه التستری، وطرائقه إلی المعصوم معروفة. والمسؤول منه الدعاء لی فی مظان إجابته ولوالدی ولمشایخی وأسلافی رضی اللّه عنهم. وکتب بیمناه الجانیة محمّد بن الحسن الأصفهانی المدعو ببهاء الدین نجاه اللّه من آفات الأوان وکبت الأمون فی شهر رجب المرجب لسنة مضت من الألف مائة وثلاثون".

فاضل در هامش اجازه فوق این جملات را نگاشته: "والدی: تاج الدین حسن الأصفهانی، والاشتهار بالفاضل الهندی، ولست راضیا به، لمجیئنا منها بعد ذهابنا وجوبا إلیها، وذلک قبل أوان حلمی بکثیر، وکتب محمّد بن الحسن الأصفهانی المدعو ببهاء الدین".(1)

3. شیخ احمد بن حسین حلی

از علمای بزرگ زمان که فاضل او را یکی از محبوب ترین دوستان خود خوانده و از او با این تعابیر یاد می کند:"شیخ الحلة وخرّیتها الأزهر، ونادرتها وکبریتها الأحمر،

ص: 55

أحمدها اسما وسمات، وأوحدها جوهرا وصفات".(1)

4. ملّا محمّد علی بن عبدالکریم کشمیری

فاضل در سال 1129ق اجازه ای برای او در پایان کتاب الصلاة از "کشف اللثام" نگاشته است.(2)

5. محمّد علی بن بهاء الدین محمّد فتونی عاملی نجفی

وی سه اثر از آثار علمی استاد خود را در سال 1111ق استنساخ نموده است که نسخه خطی آن در کتابخانه سیّد حسین امام قائنی نگهداری می شود. این آثار عبارتند از: "اجالة الفکر فی فضاء القضاء والقدر"، "صلاة الجمعة" و "تحدیق النظر فی حدیقة النظر والغوص فی لجج الفکر".(3)

6. مولی حبیب اللّه اصفهانی

وی کتاب "استبصار" شیخ طوسی را نزد فاضل خوانده و از استاد اجازه نقل روایت دریافت نموده است.(4)

7. ملّا عبدالکریم بن محمّد هادی طبسی

از شاگردان و مجازین از فاضل که در انتهای نسخه ای از کتاب "من لایحضره الفقیه" اجازه فاضل به او آمده است.(5)

8. سیّد صدرالدین محمّد حسنی

وی شرحی عالمانه بر کتاب "عدة الاصول" شیخ طوسی نگاشته که نسخه خطی آن در کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی نگهداری می شود. فاضل هندی تقریظی شیوا

ص: 56

بر این کتاب نگاشته که زنوزی نیز در "ریاض الجنة" آن را نقل نموده است.(1)

9. ملّا محمّد تقی اصفهانی

معروف به ملّا تقیا. وی در سال 1118ق از فاضل هندی و آقا حسین جیلانی لنبانی مجاز گردیده است. اجازه فوق را علّامه شیخ آقا بزرگ طهرانی در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی مشاهده نموده است.

به نظر نگارنده ممکن است وی ملّا محمّد تقی لنبانی فرزند علّامه آقا حسین لنبانی باشد که در زمان حیات پدر از دنیا رفته و در تخت فولاد نزدیک مزار مطهر او مدفون گشته است.(2)

10. ملّا محمّد صالح کزازی

وی کتاب "تحفة الصالح" را از فتاوای فاضل جمع آوری کرده و آن را به شاه سلطان حسین صفوی اهدا نموده است. در آغاز کتاب فوق می نویسد:

"امّا بعد، چنین گوید حقیر عباد الله، محمّد صالح بن عبدالله کزازی، المتوطّن بدار المومنین قم، که چون به تاریخ سنه 1126 وارد دارالسلطنه اصفهان شدم و به خدمت جمعی از افاضل متبحرین در دارالسلطنه مزبور می رسیدم و استفاده تحقیقات مسائل دین مبین می کردم، از آن جمله اکثر اوقات به خدمت باسعادت جناب علامی فهامی مجتهد الزمانی، المؤید بتأییدات سبحانی، الموفق بتوفیقات ربّانی، جامع المعقول والمنقول، حاوی الفروع والاصول، صاحب العلم والفضل والکمال، عمدة الفضلاء المتبحرین، بهاء الملة والدین بهاء الدین محمّد، المشهور

ص: 57

فی الآفاق والارضین بفاضل هندی، می رسیدم و مدرس آن عالی جناب همه اوقات مملو از علما و فضلا و به جهت درس و استفاده حاضر می شدند. و فقیر در بعضی اوقات فرصت یافته، در مدرس بهشت نشان آن عالی جناب عالی مقدار حاضر و استفاده می نمودم و بعضی مسأله به خدمت شریف عالی الشان عرض نموده، جواب وافی در نهایت اهتمام لطف می فرمودند، تا این که معلوم آن جناب شد که فقیر را به جز تحقیقات مسائل دینی و معارف یقینی منظوری نیست و از روی اهتمام تحقیقات مسائل می شود، به این سبب، نهایت تلطّف و رعایت که شیوه مرضیه ایشان است به فقیر می نمودند و در نزدیک (خود) جا می فرمودند.

بعد از آن فرصت غنیمت دانسته، همه روزه چند مسأله می نوشتم و به نظر کیمیا اثر آن جناب مستطاب می رسانیدم و هر یک را جواب در نهایت اهتمام که طریقه آن فاضل عالی مقدار بود می فرمودند. و چون جمعی از دوستان و برادران دینی، مطّلع به اوضاع فقیر در آن مدرس بهشت نشان آن جناب مستطاب عالی بودند، التماس

نمود که باید این مسائل را جمع نمایید که طالبان مسائل دین و معارفان حقایق شرع متین منتفع گردند. لهذا، ایجابا لمسئولهم، فقیر با وفور مشغله، و عدم جمعیت خاطر، جمع می کردم و به جواب سوال اتمام یافت و موسوم به "تحفة الصالح" گردید انشاء اللّه ثواب آن روزگار فرخنده آثار نواب کامیاب سپهر رکاب اعلی حضرت خاقان سکندر شان ... اعنی الخاقان بن الخاقان، پذیرای فرمان "ان اللّه یامر بالعدل والاحسان" شاه سلطان حسین الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان... عاید گردد".

11. سیّد علی اکبر حسنی لاریجانی

به نوشته علّامه طهرانی: وی کتاب "کشف اللثام" استاد را کتابت و اوایل آن را

ص: 58

نزد وی قرائت نموده است.(1) همچنین نسخه ای مشتمل بر سه رساله از تألیفات فاضل هندی در کتابخانه علّامه سیّد محمّد علی روضاتی موجود است که به وسیله سیّد علی اکبر در سال 1117ق کتابت شده است.

12. ملّا محمّد نعیم طالقانی

معروف به ملّا نعیما، فرند مولی محمّد تقی طالقانی (عرفی) فرزند مولانا محمّد جعفر طالقانی (فرشته) فرزند مولانا محمّد کاظم طالقانی قزوینی.

از دانشمندان بزرگ و فلاسفه و متکلمان و فقیهان سده دوازدهم هجری که در

اصفهان به حوزه درس ملّا محمّد صادق اردستانی، فاضل هندی و دیگران حاضر شده و خود، جامع معقول و منقول گردید. گویند: وی در اصفهان از جانب سلطان صفوی به ریاست کتابخانه سلطنتی منصوب شده و شاه سلطان حسین به او ارادت و عنایت کامل داشته است. وی تا زمان هجوم افغان ها به اصفهان در آن شهر سکونت داشته و سپس از اصفهان گریخته و به سوی قم عزیمت کرده و به درخواست برخی از فضلای این شهر، کتاب "اصل الاصول"را در مراتب توحید و برخی لطایف عرفانی، در وضعیتی آشفته و هراسان تألیف کرده است.(2)

وی در مقدمه کتاب "اصل الاصول" می نویسد: زمانی تألیف این کتاب را از من

خواستند که لشکریان افغان، اصفهان و اطراف آن را ویران و بیش تر مردم و به خصوص نزدیکان مرا نابود ساخته بودند و من، خودم به قم مهاجرت کرده و غربت گزیده و سخت پریشان خاطرم.

ص: 59

تصویر

وی از قم به سوی طالقان عزیمت و در روستای کرکبود سکونت کرد و تا سال 1161 ق در طالقان ماند و در این مدت 25 ساله به تألیف و تصنیف و نیز رتق و فتق امور شرعی اهالی و رفع معضلات آنان مبادرت ورزید. این عالم ربّانی در سال 1160 ق در طالقان درگذشت و اهالی و بزرگان آن دیار به جهت عظمت و منزلت والای او مقبره ای بر مزار او بنا کردند که هم اکنون نیز پس از 255 سال در منتهی الیه

ص: 60

جنوب غربی روستای کرکبود و در قبرستان قدیمی پابرجاست.(1)

کتاب الصلاة را تا نیمه بحث شکیات شرح نمود ولی در اثر اشتغال به امور فتوا و پاسخ استفتائاتی که از هرطرف به سوی او سرازیر شده بود از ادامه شرح بازماند. تاریخ اتمام کتاب الطهارة 1105 و اتمام کتاب الحج 1110ق است.

صاحب "روضات الجنات" می نویسد: "وکان هذا الکتاب من ادخل اسباب

ص: 62

صاحب الشرح الکبیر علی "النافع" فیما تجد له فیه من کمال التنقیح وان کان مع تمام بسطه خالیا من الترجیح بل التحقیق الملیح".(1)

علّامه میرزا هاشم چهارسوقی در اجازه خود به امام الحرمین همدانی با اشاره به

کتاب "الحدائق الناظرة" و اهمیت آن می نویسد: "وانت خبیر بانّ اکثر فوائد "الریاض" ماخوذ منه ومن "کشف اللثام" بل لو تامّلته وجدته مختصرا منهما فی کثیر من المقامات، وهذا امر واضح علی من جاس خلال تلک الدیار".(2)

کتاب "کشف اللثام" در سال 1271ق با تصحیح سیّد حسن بن سیّد احمد موسوی خوانساری چاپ سنگی شده و پس از آن نیز چند بار افست شده و در سال 1416ق به وسیله انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در 11 جلد چاپ جدید شد.

پرداخته است: نخست در سنّ 16 سالگی آن را تلخیص کرد که متأسفانه در اثر آتش سوزی نابود شده. وی شش سال بعد، در سنّ 22 سالگی به تلخیص و شرح سه بخشِ منطق، طبیعیات و الهیات پرداخته و در سال 1081ق آن را به پایان رسانده و به شاه سلیمان صفوی اهدا نموده است. از این اثر نسخه های چندی وجود دارد و اخیرا بخشی از آن با تصحیح آقای دکتر حامد ناجی با متن شفا چاپ شده است.

ص: 64

تصویر

ص: 66

تصویر

که طریق حق در علم و عمل از غایت ظهور چنان است که در یک مجلس می تواند که معلوم اکثر عوام شود.

این کتاب به همراه دو رساله "عین الحقیقة" در تفسیر سوره توحید و "لسان الصدق" در تفسیر سوره دهر و قدر از تألیفات سیّد صدرالدین محمّد طباطبائی یزدی، به تصحیح سیّد جواد مدرسی یزدی در یزد به چاپ رسیده و سپس در کتاب "احوال و آثار بهاء الدین محمد اصفهانی" تجدید چاپ شده است.

پوشیده وپنهان نیست. اما در فروع دین، پس تصانیف وفتوای داعی که اکثر مردم را از گمراهی نجات داده و می دهد، زیاده از آن است که در حیّز حدّ و احصا درآید، و احدی انکار نمی تواند کرد، و مذکور و مسموع نشده است که در عصری از اعصار سالفه، عالمی از علما از قبیل داعی، تمامی اوقاتش مصروف ترویج شرایع دین بوده باشد. و اما در اصول دین، پس علاوه تصانیف کلامیه، این چهار فصل است که در این رساله نوشته می شود، و چهار آینه است از برای نمایش آیین دین، و آرایش ممالک ایران زمین، و دفع آلایش وساوس شیاطین، و شبهات اصناف ملحدین؛ و احدی از مصنفین و مؤلّفین را هیچ یک از آن ها به خاطر خطور نکرده، و احدی از غوّاصان بحار دانش بر این گوهران یگانه برنخورده، و احدی از خرده بینان موشکافان به هیچ یک فایز نگردیده .(1)

نسخه خطی این کتاب به شماره 4360 در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی نگهداری می شود. یکی از دانشمندان به نام ملّا محب علی، رساله ای در رد این اثر نوشته، و ملّا عبد الکریم بن محمّد طاهر قمی رساله "صور منطبعه" را در پاسخ به گفته های ملّا محب علی، به درخواست حاج محمّد زمان تاجر نگاشته در کتاب "احوال و آثار بهاء الدین محمّد اصفهانی" چاپ شده است.

سالگی آن را تدوین نموده است. این رساله در مجموعه "نصوص ورسائل" با تصحیح آقای امیر صالح معصومی در 57 صفحه به چاپ رسیده است.

تصویر

نسخه خطی رساله نجات

ص: 72

تصویر

نسخه خطی رساله تحدیق النظر

ص: 73

ولیل من لیالی مشرقات

لیالی الدهر دهم وهی زهر

وقد تمّت سنو الهجر مئات

کوامل لم یَفُتها صاح حصر

عدت عشراً وواحدة بعام

وزادت أشهر وانساق شهر

ولَلَّهُ الموفِّق کلّ حمد

وممّا یملأه الأقطار شکر

وصلّی اللَّه ما کانت صلاة

وما دامت أصیلات و فجر

وما قامت سماوات و دارت

وما کانت شهور ثمّ دهر

علی خیر الأفاضل کلّهم مَن

به للأنبیاء هدی وفخر

وخیر الآل والأصحاب طرّاً

وأعلی من لهم حکم وأمر

وهذه النسخة الغرّاء امّ

لما ألفیته منه وبحر

وشاها صاحب الشرح البهاء

حشیً وینا له قلب وصدر

لیکن چون مشتمل بود بر نکات فریده و دقایق غریبه، و فهم آن مر مبتدئین را عسیر بلکه متعذر بود، و درین اوقات، بعض از اخوان و اعوان این دیار، نزد این بنده خاکسار بی مقدار، نیازمند درگاه ربّانی، محمّد المشتهر ببهاء الاصفهانی، به مباحثه بعض از کتب متداوله، خصوصا همین کتاب اشتغال داشتند، و بعضی از اخوان را از نارسایی ایام، و ضیق اوقات، حرمان از مذاکره این کتاب، و مباحثه دقایق و نکات آن، کما هو حقه، دست می داد؛ متوجه شد که با قصور فکر و خمول ذکر، و توزّع خاطر و تفرقه باطن و ظاهر، به سبب بُعد اوطان و مفارقت عشایر و اخوان، اقتصار بر مضمون مطالب نماید، به حذف نکات و دقایق، و سوال ها وجواب ها، با سلب لباس عربی، و الباس لباس فارسی، تا بر کافه بنی نوع، سیّما مبتدئین، سهل و آسان باشد ادراک و دریافتن مطالب علم عربیت.

پس توکل بر خالق جزو و کل نموده، در آن شروع نمود، و او را به قید کتابت کشیده، به "زبدة العربیة" موسوم کرد، و دیباچه آن را مزیّن گردانید به القاب همایون حضرت اسکندر ثانی ...ابوالظفر محیی الدین محمّد اورنگ زیب عالمگیر پادشاه غازی ... لهذا این ذره بی مقدار و بنده خاکسار، این بضاعت مزجاة را به نظر کیمیا اثر حضرت جلالت شاه که صرّاف بازار خبرت، و نقّاد ارباب فطنت است مزیّن و مشرّف می گرداند، امید که به شرف قبول ممکن گردد. مامول از کمال عاطفت، آن که چون بر سهو و زلل و نسیان و خلل این مقالت بی عمارت اطلاع افتد، اشاره رود تا به رقم اصلاح مزیّن فرموده، بر من کمینه مواخذه نفرمایند، و ذیل اغماض بر مزالّ اقدام اقلام اسبال فرمایند؛ فانّی بالخطایا لمعترف، وعیون الکرام عن المعایب محفوفة، والسنتهم عن المساوی محفوظة، واللّه الموفّق والمعین".

ص: 76

سنگ لوح مزار فاضل مرمر سفید است که بر روی آن عبارات فارسی مغشوش نامناسب ذیل به خط نستعلیق خوش نگاشته شده و به نوشته استاد همائی: اغلاط واضح فاضح املایی و انشایی هم دارد و از روی این سنگ لوح و نظایرش می توان حدس زد که فتنه افغان بر سر مهد علوم وآداب مشرق زمین یعنی اصفهان چه آورده است؟(1) "هو الحی الذی لا یموت وفات جناب مرحمت و مغفرت مآب زبده ارباب دانش و قدوه اصحاب بینش کاتب منزلات آسمانی وعارف معزلات ربّانی مرکز دایره فضیلت محور کره معرفت فخر الفضلاء والمحققین عمدة العلماء والمجتهدین نظّام قوانین شریعت قوّام ارکان طریقت ناشر قواعد شرعیه ناصر فوائد ملیّه الغریق فی بحار رحمة اللّه الازلی المحقق الاصفهانی المشهور بالفاضل الهندی طیب اللّه تربته وبرّد مضجعه وحشره مع ائمة المعصومین صلوات اللّه علیهم اجمعین در شب 25 شهر رمضان المبارک من شهور سنة 1137".

مزار فاضل هندی علی رغم نداشتن بقعه و بارگاه، در طول چندین قرن مورد توجه و علاقه مردم اصفهان بوده و چنانچه مرحوم آخوند گزی در "تذکرة القبور" نگاشته: مومنین مخصوصا به جهت برآمدن حاجت به سر قبر او به زیارت رفته و توسل می جویند و بلکه قبر او را اهم از تمام قبور تخت فولاد می دانند.(2)

خوشبختانه در سال های اخیر بقعه مناسبی برای این عالم بزرگ شیعه ساخته شد.

حائری، از او با عنوان: "شمس سماء الفضل والافضال، وقطب دائرة الکمال والنوال، مولانا محمّد تقی ولد الأجل الفاضل الهندی" نام برده و می نویسد: کتب رسالة الی السید نصر اللّه یدعوه فیها، فأجابه السید المشار الیه بهذه الأبیات:(1)

یا أیها المولی التقی الذی

لسانه ما زال یروی الصواب

یابن البهائی الذی فضله

کالشمس إذ لا یعتریها سحاب

أهدیت لی رقعة عز غدت

فی حسنها تشبه عصر الشباب

فیها شراب رائق قد صفا

وفی رقاع الغیر أضحی سراب

ص: 79

شفتی به استقبال شاه می روند. هنگام ورود به شاه در نزدیکی کاشان، شاه به آنها می گوید: خون اصفهان زیاد شده، باید آن را فصد کرد. حاج سیّد یوسف در جواب می گوید: طبیب حاذق اول تنقیه و تصفیه می نماید، بعد اگر لازم شد فصد می کند. اتفاقاً این کلمه متبوع شاه می افتد و با سیّد رشتی ملاطفت می کند.

میر سیّد علی جناب همچنین حکایت زیر را که بیان گر نهایت تواضع و وارستگی این عالم ربّانی است نقل کرده است: وقتی بچه رعیّتی خاشاک کش، بارش به زمین ریخته بوده و اسباب ضبط او را نداشته، تنها ایستاده و گریه می کرده است. سیّد با جمعی همراه می رسند. به همراهان خود می گوید که با بچه رعیّت مساعدت کنند. آنها می خواهند پولی به او بدهند و رد شوند. سیّد نظر به این که ملتفت می شود بچه رعیّت از ضبط خاشاک بیشتر خوشحال می گردد تا پول؛ خود شخصاً با دو دست خاشاک ها را جمع نموده و بار می کند و به همراهان خود دستش رانشان می دهد که چیزی از او کم نشده است.(1)

سیّد یوسف در غایت زهد و تقوی و قناعت به سر می برده و کراماتی از او نقل شده است. علّامه طهرانی در "الکرام البررة" به یکی از کرامات او اشاره کرده که وی با غذایی اندک جمعی کثیر را اطعام نموده و با انداختن عبای خود بر روی ظرف طعام و بیرون آوردن غذا از زیر آن تمام میهمان های خود را غذا داده است.

وی می نویسد: "الحاج السیّد یوسف بن السیّد محمّد الحسینی الخراسانی الاصفهانی. کان والده من العلماء فی قریة من قری گون آباد، ولمّا توفّی خلف جملة من الکتب فأخذها صاحب الترجمة الی اصفهان فی غایة الضیق والضنک والفقر، فاشتغل فی التحصیل حتّی صار من اجلّاء العلماء المعاصرین للسیّد حجّة الاسلام الحاج سیّد محمّد باقر وتوفّی قبله ودفن بتخت فولاد قرب لسان الارض ...

ص: 81

وله کرامات؛ منها: ما حدّثنی به حفیده السیّد محمّد تقی ابن السید محمّد رضا بن صاحب الترجمة، عن والده السیّد محمّد رضا المذکور، عن السیّد... قال المیر عظیم: انّ قنات صالح آباد من مزارع دولت آباد بلخار من محالّ اصفهان احتاجت الی التنقیة و کانت متعلّقا بالسیّد الحاج سیّد یوسف، فاجتمعت لتنقیتها جمع کثیر من الزرّاع و المقنّیین و لم یهیأ لهم الا طعام قلیل جدّاً بحیث لا یشبع بعضهم فضلاً عن الجمیع، قال: و لمّا احضر الطعام القی السیّد ردائه علیه و اخرج بیده من تحت الرداء حصّة حصّة لکلّ واحد حتّی اعطی الجمیع مقداراً وافیاً فأشبعهم عن آخرهم بهذا الطعام القلیل".(1)

از این کتاب نسخه های خطی زیادی استنساخ شده است؛ از جمله:

1. نسخه خطی کتابخانه سیّد حسین امام قائنی به خط شاگرد مؤلّف، سیّد حسن حسینی سرایانی. این نسخه جلد دوم کتاب است که از بحث استصحاب آغاز می گردد و کاتب آن را در سال 1261 در قریه سراوان از توابع تون از روی نسخه مصنف استنساخ کرده است.

2. نسخه خطی کتابخانه عبدالوهاب فرید تنکابنی

به خط زیبای سیّد رحیم بن محمّد شفیع تنکابنی که در سال 1240 از روی نسخه مصنف کتابت شده است.(1)

3. نسخه خطی شماره 13223 کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی

به خط رحیم بن محمد شفیع حسینی که در ماه رمضان 1232ق در 129 برگ کتابت شده است.(2)

4. نسخه خطی کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان

به خط سیّد محمّد تقی بن محمّد مقیم موسوی رضاتوفیقی که در 9 رمضان 1237ق در 580 صفحه. این نسخه تصحیح شده و دارای حواشی است که برخی به خط سیّد رحیم حسینی تنکابنی و برخی نیز با امضای "منه عفی عنه" ظاهر از مؤلّف می باشد. نسخه متعلق به آیة اللّه سیّد علی نجف آبادی بوده است.(3)

5. نسخه خطی شماره 581 همان کتابخانه که جلد اوّل کتاب است.(4)

6. نسخه خطی کتابخانه مدرسه معمارباشی تهران

به خط سیّد حسن برزانی که در جمعه 12 ذیقعده 1254 در 605 صفحه کتابت

ص: 83

شده و جلد دوم کتاب است.(1)

7. نسخه خطی شماره 1286 کتابخانه مدرسه فیضیه

به خط سیّد حسن بن ناصر برزانی که در 1253 کتابت شده است.

8. نسخه خطی شماره 148 همان کتابخانه

به خط احمد بن محمّد شوشتری که در سال 1242 کتابت شده است.

9. نسخه خطی شماره 6250 کتابخانه مدرسه سپهسالار

که در ماه رجب سال 1235 کتابت شده و جلد دوم کتاب است.(2)

10. نسخه خطی شماره 2330 کتابخانه ملک

که در سال 1236ق کتابت شده است. مؤلّف فهرست نسخه های خطی کتابخانه مزبور این نسخه را به خط مؤلّف دانسته است.(3)

11. نسخه خطی شماره 2165 همان کتابخانه به خط شکسته نستعلیق.(4)

12. نسخه خطی شماره 618 کتابخانه جامع گوهرشاد.

13. نسخه خطی شماره 1652 کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی

به خط عبدالمحسن بن عبد اللّه قائنی خراسانی، جلد اول که در جمادی الاول 1238 کتابت شده و مهر تملک شارح الواثق باللّه الغنی یوسف الحسینی و فرزندش رضا بن یوسف الحسینی بر آن دیده می شود.(5)

14. نسخه خطی شماره 11515 کتابخانه مجلس شورای اسلامی

که در سال 1238 کتابت شده است.

ص: 84

تصویر

ص: 85

تصویر

ص: 86

15. نسخه شماره 760 کتابخانه مسجد اعظم قم.

16. نسخه خطی شماره 5931 همان کتابخانه به خط صادق بن ملا اسماعیل یزدی که در ذی قعده 1244ق در 235 برگ کتابت شده است.(1)

17. نسخه خطی کتابخانه سیّد محمد نبوی دزفول به خط نسخ زیبا که تصویر آن در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی قم موجود است.

تصویر

ص: 88

بوده اند و میرزا محمّد حسین در مسجد جارچی امامت می نموده و جمعیّت زیادی غالباً به نماز او حاضر می شده اند.(1)

سیّد محمّد جعفر خراسانی

فرزند سیّد یوسف، از علمای اصفهان. وی در نجف اشرف به تحصیل فقه و اصول پرداخته و از آیات عظام: شیخ محمّد حسن نجفی صاحب جواهر و شیخ محسن خنفر ودیگران مجاز گردیده و از علم حکمت نیز بهره داشته است.

به نوشته مرحوم معلّم حبیب آبادی: این عالم فاضل پس از وفات در برابر قبر پدر خود سیّد یوسف، به فاصله قریب بیست ذرع دفن شده است. فرزندانش:

1. سیّد علی خراسانی

معروف به جهاد اکبر، مدیر روزنامه "جهاد اکبر" از روزنامه های صدر مشروطیت، و رئیس دادگستری یزد و مدعی العموم دادگستری اصفهان.(2)

وی در 19 جمادی الاولی سال 1365ق وفات یافت و در جوار فاضل هندی به خاک رفت. عبدالحسین آیتی در وفاتش چنین گفته است:

کس در جهان نیامده کز این جهان نرفت

کس خانمان نساخت کز آن خانمان نرفت

سال وفات خواستمش پیر عقل گفت:

"جز با جهاد اکبر کس بر جنان نرفت"

2. سیّد هاشم خراسانی

معروف به جهاد اصغر، از آزادی خواهان صدر مشروطیت، که در روز چهارشنبه 25 مهر ماه 1325ش [1366ق] وفات کرده و در این مکان مدفون شده است.

ص: 90

بر سنگ مزارش چنین نوشته شده است: هذا مرقد السید الجلیل السعید السید هاشم الخراسانی ابن مرحوم سیّد الفقهاء والمجتهدین الحاج سیّد جعفر الخراسانی الغریق فی انوار سبحانی فی لیله چهارشنبه 25 مهر ماه 1325

سید هاشم لقب جهاد اصغر

پور جعفر ز نسل پیغمبر

رفت چون زین جهان به سوی جنان

گشت تاریخ او "له غفران" 1366

سید محمّد رضا خراسانی

فرزند سیّد یوسف. عالم زاهد، از شاگردان و خواص شیخ مرتضی انصاری و از دوستان آیات عظام: میرزای شیرازی و میرزا حبیب اللّه رشتی.

وی پس از انجام تحصیلات خود در نجف اشرف به ایران آمده و نزدیک بیست سال در اصفهان سکونت نموده و در پایان عمر دوباره به نجف اشرف بازگشت.

این عالم ربّانی در 22 ذی قعدة الحرام 1302 در نجف اشرف وفات یافت و در وادی السلام نجف اشرف مدفون گردید.

کشید. سیّد ناقل فرمود چون والد را نگریستم چشمانش به کلی صحیح گشته ولی سرخی کمی از رگ های او نمایان بود مانند چشم کسی که گریه کرده باشد. سید جلیل از خوبی چشمان آن مرحوم و این که از سابقش بهتر شده بود و پس از این حاجت به عینک نداشت با این که در سابق محتاج به آن بود شرحی بیان می فرمود.

و فرمود: نوبتی والد در خواب دید پیغمبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم دو دانه خرما به او دادند تعبیر نمود که دو سال دیگر زندگی می کند. از این رو مسافرت نمود از نجف اشرف به سمت مشهد مقدس رضوی علیه السلام نظر به آنچه از اخبار مستفاد می گردد که سفر زیارت آن حضرت از عمر محسوب نمی شود و در کاظمین چهار سال بماند و در اصفهان بیست سال و کسری ماند و چون از زیارت معاودت نمود و به نجف اشرف رسید مقداری را که در نجف بماند تا بمرد به ضمیمه آن چه بعد از دیدن خواب مانده بود همان دو سال بود.(1)

بسیاری از خواص به جماعت او حاضر می شدند.

علّامه طهرانی می نویسد: "السیّد الفاضل الکامل الجلیل السیّد مرتضی بن السیّد محمّدرضا الاصفهانی... کان فی النجف سنین من افاضل المشتغلین حتّی صار من الکمّلین وکان یحضر بحث شیخنا الآخوند المولی علی النهاوندی صاحب "تشریح الاصول" ثمّ یقرّر بحثه مع بعض تلامیذه

کالسیّد الجلیل الحاج آغا حسین القمی دامت برکاتهما، و السیّد حسن القمشه ای المعروف بمدرّس الیوم. وحضر بحث العلامة النهاوندی فی ثلاث دورات، وقبله حضر بحث العلامة الآخوند المولی محمّد کاظم الخراسانی ایضاً کثیراً".(1)

شاگرد ایشان مرحوم حیدر علی خان برومند می گوید: چندی نزد مرحوم سیّد مرتضی خراسانی که از شاگردان مرحوم ملّا علی نهاوندی بود مشغول به خواندن کتاب "تشریح الاصول" بودم. او نیز در زهد و تقوی کم نظیر بود.(2)

آیة اللّه شیخ علی مشکوة فرموده: "فرائد" را پیش مرحوم سیّد مرتضی جارچی خوانده ام. معروف بود که ایشان از شاگردان آقا میرزا حبیب اللّه رشتی بوده است. مرحوم میرزا علی آقا شیرازی درباره ایشان می فرمودند: "کهنه ملاّ". خیلی وارد بود.(3)

مرحوم سیّد جمال الدین میردامادی از شاگردان او می نویسد: مرحوم حاج سیّد مرتضی خراسانی از علمای بزرگ اصفهان و امراض زیادی با او انیس و مونس بود و از شکرگذاری حضرت حق کوتاهی نداشت و با این حال از تدریس و بحث دریغ

ص: 93

نداشتند.(1)

این عالم جلیل در شب یکشنبه 20 محرم 1357ق وفات یافت و در بقعه تکیه کازرونی، در کنار آیات عظام: سیّد محمّد باقر و سیّد مهدی درچه ای مدفون گردید.

تاریخ گفت "فاتحی" زار دلفکار:

"عمری گذشت در غم و محنت زمرتضی"

ص: 94

2. سیّد محمّد تقی خراسانی

عالم فاضل و فقیه اخلاقی. در سال 1275ق در کاظمین متولّد شد و به همراه پدرش به اصفهان آمد. پس از تحصیل مقدمات در سال 1300ق به نجف اشرف رفت و نزد آیات عظام: میرزا حبیب اللّه رشتی، حاج میرزا حسین خلیلی و آخوند خراسانی به تحصیل پرداخته و در اخلا و سیر و سلوک از محضر منوّر آخوند ملّا حسینقلی همدانی بهره برد. وی در دو سال آخر عمر به سامرا رفت و در روز 17 ربیع الاول 1350ق وفات نمود و در وادی السلام در کنار پدرش مدفون گردید.(1)

3. سید یوسف خراسانی

از علمای اخیار و فضلای ابرار و مورد وثوق عموم طبقات مردم اصفهان.

وی در نجف اشرف متولّد شد و در اصفهان نزد آیات عظام: آقا سیّد محمّد باقر درچه ای، آخوند ملّا محمّد کاشی، سیّد ابوالقاسم دهکردی، ملّا محمّد حسین فشارکی، سیّد مهدی درچه ای و برادرش حاج سیّد مرتضی خراسانی تحصیل نموده و از مرحوم آخوند فشارکی و دیگران اجازه دریافت نمود.(2)

وی در 25 ربیع الاول سال 1379ق وفات یافته و در تکیه مجاور تکیه کازرونی مدفون گردید. آقای فضل اللّه اعتمادی "برنا" در وفاتش چنین سروده است:

ای سپهر کج مدار پر جفا

راستی هستی چه بی مهر و وفا...

بردی ازدریای علم ومعرفت

باز دُرّی کم نظیر و پر بها

سیدی ز اعقاب خیر المرسلین

سروری از دوده خیر النسا

حاج سیّد یوسف طوسی که بود

در صفاهان مقتدا و پیشوا

پیشوایی بود باعلم و عمل

مقتدایی بود فحل و پارسا

ص: 95

عابدی دل خسته، بیرون از دغل

زاهدی وارسته، عاری از ریا

حبّ اجداد و نیاکانش به دل

بر زبانش ذکر و تسبیح و دعا

بود چون یوسف عزیز اندر جهان

گرگ مرگش در ربود از نزد ما

ای امام عصر بنگر می شود

دامن خوبان ز دست ما رها

یکهزار و سیصد و سی بود و هشت

سال شمسی را که شد از این سرا

بیست و پنجم بود از ماه ربیع

در ششم از مهر شد آن رهنما

الغرض از دار فانی روح او

کرد چون آهنگ اقلیم بقا

گفت "برنا" از پی تاریخ فوت:

"یوسف دین رفتی از مصر فنا"

فرزندش آقا کمال الدین طوسی شاعر ادیب متخلّص به "وداد" در 9 محرم 1370 در طهران وفات یافته در ابن بابویه مدفون گردید.

4. سیّد محمّد جواد خراسانی

عالم فاضل زاهد، از ائمّه جماعت اصفهان. در 25 رجب 1271 متولّد شد.

سال ها از محضر علمای بزرگ اصفهان از جمله آیة اللّه العظمی سیّد محمّد باقر درچه ای بهره برده(1) و به اقامه جماعت و تبلیغ دین و تألیف و تحقیق در احادیث اهل بیت علیهم السلام پرداخت. وی عالمی بسیار پارسا و مورد اعتماد و احترام علمای اصفهان بود. آیة اللّه شیخ مهدی نجفی(2) درباره ایشان می نویسد: آن مرحوم

ص: 96

از اوثق ائمه جماعت اصفهان بود و مقاماتی عالی داشت. آیة اللّه نجفی در مدح وثوق و راستی ایشان می نویسد: "ما اظلّت الخضراء علی اصدق لهجة منه". یعنی آسمان بر سر کسی که همچون او راستگو باشد سایه نیفکنده است.(1)

این عالم جلیل چندین کتاب و رساله تألیف نموده است از جمله:

1. مجالس الابرار

شامل 44 مجلس موعظه به فارسی، که در ذی حجه سال 1348ق پایان یافته و نسخه خطی آن در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی موجود است.(2)

2. رساله در رؤیاهای صادقه

نسخه آن در کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی موجود است.(3)

3. رساله در شرح احوال پدر و جدّ خود.

این عالم زاهد در 1352ق وفات یافت و نزدیک قبر جدّ بزرگوار خود سیّد یوسف خراسانی مدفون گردید.

سنگ نوشته مزار او که شعر ماده تاریخ حاج میرزا حسن خان جابری بر آن نگاشته شده چنین است: قد ارتحل من الدنیا الفانیة الی دار الباقیة العالم الربّانی والفقیه الزاهد الصمدانی، سیّد الفقهاء و المجتهدین، زبدة العلماء والبارعین التقی النقی السیّد محمّد جواد الخراسانی طاب ثراه. تاریخ وفاته رحمه اللّه:

اذا باثنی عشر جاؤوا وقالوا:

"ثوی حرز الجواد طاب مثواه"

ص: 97

تصویر

نموده، و درباره مؤلّف آن فرموده که آن مرحوم اوثق ائمّه جماعت اصفهان بود و مقاماتی عالی داشت، و ما اظلّت الخضراء علی اصدق لهجة منه؛ که نوشته اند در آن کتاب که: صالح آباد را خیال غصب نمودن داشتند و او از من و دیگران بود. برای تصرف، بعضی را فرستادند و مذاکرات نتیجه ای نداد. عریضه ای حضور مقدس امام عجّل الله فرجه الشریف نوشتم و در رودخانه انداختم و رفتم تخت فولاد در خرابه ای مشغول دعای ندبه با تضرّع شدم. مکرر می گفتم: هل الیک یا من احمد سبیل فتلقی؟ ناگاه صدای سم اسبی شنیدم. دیدم عربی سواراسب ابلقی است و رو به قبله می رفت. نگاهی به من کرد و غائب شد. از این مشاهده قلبم راحت شد و اطمینان به اصلاح پیدا

شد. در یک شب بعد، امر به خوبی اصلاح شد. و در خواب مکرر حضرتش را می دیدم به همین شمایل بوده".(1)

مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی این واقعه را به گونه مفصّل از آیة اللّه نجفی نقل نموده است. وی در دفتر خطی حکایات خود می نویسد:

عالم جلیل و محقق بصیر، فقیه کامل، عالم عابد، زاهد متقی، آقای حاج شیخ مهدی نجفی مسجد شاهی اصفهانی در شب یکشنبه دوازدهم ماه شعبان المعظم سال 1375 قمری در بالای منبر مسجد شاه پس از اداء فرایض مغرب و عشاء حکایت فرمود از قول عالم بزرگوار و فیقه نامدار، السید الجلیل الزاهد التقی ، السید محمّد جواد خراسانی مشهور به جارچی که ایشان فرموده بودند که وقتی ملکی داشتم موسوم به صالح آباد، از املاک موروثی و پدری ما بود. افتخار الدوله خواهر ظلّ السلطان به اشتباه کاری آن را خالصه قلمداد کرد و از شاه قران گرفت و می خواست ملک را تصرف نماید. من به هر وسیله ای که ممکن بود متشبث شدم و ردّ آن ممکن نشد و خلاصه مرحوم آقای حاج شیخ محمّد تقی آقا نجفی فرمودند

ص: 99

فلانی بدی کار در اینجاست که طرف شما افتخارالدوله است و از دست ما کاری برنمی آید. مرحوم حاج سیّد محمّد جواد فرموده بودند چون از کلیه جهات مأیوس شدم متوجه خدا شده و چاره آن را از او خواستم. روز جمعه عریضه ای مطابق معمول، خدمت حضرت ولی عصر عجل اللّه تعالی عرض کرده و در آن شرح گرفتاری خود را دادم و آن را به دست خود در گل گرفته در رودخانه انداختم و از آنجا رفتم تخت فولاد و در یک گوشه پشت دیوار خرابه ها مشغول خواندن دعای ندبه شدم و ضمناً مطلب خود را مجدداً حضور مبارک امام زمان علیه السّلام عرض کردم. مرحوم سیّد گوید در ضمن این که مشغول خواند دعای ندبه بودم صدای پای اسبی شنیدم، برگشتم نگاه کردم. دیدم از طرف قبله سواری به لباس اعراب اهل بادیه با چفیه و عقال، به سمت من می آید. همین که محاذی من رسید بدون آن که حرفی بزند یا آن که من قدرت تکلّم و عرض سلام پیدا نمایم توجّهی به من فرمود و نگاه مرحمتی به من انداخت. از همان نگاه قوّت قلبی در من ایجاد شد و مطمئن شدم که این شخص، آقا و مولایم حضرت مهدی صاحب الزمان علیه السّلام می باشد و کار من هم مطابق دلخواه انجام شده است. چون مجدداً به طرفی که سوار بود نگاه کردم اثری از او ندیدم. مرحوم خراسانی فرموده بودند که در همان هفته روز یکشنبه کار صالح آباد به نحو دلخواه من اصلاح شد. آقای آقا نجفی به ایشان گفته بودند: فلانی چطور کاری به این بزرگی به این آسانی انجام شد، پس از آن که از انجام آن مطابق میل شما مأیوس

شده بودیم؟ خدمت ایشان گفتم: من در این باره دو اسلحه به کار زدم، یکی عریضه خدمت امام علیه السّلام عرض کردم، دیگری دعای ندبه خواندم.

ص: 100

تصویر

مجالس الابرار سید محمد جواد خراسانی به خط مؤلف

ص: 101

بود. به نوشته علّامه طهرانی: وی و فرزندش، فاضل با ورع شیخ محمّد حسین، هر دو به کلباسی مشهور بوده اند. علّامه میرزا حسین نوری او را چنین توصیف نموده است: "احد العلماء المراقبین المجاهدین الذین سلکوا مسالک السلف واتبعوا آثار ائمة الهدی. دائم الذکر مواظب علی الطاعات والسنن".

علّامه سیّد حسن صدر در "تکملة امل الآمل" می نویسد: "عاشرته ایام اقامتی فی النجف الاشرف فکان کما ذکره ووصفه العلامة النوری. ولد ونشأ باصفهان... وکان والده من افاضل العلماء باصفهان. ورایت منه تعلّقا معجبا بالامام الحسین علیه السلام حتی کان لیصح علیه لو قیل انه عاشق الحسین علیه السلام بمقدار لا یتصور اعظم منه. وطالما یحبّ ان یوفق للموت والدفن فی تربته وجواره فکان له من حسن نیته انه زار الحسین علیه السلام وکان لا یترک ایّ مخصوصة من زیاراته ولما ورد کربلاء مرض فعرف انه الذی لا بد منه فآنس غایة الانس واوصی ان یدفن عند قبر ابن ابی حمزة فی باب البلد المعروف بباب النجف وکانت وفاته عام الطاعون الذی خص النجف سنة "1297. (1)

علّامه طهرانی می نویسد: "اقول: و کذا محبّة ولده المذکور (شیخ محمّد حسین )و مواظبته للمخصوصات حتّی جاور الحائر قرب وفاته و توفّی بها".

سنّ 85 سالگی همه را مشغول تحصیل و تألیف بوده است.(1) او به سال 1265 در سن 16 سالگی شرحی بر "زبدة الاصول" شیخ بهائی نگاشته است(2)

در "مآثر والآثار" می نویسد: "میرزا محمّد نائینی از جمله اجله فقهاء و عظماء علماء بود و در نائین و ملحقاتش و آن حدود به امور شرعیه مشغولی می نمود... سال 1305 از سرای سپنج درگذشت و از جمله اولاد مقرب الخاقان میرزا علی خان منشی وزارت مالیه را که فاضلی است کامل برجای گذاشت".(3) تألیفاتش:

1. "ترجمان الحق ولسان الصدق"

در ترجمه کتاب "احقاق الحق" که به خط شکسته نستعلیق پسرش صفاء السلطنه در سال 1307 در 375 برگ کتابت شده و در کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد نگهداری می شود. کاتب در پایان 43 بیت شعر با تخلص "مشتاقی" در وصف ناصر الدین شاه قاجار سروده است.

2. طور سینا یا شجر طور

مثنوی عرفانی که نسخه خطّی آن در کتابخانه ملک موجود است.(4)

فرزندش: میرزا علی خان صفاءالسلطنه از رجال نیک نام عصر ناصری و مظفّری و افاضل شعرا و خوش نویسان عصر خود بوده و علاوه بر مقام علمی سال ها در مقام های مهم دولتی از جمله معاونت وزارت انطباعات، معاونت وزارت دول خارجه و معاونت وزارت خراسان شاغل بود. وی در اصفهان نزد آخوند ملّا حسن نائینی تحصیل کرده و در قزوین از محضر عالم ربّانی سیّد محمّد تقی قزوینی بهره

ص: 104

برده و به اشاره او کتاب "کنزالمعجزات ناصری" را به نظم کشیده است.

وی در سال 1318ق در کربلای معلی که به عنوان کارپرداز ایران در آن جا رفته بود وفات کرد و در ایوان حرم مطهر حضرت ابوالفضل علیه السلام مدفون گردید.

از آثارش کتاب "تحفة الزائرین بالهادین" در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. کتاب دیگری نیز به نام "تحفة الفقراء" دارد که حاوی روزنامه سفر او به طبس و یزد و نائین است و در سال 1300ق نگاشته شده. این اثر به کوشش محمّد گلبن به چاپ رسیده است. دیوان اشعار او نیز که به خاطر ارادت به استاد غلامرضا شیشه گر (مشتاقعلی) در آن "مشتاقی" تخلص کرده، پس از وفاتش به اهتمام فرزندش میرزا عباس خان به چاپ رسیده است.

سیّد عبدالحجه بلاغی می نویسد: میرزا عباس خان صفاء السلطنه شعر نیکو می سرود. یکصد و پانزده سال عمر کرد و در حدود سال 1358 وفات یافت و جنازه اش از تهران به قم حمل و در آن جا دفن شد.

مدفن حاج میرزا محمّد در حرم امامزاده سلطان سیّد علی نائین است. میرزا عبدالرضا وزیر، برادر حاج میرزا محمّد و هردو فرزندان میرزا هادی بوده اند.(1)

ص: 105

5. حاشیه میر سیّد شریف بر "شرح شمسیه"

در کتابخانه امیر المومنین علیه السلام نجف اشرف نسخه ای از کتاب فوق موجود است که به خط میرزا علی نقی زنجانی در 9 ربیع الاول 1201 کتابت شده و دارای نسخه خطی شوارق الالهام برخی حواشی عالمانه از کاتب می باشد. این نسخه در تملک سیّد محمّد صادق زنجانی فرزند کاتب بوده است.(1)

6. در کتابخانه ملّی، مجموعه ای شامل: الفوائد الحائریة، حاشیة الوافیة و فوائد بحر العلوم نگهداری می شود که در سال 1221ق به وسیله میرزا علی نقی کتابت شده و دارای حواشی به قلم او است. این نسخه در تملّک سیّد محمّد صادق بوده است.

تصویر

ص: 109

آن که به دین پروری، بود بسی نکته دان

و آن که به دانشوری، بود بسی خرده بین

بود به بحر کمال، موسی دریا نورد

بود به چرخ جلال، عیسی گردون نشین

تا که به ماه صفر، کرد سفر از جهان

گشت حسینش انیس، شد حسنش همنشین

رفت چو از این جهان، جانب دار الامان

گشت چو خلدش مکان، شد چو به جنّت مکین

از پی تاریخ او، کلک "ضیا" زد رقم:

"رفت بسوی جنان هادی راه یقین"(1)

وی در تهران ساکن بوده و در سال 1308 تقریظی بر کتاب "معین الوارثین"(1) سیّد احمد بهبهانی نگاشته است. از آثار او ارجوزه ای فقهی، به زبان عربی، در بحث ارث، به نام "الدرر المنثورة" باقی مانده است. وی خطی زیبا نیز داشته است.

در "تراجم الرجال" در توصیف او می نویسد: "متبحر فی الأدب العربی، بالاضافة إلی مکانته العلمیة المرموقة؛ حسن الانشاء، جید الشعر فی العربیة والفارسیة. توفی بعد سنة 1308 المؤلف فیها کتاب "معین الوارثین" الذی کتب صاحب الترجمة تقریظا له. له: " الدرر المنثور " ارجوة فی الارث".(2)

وی در تقریظ بر کتاب "معین الوارثین" مؤلّف آن را چنین توصیف نموده است:

"العالم العامل الفاضل الکامل، صاحب الانوار البهیة والقوة القدسیة الالهیة، الفقیه الجامع الذی زیّن بذکر محامد صفاته المسامع فی المجامع، السید السند والزاهد

الورع، النحریر المؤیّد، العلامة المسدّد".

ص: 111

تصویر

ص: 112

ورجائی باللّه العظیم الرحمن الرحیم ان یجعله علما للشیعة ومنارا للشریعة وهادیا للمضلّین .. فانه اهل لذلک وحقیق بما هنالک بورعه وتقواه وفهمه وذکاه وتحقیقه وتدقیقه".

2. در اجازه فقیه بزرگ شیخ مهدی کاشف الغطاء(1) چنین آمده است:

"ومن جملة اصفیائهم: عمدة المجتهدین وزبدة العلماء المدققین ومستنبط المدلولات من الدلائل، لجّ البحر الذی لا ینتهی ... محقّق الدقایق ومدقّق الحقایق ومنحة الخالق فی الخلایق، العالم العلامة والحبر الورع الفهامة، الجامع للمعقول والمنقول والحاوی للفروع والاصول، النجم الزاهر والبحر الزاخر، الافضل الاکمل السید السند، صاحب النسب الباهر والحسب الظاهر، الاعظم جناب المیرزا محمّد باقر الزنجانی، ادام الله تعالی افضاله وکثر فی الناس امثاله، فانه الحمد لله من العلماء الاعیان، ومن جهابذة هذا الزمان، صاحب فکر ثاقب وذهن صائب وملکة قدسیة وقوة الهیة، وقد استجازنی سلمه الله، فاجزته ایده الله، حیث وجدته بحرا عبابا لیس له ساحل، وبرّا وسیعا تطوی فیه المراحل".

3. شیخ مرتضی انصاری نیز در اجازه ای که بر یکی از رسائل ایشان نگاشته می نویسد: "اجزت للسید السند المؤلّف المیرزا محمّد باقر دام مجده ان یروی عنی ما یجوز لی روایته اجازة عن مشایخی العظام رضوان اللّه علیهم اجمعین وانا الاحقر مرتضی الانصاری".

ص: 114

تصویر

ص: 115

فرزندان ایشان عبارتند از: میرزا محمّد علی زنجانی و سیّد ابوالقاسم زنجانی.

آیة اللّه سیّد ابوالقاسم زنجانی

عالم جلیل، از علمای متنفّذ اصفهان که در امر به معروف و نهی از منکر ساعی و کوشا و در عموم پیش آمدهای اصفهان در دوره ریاست علمای مسجدشاه با آنان یار و مددکار و در نهضت مشروطه از همکاران آیة اللّه حاج آقا نوراللّه نجفی و قضایای بابی کشی سال 1321ق در اصفهان به حکم و فتوای او بوده است.(1)

وی در اصفهان و نجف اشرف تحصیل نموده و به اخذ اجازه اجتهاد نایل گردید. اساتید ایشان عبارتند از آیات عظام:

1. حاج میرزا بدیع درب امامی

2. علّامه میرزا هاشم چهارسوقی

3. حاج میرزا حبیب اللّه رشتی

4. ملّا لطف اللّه مازندرانی

5. شیخ الشریعه اصفهانی

ص: 116

ص: 117

ص: 118

داده اند. از این روی می توان به مقام و موقعیت علمی و اجتماعی مرحوم قمبوانی پی برد؛ چرا که وی در ردیف علمای بزرگی همچون دو فقیه بزرگ یاد شده قرار داشته و تقریظ او مورد اعتنا و اهمیت فقیهی چون سیّد محمّد حسن مجتهد شاگرد برجسته حاجی کلباسی بوده است.

در تذکره "مآثر الباقریة" تحت عنوان "حیرت" در جزو شعرای مداح سیّد شفتی، از ملّا مهدی طالخونچه ای سمیرمی نام برده و او را از شاگردان سید شفتی به شمار آورده که در عنفوان جوانی از بیشتر علوم آگاهی یافته و علاوه بر آن اشعاری نیز با تخلص "حیرت" می سروده است.

این شخص باید ملّا محمّد مهدی قمبوانی باشد، و با توجه به شاگردی او نزد سیّد شفتی و وفاتش در سال 1255ق که پنج سال قبل از وفات استاد واقع شده می توان حدس زد که وی در سن جوانی از دنیا رفته است.

میرزا محمّد علی وفا زواره ای در "مآثر الباقریة" می نویسد:

"حیرت"اسمش ملّا مهدی و از اهالی قریه طالخونچه سمیرم، من اعمال اصفهان ارم بنیان است. جوانی است رئوف و به حسن اخلاق، موصوف، در مدرسه سلطانی چهار باغ که از منزهات اصفهان، بلکه مشهور جهان است، به جدّی لایق و به جهدی فایق، به تحصیل علوم می پردازد و لحظه ای خود را فارغ نمی سازد. با وجود حداثت سن در اکثر علوم، ترقیات کرده و از هر فنی از فنون، بهره وافی به دست آورده. چون صاحب ذهن دقیق و طبع رشیق است، گاهی که از مطالعت علومش، فراغتی حاصل است، به گفتن قصیده یا غزلی، مسرت افزای

ص: 120

خاطر همگنان می گردد. الحق، قصایدش، چون طبعش، بلند و غزلیاتش، چون خاطرش دلپسند است".(1)

در میان بحر احسان تو، خود را روز و شب

نسر طایر، همچو مرغان شناور یافته

تارک سلطان هفت اقلیم، یعنی آفتاب

از غبار نعل نعلین تو، افسر یافته

نیست تنها رتق و فتق ملک، با کلکت که نیز

دسترس، در حل و عقد کار اختر یافته

این تویی در بارگاه داوری، مسندنشین

یا سلیمان جای در کاخ سکندر یافته؟

در شعاع پرتو رای جهان آرای تو

خویشتن را آفتاب از ذره کمتر یافته

حاجب درگاه گردون اشتباهت، پیش پای

بر زمین دائم سر فغفور و قیصر یافته

سده ایوان کیوان پایه ات، از بس علو

خویش را در رتبه یکسان با دو پیکر یافته

بارگاه رفعتت جایی است، کاین چرخ بلند

اوج خود را با حضیض آن، برابر یافته

منتقم هر جا که قهر توست، آن جا روزگار

باز را از بیم، مقهور کبوتر یافته

ذرّه اندر سایه ات، گردیده افزون زآفتاب

آهو از عون تو نیروی غضنفر یافته

گشته هر جا جلوه گر، نور ضمیرت آفتاب

در خوی خجلت چو بط، خود را شناور یافته

ص: 122

در سطور نسخه تصنیف تو، هر نقطه ای

عالم ابداع را در خویش، مضمر یافته

چشم حوران از نهیب سطوتت ناهید را

محتجب اندر میان هفت چادر یافته

دست غواص قضا، از غوص دریای وجود

کی در این سیمین صدف، همچون تو گوهر یافته؟

از شمیم روح بخش خلق قدسی خلقتت

روضه فردوس را رضوان، معطر یافته

در حریم آستان آسمان بنیان تو

آفتاب و ماه را دوران، دو چاکر یافته

هر که بگزیده است جا در سایه تقلید تو

ایمنی از آفتاب روز محشر یافته

تا بود دوران، تو باشی زآن که هر ساعت زتو

دین خیرالمرسلین، ترویج دیگر یافته

وله فی القصیدة:

رسید موکب سلطان گل، سلیمان وار

فکند باد صبا، فرش سبزه در گلزار

گلاب ریخت سحاب و عبیر بیخت نسیم

دمید سبزه ز خارا، شکفت گل از خار

فشاند ابر بهاری، زلال کوثر و گشت

چمن چو جنت و گل، حور و جویبار، انهار

سرود بلبل شوریده، نعمه داوود

نشست گل به بساط چمن سلیمان وار

ص: 123

ملمّع است چمن از نسیم نوروزی

مرصّع است درخت از سحاب گوهربار

زفیض نامیه نبود عجب که لاله و گل

زشاخ رنگ دمد رنگ رنگ در کهسار

دم صبا، دم طاووس بر دم اندازد

اگر نهد به مثل زاغ، بیضه در گلزار

زمشک سایی باد سحرگهی، دم شیر

معطّر آمده چون ناف آهوان تتار

به اوج چرخ رسیده است از حضیض چمن

نوای قمری و صوت هزار و نغمه سار

زآب صافی بی رنگ، کلک مانی طبع

به رنگ های مخالف، بسی نگاشت نگار

به لاله، ژاله چو سیماب صاف بر شنگرف

به سبزه، لاله چو شنگرفت سوده بر زنگار

گرفته صوت هزار، اوج در بسیط زمین

چو صیت فضل خداوند آسمان دربار

سمیّ حجّت پنجم، شه ملک چاکر

سلیل قبله هفتم، مه فلک مقدار

جهان جود و سخا، مقتدای ملک و ملک

محیط فضل و هنر، افتخار لیل و نهار

خلیل خلّت و ادریس درس و احمد خلق

مسیح خلقت و جم شوکت و کلیم شعار

ص: 124

ستاره حشمت و خور رایت و قمر طلعت

سپهر قدر و قضا قدرت و قدر آثار

رخش به نور و ضیا، همچو مهر عالمتاب

کفش به جود و سخا، همچو ابر گوهربار

کهینه بنده بارش، به مهتران، مهتر

کمینه چاکر کاخش، به سروران، سالار

زمطبخ کرمش، مهر خاوری، اخگر

زبحر موهبتش، گنبد سپهر، بخار

کند زگردش اگر منع، طبع گردون را

زیکدیگر گسلد پود و تار لیل و نهار

زهی جهان زتو خرم چو مام از فرزند

خهی زمان زتو سرسبز، چون زمین زبهار

فضای عرصه کاخ تو را فلک خادم

حریم کعبه کوی تو را ملک زوار

به بام قصر جلال تو، آسمان سلم

برآستانه قدر تو، اختران، مسمار

خلاف رای تو فتوی اگر دهد برجیس

به گردنش فکند دست آسمان، دستار

به پیش رای تو فاش، آن چه بر ملک پنهان

برای عزم تو سهل، آن چه بر فلک دشوار

به بام قدر تو مرغی که آشیان دارد

برد سپهر برین را چو دانه در منقار

ص: 125

نسیم حفظ تو بر باغ دهر اگر بوزد

خزان نیارد هرگز گذار در گلزار

موکلان قضا، شیشه اش به سنگ زند

شود سپهر زجاجی اگر به خشم تو بار

بسیط فیض تو در عالم افتاب صفت

محیط حکم تو بر گیتی آسمان کردار

به عهد معدلتت شیر شرزه در بیشه

کشد به سوزن مژگان زپای آهو، خار

اگر میانجی نظم تو پا کشد زمیان

به هم پرند مگس وار، ثابت و سیار

زچاکری تو جویند سروران تعظیم

به بندگی تو دارند خسروان اقرار

زنور رای تو روشن، همه زمین و زمان

زدست جود تو مملو همه برار و بحار

به جنب قدر بلند تو، اوج گردون، پست

به پیش رای منیر تو، مهر تابان تار

زکهکشان، زچه رو چرخ پیر بسته کمر

اگرنه بخت جوان تو راست خدمتکار؟

نه من ادای ثنای تو کرده ام پیشه

نه من دعای بقای تو می کنم تکرار

به این اداست فلک، بالغدو و الآصال

در این دعاست ملک، بالعشی والابکار

ص: 126

همیشه تاز تقاضای دهر از پی هم

گهی خزان رسد و گه بهار در گلزار

ص: 127

تصویر

ص: 128

نبود و از او کسب کمال و حال می نمودند.(1)

محمّد علی بهار در تذکره "مدایح معتمدیه" می نویسد:

"ضیاء" باطنش چون ظاهرش مصفّا، صاحب اخلاق حمیده و احوال پسندیده. نامش ملّا محمّد حسین، و در طرز تغزّل ومدح "معزّی" را ثانی اثنین. از فضلا زادگان اصفهان و از نشو و نما یافتگان آن سامان است... در علوم باطن و ظاهر، فضلا را محسود اصاغر و اکابر، و در فنون رسایل و دفاتر، پیش فرد اوایل و اواخر. عروس صفحه از نگارش هفت قلمش هر هفت پرده، و مشاطّه خامه اش جمال صحایف را غیرت هشت بهشت کرده. طبعی مطبوع و رسمی مرغوب و شعری با نظم و نثری با اسلوب دارد، و در علم سیاق شهره آفاق، و در فن نجوم طاق است. در انواع سخن قادر و در اجناس هنر ماهر. قصاید چون آب روان و قطعات چون باغ جنان زیور صفحات جهان ساخته.(2)

سیّد محمّد علی وفا زواره ای در "مآثر الباقریة" می نویسد: اسمش ملاحسین، از مستعدّین اصفهان ارم نشان است. جوانی است آسوده حال، خجسته خصال؛ با همه تلخ کامی، شیرین زبان است و با شکستگی، درست بیان. به تحصیل علوم، راغب، و انواع هنر را بالطبع، طالب است. انواع خطوط را خوش می نگارد، و نسخ را که ناسخ نسخ دیگر خطوط است خوش تر نگاشتن آرد. به مضمون:

هر که در او جوهر دانایی است

برهمه کاریش توانایی است

و به مقتضای طبع سلیم و سلیقه مستقیم، دراقسام شعر، ماهر و پرکار و صاحب

ص: 131

حال و پیچش خیال است؛(1) و این معنی از قصیده ای که در مدیح سرکار شرایع مدار، قدوة الایام، مقتدی الانام، خلیفةالله، روح من یروح فداه، گفته، ظاهر است.(2)

از کبر بر منت نظری نی، مگر که چشم

بر آستان میر مظفر فکنده ای

آن مهر چرخ جود که ایّام گویدش

خورشید را به ذرّه، برابر فکنده ای

ای باقر علوم! کز اقبال و عدل خویش

بنیاد ظلم را از جهان برفکنده ای

گر خاطرت نه بحر گهرخیز، از چه رو

در هر کنار، این همه گوهر فکنده ای

بر مجمر خور، از پی دفع گزند خویش

هر صبحدم، سپند ز اختر فکنده ای

بر کشتی شریعت دین نبی، ز علم

زآسیب باد حادثه، لنگر فکنده ای

خور نیست رخ نموده زمشرق، که هر سحر

نور ضمیر خویش، به خاور فکنده ای

ملک وجود دشمن دین رسول را

بگرفته ای به شهر عدم درفکنده ای

شهباز اوج عدلی و اندر دل عقاب

صد وحشت از صفیر کبوتر فکنده ای

در چین، خراج از کف خاقان گرفته ای

در روم، افسر از سر قیصر فکنده ای

فولاد به چشم می خورد که از اهمیت زیادی برخوردار است.

نویسنده در جستجوهای مکرر خود اشعار وی را جمع آوری نموده است. برخی از کسانی که وی برای آنان مرثیه و ماده تاریخ سروده عبارتند از:

کاشف اسرار حق، هادی راه هدی

حامی شرع مبین، وارث خیر الانام

بود ز تقوای او، خانه عصیان خراب

داشت ز افکار او، دین پیمبر قوام

گوهر الفاظ او، زینت گوش سخن

رشحه اقلام او، زیب بدیع و کلام

بود ز علمش به ملک، جهل چو عنقا نهان

داشته از نظم او، کشور دین انتظام

بود فروع و اصول، ناقص اگر پیش از این

علم فروع و اصول فکرت او کرد تام

تا به ابد در جهان، زنده بود نام او

گرچه به زیر زمین خاک شد او را عظام

در دل سنگ از چه شد لعل درخشان نهان

لعل درخشان برون آید اگر از رخام

زان مه برج علوم تا که بیابد نشان

پویه بگردد زمین، چرخ کند صبح و شام

در بر فضلش نگفت کس ز فلاطون سخن

در گه درسش نبود هیچ ز ادریس نام

او به جنان شادمان باشد و اندر جهان

دست به سر می زنند از غم او خاص و عام

طایر روحش چو شد از قفس تن بری

رفت برون و نمود جای به دار السلام

ص: 135

خانه دین را خراب گر نه فلک خواستی

بهر خرابیّ او از چه نمود اهتمام

اشک فشان از غمش دیده احباب و او

گشته به صحن جنان شاد دل اندر خرام

بس به عزایش فتاد غلغله اندر جهان

کرد گمان آسمان کرده قیامت قیام

طایر روحش روان گشت به باغ جنان

چون ز جنانش رسید رایحه ای در مشام

از پی تاریخ آن کلک "ضیا" زد رقم:

"راهنمای امم کرد بجنّت مقام"

حرره محمّد حسین المتخلّص بضیاء ابن محمّد اسماعیل، صنعه محمّد رضا بن محمّد حجّار 1258.

ص: 136

ز سهمش باز شد همراز تیهو

ز سهمش یار شد با رنگ ضیغم

کَرَم اندر ضمیرش هست مضمر

سِتَم اندر زمانش هست مدغم

یکی از چاکران اوست قاآن

یکی از بندگان اوست حاتم

به دورانش اساس ظلم، ویران

در ایامش بنای عدل محکم

ز زر افشانی دستش تهی، کان

ز گوهر بخشی طبعش خجل، یم

به شوکت از شه ایران مؤخّر

به همّت از دگر شاهان مقدّم

ز یمن همّتش کار جهان راست

به پیش درگهش پشت فلک خم

به کار خیر، بانی هست دایم

به امر نیک، ساعی هست هر دم

از آن رو خواست در گیتی نماند

به عهدش کاری اندر ملک مبهم

یکی از محرمان پاک طینت

که بر فتحعلی شه بود محرم

چو در ماه صفر رخت سفر بست

به پا شد در صفر شور محرّم

ص: 139

چو تاریخ وفاتش بی نشان بود

بماندی بی نشان نامش به عالم

ز بعد از شانزده سال از وفاتش

به حکم محکم خان معظّم

"ضیا" از بهر تاریخش رقم زد

"بحوران همنشینی کرد مریم"

کتبه محمّد باقر 1246، صنعه محمّد حسین 1262

ندای ارجعی اش چون به گوش هوش رسانید

سروش عالم غیبی ز سوی جنّت مأوی

نوشت کلک "ضیا" از برای سال وفاتش:

"رحیم را که کند رحم جز رحیم بعقبی"

کتبه محمّد حسین المتخلّص بضیاء. عمل استاد محمّد رضا حجار.

کشید آه "ضیا" و نوشت تاریخش

که" از جهان بجنان رفت و کرد منزلگاه"

"ضیا" گفت از بهر تاریخ او:

"مکان آمد او را بخلد برین"

در چمن خلد بیفتد ز پا

قامت طوبی ز قیام جواد

او ز سخن بسته لب و خلق راست

گوش پیاپی به کلام جواد

کاش عظام همه گشتی رمیم

زان که رمیم است عظام جواد

لطف حقش داد به جنت مقام

چون ز پی عیش مدام جواد

کلک "ضیا" بهر وفاتش نوشت:

"جنت الاعلی است مقام جواد" 1252

بخشی از آن فرسوده شده و قابل خواندن نیست.

در بزم دهر آه که از صرصر فنا

فانوس مهر و شمع وفا را ضیا نماند

در سر شعاع دانش و در دل فروغ عقل

در تن ... نماند

چون شد ضیا ...

گفتند مرد و زن که به ما رهنما نماند

ناگه زبان خامه "تاراج" زان میان

کرد این بیان: "بدیده ضیا نماند"

غیر نام شاعران نکته سنج و نکته دان

نیست نامی در جهان جز ننگ، بین گر شاعری

همچو ابراهیم مروی کز عرض در روزگار

شد مجرد گوهر ذاتش که آمد جوهری

اصل دانش، شاخ حکمت، بار فضل و معرفت

بحر ذوق و کوه عشق و ابر طبع آذری

عنصری عنصر، نظامی نظم و خاقانی غلام

حافظی مشرب ظهیری طبع و چاکر انوری

محتشم حشمت، فرزدق فطرت و خاقان غلام

بر امامی او امام و مجد مجد همگری

خواجگی می خواست آمد چاکر شاه شهید

در دو عالم یافت شاهی بالله از این چاکری

آسیه خصلت، خجسته فطرتی احیا نمود

قبر آن مرحوم را از همت و نیک اختری

در نود بعد از هزار و دو صد هجری طلب

از "بهاء" تاریخ فوتش کرد از دانشوری

کلکل سحر انگیز او بنوشت این مصرع تمام:

"همره سلطان دین آید بمحشر جوهری"

2. مرثیه در وفات شیخ محمّد حسین واعظ شیرازی(1) که بر مزار وی واقع در

ص: 149

تکیه مادر شاهزاده حک شده است:

دهر جفا جو ز راه ستم و کین

نخل وجود جوان و پیر بریدی

پیرهن زندگی هر آن که به بر کرد

همچو قبایش زچنگ مرگ دریدی

شهد بقا هرکه نوش کرد همان دم

ساغر زهر فنا به عنف چشیدی

داغ چو لاله نمود پیر و جوان را

باد فنا تا به سرو قامتش بوزیدی

از پی تاریخ او بهای حزین گفت:

"شیخ حسین از زمانه کام ندیدی"1288

3. مرثیه و ماده تاریخ وفات حاج میرزا محمّد کاظم ولد مرحوم حاج محمّد تقی تاجر معروف به نقشینه فروش [م: یکشنبه 11 شعبان المعظم سنه 1284] که خود آن را کتابت نموده است.

این اشعار اکنون بر سنگ میرزا محمّد کاظم واقع در صحن تکیه آقا حسین خوانساری به شرح زیر با رقم: "کتبه بهاء بن ضیاء" موجود است.(1)

ص: 150

در هزار و دوصد و هشتاد وچار

حاجی میرزا کاظم فرخنده خو

آن که بودی پاک طینت در جهان

زیر خاک تیره آخر کرد رو

در سلام مرگ آمد آن که بود

عمری از آب حیات او را وضو

با بزرگان شریعت ...

همنشین و راه پوی و راه جوی

در تجارت او امین و موتمن

در دیانت شهره اندر شهر و کو

باز خواهی گر "بها" تاریخ فوت

یک بیفزا مصرع آخر بجو:

"قصر فردوس و بهشت جاودان

جای حاجی میرزا کاظم" بگو 1284

4. بر روی سنگ مزار نفیس حاج میرزا محمّد تقی بن علی نقی نقشینه [م: صفر 1308] (1) اشعاری از "بهاء" نوشته شده بود که همچون بسیاری از سنگ های نفیس

ص: 151

دیگر این تکیه در دو دهه گذشته از بین رفت. ماده تاریخ آن چنین بود:

جای چون و چندانی نه "بها" به تاریخش:

"از ازل تقی را چون جنت آمده ماوی"

5. ماده تاریخ وفات میرزا رحیم کلانتر(1)

این ماده تاریخ به خط میرزا فتح اللّه جلالی بر روی سنگ لوح کلانتر در مقبره لسان الارض نوشته شده بود:

سروش گفت "بها" را برای تاریخش:

"کلانتری جنان را رحیم داد بدو" 1295

6. ماده تاریخ وفات سیّد مؤمن بیدآبادی(2)

شد از جهان برون به ماه صیام شاد

مهری که اوستاد فروع و اصول بود

تاریخ فوت او ز "بها" خواستم بگفت

این بیت را که جامع ردّ و قبول بود:

ص: 152

"ماه صیام نزد رسول آمد از جهان

آن سیّدی که مؤمن آل رسول بود" 1291

7. شعر کتیبه سنگاب مسجد رحیم خان واقع در زیر ایوان جنوبی مسجد که به خط نستعلیق برجسته حک شده است:(1)

از عنایات کردگار رحیم

یافت توفیق این ثواب عظیم

اسداللّه دبیر نیکو...

که ورا حسن خلق و طبع کریم

از برای حسین تشنه جگر

سنگ آبی چو کوثر و تسنیم

وقف بنمود بهر تشنه لبان

بی ریا از خلوص قلب و صمیم

دل آن سنگ را نمود چو آب

تا که بر تشنگان دهد تعلیم

لعن بر قاتل حسین کنند

بعد ذکر تحیت و تسلیم

بهر تاریخ او "بها" می گفت:

"جام ده سنگ آب فوز عظیم" 1299

ص: 153

فرزندش: میر محمّد باقر، از علمای بزرگ عصر و خانه اش ملجأ و پناه ضعفا و ارباب حاجت بود. او امام جماعت مسجد شاه و مدرّس مدرسه میرزا مهدی بوده و مدرسه مزبور به جهت ایشان و به امر او بنا گردیده، و چنانچه از وقف نامه آن استفاده می شود، در سال 1198ق وی مجتهدی مسلم و صاحب کرامت و مستجاب الدعوه و مورد احترام و قبول علمای آن زمان بوده است.

وی دارای تألیفاتی بوده و علاوه بر تموّل و ثروت دنیوی، هفت فرزند پسر داشته که همگی از علما و فضلای زمان خود بوده اند. از جمله:

1. میر محمّد صادق حسینی

امام جماعت و واعظ مسجد شاه اصفهان که مورد احترام سلاطین زمان بوده و سلسله سادات میر محمّدصادقی منسوب به او می باشند.

کتاب "جارح العینین" فی مصیبة مولانا ابی عبداللّه الحسین علیه السلام از اوست که آن را به نام فتحعلی شاه نگاشته است.(1) نسخه ای از این کتاب به خط برادرش میر محمّد اسماعیل در کتابخانه شخصی مرحوم حجة الاسلام والمسلمین سیّد ابوالحسن مرتضوی کرونی موجود است.

کتاب "عین الدموع" نیز از او است و چند نسخه خطی از آن در دست است.(2)

ص: 155

2. میر محمّد اسماعیل واعظ اصفهانی

از علمای بزرگ اصفهان که صاحب آثار علمی، و مصدر خدمات اجتماعی بوده است. وی در علوم عقلی و نقلی ماهر و در حکمت شاگرد ملا علی نوری بوده است. از آثار او رساله در وحدت وجود و رساله در نقل موتی به مشاهد مشرّفه در اختیار نویسنده است که در رساله اوّل به تلمّذ نزد نوری تصریح نموده است.

3. میر علی نقی حسینی

از اجداد آیة اللّه سیّد عبدالحسین طیب.

4. میر سیّد علی حسینی

عالم فاضل زاهد عابد، از شاگردان پدر خود و پرورش یافتگان محضر حکیم عارف کامل آقا محمّد بیدآبادی. اولاد و احفاد میر سیّد علی از بزرگان و مفاخر علمی اصفهان و شیعه بوده اند:

1. آیة اللّه العظمی میر سیّد حسن مدرّس

فقیه محقّق و اصولی مدقّق و مدرّس بزرگ و کم نظیر. وی در اخلاق حمیده مظهر اخلاق آباء و اجداد طاهرینش بود، چنانچه در مدّت ریاستش، غضب و تغیّر او را کسی ندید. با آن که حاجی کلباسی از محقّقین بزرگ روزگار خود بود امّا چون این عالم جلیل شروع به تدریس کرد حوزه درسی حاجی از هم پاشید و شاگردان او در مجلس درس این استاد یگانه حاضر شدند. بسیاری از شاگردانش به مرتبه اجتهاد رسیدند و برخی همچون میرزای شیرازی زعامت شیعه را به عهده گرفتند.

وی از شاگردان حاجی کلباسی، علّامه شیخ محمّد تقی نجفی رازی، ملّا علی نوری، شریف العلماء مازندرانی و شیخ محمّد حسن صاحب جواهر بود.

از آثارش کتاب "جوامع الکلم" در اصول فقه و شرح "مختصر النافع" و رساله عملیه فارسی معروف است. این عالم فرزانه که از اعجوبه های روزگار و دارای افکار عمیق در علم اصول بود عمر چندانی نکرد. خوش درخشید ولی دولت مستعجل

ص: 156

بود. تولّدش 1210ق و وفاتش سوم جمادی الثانی 1273ق بود. مدفنش جنب مسجد بزرگی است که خود بانی آن بوده و پس از وفاتش به دست رحیم خان به اتمام رسیده و به نام مسجد رحیم خان شهرت دارد.(1)

2. آیة اللّه سید محمد حسین مدرّس

رئیس الاسلام و المسلمین، السیّد الامیر محمّد حسین الحسینی طاب ثراه فی یوم الحادی و العشرین ذیحجه الحرام 1288.

بر آسمان ز زمین رفت ناله و افغان

که پیشوای خلایق برفت از دوران

سؤال شد ز خرد سال رحلتش گفتا:

"سمیّ خامس آل عبا بشد ز جهان"

3. سید محمّد باقر حسینی

فرزند دیگر میر سیّد علی، عالم فاضل از اجلّه سادات و معروف به زهد و عبادت. وی مدت عمر خود را به گوشه نشینی و انزوا گذرانیده و در حدود سال 1280 ق وفات نموده و در نجف اشرف مدفون گردید. فرزندش:

ص: 159

6. آقا میرزا علی نقی طباطبائی حائری(1)

وی در سال 1284ق به اصفهان مراجعت کرد. مدّتی به درس آیة اللّه العظمی حاج شیخ محمّد باقر نجفی حاضر شده، و سپس خود به تدریس و اقامه جماعت و ارشاد مردم پرداخت. فرزندش آیة اللّه سیّد عبداللّه ثقة الاسلام می نویسد:

"لسان موعظه او ضرب المثل بود در این مورد سحر بیان داشت. زهد او شهره آفاق بود، با اهل دیوان بلکه مطلق اهل دنیا معاشرت نمی کرد و غالباً انیس و جلیس فقرا بود. از دنیا و مافیها به کلّی اعراض داشت و در آخر عمر گوشه انزوا اختیار نموده و مشغول عبادت بود".(2) کتب زیر از آثار قلمی اوست:(3)

1- رساله ای مبسوط در اصول دین

2- رساله در صیغ و عقود

3- شرح الدرّة الغرویة سید بحر العلوم

ص: 161

دریغا که در خاک کرد او مکان

ز چشم همه در غمش خون چکید

"مدرّس" بگفت این سخن با خلوص

به تاریخ فوتش برضوان شدید

2. سیّد علی اکبر مدرّس صادقی

عالم فاضل، در سال 1288ق متولّد و بعد از تکمیل سطوح در سال 1309ق به عتبات عالیات مهاجرت نموده و در حوزه درس آیات عظام: آخوند ملّا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم یزدی و سایر علما حاضر شده و به استفاده پرداخت. در سال 1317ق به اصفهان بازگشت. مدّتی در اصفهان سکونت نمود و سپس به قریه گز برخوار رفت و به ترویج دین و ارشاد و هدایت مردم پرداخت.(1)

او در سال 1381ق وفات نموده و در تخت فولاد مدفون گردید.(2)

برادرش سیّد محمّد حسین مدرّس در وفاتش گوید:

جانا به عزّ و جاه جهان نیست اعتبار

زنهار بر کسی مکن از مال افتخار

این پنج روز عمر که آن را ثبات نیست

از خود به خلق ظلم و تعدی روا مدار

یک دم گذر نما به مزار گذشتگان

بنگر که نیک و بد همه خفتند در مزار

ص: 163

گر میر کاروانی و گر صاحب جلال

از چنگ مرگ کس نتواند کند فرار

واحسرتا که ثلمه به اسلام شد پدید

گشتند مسلمین همه با درد و غم دچار

رفت از جهان گلی ز گلستان احمدی

آن عالم جلیل که بد شرع را مدار

مولای ما که بود علی اکبر آن فقیه

دارای فضل و علم و کرامات بی شمار

زین سجن تنگنای جهان شد خلاص و رفت

اندر جوار رحمت جد بزرگوار

گر جسم او به خاک سیه شد روان ولی

دارد محبتش به دل مومنین قرار

باشد درود حق به روان شریف او

گردد به حشر با نبی و آل همجوار

سال هزار و سیصد و هشتاد و شش رسید

از ماه هشت چون که روان گشت بیست و چار

تاریخ فوت او ز "مدرّس" سوال شد

گفتا: "علیّ اکبرمان رفت زین دیار"

3. حاج سیّد علی محمّد مدرّس

عالم فاضل، از وکلای درجه اول دادگستری اصفهان و امام جماعت.

از او: "شرح دعای صباح" و "شرح دعای مشلول" به چاپ رسیده است. وی در سال 1294ق متولّد و در ذی الحجه 1392ق وفات نمود و در جوار پدر بزرگوار خود مدفون شد. سنگ نوشته مزارش چنین بود:

ص: 164

"قد ارتحل الی جوار رحمة ربه الرئوف الرحیم السید السند العابد الکامل، صاحب الملکات الحمیدة والاخلاق الطیبة، ذو الجود والسخاء، بدر العشیرة وفخرها، من حفظ بیمن وجوده ارتباط القبیلة طول سنین متداومة، حجة الاسلام، ملاذ الانام، الحاج السید علی محمّد المدرس طاب ثراه قریب الفجر من لیلة الخمیس السابع والعشرین من شهر ذی الحجة الحرام من سنة اثنین وتسعین وثلاثمائة بعد الالف من الهجرة النبویة 1392 مطابق 12 بهمن 1351".

4. سیّد محمّد باقر مدرّس صادقی

به نوشته آیة اللّه ثقة الاسلام وی صاحب کمالات صوری و معنوی بوده و از علوم ادبی و فقه و اصول بهره کافی داشته و در مسجد محله نو اقامه جماعت می نموده و مرجع برخی از ادارات دولتی جهت اصلاح امور عامه بوده است.(1)

5. سیّد محمّد حسین مدرّس صادقی

ادیب شاعر فاضل که در زهد و تقوا و حسن خلق ممتاز بود. از او دیوان اشعار و مجموعه اشعاری با عنوان "گلشن نجات" به چاپ رسیده است. وی در 6 محرم سال 1389ق وفات یافت و در کنار آیة اللّه ثقة الاسلام مدفون شد. مرحوم صغیر اصفهانی در وفاتش چنین سروده است:(2)

سمیّ خامس آل عبا حسین که بود

قرین رتبه بی حد، شرافت بی مر

به جز ولایت حیدر نبودش اندر دل

بلی بلی بود ایمان ولایت حیدر

ص: 165

ز هد و تقوا بودی نشانه سلمان

ز صدق و ایمان بودی علامت بوذر

کتاب او همه اخبار و آیه سرتا پا

بیان او همه اندرز و پند پا تا سر

وجود او همه بودی ولایت و تقوا

که در ولایت و تقوا سرود این دفتر

هزار و سیصد و هشتاد و نه از این عالم

به سوی روضه رضوان ز شوق کرد سفر

"صغیر" می طلبد دایم از سر اخلاص

شود فزوده علوّ مقامش از داور

ص: 166

روح نیز اهمیت داده و با بسیاری از علمای مهذّب و خود ساخته و صاحب کرامت در ارتباط بود؛ چنانچه در شرح حال خود می نویسد: در این مدّت مدید که در عتبات عرش درجات بودم کرامات و خارق عادات از آن مراقد مطهّره بسیار دیدم و مردمان کامل از اخیار و ابرار و ابدال بسیار ملاقات نمودم و ان شاء اللّه اگر اجل مهلت دهد کتابی در شرح حالات و تذکره آنان خواهم نوشت.(1)

برخی از اساتید و مشایخ ایشان عبارتند از:

1. آقا میرزا محمّد علی رشتی

آیة اللّه ثقة الاسلام در آغاز ورود به نجف اشرف، ابتدا از محضر این "عالم زاهد عابد که یکی از مرتاضین علمای آن عصر بود"(2) بهره برد.

2. شیخ لطف اللّه مازندرانی

آیة اللّه ثقة الاسلام در اجازه به آیة اللّه مرعشی نجفی که در کتاب "المسلسلات" چاپ شده می نویسد: "اوّل شیخ زرته واخذت منه: الشیخ العابد الزاهد البارع المجتهد الفقیه الاصولی، حجة الاسلام لطف اللّه المازندرانی، نوّراللّه تعالی مضجعه. کان رحمه اللّه فی منتهی درجة الزهد والاحتیاط والعبادة، ولی معه حکایات واسرار، وشاهدت منه مقامات لا ینبغی هنا ذکرها".(3)

وی در اجازه به فرزند خود نیز درباره این عالم ربّانی می نویسد:

"الشیخ الزاهد العابد المجاهد، علامة الفقهاء فی الاواخر، خریط الاصولیین فی العصر المتأخّر، سلمان زمانه و اباذر اوانه، ما رأیت نظیره فی الزهد والعباده وحسن التقریر فی الافادة، کان مدرساً لجمع من المجتهدین فی النجف الاشرف، المجاهد

ص: 168

المتوکل علی اللَّه، مولانا ملّا شیخ لطف اللَّه

الطبرسی المازندرانی الاصل النجفی المسکن و المدفن. کان مع شهرته و معروفیته افقر الناس معاشاً؛ لانه لا یعیش بالوجوهات الواجبه ولا بالهداء المشتبهة، بل آجر نفسه الشریف للقرائة والزیارة والصوم والصلاة. و له حاشیة علی "جواهر الکلام" الی تمام العبادات و رسالة فی لباس المشکوک و رسالته العملیة بالفارسی والعربی ورسائل اخری متفرقة. وهو قدس اللَّه سره یروی عن جماعة، اولهم صاحب الجواهر والشیخ المجتهد العابد الزاهد الشیخ مشکور الحلاوی الغروی والشیخ الجلیل الفقیه النبیه الشیخ الراضی رضوان اللَّه علیهم اجمعین، ویرسل بعض روایاته، یحتمل بعض خواصه تشرفه بحضرة الخضر علی نبیّنا وآله وعلیه السلام، ولکن غیر معلوم".(1)

وی در سال 1311ق در نجف اشرف وفات یافت.(2)

3. میرزا محمّد حسن شیرازی

ایشان می نویسد: چندی خدمت آیة اللّه آقا میرزا محمد حسن شیرازی رحمة اللّه علیه در سامره بودم ولی شدّت ریاست و مرجعیت عامّه آن مرحوم مانع از افادات علمی بود. غالب مطالب عالیه آن مرحوم را تلامذه ایشان که در سامره بودند تدریس و تقریر می فرمودند.(3)

4. سیّد اسماعیل صدر

5. میرزا محمّد تقی شیرازی

6. سیّد محمّد فشارکی

از اکابر علمای امامیه و از شاگردان آیة اللّه میرزا محمّد حسن شیرازی که در حال

ص: 169

حیات استادش در سامراء مرجع تدریس بود و بعد از وفات او به نجف مهاجرت کرده و حوزه درس نیز بدان ارض اقدس انتقال یافت و مرجع استفاده اکابر وقت گردید. حاج میرزا حسین نائینی و حاج شیخ عبدالکریم حائری و نظایر ایشان از شاگردان وی بوده اند. وی با وجود فراهم بودن وسایل، به امور ریاست اعتنایی نکرد و فقط به تدریس و تکمیل نفس پرداخت.(1) به نوشته آیة اللّه ثقة الاسلام: وی محقّقی بی نظیر بود و در حال فقر مرحوم شد.(2)

7. علامة العصر حاج میرزا حبیب اللّه رشتی(3)

8. سیّد محمّد کاظم یزدی

آیة اللّه ثقة الاسلام در اجازه به فرزندش سید محمد کاظم مدرّس درباره او می نویسد: "علامة زمانه والاعلم فی اوانه، الفقیه النبیه الذی لیس له ثانی، المقرّ باعلمیته الاعالی والادانی فی زمانه، المعترف بفضله وکثرة اطلاعه وجودة فکره کلّ عالم مجتهد فی عصره، السیّد السند العلیم والحبر المستند العظیم سیّدنا ومولانا السیّد محمّد کاظم الیزدی الاصل النجفی مسکناً و مدفناً. وهو رحمه

اللَّه یروی عن جماعة؛ منهم ما ذکرنا سابقاً، ومنهم عن العالم العامل الفقیه الاصولی الادیب الزاهد الکامل اللبیب الشیخ محمّد باقر الاصفهانی ابن العلامة الفهامه حلّال المعالم العامة مبین مشکلات الاصول الشیخ العابد الزاهد الرّبانی مولانا شیخ محمّد تقی ... وهما یرویان عن الشیخ الاجل الاکمل الافقه الافخر الشیخ موسی بن شیخ جعفر الذی کان خَلّاقاً للفقه بصیراً بقواعده لم یری نظیره الامام وکان ابوه یقدّمه فی الفقه علی ما عدا المحقق ره والشهید ره وله شرح رسالة ابیه العلامه فی مجلّدین، مشتمل علی

ص: 170

تحقیقات نادرة لم یسبق بها السابقون".

9. علّامه شیخ الشریعه اصفهانی

آیة الله ثقة الاسلام درباره او می نویسد: "استادی العلّامة وسندی الفهّامة، المتفنّن فی علوم شتّی والجامع لفنون لا تحصی، الفائق علی معاصریه فی الفضائل والفواضل فی المختلفات مرّة بعد اخری، فاضل ادیبٌ فقیه اصولی مفسرٌ معقولی ریاضی مورخ لم یکن له نظیرٌ فی جامعیة وحسن اخلاقه، شیخ اهل الحقیقة والطریقة الشیخ فتح اللَّه المدعو بشیخ الشریعة، قدّس اللَّه روحه صاحب رسائل عدیدة الفقه فی لباس مشکوک وفی القراءة فی اختلاف القراء السبعة او العشرة وفی الرجال فی تمیز المشترکات وفی الاصول قاعدة الترتّب ومراتب الحکم الشأنی والاقتضاء والفعلی والتنجر رداً علی الخراسانی قدّس سرّهما ورسائل اخری فی اجوبه مسائل شتّی ورسالة فی ادعیة ورسالة فی حل الالغاز والمعمیّات".(1)

10. عالم ربّانی سیّد مرتضی کشمیری

آیة اللّه ثقة الاسلام درباره او می نویسد:

"السیّد العابد الزاهد العالم العامل الزکی والکامل البارع الوفی، صاحب کرامات عجیبة وتحقیقات انیقة، التارک لجمیع المکروهات والممتثل لجمیع المستحبات، العامل بجمیع احکام القرآن، نادرة الزمان، الحبر السّند الجلی، السیّد مرتضی الکشمیری الاصل والنجفی موطناً ومدفناً. کان رحمه اللَّه ممن یروی عن جمع کثیر من حجج المشهورین ومن اولیاء المحجوبین لا یذکر اسمائهم عند احدٍ الا لمن یراه قابلاً لتحمل الاسرار الیه. تارة یروی عن شیخ الانصاری نور اللَّه ضریحه، واخری عن السیّد المجاهد السیّد باقر القزوینی...".

وی در اجازه به آیة اللّه مرعشی نجفی نیز درباره این سیّد بزرگوار می نویسد:

ص: 171

"ثم اجازنی السیّد السند والزاهد العابد المرتاض المؤیّد، صاحب الکرامات الباهرة، الفقیه الاصولی الاخباری المتکلّم البارع الادیب، السیّد مرتضی الکشمیری... ولی مع الشیخ الکشمیری، نوّراللّه

مرقده، حکایات ولطائف لا ینبغی ذکرها فی المقام، اجمالاً کان نادرة العصر و سلمان آخر الزمان".(1)

11. آخوند ملّا محمّد کاظم خراسانی

آیةاللّه ثقة الاسلام از خواص اهل حوزه آن فقیه و مدرّس بزرگ بوده از وی با تعبیر "محقّق ثالث و علّامه ثانی" یاد کرده(2) و می نویسد:

"استاد الاصولیین ومربی الفقهاء والمجتهدین، ربّ النوع المعظم الاصول، المحقق المدقق فی المعقول والمنقول، الذی یحضر فی مجلس درسه اکثر من الفٍ من الفضلاء البارعین، واکثرهم من النوادر والمجتهدین، فخر الفقهاء والاعاظم مولی شیخ محمّد کاظم الخراسانی الاصل النجفی موطناً ومدفناً ... سمعت من ابنه العالم المحقق المدرس المعقول والمنقول فی مشهد الرضوی صلوات اللَّه علی المدفون بها یقول جمعتُ رسائل ابی فی اجوبة المسائل فبلغ الی قریب ثلاثین رسائل".(3)

12. حاج میرزا حسین خلیلی طهرانی

از مشایخ روایی آیة اللّه ثقة الاسلام است. وی در اجازه به فرزندش درباره این عالم ربّانی می نویسد: "شیخ الفقهاء والمدرسین، الزاهد العابد العلیم والنحریر المدقق العظیم، المبری ء من کلّ شین، الشیخ محمّد حسین الخلیلی الطهرانی الاصل والنجفی الموطن والمدفن. صاحب مصنفات کثیرة ورسائل عدیدة فی الفقه والادبیات من النحو والصرف والبیان، وله حواش فی عبادات الجواهر ورسالة فی ان

ص: 172

الجماعة منوع ام لا؟ وله تحقیقات لم یسبقه احد من الفقهاء وانه الشیخ العابد الشاعر الادیب الحافظ لکلام اللَّه المجید یقرء تمام القرآن فی ثلاث ساعات وهو یروی عن جماعة من المشایخ العظام افضلهم استاد المجتهدین العالم المحقق المدقق المتین العلیم البارع الماهر صاحب الجواهر..."

13. علّامه حاج میرزا حسین نوری

از مشایخ روایی آیة اللّه ثقة الاسلام که در اجازه خود به فرزندش از او چنین یاد کرده است: "الشیخ الجلیل والعالم العامل بلا بدیل، مجلسیّ زمانه من کثرة مصنفاته، المحدث المحقق المنیف الحاج میرزا حسین النوری الطبرستانی مؤلف مستدرک الوسائل ... یقال له مجلسی الثانی ولکن لمّا کان تقیاً، له حسن ظنٍ بجمیع الناس، ولذا یعتمد علی الضعفاء والمراسیل، فلا یعتنون الاصحاب علی متفرداته؛ ولکن رحمه اللَّه جدّ واجتهد فی جمع احادیث "المستدرک" وکثیراً ینتفعون به الفقهاء ویشهدون بها فی جمع الاخبار فی موضع التعارض، جزاه اللَّه عن الاسلام خیراً.

وهو یروی عن جماعة کثیر من الفقهاء والعلماء والمشایخ یقول رحمه اللَّه: مشایخی الاجازه اکثر من ثلاثین حتی انه استجاز من بعض علماء العامه ... واعظم مشایخه ابوه والحاج میرزا حسین النجفی الخلیلی الذی مضی ذکره و آیة اللَّه الشیرازی".

14. علّامه میرزا محمّد هاشم چهارسوقی

از مشایخ روایی آیة اللّه ثقة الاسلام که در اجازه به فرزند خود از او چنین یاد کرده است: "السیّد الجلیل النبیل والمجتهد الکامل، الشاعر الادیب، الفقیه الاصولی، المتفنّن فی المعقول والمنقول، هاشم المشکلات وحلال المعضلات، مولانا وسیّدنا السید آقا میر محمّد هاشم الخونساری الاصل والاصفهانی المسکن والنجفی المدفن. له مصنّفات فی الفقه والاصول نظماً ونثراً وتحقیقات فی المنقول

ص: 173

والمعقول، الحافظ لمسائل الفقه وادلّتها واحادیثها ورواتها، عدیم المثال فی عصره وکان آبائه من مشایخ الاجازة واجلاء المعروفین بین مشایخ الاجازة".

15. شیخ احمد شیرازی

وی از اساتید علوم عقلی در نجف اشرف بوده و آیة اللّه ثقة الاسلام علم حکمت را نزد او فرا گرفته است. وی در شرح حال علّامه میر سیّد حسن مدرس می نویسد: زمانی که نزد مرحوم آخوند ملّا علی (نوری) حکیم مشغول علم معقول بوده اند حاشیه ای بر "شفا" نوشته اند که تمام نشده. نسخه اصل را در نجف اشرف در زمانی که مؤلّف اشتغال به معقول داشتم در نزد استاد خود مرحوم آخوند ملّا احمد شیرازی که یکی از اکابر علماء و جامع المعقول والمنقول بود دیدم.(1)

ضیّعت عمری باصفهان و همّتی

عدم المقام بها مع الخسران

و اذا الفتی بالبؤس ضیّع عمره

فمن الکفیل له بعمرٍ ثان

از بزرگان علماء زمان بود سال ها در هر هفته روزهای پنجشنبه در خانه اعضا منعقد، و به خصوص در سال های اول خدمات دینی و اجتماعی مهمّی از آن صورت گرفت. مرحوم ثقة الاسلام در عموم جلسات شرکت می فرمود و با مسرّت خاطر و بشاشت وجه و علاقه وافر به کارهای علمی و دینی که از مختصات آن مرحوم بود دیگران را مستفیض می فرمود و در مسجد رحیم خان نیز که امامت داشت بسیاری از ایام و لیالی، مؤمنین را از فراز منبر محظوظ و بهره ور می ساخت و غالب اهالی محل مشتاقانه گرداگرد منبر افاضه اش مجتمع می شدند و به طور خلاصه، وجودش آمر به معروف و ناهی از منکر و سدی سدید در مقابل اهل فسق و فجور بود.(1)

در ردّ کتاب بحر العرفان که یکی از بهائیه ضالّه نوشته است.

11. رساله در توحید و نبوت و امامت و عدل و معاد

به طرز اسلوب مکاتیب جدید، به جهت مدارس.

12. رساله بر طبق رساله شیخ اسماعیل مقری(1) در وضو که تمام سطر هر گاه خوانده شود مسأله وضو است و کلمات اول سطرهای هر صفحه لغز است و کلمات وسط سطرها هرگاه جمع شود مسأله تیمم است و کلمات آخر سطرها بیان غرض از تألیف رساله است.

ص: 177

13. رساله های کوچک در رفع شبهات متجدّدین

14. فهرست مشایخ اجازه که به اسلوبی عجیب نوشته شده است.

15. ارشاد المسلمین در احوال اولاد امیرالمؤمنین، به فارسی.

نسخه خطی این اثر که مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی آن را برای خود استنساخ نموده در اختیار نگارنده است. مرحوم سید جمال الدین مدرّس صادقی فرزند مؤلف آن را در سال 1374ش به چاپ رسانده است.

ناگهان آمد یکی از انجمن بیرون وگفت:

"سیّد عبداللّه رفت از این جهان اندر جنان"

2. استاد فضل اللّه اعتمادی "برنا" نیز در وفات او چنین گوید:

مدرّس صادقی شد سوی جنّت

شدی آسوده از این دار محنت

فقیه نامی شهر صفاهان

مهین پرهیزکار پاک طینت

جلیل القدر عبدالله، کز صدق

به ترویج تشیع داشت همت

سلیل پاک احمد، نجل حیدر

که علم اندوخت عمری جای مکنت

نه تنها بود زیب تارک علم

که تاج زهد را هم بود زینت

پی تاریخ فوتش گفت "برنا":

"مدرّس یافته منزل بجنّت"

ص: 180

حجة الاسلام سیّد محمّد کاظم مدرّس صادقی

عالم فاضل وارسته، فرزند آیة اللّه ثقة الاسلام. در روز عید فطر سال 1322ق [1277ش] در نجف اشرف متولّد شد. در سن نه سالگی پس از وفات مادرش به اتّفاق والد خود به اصفهان آمده و با تحمل مشکلات فراوان به کسب علم پرداخت. وی در دست نوشته ای اساتید خود را چنین ذکر کرده است:(1)

1. سیّد احمد اصفهانی

2. شیخ محمّد علی حبیب آبادی

3. سیّد محمّد رضا خراسانی

4. سیّد علی نجف آبادی

5. سیّد محمّد نجف آبادی

6. سیّد محمّد باقر درچه ای

7. سیّد مهدی درچه ای

8. علّامه شیخ محمّد رضا نجفی

9. حاج شیخ مهدی نجفی

10. پدر بزرگوار خود

وی در مدرسه صدر و نیم آورد و مدرسه مرحوم حاج شیخ محمّد علی به تدریس می پرداخت. عالمی مهذب، متقی، وارسته و نیکو خصال بود و در مسجد رحیم خان و مسجد قطبیه به امامت جماعت و ترویج مسائل و احکام و تفسیر قرآن اشتغال داشت. آیة اللّه ثقة الاسلام در ماه محرم 1373ق اجازه مفصلی ای جهت این فرزند گرامی خود نگاشته است. بخشی از این اجازه چنین است:

ص: 181

"وبعد، من سنن اللَّه تعالی علیّ ان وفّق ولدی الصالح التقی قرة عینی وفلدة کبدی السیّد محمّد کاظم المشهور بالمدرس الصادقی بتحصیل العلوم الشرعیة والخوض فی اخبار الاماجد واستنباط الاحکام الشرعیة الفرعیة و التکالیف الالهیة وقرأ علیّ کثیراً من کتب الفقه والرجال والدرایة والاصول وسعی فی تحصیل الادلة من المعقول والمنقول حتی بلغ الی زمرة المجتهدین فی فروع الدین والساعین الی بلوغ مقام المتقین، واسأل اللَّه تبارک وتعالی ان یبلغه الی ما یرید ویوفقه للاستنباط ومراعات غایة الاحتیاط. ولمّا کان دأب مشایخنا السابقین، رضوان اللَّه علیهم اجمعین، فی نقل الاحادیث والاخبار والتصرف فی فهم الصحیح والسقیم والفتوی بما ادّت فهمهم بالرأی المستقیم بالاجازة عن اهل الاجازة، فأجزت له أن یروی عنّی ما أروی عن مشایخی الکبار خصوصاً السبعة المعاصرین الذین ادرکتهم وأجازونی...". وی در روز جمعه 3 رجب 1414 ق [1372 ش] وفات نمود و در مقبره جنب مسجد رحیم خان مدفون گردید.

بهر تاریخ وفاتش خامه "برنا" نوشت:

"سیّدی مانند کاظم اهل علم و زهد کو؟"

ص: 182

کمالات، از دست مولانا حسین زردوز (باده) عرفان چشیده و ریاضات عظیمه کشیده؛ الحق فرید عصر خود بوده و شفقت بسیار به این بی بضاعت داشته. گاهی به دستیاری غواص اندیشه، گوهر نظمی از بحر خاطر در مقاطرش زینت گوش مخلصان می شد. بعد از هشتاد سال عبادت و ریاضت در اصفهان فوت شد. از اوست:(1)

آن شوخ که عشق را هوس می داند

بلبل با زاغ هم نفس می داند

گفتا که مگوی راز عشقم به کسی

من با که نگویم همه کس می داند

علّامه طهرانی می نویسد: جدّ امّی او آغا ابراهیم خان از اعیان کرمان بود که لطف علی خان زند را پناه داد و از این رو پس از فتح کرمان به وسیله آقا محمّد خان قاجار از نعمت بینایی محروم شد. او در حال نابینایی به همراه خانواده اش به محلات کوچ کرد و میرزا بابا والد علّامه محلاتی با دختر او ازدواج نمود و در حدود سال 1274ق از او صاحب فرزندی شد که عبدالحسین نامیده شد.(2)

این استاد جامع و وارسته بهره برده و علوم معانی و بیان و عقائد و سطوح فقه و اصول مانند "شرح لمعه" و "قوانین الاصول" و غیره را از محضر مبارک او فرا گرفت.

ملاّ حبیب اللّه شریف، از نوادر زمان و دریای موّاجی بود که خداوند از ایام صباوت و کودکی به او علم و حکمت عنایت فرموده بود. وی در حدود سال 1262ق در کاشان متولد شد. پدرش: آیة اللّه ملّا علی مدد ساوجی [م: 1270ق] از شاگردان عالم ربّانی سیّد محمّد تقی پشت مشهدی کاشانی بود که در سن جوانی به مرتبه اجتهاد دست یافته و در کاشان و ساوه به ترویج دین و تدریس اشتغال ورزید.

ملّا حبیب اللّه تا سن 19 سالگی در کاشان به تحصیل پرداخت و سپس به تهران هجرت نموده و در سال 1281ق جهت ادامه تحصیل به عتبات عالیات مشرف گردید. در کربلای معلّی خبر وفات شیخ مرتضی انصاری را شنید و از این رو در همان شهر سکونت کرده و پس از چندی به کاشان بازگشت.

اساتید ایشان عبارتند از: میرزا ابوالقاسم کلانتر (شاگرد شیخ انصاری) مولی حسین فاضل اردکانی (مدرس بزرگ کربلا) شیخ محمّد اصفهانی تهرانی (شاگرد شیخ محمد تقی رازی صاحب هدایه) ملّا محمّد اندرمانی تهرانی [م: 1272ق] مولی هادی مدرس طهرانی، حاج ملّا عبدالهادی طهرانی مدرس مدرسه مروی، سیّد محمّد حسین کاشانی [م: 1296] (1) و سیّد محمّد لی کاشانی [م: 1294] شاگرد صاحب ضوابط و شارح "نتایج الافکار" او. وی همچنین در گلپایگان از محضر مبارک عالم ربّانی و فقیه صمدانی مولی زین العابدین گلپایگانی بهره برده است.

ص: 185

تالیفات ملّا حبیب اللّه به 140 عنوان می رسد از جمله: 1. منتقد المنافع در شرح مختصر النافع. اثر فقهی پربار و ارجمند ایشان که در 14 جلد بزرگ تدوین گشته است. 2. الأنوار السانحة فی تفسیر سورة الفاتحة. 3. إیضاح الریاض 4. بوارق القهر فی تفسیر سورة الدهر 5. تسهیل الأوزان فی تعیین الموازین الشرعیة 6. جذبة الحقیقة، فی شرح دعاء کمیل 7. الدر المکنون فی شرح دیوان المجنون 8. عقائد الإیمان در شرح دعای عدیلة 9. کشف السحاب در شرح خطبة شقشقیة 10. لباب الألقاب 11. تشویقات السالکین الی معارج الحق والیقین 12. جمل النواهی فی شرح حدیث المناهی 13. مستقصی القواعد الفقهیة 14. قوامیس الدرر 15. وسیلة المعاد فی فضائل محمّد وآل محمّد صلوات اللّه علیهم اجمعین.

وی در روز سه شنبه 23 جمادی الثانی 1340ق وفات کرد و در مقبره دشت افروز کاشان مدفون شد. شاگردش آیة اللّه العظمی سیّد محمّد علوی بروجردی مراثی زیادی در سوک او گفته از جمله:

یا لهف مات عالم اریب

قرم زکی فاضل لبیب

بحر من العلوم اوحدی

شهم سریّ کامل حسیب

فقال فی تاریخ الارتحال:

"افضل عصره هو الحبیب"

المولی حبیب اللّه الساوجی الاصل الکاشانی المسکن.

وهذا الشیخ الاجل الاوحد قلّ ما یری مثله او یوجد، وهو اطال اللّه عزه وبقاه، من عجاب من سمعنا به ورایناه، علما اشتغالا واجتهادا، وتزکیة وتجلیة، ذکرا وفکرا وزهدا وورعا؛ کل ذلک بالحقیقة واقبال نفسه الشریفة، لا بالتصنع والتعمل. فقد اشتغل بالتحصیل قبل بلوغه عشر سنین، وصنف فی النحو والقرائة وغیرهما من العلوم العربیة والادبیة تصانیف جیدة قبل بلوغه خمسة عشر، وصنف ایضا منظومة فی الاصول تزید علی الفی بیت بحواشیها، مشتملة علی تمام عناوین "الفصول" مع الاشارة الی ادلتها والی تفصیلها فی الحواشی فی سن اربعة عشرة.

ثمّ طاف البلدان وقرأ علی جمّ غفیر من اجلّة علمائنا الاعیان من اکابر تلامذة صاحبی "الجواهر" و"الفصول" وشیخنا الانصاری المرتضی وغیرهم من الحکماء والفقهاء ورجع قبل بلوغه اربعین الی کاشان وهو الی الآن الذی جاوز سنه الشریف السبعین مشتغل بالتدریس والتصنیف والتالیف والهدایة بقوله وفعله، ولم یخرج منها الا لزیارة المشاهد الشریفة، ولا یشتغل بغیر ما ذکر الا للضرورة، بحیث کان یوجب علی نفسه بالنذر ان لا یخرج من بیته الی شهر مثلا الا الی المسجد والحمام وزیارة القبور، وکثیرا ما یاتونه بوجوهات کثیرة فیردها او یاخذها قبضا ثم یردها الی صاحبها ویاذن له فی اعطائها لفقراء السادات او غیرهم، خوفا من منعه عن الاشتغال وایقاعه الی بعض ما یخالف الاحتیاط. والی الآن لم یتغیر بیته عما کان من الضیق والاختصار، ولم یدخر شیئا مع انتهاء الریاسة الیه فی خصوص بلدة کاشان وتوابعها، وان لم یخرج اسمه الشریف منها الی غیرها من البلدان الا قلیلا، ولم تصل قدمه الی الآن الی دار الحکومة مع المساعی الشدیدة الکثیرة من اهالیها ومن الناس لمنافع انفسهم. وصنّف الی الآن ما یزید علی المائة فی اکثر الفنون، وفی خصوص الفقه خرج من تصنیفه الدورة مبسوطا اثنا او ثلاث عشرة مجلدات کبیرة، ولم تتم، مضافا الی ما صنف من الرسائل المنظومة والمنثورة فی بعض مسائل الفقه. وصنف ایضا

ص: 187

فی شرح الدعوات کدعاء کمیل والصباح وغیرهما، واحسنها شرحان مبسوطان بالعربیة والفارسیة علی دعاء العدیلة الکبری، وقد بسط فیهما الکلام فی العقائد الحقة واجاد. وکذا فی تفسیر کثیر من السور والآیات وفی الاخلاق والآداب وغیرها.

وبالجملة اطلاعه، سلمه اللّه تعالی، علی العلوم والمعارف، واستحضاره فیهما فی غایة الکثرة، وفهمه العالی فی غایة الجودة، لکن اطلاعه واستحضاره اکثر من تحقیقه علی طریقتنا المانوسة من طریقة شیخنا الانصاری، وان تلمذ، دام ظله العالی، علی غیر واحد من اکابر تلامذته؛ لکنه لاشبهة فی اجتهاده علی طریقة صاحب "الجواهر" و"الفصول" واضرابهما. و انّی وان لم اتلمّذ علیه الّا فی برهة من الزمان فی اوائل بلوغی فی المعانی و البیان و بعض المعارف و"الروضة" و "القوانین" من الفقه و الاصول ونحوها لکن اعتمادی علیه لیس باقلّ بل اکثر من کثیر من مشائخی الکرام من جهة کثرة اطّلاعه عن بصیرة وحسن ورعه وتقواه عن حقیقة".(1)

2. آیة اللّه سیّد ریحان اللّه کشفی بروجردی

عالم ربّانی و فقیه جلیل، فرزند عالم عارف شهیر سیّد جعفر کشفی بروجردی.

در "مآثر والآثار" می نویسد: "آقا سیّد ریحان اللّه خلف الصدق آقا سیّد جعفر کشفی دارابی. فقیه فاضل و متتبعی کامل است. به احاطه احوال رجال و تراجم علماء فریقین و اتساع دایره حدیث و تفسیر نزیر النظیر می باشد. بر موعظه منبری نیز تسلطی یافته، به زهد و ورع و تقوا و مواظبت بر تلاوت و مناجات اشتهار دارد.

از جناب آقا مرتضی برادرزاده مشار الیه مسموع افتاد که می گفت: جد بزرگوارم سیّد کشفی را در اواخر امر و خواتم عمر، فرزندی نرینه آمد، تسمیه را علی عادته قرآن بگشود، این کریمه، اوّل ما یری بود که: "روح و ریحان و جنة نعیم".

ص: 188

فرمود: نام این پسر روح اللّه است به فتح الراء، و حق تعالی مرا پسری دیگر نیز عطا خواهد فرمود نام او ریحان اللّه است، و از پی آن پسر، عمر من به سر خواهد رسید. و قضا را هم چنین شد که استکشاف کرده و خبر داده بود".(1)

در "نقباء البشر" درباره او می نویسد: "عالم کبیر وفقیه جلیل وزعیم مطاع... ولد فی حدود 1266 قرأ المبادی والسطوح فی بروجرد، ثم هبط اصفهان فقرأ علی بعض علمائها، وهاجر الی النجف الاشرف حتی حاز درجة سامیة، ثم عاد الی بروجرد وهمدان، فقام فیها بالوظائف الشرعیة فی عصر المولی عبدالله الهمدانی. ثم ترکها وسکن طهران، فصار مرجعا للخاصة والعامة فی التدریس والفتیا والامامة والخطابة وغیرها. وکان فقیها متبحرا واصولیا متضلعا ورجالیا خبیرا ومحدثا بارعا ومفسرا فاضلا. خبر کل هذه العلوم فکان ذااطلاع واسع واحاطة تامة بها لاسیما الفقه والرجال وفنون الحدیث. وکان خطیبا موهوباً له، فیها ید طولی بحیث یرغب فی منبره عامة الناس ویحضره کثیر من الفضلاء... وبالجملة کان جامعا للفضائل والفواضل والسجایا الحمیدة. ورجع الیه الناس فی التقلید وطبعت رسالته العملیة... توفی 28 جمادی الاولی (2) ."[1328]

آیة اللّه سیّد محمّد علی ابطحی سدهی در اجازه روایتی به آیة اللّه مرعشی نجفی می نویسد: "ومنها: ما أجازنی به شیخنا اللوذعی الألمعی وسیدنا الاستاد فی جملة من مباحث الفقه والاصول، جامع المعقول و المنقول، حاوی الفروع والاصول، الشیخ عبدالحسین المحلّاتی قدّس سرّه، عن استاده و شیخه السید ریحان اللّه بن جعفر الموسوی، وشیخه واستاده الآخوند ملّا حبیب اللّه بن علی

ص: 189

مدد الکاشانی وغیرهما من علماء عصره و فقهاء زمانه".(1)

3. آیة اللّه سیّد علی اصغر جاپلقی بروجردی

علّامه تهرانی می نویسد: "وقد ذکر المترجم له ]المحلاتی[ فی اجازة کتبها لبعض تلامذته أنّ له الروایة عن السید علی اصغر الجابلقی، عن والده السید شفیع".(2)

4. آیة اللّه العظمی حاج میرزا حبیب اللّه رشتی

علامه طهرانی می نویسد: "ولمّا توفّی والده حمله الی قم، فدفه فی مقبرة شیخون، ثمّ هاجر الی العتبات المقدّسه فی العراق فحضر فی النجف علی المیرزا حبیب اللّه الرشتی وغیره من أجلّاء عصره".(3)

علّامه سیّد حسن صدر در "تکملة امل الآمل" از عالمی ربّانی به نام حاج میرزا عبدالحسین بن آقا محمّد اصفهانی نام برده است که در نجف اشرف همراه با وی در درس حاج میرزا حبیب اللّه رشتی شرکت می کرده و از اولیاء خدا و اهل فکر و ذکر و ریاضت و مکاشفات بوده و در عین حال

اشتغال به فقه و اصول و مباحثه و تدریس داشته و پس از آن به اصفهان بازگشته و در اصفهان از دنیا رفته است. به احتمال زیاد شخصیت مورد اشاره علّامه صدر، شیخ عبدالحسین محلاتی بوده و ایشان در ذکر نام پدرش دچار سهو گردیده است. عبارات تکمله چنین است:

"الحاج میرزا عبدالحسین بن الآقا محمّد الاصفهانی. شریکنا فی الدرس عند شیخنا المحقق الحاج میرزا حبیب الله. کان عالما عاملا فاضلا کاملا ورعا تقیا ربّانیا عارفا من اولیاء اللّه الصالحین ومن اهل الفکر والذکر والریاضة والعلم باللّه وبأحکامه ومن اهل المکاشفة الواصلین الی مقامات عالیة... وبالجملة قد وصل الی مراتب

ص: 190

عالیة. رأیته یقرأ صفحة من القرآن فی اکثر من ساعة وهو یبکی بحیث تبلّ ثیابه ومع ذلک کان مکبّا علی الاشتغال بالفقه والاصول، یقرأ ویباحث ویتباحث... توفّی بعد وروده فی نیف و 1300 (1) .

5. آیة اللّه العظمی حاج میرزا محمّد حسن نجفی

علّامه محلاتی پس از رسیدن به درجه اجتهاد، به اصفهان مهاجرت کرده و در این شهر سکونت گزید. وی در اصفهان با خواهر علّامه فقیه آیة الله العظمی حاج آقا منیر الدین بروجردی ازدواج کرد و به تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت.

به نوشته میر سیّد علی جناب وی در اصفهان به درس میرزا محمّد حسن نجفی(2) حاضر می گردید.(3)

نیز درجاتی عالی داشت به گونه ای که او را از اولیاء اللّه به شمار آورده اند.

علّامه طهرانی در "نقباء البشر" می نویسد: "عالم کبیر، من أجلّاء العلماء و أفاضل الفقهاء، و اهل الورع و الدین و التقوی. ضمّ الی مکانته العلمیة السامیة، القدسیّة والصلاح، فقد کان من رجال اللّه الأبرار الأصفیاء... وکان یدرس خارجاً فی مدرسة الصدر فیحضر درسه الافاضل والبارعون من طلّاب العلم وروّاد المعرفة، کما کان یقیم الجماعه فتأتمّ به الخاصّة والعامّة لشدّة ثقة الناس به".(1)

آیةاللّه سیّد محمّد علی ابطحی سدهی در کتاب "ختام الغرر" چندین بار از استاد علّامه خود نام برده و صفحات کتاب خود را با نام و شرح اوصاف او مزیّن نموده است. وی استاد خود را در

عالی ترین مراتب علم و جامعیت توصیف کرده و جامعیت و کثرت تألیفات او را حیرت آور و غیر قابل توصیف دانسته و می نویسد:(2)

"الاستاد الاستناد والحبر العماد، برهان المحقّقین، افخر الملّة والدین، حاوی الفضیلتین وصاحب المنقبتین، الشیخ عبدالحسین، الذی کلّت الألسن عن توصیفه وعجزت المهرة فی کیفیة تصنیفه و تألیفه.(3)

هو البحر لا بل دون ما علمه البحر

هو البدر لا بل دون طلعته البدر

هو النجم لا بل دونه النجم رتبته

هو الدرّ لا بل دون منطقه الدرّ

هو العالم المشهور فی العصر والذی

به بین ارباب النهی افتخر العصر

هو الکامل الاوصاف فی العلم والتقی

فطاب به فی کلّ ما قطر الذکر

محاسنه جلّت عن الحصر وازدهی

باوصافه نظم القصائد والنثر

آیة اللّه ابطحی در باب الاولیات کتاب خود می نویسد:

ص: 192

"ثم لا یخفی علی الناظر أنّ الاطلاع علی امثال هذه الاولیات یحتاج الی مزید اطلاع علی السیر وتتبّع التواریخ والوقت أضیق من الصرف فی مثله وانّما اثبت ما ظفرت علیها من غیر طلب أو عثرت علیها من حیث لا یحتسب وذلک شأن الماهر الکامل المتبحر فی الفنون المطلع علی خفایا الفوائد فی زوایا المقاصد.

والذی فی عصرنا هذا من اهل هذا الجولان ومن سابقی الرهان فی ذاک المیدان هو الاستاد الاستناد دام ظله العالی فانّ له أدام اللّه ایّام افاضاته یداً طولاء فی مثل هذه الفنون کما یشهد له کتابه المستطاب الموسوم ب"مغتنم الدرر" مضافاً الی تبحره فی فنّی الفقه والاصول والهیات المعقول، کما یشهد بذلک أیضاً مصنّفاته الرشیقة علی الحقیقة. وبالجملة، قد أفاض علی العبد الضعیف من ینابیع علومه ما لا یحتمله کثیر من أبناء العصر، مضافاً الی ما اقتبست من درر قلائد کلماته عند تشرّفی بخدمته مرّة بعد اخری فی غیر اوقات التحصیل من الفوائد الشریفة والعوائد اللطیفة.(1)

بخطه، کتبها بین سنتی 1313-1316 (1) .

از جمله "الاصول الاصلیة" فیض کاشانی و رساله در انکار وقف پس از اعتراف اثر ملّا احمد بن محمّد شفیع محلاتی را در ربیع الاول 1313 استنساخ کرده است.(2)

مرحوم آیة اللّه سیّد حسن مدرس هاشمی نقل کرده است که آیه اللّه آقا شیخ عبدالحسین محلاتی از معاصرین آخوند کاشی و در حجره مجاور او بود، و این هر دو عالم در نهایت علم و زهد و تقوی بودند، وگاهی دو سه روز چیزی نمی خوردند. یکی از شاگردان آیة اللّه محلاتی، مرحوم میر سیّد محمّد باقر احمد آبادی میرمحمّدصادقی می گفت: روزی شیخ عبدالحسین که دو روز بود چیزی نخورده بود و چشمانش نور خود را از دست داده بود، مرا صدا کرد و گفت: تقاضا دارم نزد آقای... که از متمولین و تجار سرشناس بود بروید و از قول من به او بگوئید که دو ریال به عنوان قرض بدهید ان شاء اللّه خداوند گشایش خواهد داد و دو ریال را مسترد خواهم کرد. من نزد آقای... رفتم و پیغام استاد را به وی رساندم. او رویش را برگرداند و رو ترش کرد و گفت: بگویید وجهی موجود ندارم. من بسیار ناراحت شدم و خودم هم چیزی نداشتم که به استاد بدهم. به مدرسه برگشتم و از طریقه برگشتنم استاد فهمید که جواب منفی است. فرمود: چه شد؟ گفتم: پول نداد و روی ترش کرد و گفت: ندارم. استاد به سختی ناراحت شد و رو به آسمان کرد، اشک دور چشمانش حلقه زد و توجهی کرد و دو سه بار فرمود: نداد، نداد، نداد! و در حجره رفت و از پشت، درب حجره را بست و خوابید. عصر همان روز، صدا در شهر پیچید که انبار آقای... ناگهان سوخته و هشتاد هزار تومان اجناس او تماماً از بین رفته

ص: 194

است و من یقین کردم که این از توجهی بود که استاد به هنگام ظهر پیدا کرده بود.(1)

غیرهم".(1)

مرحوم مهدوی اشعار زیر را به او نسبت داده است:(2)

دلا تا کی به خود گرمی؟ زخود قطع تمنّا کن

ز خود بینی به خود آی و به خود خود را هویدا کن

زغفلت تا به کی مستی؟ به خود تا چند پابستی؟

کزین سختیّ ره رستی، زهستی دل معرّا کن

زشور عشق در جوشی، شراب عافیت نوشی

پی وصل ار همی کوشی، می بی نشأه پیدا کن

چو کوران تا به کی گیری سراغ از نور و نپذیری؟

تو خود مهر جهانگیری، به خود بین دیده بینا کن

تو خود دارای نورستی، تو خود سینا و طورستی

زخود تا چند وارستی؟ یکی جان طور سینا کن

آقای حاج آقا حسین بروجردی.(1)

2. حجة الاسلام سیّد محمّد باقر احمد آبادی(2)

3. عالم ربّانی آیة اللّه حاج میرزا علی آقا شیرازی

4. آیة اللّه سیّد عباس صفی دهکردی

5. آیة اللّه میرزا محمّد باقر فقیه ایمانی

6. آیة اللّه سیّد محمّد علی ابطحی سده ای

شاگرد ارشد علّامه محلاتی. از سادات جلیله حسینی معروف به سادات حکیمی فرزند سیّد محمّد مهدی. وی در ماه صفر 1294ق در همایون شهر متولّد شد. در بیست سالگی به اصفهان هجرت نموده و در کمال صعوبت و مشقت، در کمال عفت و متانت اشتغال به تحصیل علوم دینی پیدا کرده و به طوری ترقّی نمود که در اقران و امثال خود ضرب المثل گردید.

اساتید ایشان عبارت اند از: میرزا هدایت اللّه روضاتی، جهانگیر خان قشقایی، علّامه محلاتی، آقا سیّد محمّد باقر درچه ای و شیخ مرتضی ریزی.

وی از سن 35 سالگی نذر کرده بود که در تمام شب ها به استثنای شب های

ص: 197

جمعه و ایام مسافرت، از دو ساعت به اذان صبح مانده تا اول اذان مشغول تألیف باشد، و این نذر تا دو سال قبل از فوت که در اثر بیماری سخت قادر بر عمل نبود انجام نی شد و بالغ بر 50 جلد از تألیفات ایشان در علوم مختلفه موجود است، از جمله چندین جلد در فقه، شامل: طهارت، صلاة، قضاء و شهادات، معاملات، ولایت حاکم و رضاع، که هرکدام بالغ بر 300 الی 400 صفحه می باشد.

در فنّ اصول کتب بسیاری تألیف نمود، از جمله تعلیقه بر فرائد شیخ انصاری و رسائل مختلف در حجیت مظنّه و علاج تعارض ادلّه و مفهوم و منطوق و تعادل و تراجیح و امثال ذلک. و در فنّ کلام، رساله استدلالی در توحید و رساله استدلالی دیگر در نبوّت و رساله استدلالی دیگر در معاد و امامت و عدل.

و نیز کتاب "ختام الغرر" که دارای ابواب مختلف است، از جمله بابی در الغاز و معمیات، و بابی در فنّ خط و فن درایه، و بابی در قواعد حروف و قوانین تکسیر و اسرار عدد، و بابی در ضوابط و رموز جفر و امثال ذلک.

وی عصرها در مدرسه چهارباغ و صبح ها در مدرسه جده بزرگ خارج فقه و اصول تدریس می کرد. وی در ماه رجب 1371ق در مشهد مقدّس کرد و در صحن مضیف خانه حضرت رضا علیه السلام مدفون گردید.

کتاب "الجواهر السنیة فی السیرة النبویة" از تألیفات ایشان چاپ شده و کتاب "ختام الغرر" نیز از روی خط مؤلّف افست شده است.

وی در اجازه به آیة اللّه مرعشی نجفی مشایخ روایتی خود را چنین ذکر نموده است:

ص: 198

تصویر

ص: 199

"منها: ما اجازنی به شیخ مشایخنا... مولی ارباب الفضل والتقوی والیقین، قبلة

اهالی حوزات التحقیق، الشیخ مرتضی ابن عبدالوهاب الریزی(1) عطر اللّه مضجعه

ونوّر اللّه مرقده، عن استاذه الاعظم، سیّد اساتید الفقه والاصول، جامع المعقول والمنقول، السید محمّد حسین الترک...

ومنها: ما اجازنی به شیخنا اللوذعی الالمعی وسیدنا الاستاذ فی جملة من مباحث الفقه والاصول، جامع المعقول والمنقول، حاوی الفروع والاصول، الشیخ عبدالحسین المحلاتی، قدس سره، عن استاذه وشیخه السید ریحان اللّه بن جعفر الموسوی، وشیخه واستاذه الآخوند ملّا حبیب الله ابن علی مدد الکاشانی، وغیرهما من علماء عصره وفقهاء زمانه.

ومنها: ما اجازنی به بلاواسطة، العالمان العلمان الماضی ذکرهما فی سلسلة الشیخ عبدالحسین، وقد اجاز اولهما الحبران المعتمدان، صاحبا التصانیف الانیقة، السید محمّد باقر والسید محمّد هاشم، نجلا السید الجلیل الامیر زین العابدین

ص: 200

الموسوی. واجاز له ایضا الفقیه الاعلم الشیخ محمّد طه من آل النجف. الی غیر ذلک من مشایخی".(1)

فرزند ایشان میر سیّد محمّد ابطحی از علما و ائمه جماعت اصفهان بود. وی در روز جمعه 7 شعبان 1398ق وفات کرد و در تخت فولاد مدفون گردید.

ص: 201

12. رساله در اصل برائت

13. رساله در قاعده فحص

14. رساله در تعریف علم اصول

15. رساله در سهو در نماز

16. رساله در زیارت عاشورا

17. رساله در تطهیر به آب قلیل

18. رساله در قاعده بیّنه

19. رساله در اصل تعارض

20. رساله در تیمّم

21. رساله در اصل لزوم عقد

22. شرح بر اصول کشف الغطاء

23. "مغتنم الدرر و منتخب الغرر"

این اثر ارجمند در سه جلد تدوین شده و مشتمل بر: 1. تفسیر آیات 2. شرح روایات 3. متفرقات می باشد.

علّامه تهرانی می نویسد: "شرع فیه فی سنه 1314 و بلغ الی سنه 1321 ستّین الف بیت و لم یتمّ، و قد جمعت فی مجلّد واحد فجاء فی 667 ص وهو فی اصفهان عند الادیب الفاضل الشیخ حبیب اللّه الهمدانی المتخلّص فی شعره بنیّر... وقد ذکر المترجم له سائر آثاره فی مقدّمة کتابه المذکور".(1)

نسخه ای از مغتنم الدرر در مجله شهاب معرفی شده که گویا نسخه اصل است.(2)

24. تسلیت نامه

ص: 203

این رساله در جلد سوم "مغتنم الدرر" مندرج است و نسخه ای از آن را مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی به خط خود کتابت نموده است.

علّامه محلاتی در آغاز آن می نویسد که جناب عالم عامل و فاضل کامل شیخ عبداللّه نجدی، که ایشان او را شیخ ابراهیم نامیده، از علمای وهابی نجد بوده که در اثر ملاقات با یکی از علمای بزرگ شیعه و مکالمه با او به مذهب اهل بیت گرویده و پس از مهاجرت به نجف اشرف، به صلاحدید علمای نجف به ایران آمده و در اصفهان ساکن شده و از میان علمای اصفهان علّامه محلاتی را به مصاحبت برگزیده و انسی شدید و رابطه ای پدرانه بین آن دو پدید آمده است.

به نوشته ایشان، پدر شیخ عبدالله به نام شیخ عبدالعزیز از علمای بزرگ وهابی بوده است. شیخ عبدالله فنون متداوله را در محل تولد خود ریاض و جبل فراگرفته و در حدود بیست سالگی فارغ التحصیل شده و در عداد علما و قضات محسوب می گردد تا این که در سفر حج مرجع بزرگ شیعه آیة اللّه العظمی شیخ محمّد طه نجف که به اتفاق دامادش عالم فاضل کامل ربّانی و فقیه صمدانی شیخ عبدالهادی همدانی نجفی عازم حج بوده اند اتفاقا به ملاقات آن دو نایل شده و پس از مکالمه با آنان مستبصر شده و به همراه آنان به سفر حج مشرف می گردد. وی پس از بازگشت به محل تولد خود و اقامت یک ساله در آن جا، تشیع خود را مخفی داشته و تنها نزد یکی از رؤسای قبایل، عقیده خود را فاش کرده و سبب استبصار او می گردد. پس از آن به نجف اشرف رفته و پس از اقامتی 14 ماهه در آن جا به ایران آمده و با علّامه محلاتی مربوط می شود. پس از چندی در اصفهان مادر خود را در خواب می بیند که از فراق فرزند بسیار پریشان و بیمار است. این خواب، فرزند غربت کشیده را سخت غمگین کرده و در بستر بیماری می اندازد. علّامه محلاتی که رابطه عاطفی شدیدی با او داشته وی را تسکین داده و برخی ادعیه و زیارات را به او آموخته و جهت تسکین خاطر وی رساله فوق را نگاشته است.

ص: 204

25. مشرق الظلام در شرح رساله "لآلی الکلام" در علم اعراب تألیف اسداللّه بن محمد محلاتی استاد مؤلف. نسخه خطّی این اثر در کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی نگهداری می شود.(1)

تصویر

نمونه خط علامه محلاتی

ص: 206

تصویر

ص: 207

تصویر

ص: 208

این جا پی بردم که عالم و رتبه شاگردی و استادی در آن عالم هم محفوظ است.(1)

8. حاج میرزا عبدالحسین نجفی

فرزند آقا جلال الدین بن آیة اللّه شیخ محمّد تقی آقا نجفی.

وی در حدود سال 1312ق از دختر مرحوم سیّد محمّد رضا روضه خوان متولد شد. در زمان حیات پدر به امامت در مسجد شاه و تدریس پرداخت و با کمک جمعی از فضلا و مجتهدین به فصل خصومات و رسیدگی به کارهای مردم اشتغال جست. اما متأسفانه در سنّ جوانی در شب 22 رجب 1348ق وفات یافت.

جسد مطهّر این عالم خدوم ابتدا در مقبره آقا نجفی مدفون شد و پس از 3 سال به مشاهد مشرّفه منتقل گردید.(2)

آیة اللّه ابرقوئی در توصیف این استاد گران قدر خود می نویسد:

یک طایفه از بندگان خدا هستند که تولّدشان در عافیت و آسودگی (است) و تعیّش می کنند در دنیا به عافیت و راحتی و می میرند در عافیت و خرسندی یعنی از بدو طفولیت تا از این دنیا بروند دائما در خرسندی و راحتی می باشند تا آن که وارد بهشت گردند. و این بنده یک نفر را یقین دارم که مصداق فرمایشات حضرت امیر علیه السلام بود. اما لذت و عافیت دنیایش را بالعیان مشاهده نمودیم که همیشه در عیش و کامرانی و صحت و عافیت و ثروت و تمول روزگار شیرین با عزت و شرافت بود. و اما آخرتش را و بهشت رفتنش را از آن جایی که بعد از چند سال قبرش را شکافتند بدنش تر و تازه بود همان طور که او را غسل داده بودند همان طور بود. الحمد لله که مصداق این کلمات مولی بالحسّ والعیان از برای احقر ظاهر گردید.(3)

ص: 210

تصویر

در پاورقی چاپ دوم کتاب "ولایة المتقین" می نویسد: طبق استفساری که از نجل جلیل آن مرحوم، جناب حاج شیخ محمّد تقی نجفی(1) شد، فرمودند: سه سال

ص: 211

پس از فوت آن مرحوم، برای حمل بدن به کربلای معلی، طبق وصیت ایشان، به اتفاق مرحوم سیّد زین العابدین و استاد نصر الله غسال نبش قبر نمودیم، که باقی مانده بدن ایشان را جمع نموده، به کربلای معلی انتقال دهیم. پس از نبش قبر، مشاهده شد که بدن تازه بود و هیچ تغییری نکرده است، حتی نفخ شکم و گودی ناف سالم بوده، و مرحوم سیّد زین العابدین بدن ایشان را لمس کردند.(1)

حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه".(1)

به نوشته مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی: وی از مشایخ سلسله ذهبیه در اصفهان و دارای نفسی قدسی بوده و عده ای از بزرگان این شهر به او ارادت می ورزیده اند. وی در 10 ماه صفر سال 1344ق در کربلا وفات یافت.(2)

ایشان در "بیان المفاخر" نیز می نویسد: حاج محمّد جواد عارف سرجویی (به مناسبت سکونت او در سرجوی بابا حسن در محله بیدآباد) فرزند حاج محمّد حسین بن شیخ زین الدین از سلسله مشایخ ذهبیه در اصفهان. پدرش نیز از عرفاءو سالکین بوده و در ذی القعده سال 1293 وفات یافته در ضمن مقبره سرقبرآقا در محله خوابجون در جنوب شرقی صحن نامبرده مدفون گردید.(3)

صاحب عنوان در دهم ماه صفر سال 1345 به سن قریب به نود سالگی در کربلا وفات یافته در همان ارض مقدس مدفون گردید.(4)

ص: 213

مرحوم میرزا حسن خان جابری می نویسد: حاج محمّد جواد، عابد قانع، شهیر به سرجویی؛ بزرگواری با تقوا ]بود[ سحرخیزی و اعمال مستحبه او ترک نمی شد. تمام املاک خود را فروخته

به فقرا ایثار کرد. معدودی هم از برکات وجودش باورع و زهد گشتند. عاقبتش به خیر و در صحن کربلا مدفون شد و در حیاتشان مکاشفاتی از آن بزرگ مشهور است.(1)

مرحوم آیة اللّه سیّد محمّد حسین طهرانی در کتاب "روح مجرد" می نویسد:

آقا محمّد بیدآبادی از عرفای مشهور است و صاحب مقامات و درجات، رحلتش در سنه 1197 هجریه قمریه است و حقیر کرارا بر سر مزارش رفته ام، و مراد از بیدآبادی به طور مطلق اوست. و اما آقا محمّد جواد بیدآبادی از عرفای زمان اخیر بوده است و استاد والد صدّیق مکرّم حاج محمّد حسن شرکت است. آقای حاج محمّد حسن دام توفیقه گفت: مرحوم پدر ما می گفت: آقا محمّد جواد بیدآبادی را کسی نشناخت و خود مرحوم بیدآبادی یک بیت سروده بود که مرحوم پدرم یادداشت کرده بود:

صد گنج نهان بود مرا در دل و یاران

نادیده گرفتند که این خانه خراب است

شهید آیة اللّه دستغیب در کتاب "داستان های شگفت" کرامات متعددی از ایشان نقل کرده است. همچنین عالم ربّانی آیة اللّه میرزا ابوالهدی کرباسی، مطالبی را که از این عارف کامل با واسطه یا بدون واسطه شنیده است در رساله ای مستقل نقل کرده است که حاوی نکاتی ارزشمند است. از جمله می نویسد:(2)

"سالک مسلک زهد و سداد، حاجی محمّد جواد، اصرار به اربعین صباح، و خلوص نیت در جمیع حرکات و سکنات، للّه تعالی عزّوجّل، و مراقبه و محاسبه

ص: 214

نمودند. و نقل کردند که مدتی در دهن، ریگ گذاردم که کلمه ای صادر به غیر رضای حق عزّوجل نشود. و نقل نمودند از حجةالاسلام میرزای شیرازی "طاب رمسه" که فرمود: یا حاجی، سجده طویله را در وقت سحر ترک مکن... و شیخ خراسانی فرمود که اگر در این سجده طویله، ذکر مبارک یونسی هفتصد و سی مرتبه بگوید از جمله آثارش توسعه رزق است و اثری فوری دارد؛ و هزار مرتبه گفتن را بعضی از اهل حال فرموده اند.

و ایضا حاجی سابق الذکر فرمود که نورانیّت زیاد حاصل می شود از سه هزار مرتبه ذکر مبارک "لااله الااللّه" در بین العشائین، و بالعیان دیده ام.(1)

و ایضا فرمود به واسطه، که روزی هزار مرتبه استغفار خوب است بعد از غسل توبه؛ و مواظبت نوافل کند و احیاء از وقت نصف شب تا طلوع آفتاب خیلی مجرّب است؛ و کذا احیاء بین العشائین.

و فرمود ایضا که خودم نوری و تجلّی دیدم در وقت دخول مرحوم حاجی ملاّ علی بن حاجی میر خلیل از ایشان در سرداب مقدس در سامره، و دیگران هم دیده اند.

و فرمود که خودم در وقت عبادت و توجّه، نورانیتی در اطراف من پیدا می شد و اطفال خانه دور من جمع می شدند و اُنس به انوار می گرفتند.

و فرمود که جماعتی را مرحوم آخوند ملّا حسینقلی همدانی منقلب کرد. وقتی کسی در کاظمین علیهما السلام، به دستورالعمل مرحوم آخوند مشغول به ذکر مبارک یونسی ]شده[ و شیاطین زیاد دور او دیده که جمع شده، در باطن مرحوم

ص: 215

آخوند را دیده که شیاطین را دور کرده و (باعث) مزید اخلاص او شد...

و فرمود از حاجی میرزا حسین نوری اعلی اللّه تعالی مقامه که فرمودند: قطب راوندی نقل کرده که اموات در وقت بین الطلوعین مطلع به قبر خود می شوند و مُشرف. در این وقت زیارت ایشان خوب است و در وقت شب زیارت نکنید اموات را که در وادی السّلام یا وادی برهوت می باشند و اشراف بر قبر خود ندارند.

و فرمود که نزد من، مرحوم حاجی میرزا حسین نوری ربطی به ملّا حسینقلی و مرحوم حاج ملافتحعلی ندارد.

و فرمود که مرحوم حاج ملاعلی حاجی میرزا خلیل فرمود که هر مجاهده کردم و از عهده برآمدم الاّ المواقعه. و از زهد او نقل نمودند که وقتی نفس او از او ماست خواست، از جهت دفع لذّت، او قدری سویق و قدری آب، گرم کرد که لذّت نبرد و میل کرد. و فرمود که غذای لذیذ، نورانیت علم را از آدمی سلب می کند. و بسیار تأکید کردند در تحصیل غذای حلال و اجتناب از شبهات که تأثیری تامّ دارد در سلب توفیق و عدم بلوغ به مطالب شامخه...

و حکایت فرمود: در وقت تشرّف ناصرالدین شاه به عتبات چند نفری استقبال نرفتند و دیدنی سلطان ننمودند. از آن جمله، مرحوم حاجی ملّا علی نجفی بودند. شخصی از رجال دولت، خدمت حاجی مرحوم رسید، اظهار دیدنی و ملاقات نمود، ایشان امتناع نمودند. در این هنگام، شخص مذکور یا دیگری به ایشان عرض کرد که پادشاه اسلام است؛ احترام او لازم است. ایشان جواب فرمودند که آیا حضرات، علمای اسلام نمی باشند؟ خلاصه، در جواب ملاقات... او فرمود که خداوند عزّوجلّ ذکره، چیزی به من عنایت فرموده که ابدا احتیاج به احدی ندارم. او خیال کرد که غرض ایشان دارایی کیمیا است، درصدد تحصیل از ایشان برآمد. فرمودند: مرادم قناعت است، نه کیمیا. حقیر عرض می نمایم: اجاد فیما أفاد؛ لانّ القناعة کنز لایفنی.

ص: 216

و ایضا فرمود که شخصی از صلحا بعد از فوت مرحوم شیخ مرتضی قدس سره در امر تقلید مردّد بود. در شب ماه رمضان هر شب هزار بار "انّا انزلناه" خواند تا آن که معلوم شود که مرجع تقلید و مرضیّ امام عصر عجل اللّه تعالی فرجه الشریف کیست؟ در شب قدر خبر کردند در خواب که حضرت ابراهیم علیه السلام است. چون که نگاه کرد دید که حضرت ایشان به صورت مرحوم آقای میر سیّد محمّد حسن شیرازی است. معنی کرد بر این که ایشان مرجع اند. فردا به خدمت ایشان مشرّف شد. ایشان حین ملاقات دست او را گرفتند و فرمودند: ان شاء اللّه مبارک است! و فرمود که باید انسان تمام حرکات و سکناتش از برای خداوند عزّوجل (باشد) باید نگاه نکند مگر از برای خداوند، و همچنین سماع و سایر قوای ظاهره و باطنه را از برای خداوند عزّوجّل به کار برد.

حقیر گوید: شاهد بر این مطلب (این) که بعضی از اوقات در حین اشتغال به ذکر "لااله الااللّه" بین العشائین، بعضی شنیدند از عالم غیب به این عبارت: "کلّ شی ء لغیر اللّه حرام". و فرمود این مطلب در بادی الحال بسیار مشکل است ولکن بعد از مدتی سهل می شود.

و فرمود که من در مقام مجاهده بودم، بنا گذاشتم که جمیع حرکات و سکنات را از برای حق تعالی نمایم؛ حتی نظر به چیزی نمی کردم الاّ به رضای او، و اول بسیار مشکل بود ولکن بعد از چهار روز از برای من سهل شد.

و ایضا فرموده بود مضمونش که از جمعی کرامت و خوارق عادت دیدم. و این مطلبی است معلوم، خداوند عزّوجّل فرمود: "وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالانْس اِلاّ لِیَعْبُدُون" که به "یعرفون" تفسیر شده، و معلوم است که غرض از خلفت، معرفت اوست و باید معرفتش ممکن باشد و تو هم از یادت نرود و سعی کن آن چیزی (که) من دیده ام و دیگران، تو هم می بینی. سعی می خواهد و از طریق آن باید رفت.

و این مطلب را فرمود، بعد از آن که حقیر به او گفتم که چگونه باید راه باشد؟ و

ص: 217

مقدمه اربعین و خلوص آن را که اول ذکر شد، فرمود که صلوات هزار و چهارصد مرتبه برای توسعه و گشایش حال بخوانید.

و ایضا به واسطه فرمود که چند چیز را مواظبت باید کرد: اوّل: دوام طهارت؛ دوّم: توبه؛ سیّم: استغفار؛ چهارم: دعا و طلب مغفرت؛ پنجم: شکر نعمت؛ ششم: صبر بر بلا.

و ایضا به واسطه فرمود که ذکر مبارک "یا حیّ یا قیّوم" را سیصد و شصت مرتبه به عدد سال بخواند، و هر نفس کشید این دعا را بخواند؛ و اگر ممکن نیست و فرصت نیست، در هر صد مرتبه یک مرتبه بخواند و آن دعا این است: "أللّهمّ إنّی أسئلک برحمتک استغیث، أللّهمّ أحی قلبی".

و از مرحوم حاجی ملاعلی محمّد نجف آبادی نقل شد که از مرحوم حاجی سیّد علی شوشتری نقل کردند که فرمودند از برای حاجت، چهل و یک مرتبه بخواند در هر روز؛ بلکه بیشتر را هم شنیدم. آن دعا این است: "أللّهمّ إنّی أسئلک بحقّ روحِ علی بن ابی طالب علیه السلام الّذی ما أشرک باللّه طرفة عینٍ أبداً" و هر حاجت دارد الحاق نماید.

عالم ربّانی آیة اللّه شیخ مهدی نجفی در کتاب "الانهار" می نویسد:

حکایت نمود شیخ جلیل معروف بالزهد والمجاهدة حاجی محمّد جواد اصفهانی، گفت: وقتی را بین الصلاتین مغرب و عشاء، سه هزار بار کلمه طیبه "لا اله الا الله" را می خواندم و مکرّر نور مثل برق می دیدم.(1)

و فرمود: فلان خان، و اسمش را مذکور داشت، از جهت خوف از مردم در مخمصه ای به من پناهنده گشت. شب شنیدم گوینده ای می گفت: حضرت صدیقه علیها الصلاة والسلام بر او غضب ناک است، یا قریب به این. و آن خان می گفت:

ص: 218

زوجه مرحوم حاجی میرزا بدیع (درب امامی) قدّس سرّه، با چند طفل به او متوسل شده در حاجتی که حاجی نقل فرمود، و قندی و ابریشم و تربتی هدیه آورده بود؛ و او به ملاحظه عموی آن اطفال... زن را نومید نموده بوده است.(1)

برخی از شاگردان محضر این عارف فرزانه عبارتند از:

1. آیة اللّه ملّا حسینعلی صدیقین

2. عالم ربانی ملّا محمّد هرتمنی

3. عالم ربانی سیّد علی اکبر هاشمی

4. آیة اللّه سیّد اسماعیل هاشمی

5. عالم زاهد سیّد محمّد صادق کتابی(2)

6. شیخ محمّد رضا کلباسی

فرزند شیخ محمّد علی کلباسی

7. شیخ ابوطالب شیخ الاسلام

8. شیخ اسداللّه فاضل بیدآبادی اوصاف:

به نوشته مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی: سید زین العابدین از اتقیای ازکیا

ص: 219

بود. قول و فعلش مطابق اوامر خداوند، و همیشه به ذکر حق مشغول بود. سال ها خدمت عارف مشهور حاج محمّد جواد بیدآبادی معروف به سرجوئی شرفیاب و دست ارادت به او داده و از انفاس قدسی آن پیر روشن ضمیر، که استاد بسیاری از بزرگان و علمای اصفهان و غیره بود بهره مند شده، تا به مقام انسانیت رسید. الحق فرشته ای بود در لباس آدمی.(1)

وی مردی خلیق و مهربان و از جمله کسانی بود که عملاً درس دین و اخلاق به مردم می آموخت. مستحبّی از مستحبّات را ترک نمی کرد و مکروهات را عملاً جزو محرّمات می دانست.(2)

در کتاب "مفاخر یزد" آمده: آیة اللّه طباطبائی دانشمندی پارسا و عارفی پرهیزکار و صاحب کرامت بود. او باطنی با صفا و ضمیری قدسی داشت و توفیق تشرف به محضر حضرت ولی عصر عجّل الله فرجه الشریف را یافته بود. پیش گویی ها و رؤیاهای صادقه ای نیز از او نقل گردیده است. احتیاط بسیار در مسائل شرعی، عشق وافر به اهل بیت علیهم السلام، مداومت بر تهجّد و زیارت عاشورا از خصوصیات بارز وی به شمار می رفت. او همچنین مخالفت شدیدی با حکومت پهلوی اول و دوم داشت و صراحتا آنان و عمّالشان را یزید و یزیدی می خواند. هرگز به ادارات دولتی نمی رفت و از غذای اشخاصی که در خدمت دولت بودند استفاده نمی کرد.(3)

فرزند ایشان جناب حاج سیّد صادق طباطبائی در مقدمه کتاب "ولایة المتقین"اشرح حال جامعی از پدر والاگهر خود نگاشته اند که خلاصه ای از آن نقل می شود:

ایشان پس از فوت پدر و مادرشان در ابرکوه، جهت تحصیل علم به اصفهان

ص: 220

مهاجرت کرده و مشغول تحصیل شدند، و در اثر وقار و محسّنات اخلاقی مورد توجه اهل بصیرت قرار گرفت. او از اول جوانی به ریاضت و عبادت و تزکیه نفس و خود سازی مشغول و در کمال فقر و تنگدستی، اما قانع روزگار را به سر می برد. از قبل از ازدواج، شب ها تا به صبح به ریاضت و شب زنده داری و عبادت و توسّل به ائمه اطهار علیهم السّلام و درخواست شرح صدر و رسیدن به مرتبه کمال انسانیّت و روزها به درس و بحث و درک حضور علما و تحصیل علوم مشغول بود.

حکم فرما بود اضافه کردند: هیچ کجا، هیچ چیز ازدنیا وآخرت برای انسان میسر نمی شود و چاره ای نیست مگر آن که برود در خانه ائمّه اطهار صلوات اللّه علیهم اجمعین. ودر آن جلسه ویا بعد از آن درباره مبارزه وجهاد با نفس صحبت نموده ومثل هایی آورده اند.

بلی سرلوحه همه گفتار و نصایحشان با افراد، چهار مطلب بود:

مبارزه با نفس، وشناخت و ولایت ائمّه اطهار علیهم السّلام وتقوی و دیگر در امر اخلاق اسلامی و دوری از رذائل اخلاقی و به دست آوردن فضائل اخلاقی، وتأکید بر خواندن کتاب های اخلاقی مانند کتاب "معراج السعادة" وغیره می نمودند.

از مخلصان درجه یک ایشان بود، که شما مقداری قند و چای در قوری همراه خود بیاورید، وقتی من آنجا نشستم از این چای یک عدد برای من بیاورید. و بالأخره او چنین شرطی را پذیرفت و به این ترتیب دعوت انجام گرفت و عملی شد.

ص: 225

و همچنین روزی در اقلید شخصی ایشان را دعوت می کرد و او نمی پذیرفت و او با وساطت دیگران اصرار کرد که من دیگران را دعوت کرده ام به خاطر شما و منزل من هم باید بیایید. فرمودند: خیلی خوب، می آیم ولی از سفره شما چیزی نمی خورم، به دلیل آن که حق مردم و خدا در آن است.

و در روز موعود، از منزل میزبان دائمی خود، جناب حاج شیخ احمد مصطفوی که محسّنات اخلاقی این مرد بزرگ زبانزد خاص و عام آن دیار بوده و هست، مقداری غذا در دستمال خود پیچیدند و زیر عبا گرفتند و سر سفره آن دستمال را باز کردند و از آن غذا میل نمودند.

بلی ایشان حتی در زمان پهلوی اول نیز که سکوت و خفقان مرگبار وجود داشت همیشه برخلاف آن ها عمل می کردند و هرگز عمامه از سر برنداشتند و در همان شرایط سخت، با لباس روحانی در کوچه و بازار عبور می کردند، به طوری که نقل می کردند: روزی در بازارچه چهار سوق مقصود پاسبان عمامه یک نفر روحانی را بر داشته و پاره می کند و توهین می نماید. آن روحانی فریاد می زند که اگر مأموری برای برداشتن عمامه، چرا آن سیّد با آن عمامه بزرگ که بر سر دارد و از جلوی تو روزها عبور می کند متعرض نمی شوی!؟ پاسبان با تغیّر جواب می دهد به تو مربوط نیست و من اگرتوانسته بودم عمامه او را نیز بر می داشتم، ولی حتی نتوانستم نزدیک او شوم تا چه رسد عمامه او را بر دارم!

و یکی از مطالبی راکه حقیر، هم از زبان خود ایشان شنیدم و هم از زبان شاهدان قضیه، این بود که روزی با بعض از خواص از دوستان، با لباس روحانیت، عازم زیارت اهل قبور و وارد گورستان تخت فولاد می شوند. ناگهان از دور مشاهده می شود که یک پاسبان گشتی، سوار بر اسب، به آن ها نزدیک می شود. همراهیان متوحش شده و از ایشان کسب تکلیف می کنند. آن بزرگوار می فرمایند: هیچ نترسید و آنچه که من دستور می دهم به آن عمل نمایید، تا آن که مأمور می رسد و خطاب به

ص: 226

آن ها می گوید که باید همه حرکت کنید به طرف نظمیه. در این حال، ایشان به طرف پاسبان می روند و دو بازوی اورا محکم می گیرند و به دیگران دستور می دهند که شما بروید در فلان تکیه، من به شما ملحق می شوم و نگران نباشید. هرچه پاسبان سعی می کند که سر خود را بر گرداند تا خط سیر آن ها را ببیند نمی تواند، تا وقتی که آن ها کاملاً دور شده و وارد تکیه می شوند، پدرم او را رها می کنند و با آرامش به طرف رفقا حرکت می کنند، و پاسبان حیران مرتّب به دور خود می چرخد و فریاد می زند و به جست و جو می پردازد. و قضیه موجب حیرت شاهدان صحنه قرار می گیرد.

و در زمان آزادی لباس و روضه خوانی اگر می فهمیدند یک روحانی در منبر خود به نوعی تعریف یا دعا به خاندان پهلوی می کند ویا به خانه کسانی که وابسته به دربار ویا اشزاف هستند رفت وآمد می کند مثلاً برای روضه خوانی وغیره، ویا در مجلس دعا به شاه حاضر می شود، در برخورد با او سرد بودند ویا اگر به خانه ایشان می آمد و می خواست در نماز به ایشان اقتدا کند جلوگیری می کردند، ویا جواب سؤال او را نمی دادند، وبه نوعی مخالفت وانتقاد خود را اظهار می کردند، وبسا می شد که با یک نفر روحانی یا منبری که مثلاً درجلسه دعاء به شاه رفته بود سال ها فاصله می گرفتند واو که به ایشان علاقه مند بود ونمی توانست ترک ایشان را بکند نزد ایشان توبه می کرد وپشیمانی خود را اظهار می نمود وایشان می گفتند: شما با پذیرفتن دعوت آنها ورفتن به مجالس آنها اعمال وحکومت آنها را امضاء کرده اید ودرهمه اعمال آنها شریک هستید وجواب خدا را چه می دهید؟

و باز در مورد نرفتن به اداره ها به ایشان گفته بودند اگر ناچار شوید چه می کنید؟ می گفتند: وقتی ناچار می شوم که زنجیر به گردنم بیندازند ومرا کشان کشان ببرند.

ودر اینجا حقیر یک جریان را که خودم مقداری از آن را شاهد بودم وهم از زبان برادر بزرگترم جناب آقای سیّد محمّد تقی طباطبایی می نویسم.

ص: 227

برادرم که مبادرت به گرفتن معافی کفالت می کنند به منطقه نظام وظیفه رجوع می کنند وتمام دستوراتی که جهت تکمیل پرونده وبرگه معافی لازم بوده است انجام می دهند تا این که از او می خواهند که باید پدرت به اینجا بیاید تا ایشان را رؤیت کنیم، وپسر که از برنامه پدر آگاهی دارد هر چه عذر می آورد که پدرم روحانی هستند واز خانه بیرون نمی آیند ومریض هستند، عذر او به هیچ وجه پذیرفته نمی شود؛ بلکه برای احضار پدر حساس تر می شوند، وفرزند ناچار با وساطت یکی از دوستان نزد پدر قضیه را می گوید ولی پدر از رفتن خودداری می کنند. فرزند می گوید اگر به منطقه نظامی نیایید مرا به سربازی می برند ومن به آنها چه بگویم؟

پدر گفتند: برو بگو پدرم می گوید من که نمی خواهم شما را ببینم، هرکه می خواهد مرا ببیند باید اینجا بیاید؛ وپسر همین را به رئیس مربوطه می گوید. مسئول پرونده جریان را به رئیس منطقه می گوید ورئیس منطقه می گوید من باید این شخص جسور را که درگوشه ای نشسته و جرأت گفتن چنین حرف هایی را دارد ببینم.

روزی اول صبح رئیس منطقه با یک نفر دیگر به اتفاق برادرم به درب منزل آمده ودق الباب نمودند. حقیر درب را باز نمودم وخبر آمدن آنها را وقصد ملاقات با پدرم را به ایشان دادم. پدر با

کمال خونسردی همان طور که نشسته بودند ویک کلک آتش که در کنارش یک قوری کلوائی چینی و در پای کلک یک انبار و دو عدد استکان نیز بود و طرف راستشان چند عدد کتاب و مشغول مطالعه بودند، گفتند: بگو بیائید داخل. من پیام را به آن ها رساندم و برادر به اتفاق آن ها وارد منزل و رئیس داخل اتاق شد. چون وارد شد مانند یک سرباز که با مافوق خودش مواجه می شود، پاها را به هم کوبید و دستش را بالا برد و ادای احترام نمود، و چند لحظه ایستاد و به پدرم نگاه می کرد. پدرم در یک جمله گفتند اگر چای میل دارید بنشینید، و او دست خود را پائین آورد و کلاهش را از سر برداشت و خداحافظی نمود و عقب عقب از

ص: 228

اتاق خارج شد و با یک سکوت مبهمی از خانه خارج شد و با برادر به سوی منطقه روان شدند و به مجرّد ورود در منطقه (پادگان) دستور صدور معافی را داد. [سال 1328]

بلی در آن زمان که سکوت و خفقان و وحشت دستگاه حاکمه همه جا را فراگرفته بود ایشان در برخوردها و مجالست ها به هر شکلی مخالفت و انزجار خود را با رژیم اظهار می نمودند و هر وقت خبر جدیدی از رژیم یا شاه می شنیدند می گفتند: لعنت اللّه علیهم، و بعضی وقت ها می گفتند: کجاست آن شیر بچه اصفهانی کسروی کش؟ (شهید سید مجتبی نوّاب صفوی)

را در محلّی کاملاً مخفی نگه می دارد و به ایشان چنین وانمود می کند که دستور، عمل شد و ایشان مطمئن می شوند که رد کردن پارچه انجام گرفته. اما مدتی می گذرد و ایشان روزی از خواب که بیدار می شود خطاب به عیال خود می گوید که چرا پارچه را برای صاحبش نفرستاده ای؟ من خواب دیدم که پارچه را در فلان محل زیر فلان چیز مخفی نموده ای و الآن باید این کار انجام شود. و عیال فوراً پارچه را از محل بر می دارد و شخصاً به خانه هدیه کننده رفته و پس از شرح قصه آن را به صاحبش بر می گرداند.

از غذای بازار مثل کباب و بریان نمی خوردند و می گفتند: شاید عابری بوی آن غذا به مشامش خورده و دلش خواسته اما توانایی خرید آن را نداشته و شایسته نیست من بخورم. در موقع خرید چیزی از مغازه از قبیل گوشت، فروشنده در اثر علاقه خاصی که داشت سعی می کرد بهترین گوشت را تحویل دهد و ایشان به فروشنده می گفتند: همانطور که با آن مشتری غریبه عمل می کنی باید با من رفتار نمایی.

آمدند. پس از چند دقیقه جناب حاج سیّد عبدالحسین میرلوحی چنین گفتند: دیشب در عالم رؤیا در حالی که مشغول آب یاری بودم حضرت ولی عصر علیه السّلام را دیدم وپس از پاره ای گفت وگوها، دامن ایشان را محکم گرفتم وعرض کردم: یابن رسول اللّه! مرا راهنمائی کنید که در امور و مسائل فقهی که اشکال پیش می آید کجا روم وچه کنم؟ حضرت فرمودند: در چنین مواقعی به دو نفر رجوع کن: سید زین العابدین طباطبائی ابرقوئی یا حاج میرزا علی آقا شیرازی. والآن نزد سیّد زین العابدین برو و بگو: حضرت گفتند: کتاب رساله عملیه دست خط مرحوم مجلسی که در جلد پارچه ای نگهداری می شود به من بده تا مطالعه وعمل نمایم. پدرم که تا آن لحظه کسی را از وجود چنین رساله ای آگاه نکرده بودند، با کمال احترام و عجله برخاستند وآن رساله را در اختیار عالم جلیل القدر گذاشتند وایشان برای مدّت معیّن جهت مطالعه و استنساخ آن رساله را امانتاً بردند.

البته بین پدرم وایشان علاقه وارتباط خاصی برقرار بود وهر کتاب وجزوه ای را که مرحوم پدرم تألیف می نمودند ایشان می گرفتند واستنساخ می کردند وپس از فوت پدرم که تصمیم گرفتیم دو

عدد از تألیفات ایشان را چاپ کنیم، مرحوم آقای میرلوحی نام آن کتاب را "ولایة المتقین" گذاشتند.

2. فرزند یکی از علمای بزرگ که از طلاب بود، سخت مبتلا به جنون شده بود به

ص: 231

طوری که مدت ها با طناب دست و پای او را بسته بودند و از شفای او مأیوس شده بودند و پدر او از پدرم درخواست کرده بود که کاری برای فرزند بیمارش بکند. بالأخره روزی را معین کردند که جهت دعاء و درخواست شفای او از خداوند متعال به منزل ایشان روند. در روز موعود به اتفاق چند نفر از دوستان به عیادت مریض رفتند و آن جوان مریض را به سختی با دست و پای بسته از محبس خود بیرون آوردند و ایشان به دوستان خود دستور دادند که با حضور قلب و حالت توجه مشغول خواندن سوره حمد شوند و خود ایشان دست بر سر او گذارده و مشغول ذکر شدند. پس از چند دقیقه آن دیوانه به خواب می رود و حاضرین خوشحال می شوند که با حواس جمع می توان دعا را ادامه داد. و پس از لحظاتی که همه در اثر حالت پدرم به گریه افتاده و خصوصاً والدین و عیال آن جوان کاملاً منقلب شده

بودند، آن دیوانه در خواب بدنش خیس عرق می شود که ناگهان ایشان دستور می دهند، بند را از دست و پای او باز کنند. پدر او می ترسید که اگر او را باز کنند و بیدار شود همه را اذیت کند. ایشان خود طناب را باز می کنند و حاضرین با نگرانی منتظر بیدار شدن او می شوند. اما چون بیدار می شود بر می خیزد و می نشیند و نگاهی به اطراف اتاق نموده و سلام می کند و از وضع خودش که لباس های پاره پاره پوشیده تعجب می کند و فوری لباس و عبا و عمامه او را می آورند و ایشان پهلوی او می نشینند و او را قانع می کنند که شما سخت مریض بوده ای و ما به عیادت شما آمده ایم و مطلبی نیست.

3. یکی از فامیل نزدیک سخت دچار دل درد شده و خون از گلوی او بیرون می آمد. دکترها از درمانش مأیوس شده و دستور حرکت او به تهران و عمل جراحی داده بودند. برای ایشان خبر آوردند و درخواست دعاء و توسل کردند. ایشان به فرزندان خود دستور می دهند که وضو بگیرند و در میان آفتاب مشغول خواندن زیارت عاشوراء شوند و شفای او را بخواهند و خودشان نیز مشغول شدند و پس از ساعتی ناگهان از

ص: 232

اتاق خود بیرون آمدند و گفتند: شفا حاصل شد برخیزید که خداوند او را شفا داد.

ص: 233

ولی دیدم ایشان در چشمان من خیره شده اند و می خواهند مطلبی بگویند اما سخن نمی گفتند وبنده با سر و زبان گفتم: پدر با من کاری دارید؟ ایشان ملایم گفتند: نه برو. گفتم: خداحافظ، وایشان جواب خدا حافظی مرا دادند. از خانه بیرون رفتم اما در فکر فرو رفتم که نگاه ایشان غیر معمولی بود وبا خود می گفتم خوب است برگردم وبه ایشان بگویم که شما چیزی می خواستید بگویید؟ ولی باز به راه خود ادامه دادم وبه مجلس سوگواری رفتم در حالی که لحظه ای از فکر بیرون نمی رفتم وبا خود می گفتم ظهر زودتر به منزل می روم.

بعد از مجلس سوگواری به طرف بازار حرکت کردم و درب مغازه استادم را باز نمودم و کمتر از ساعتی نشستم ودر فکر فرو رفته بودم که یکی از فامیل به نام مرحوم حاج حسین اشرف خراسانی وارد مغازه شد و به او سلام کردم و او پس از احوال پرسی با لبخند گفت: برخیز با هم یک سری به منزلتان برویم، که ناگهان از جا برخواستم و رفتم عقب مغازه و با صدای بلند شروع کردم به گریه کردن، و خودم نمی دانستم چرا گریه می کنم؟ و آقای اشرف خراسانی عقب مغازه آمد وبه من گفت: مگر چه گفتم که اینچنین می کنی؟ گفتم شما چیزی نگفتید ولی نمی دانم چرا فکرم پیش پدرم می باشد و نگرانم، و با او روانه منزل شدیم و در راه متّصل گریه می کردم تا این که به منزل رسیدیم و جریان برایم آشکار شد و دنیا پیش چشمم سیاه و غم و اندوه چنان مرا فرا گرفت که نه تنها الآن که بیش از سی سال از آن حادثه می گذرد بلکه اگر عمر طولانی هم بکنم هرگز آن نگاه و آن غم و اندوه و آن چهره نورانی و آن حالات ملکوتی و گفتار و رفتار، و آن منظره و آن مناجات و ذکر و زیارت عاشوراء در شب ها، و آن حالات مخصوص در ماه مبارک رمضان و محرم الحرام، و آن ذکر یا علی و یا بقیة الله گفتنشان، و آن گفتار و نصایحشان و طرز اکل و شرب و معاشرت که

همه طبق دستور، و آن صفت ترحّم و سخا و بخشش ایشان، هرگز فراموشم نمی شود و از مقابل چشمانم نمی رود.

ص: 235

آقای استاد حسن سلمانی می گفت: من طبق دستور خدمت ایشان آمدم و قدری با هم نشستیم، دیدم چشمان ایشان ناگهان دور می زند، ایشان را خواباندم و خود ایشان به طرف قبله خوابیدند و من که متوحش شدم بالای سر ایشان نشستم، ناگهان ایشان تا کمر نیمه خیز بر خاستند و نتوانستند بایستند و در حالی که ایشان را در بغل گرفتم، نگاهشان به طرف بالا بود و گفتند: السلام علیک یا بقیة اللّه، و باز السلام علیک یا بقیة اللّه، و خوابیدند و در حالی که باز لب های ایشان باز می شد و ذکر می گفتند و سلام می کردند بی حرکت شدند و همه چیز تمام شد و از دنیا رفتند.

عده ای از علماء اعلام و بزرگان جمع شدند و حضرت آیة اللّه حاج آقا رحیم ارباب اجازه غسل ندادند و گفتند فردا. و صبح چهار شنبه که اغلب علمای بزرگ اصفهان حاضر بودند مراسم غسل در حوض خانه با شرکت بعضی از علماء شروع شد و با شور و غوغا خاتمه یافت و با تجلیل و عظمت، با شرکت اقشار مردم و

آقای حاج سید صادق طباطبایی فرزند آیت الله ابرقویی

ص: 236

نوحه سرایی، روانه مزار تخت فولاد شدیم و مراسم نماز و دفن نزدیک قبر مرحوم فاضل هندی با سینه زنی و ذکر یا حسین انجام گرفت.

تصویر

ص: 239

تصویر

ص: 240

صغری و اواخر بنی عباس که اوایل غیبت کبری بود بسیار شدند که خواجه نصیر طوسی ره در همان زمان ها خروج نمود و شد آنچه شد. غرض که جل آن ها خدمت ائمه می رسیدند و همه با کمال و با اطلاع بودند که ائمه را بهتر از من و تو می شناختند و خبر از دین و آئین داشتند و از بدبختی حب ریاست زیر بار حق نرفتند و عمر و ابابکر را بهانه معارضه می نمودند، نه آن که اعتقاد به خلفاء داشتند بلکه تمام علماء و فقهاء و عرفاء ایشان می دانستند که خلفاء باطل و ائمه هدی بر حق و حجت خدا هستند، مع ذلک از شقاوت و حب جاه و ریاست، معارضه با حق می کردند... و اگر این ها یقین به حق نداشتند کافر نبودند بلکه تقصیری نداشتند، تقصیر از ناحیه یقین ناشی می شود، کفر از ناحیه علم و معرفت پیدا می گردد که بعد از علم و یقین به حق، به شقاوت خود و به سبب حب جاه و ریاست دنیا اعراض می نماید، بلکه در مقام شقاق و جدال هم بر می آید... پس عرفاء قدیم از همه بهتر می دانسته اند مع ذلک با ائمه علیهم السلام معارضه می نمودند، به دلخوشی بنی عباس یا سلاطین بعد از این ها رفتار می نمودند و با هم سلطنت می کردند. نمی بینی که غالب عرفاء یا وزیر یا ندیم یا مرشد سلاطین عامه بودند.

غرض که حواست را جمع کن و از حق و برهان فرار مکن و بعد از آن ها چه شد و چه نشد چه عرض کنم که دوره صفویه پیش آمد و عرفای شیعه بسیار شدند و طبقه طبقه بودند تا زمان ما که می بینی .

سخن سربسته گفتی با حریفان خدایا زین معمّا پرده بردار

خیر پرده بر نمی دارم، آنچه لازمه حقیقت و نشانه معرفت بود به دلیل و برهان اشاره نمودم، دیگر بسط و شرحی نمی دهم، زیرا که غرضی در کار نیست جز بیان علمی و طریق عقلی که تحریر یافت و برای عاقل فهیم همین اندازه کافی است.

و مخفی نماند که مکاشفات و اطلاعات و خبر آوردن از مغیبات، علامت حقانیت نیست، زیرا که هم کافر و هم مومن بدین درجه نایل شده اند، بلکه از کفار و

ص: 241

دهریان و آتش پرستان بیشتر بروز و ظهور یافته که قابل انکار نیست. پس مناط مومن و کافر و معیار خوب و بد فقط غیب گفتن نیست، بلکه میزان آنچه جعفر بن محمّد علیهما السلام به دست داده است آن درست است و این میزان در کتاب کافی ثبت است و طریقه رسیدن به مقامات را فرموده که به نور خدا ببیند و بگوید و بشنود و بر روی آب راه رود تا آخر درجات انسانیت و فناء فی اللّه که تمام در کتاب کافی حاضر است. کسی نرفت و نخواست که ببیند و عمل کند مگر قلیلی که عمل کردند و خود را به درجات عالیات رساندند.

و اما طریقه مکاشفات باطله، پس ضرر ندارد که یک اشاره خیلی مختصری به آن شود. پس بدان که آنچه در این باب تفرس نموده ام این است که وقتی که نفس ناطقه انسانی که عبارت از روح باشد قطع علاقه نمود از بدنش، قهرا اشیایی را مشاهده می نماید ولو آن که کافر و طبیعی مسلک بوده باشد، و قطع این علقه نمی شود مگر به ریاضات شاقه مثل آن که چهل روز مثلا در یک جای خلوت و تاریکی عزلت نماید و به قوت لایموتی به سر برد مثل مغز بادامی یا سویق جوی که حیوانی نباشد که رنگ و حالات بدنی از خاطرش به کلی محو گردد، آن وقت است که روح به مشاهدات عجیبه نایل می شود و بعضی هم بدین عمل دیوانه می شوند، چنانچه وقتی که خواب می روی چیزهایی می بینی که عینا واقع می شود، کافر هم گاهی خوابی می بیند چنین می شود، با آن که کافر است، جهتش این است که وقت خواب روح مجرد شود و علاقه اش ضعیف گردد مثل خواب اشیایی را مشاهده می نماید اگر چه لامذهب و بد عمل بوده باشد الا آن که چون از طریقه شرع خارج است و در ظلمت کفر فرو رفته روحش با شیاطین محشور و در سیر است، لذا حق و باطل را با هم مشاهده می نماید و شیاطین چیزهای باطل را در نزد او جلوه می دهند که آن مرتاض گاهی درست و حق می گوید و گاهی باطل مثل محیی الدین مثلا...

این یک طریق ریاضت باطل بود و طریقه دیگر آن که مدتی به دستور مرشد

ص: 242

اعمال خیلی زشت و کفرآمیز را به جا می آورد تا او را غیب گفتن بیاموزد و در این باب قصه و حکایات بسیار است ولی به دو حکایت که خودم به آن وثوق دارم مطلب را خاتمه می دهم:

(حکایت) اوّل آن که از مرحوم آقا سیّد محمّد نجف آبادی شنیدم که فرمودند:

وقتی که در نجف تحصیل می کردیم در بعض ایام در حرم مطهر حضرت امیر علیه السلام مشرف می شدیم بوی خیلی متعفن بدی می آمد و هر روز این بوی بد در حرم زیاد می شد و همه خدام و متولی حیران بودند که این بو از چیست و از کجای حرم است تا شبی را خلوت کرده درب معجر قبر را باز کردند دیدند که این قدر کثافات و قاذورات و مردار بر قبر مطهر ریخته شده که انسان از این ظلم گریان می شد. تا آن که چندین مفتش قرار دادند که ببینند کیست که این عمل را می کند، تا عاقبت دیدند که شخصی خود را به معجر و شبکه ها چسبانیده و یک کاری می کند او را گرفتند دیدند که کثافاتی در دست دارد و می خواهد بیندازد بر صندوق. او را بردند و استنطاقش نمودند که چرا چنین می کنی؟ گفت: مرشدی به من دستور داده که اگر تا چهل روز چنین کنی من به تو سر و غیب می دهم و من به عشق این مطلب چنینی کردم الی آخر. واین تعجب ندارد زیرا که اگر کسی چنین بدبخت شود و در ظلمت کفر فرو رود به حدی که لایق مظهریت شیطان بشود شیطان هم او را مایوس نمی کند و از حق و باطل به او نمایش می دهد که هم او را به ریاست دلش را خوشنود کند و ضمنا هم او را وادار کند به دعوی باطل تا مردم را اغواء نماید. عمده کید شیطان و هنرش در همین است که مرآت مجسمی از جنس خودمردم درست کند و گروه گروه از بندگان خدا را فریب دهد چنانچه مشاهد ومحسوس است.

و امّا حکایت دوّم آن است که قریب سی سال قبل مشرف شدیم به عتبه بوسی کربلای معلی و یکی از علماء که گمان می نمایم آقا شیخ عبدالهادی مازندرانی بود و ایشان معمر و از شاگردهای مرحوم میرزای بزرگ بودند و در مدرسه شهر نو اقامه

ص: 243

جماعت و درس می نمودند شبی در ضمن صحبت ها فرمودند که در قدیم ایام دیدیم که درویشی آمده و در گوشه ای از صحن منزل نموده و در کمال حزن و پریشانی شب و روز گریه می کند و بدنش در نهایت ضعیف و رنجور شده بود. آنچه به او الحاح نمودند که تو را چه می شود؟ درد خود را بروز نمی داد و می گفت: دردم دوا ندارد و مرضم علاج پذیر نیست. گفتند: در این مریضخانه عظمی هر دردی را دواء و هر مرضی را شفاء می دهند و هر مرده ای را زنده می نمایند چرا در حرم مطهر نمی روی؟ چرا متوسل به حضرت نمی شوی؟ گفت: نمی توانم که وارد حرم شوم و نمی توانم که خود را تحت بقعه و قبه مبارکه برسانم. گفتند: چرا نمی توانی؟ گفت سرش گفتنی نیست و کارم در نهایت سختی است و مرا به حال خود واگزارید. و این قدر افسرده و محزون بود که همه را پریشان نموده بود تا عاقبت رندان کار کرده او را به منزل بردند و طعام و غذا به او خورانیدند چون از شدت غم و غصه چیزی هم نمی خورده است، تا بالاخره او را وادار نمودند که سرگذشت خود را بیان نمود که من در شیراز بودم و هوای درویشی به سرم افتاد و در لباس درویشی وارد شدم تا عاقبت خدمت درویش مرشدی رسیدم و از او استدعای اسرار نمودم و مرشد گفت که به این آسانی نیست که هرکس درویش شد به او سر بدهند، زحمت ها دارد و خدمت هایی را باید انجام دهد. من گفتم که هر زحمتی و هر خدمتی که شرط این راه است به سر و جان حاضرم. مرشد دید که خیلی اظهار اشتیاق می نمایم و استقامت به خرج می دهم لابد چهل روز مرا به ریاضات شاقه و اعمال ناشایسته وادار نمود تا بعد از انجام خدمت و اظهار مطلب و مطالبه مقصد نمودم. مرشد گفت: هیهات هیهات هنوز باید دو اربعین دیگر خدمت کنی تا سرت دهند. گفتم حاضرم، گفت: باید بروی بوشهر و در آن جا مرشدی هست و در خارج شهر منزل دارد او را باید زیارت کنی و هرچه دستور می دهد عمل نمایی. آمدم بوشهر و مرشد را پیدا کرده و چهل روز هم در خدمت او به سر بردم. پس اظهار مزد و تعلیم سر

ص: 244

نمودم، گفت: هیهات هیهات باید چهل روز دیگر هم زحمت بکشی که این چله آخری می باشد و باید این چله را در خرابات هندوستان به سر بری و مرشد کل در آنجا می باشد و آن به این نشان و بدین شمایل است که در فلان خرابه در خارج شهر منزل دارد، برو در نزد او که به مقصود خواهی رسید.

پس از آنجا حرکت نموده و به هر زحمت و وسیله ای بود خود را به هندوستان رساندم و آن مرشد را به همان نشانه ها پیدا کردم و چهل روز هم در خدمت او به ریاضات شاقه و اعمال ناشایسته مشغول شدم. تا بعد از انجام خدمت، اظهار بیچارگی خود نموده و مطالبه سر معهود کردم. گفت: الحق که تو خیلی زحمت کشیدی و قابل اسرار گشتی ولی یک شرط دیگر در کار است که بدون آن کار به انجام نخواهد یافت و آن این است که باید خود را جنب کرده بیایی تا به تو بدهم آنچه باید بدهم. پس ناچار به هر وسیله ای بود خود را جنب نموده، آمدم در نزد مرشد. مرشد مرا تحسین نمود و گفت: پیش آی و دهن باز کن. من دهن خود را گشودم، دیدم که مرشد آب دهن خود را در دهن من انداخت و گفت: فرو بر. پس فرو بردم گفت: چشم بر هم بگذار. بر هم گذاردم، پس گفت:

بدین سمت مثلا نگاه کن. پس نگاه کردم تمام آن شهر و مردمانش در پیش چشمم جولان می کردند. وبدان سمت نگاه کن، فبالجمله هر طرف نگاه کردم همه اشیاء را دیدم. گفت: باید بروی و کار تو به سامان رسید و اگر چنانچه این جنابت را شکستی دیگر چیزی نمی بینی و به علاوه که فورا هم می میری. و من قبول کرده و پی کار خود رفتم و سوار بر شهوت رانی و عیاشی گردیدم و سلطنت بر تمام دراویش پیدا کردم و بزرگان دنیا سر تسلیم به ارادت سپردند. تا مدتی بدین منوال سلطنت کردم تا شبی که خدم و حشم خواب رفتند فکر مرا فرو گرفت که این چه کاری است که من پیشه خود کرده ام؟ و اگر چنانچه ناگهان اجل دررسید جواب خدا را چه بگویم؟ و یقین که اهل جهنم می باشم که نه نمازی و نه روزه ای و نه زیارتی به علاوه که این همه بندگان

ص: 245

خدا را گمراه نمودم. کم کم خوف مرا احاطه نمود، با خود گفتم که می روم کربلا، اگر کاری درست شود از مریض خانه حسینی علیه السلام درست می شود. و همان شب را مخفیانه تنها سر به بیابان گزارده تا خود را بدین وادی ایمن رسانیدم. حال که آمدم می بینم که جنب هستم و نمی توانم وارد حرم شوم که توبه و انابه نمایم و مرشد هم گفته که اگر غسل کردی فورا می میری. حال مانده ام حیران و سرگردان، این است وقایع کار من. رفقا گفتند: برخیز برویم حمام و غسل نما و نترس که نخواهی مرد و آن مرشد شیطان بوده، پس هرکس که غسل جنابت کند باید بمیرد و به علاوه تو که عاقبت بدین حال خواهی مرد پس اقلا با غسل مرده باشی. تا عاقبت که او را بردند حمام و غسل کرده و به حرم رفته و توبه نموده و یکی از صالحین گردید. پس بدانید که غیب گفتن میزان شناختن خوبان نیست، والسلام.

و مرحوم حاجی درویش خراسکانی که چندین سال در مسجد شاه در حجره این نویسنده بودند و شب و روز در خدمت ایشان بودیم و ایشان در اخلاص و حقیقت نسبت به خانواده عصمت علیهم السلام یگانه عصر بودند و در چند موارد منظور نظر حضرت امیر علیه السلام شده بودند، من جمله که در آتش رفته بودند و نخ مویی از ایشان نسوخته بوده، و صاحب عقاید صحیحه و مودب به آداب شرعیه بودند و 130 سال از عمر ایشان گذشته بود که از دنیا رحلت نمودند، رحمة اللّه علیه. و ایشان حکایات عجیبه و غریبه ای که خودشان در هندوستان در خرابات از مرتاضین دیده بودند برای ما نقل می نمودند که میسر نیست در این اوراق نقل کرد، که ماحصل آنها آن مرتاضین از مغیبات خبر می دادند که به خود حاج درویش خبر از اهل و اولاد و خانه ایشان داده بودند.

غرض، اطلاع از مغیبات مرتاضین هند و غیر آنها از مرتاضین باطل، قابل انکار نیست که غیب گفتن با کفر منافات ندارد چه رسد به فسق.

پس مناط خوبی و بدی غیب و عدم غیب گفتن نیست و بعضی از طرق غیب

ص: 246

گفتن تسخیر جن و شیاطین است که به زحمات و ریاضات غیر مشروعه یکی از آنها مسخر آن می شود و از هر جا که خواهد اطلاعش می دهند و این مطلب هم قابل انکار نیست. و بعض طرق دیگر جفر و رمل است و این هم فی الجمله مسلم است. و ایضا خواب کردن است که بُلَها وسفها را به علم مخصوصی خوابشان می کنند و شیاطین به زبان آنها سخن می گویند و اطلاعاتی می دهند، چنانچه این اخیر را شهید رحمه اللّه در دروس عنوان دارند و حرام می دانند.

و بعض طرق دیگر، حیله و تدبیر است که بعض خبرها را می دهد، مثل مرحوم آقا سیّد محمّد نجف آبادی می فرمودند که فلان مرشد که در فلان شهر بود و سر راه ها و کاروان سراها چندین مفتّش گذارده بود، هر کسی را به یک لباسی، که مترصد باشند که کی از کجا به طرف شهر مرشد می رود، پس از او پرسش حال و اسم و رسم و شهر او می شدند و پیش از او خود را به مرشد می رساندند، مطالب را با شکل و شمایل به مرشد حالی می نمودند تا زایرین که بعدا می آمدند به وقت خود مرشد به کار می برد. پس معلوم شد که شرط غیب گفتن، ایمان و خوبی نیست، بلی مومنین هم اطلاعات غیبی دارند نه از طرق آنها بلکه به واسطه بندگی خدا و صفای قلب، بلکه مومنین و شیعیان خالص کارشان به جایی می رسد که تصرف در ممکنات هم پیدا می کند مثل صحیح شدن مریض و مریض شدن صحیح و هم کوتاه شدن بلند و بلند شدن کوتاه. تمام این ها را خدا به دست ایشان جاری می فرماید، چنانچه در بعض اصحاب ائمه و در بعض خواص شیعه در زمان غیبت دیده شده، ولی هیچ یک از این مراتب در اهل باطل بروز نخواهد کرد، فقط و فقط اگر از مغیبات گذشته چیزی بگویند، آن هم به این آسانی ها نیست، بلکه اکثر و اغلب ادعا و دروغ زنی و حیله بازی است. چطور گفت خواجه حافظ رحمه اللّه:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

اهل حقیقت اسم و شهرت وعنوانی ندارند، بلکه طالب جاه وبزرگی و مال ومنال

ص: 247

دنیا نیستند، هرچه بخواهند از ناحیه خالق می خواهند نه از ناحیه خلق که باید به هزار حیله به دست آورند. آنچه نوشتم هزار یک مفاسد را ننوشتم، غرض اشاراتی بود.

این سروری که بر سر چرخش ز رتبه پاست

امروز شرع را به جهان صاحب لواست

نامش ابوالحسن بود از نسل بوالحسن

مانند جد خود به همه خلق رهنماست

کان خلوص و معدن علم و محیط فضل

دریای حلم و کوه وقار و یم عطاست

فرزانه عالمی است که بر اهل عالمی

فضلش عیان هرآینه کالشمس فی السماست

او مقتدای ما همه ما مقتدا به او

ما پیروان او همه او پیشوای ماست

تا آخر اشعارش که در نهایت خوبس گفته است.

و در مدح بقعه مجلسیین اشعاری که بعض از آنها این است و در کاشی های آنجا نقش زده اند:

الحق که یافت رونق از سعی مجلسیّین

دین خدای سبحان شرع رسول مختار

موج "بحارالانوار" آفاق پر گهر کرد

یعنی به عالمی شد نشر حدیث و اخبار

ای رهرو شریعت وی سالک طریقت

زین مخزن حقیقت نقد مراد بردار

تا آخرش، که گمان نویسنده این است که این اشعار الهام بوده است. و امّا کتاب مدحش که چهارده معصوم صلوات اللّه علیهم را مدح کرده تمام آن موافق اخبار وارده در کتب موجوده است، بنا بر قول خودش دیگر بالاتر از آن نیست که بگوید مثلا علی علیه السلام خالق آسمان و زمین است!

ص: 249

اوّلا دلیل عقلی بر امتناع این نسبت اقامه نشده که خدا به توسّط اینها و ملائکه خلق کرده باشد، چنانچه نسبت خلق کردن و احیاء و اماته را در قرآن به عیسی علیه السلام و هم به ملائکه داده است. پس معلوم می شود که نسبت فعل را به واسطه دادن صحیح است و هم کفر نیست والا العیاذ باللّه در قرآن هم نسبت کفرآمیز واقع شده است. استغفر اللّه ربّی واتوب الیه.

الا آن که جناب تو بگویی که مطلب صحیح است و کفر هم نیست، چیزی که هست این است که در اخبار وارده همچه نسبتی ائمه علیهم السلام به خود نداده اند لذا ما هم نباید بدهیم و اگر چنین نسبتی داده شود فسق است. پس اگر چنین اعتراضی بنمایی صحیح است ولی طرف می گوید که آخبار در این باب رسیده و متمسک به خطبة البیان می شود که حضرت امیر علیه السلام در بصره خواندند، و به علاوه می گوید چنانچه از او شنیدم که ائمه علیهم السلام مظهر صفات و اسماء می باشند مثل علم و قدرت و مشیت و باقی صفات و هر کاری که خداوند جل شانه بکند به علم و قدرت و مشیت اوست و ائمه علیهم السلام مظهر قدرت و علم و مشیّت می باشند، پس امورات را خدا به دست ایشان جاری می نماید. و می گوید در تمام این ها اخبار بسیار وارد شده است والله یعلم.

تمام براهین این دو صفحه را صغیر می داند و بیان می کند و در جزوات علیحده جواب او را نوشته ام. و این نویسنده هم در این باب اسماء و صفات بحث شدیدی کردم و ایشان یک رباعی در این باب به عنوان استدلال نوشته و فرستادند، بنده هم چند رباعی در رد او گفته و ارسال داشتم تا بالاخره بیان ما را قبول ننمودند.

هرچه هست ما که نمی توانیم تکفیر یا تفسیق صغیر بنماییم، دیگران خود دانند. و کتاب (میرزا) یحیی (مدرّس) رحمه اللّه در مداحی غلوّش بیشتر از صغیر است. پس اگر بنا شد تکفیر کرد هر دو را باهم باید تکفیر نمود.

ص: 250

و امّا این نویسنده را اعتقاد چنین است که آنچه در "اصول کافی" است درست است، چون که کافی در نهایت اعتبار است. پس اگر چنانچه تمام صوفیه حالشان حال صغیر باشد تکفیر و تفسیق ایشان در محل اشکال بلکه در محل منع است و خیلی جرآت می خواهد که یکی از موالیان ائمه اطهار را تکفیر نماییم، مگر این که عقیده و سری زیر خلی داشته باشند که از ما پنهان دارند".

ص: 251

جمعیت نمازگزار بود."

استاد جلال الدین همایی می نویسد: "وی در تدریس "شرح لمعه" که حوزه اش در ایوان بزرگ آن مدرسه تشکیل می شد تخصص و شهرتی عظیم داشت و همواره جمعی کثیر از طلاب به

مدرس او می رفتند و از آن جمله این حقیر بودم. به سبب ظرافت هایی که در اثنای درس و مخصوصا در اواخر درس داشت همیشه طلاب با حالت خنده و بشاشت از پای درس او بر می خاستند. من کتاب "نجاة العباد" را در فقه بسیط و "شرح باب حادی عشر" را در کلام و "شرح لمعه" را در فقه استدلالی و علم رجال و درایه را از روی "رجال ابوعلی" خدمت آن عالم ربّانی تحصیل کردم".(1)

کتاب "شرایع الاسلام" را از ایشان آموخته است.

فرزند آیة اللّه حاج میرزا احمد مدرّس نقل کردند و خود شاهد بوده که جنازه مرحوم آیة اللّه حاج میرزا محمّد حسن نجفی(1) که از مدرّسین و مراجع و مورد تایید آیة اللّه العظمی میرزای شیرازی بزرگ بودند و در

علم و ورع و غیرت دینی مشهور، پس از بیست سال از فوت و سپردن جنازه در اصفهان، هنگامی که جنازه را برای حمل به نجف بیرون آوردند تازه و بدون تغییر بود و حمل به نجف اشرف کردند.

9. شیخ محمّد حکیم خراسانی

10. شیخ جمال الدین نجفی

11. شیخ ابوالقاسم دولت آبادی

12. حاج آقا نور اللّه نجفی

13. سیّد عبدالحسین سیدالعراقین

14. سیّد محمّد نجف آبادی

15. میر سیّد علی نجف آبادی

16. سیّد ابوالقاسم دهکردی

17. میر محمّد صادق خاتون آبادی

18. آخوند ملّا عبدالکریم گزی

19. سیّد میرزا اردستانی

20. میر محمّد تقی مدرس

21. سیّد حسین درچه ای

22. سیّد مهدی درچه ای

23. جهانگیر خان قشقایی

24. حاجی میرزا محمّد علی

25. آخوند ملّا محمّد حسین فشارکی

26. سیّد محمّد جواد خراسانی (پدرش)

27. سیّد مرتضی خراسانی (عمویش)

28. علّامه شیخ محمّد رضا نجفی

29. میر سیّد محمّد محله نوی(1)

ص: 257

30. آخوند ملّا محمّد کاشانی

31. سیّد محمّد باقر درچه ای

به نقل مرحوم سیّد جمال الدین میردامادی از آیة اللّه خراسانی: وی مدت 14 سال از حوزه درس آیة اللّه العظمی آقا سیّد محمّد باقر درچه ای استفاده نموده و تمام تقریرات درس آن مرحوم را به رشته تحریر درآورده بود.(1)

وی بیشترین استفاده علمی و اخلاقی را از استاد اخیر برده و در زندگی متأثر از شیوه رفتاری او بود، از این رو اشاره ای به حالات این عالم فرزانه می نماییم.

و حاجی سیّد حسین ترک معلومات خود را تکمیل نموده و به خصوص از فیض تدریس حاج میرزا حبیب اللّه رشتی نهایت استفاده را نمود.

در سال 1303ق به اصفهان بازگشت و در مدرسه نیم آورد سکونت کرد و چندین سال در مسجد نو تدریس و در مسجد بازارچه وزیر نزدیک درب امام امامت می نمود. وی در عصر خود بر همه مدرّسین اصفهان تقدّم داشته و علاوه بر آن در زهد و تقوی و اعراض از دنیا و کناره گیری از مرافعات نیز ممتاز بود. هفته ای دو شب در درچه و دو شب در اصفهان در خانه و سه شب در مدرسه می ماند و تا هنگام وفات از این قاعده تخلّف ننمود.

ص: 259

محضر مبارک آن فقیه مهذّب به جز بهره علمی و تحقیقی فراوانی که در پی داشت کارخانه انسان سازی بود و روحیات و اخلاقیات استاد، تاأثیر عمیقی بر شاگردان برجای می نهاد. مرحوم آیة اللّه سیّد عبدالحسین طیب می گوید: عمده فقه و اصول را در اصفهان خدمت مرحوم آیة اللّه آقا

سیّد محمّد باقر درچه ای بودم . تقریباً مدّت یازده سال مرتّب درس این بزرگوار می رفتم. در این مدّت جدا از فقه و اصول، معارف و حقایق دیگری را نیز از آن بزرگوار و استاد کامل آموختم. درست است که ثمره ظاهری این یازده سال تحصیل مداوم خدمت ایشان مرا به درجه اجتهاد رسانید اما آنچه مهم بود من از آن مرحوم درس زندگی اخلاق و شخصیت را فرا گرفتم. آن بزرگ مرد به راستی در ورع و تقوا آیتی عظیم بود. در عین سادگی از یک صفای روح عجیبی برخوردار بود. به راستی نسبت به دینار و امور دنیوی بی اعتنا و در معیشت به حدّاقل ممکن قناعت می کرد. مسأله نظم در امور و تقسیم ساعات شبانه روز برای کارهای مختلف و برنامه ریزی ایشان زبانزد بود، در مدت یازده سال که خدمت ایشان بودم ایشان حتی یک جلسه درس را غیبت نکردند.(1)

استاد جلال الدّین همایی درباره این استاد خود می نویسد:

آن بزرگ در علم و ورع و تقوی آیتی بود عظیم، و به حقیقت، جانشین پیغمبر اکرم و ائمّه معصومین سلام اللّه علیهم اجمعین بود. در سادگی و صفای روح و بی اعتنایی به امور دنیوی، گویی فرشته ای بود که از عرش به فرش فرود آمده و برای تربیت خلایق با ایشان همنشین شده است. مکرّر دیدم که سهم امام های کلان برای او آوردند و دیناری نپذیرفت با این که می دانستم که بیش از چهار پنج شاهی پول سیاه نداشت. وقتی سبب می پرسیدم می فرمود من فعلاً بحمداللّه مقروض نیستم و خرجی فردای خود را هم دارم و معلوم نیست که فردا و پس فردا چه پیش بیاید...

ص: 260

بنابراین اگر سهم امام را بپذیرم ممکن است حقوق فقرا تضییع شود. گاهی دیدم چهارصد پانصد تومان ... برایش سهم امام آوردند و بیش از چند ریال که مقروض بود قبول نکرد. اگر احیاناً لقمه ای شبهه ناک خورده بود برفور انگشت در گلو می کرد و همه را برمی آورد. و این حالت را مخصوصاً خود یک بار به رأی العین دیدم.

مرحوم منوچهر قدسی می نویسد: مرحوم همایی از مراتب علم و زهد و ملکات اخلاقی و فضائل نفسانی این استاد بزرگ داستان ها داشت که برای مردم امروز به افسانه می ماند، از جمله می فرمود: بر سر درس بودیم و استاد سخن می پرداخت، چون درّ ثمین و ماء معین، که ناگهان مردی روستائی از اهل محل آقا در حاشیه مجلس درس پیدایش شد و شروع کرد جویده جویده و به تمجمج مطالبی را عنوان کردن. ناگهان آقا سر بلند کرد و گفت: والده مرحومه شده اند؟ خدا بیامرزدشان. مرد روستایی به اشاره سر، پاسخ مثبت داد. همه فهمیدند که مادر آقا به رحمت خدا رفته، اما درس ادامه یافت، چنانکه گفتی هیچ اتفاقی نیفتاده است. البته بعد از ختم درس آقا رفت که به وظایفش عمل کند.

و نیز استاد همائی می فرمود: آقا، هر چهارشنبه طرف عصر راهی ده (درچه) می شد و عصر جمعه مراجعت می نمود، در بهار و تابستان و پائیز و زمستان با نظم و انضباطی حساب راه و رسیدن به مدرسه نیم آورد (محل اقامتش) را داشت که پاشنه عصا را در لحظه ای بر مدخل سنگ مدرسه می کوبید و می گفت: لا حول ولا قوّة الا باللّه که درست، بدون دقیقه ای کم و زیاد ساعت چهار بعد از ظهر را نشان می داد.(1)

مرحوم میرزا حسن خان جابری می نویسد: آن بزرگ عالم متورّع غیور، سال های دراز در مدرسه نیم آورد به تدریس پرداخته و طلّابی از طهران و دیگر بلدان به استفاده محضرش آمده؛ معاشش را در هفته به چند دانه نان که خود از درچه آورده

ص: 261

گذرانده. اصول دین را از توحید تا معاد به اجتهاد تدریس ]می کرد[. سی و هشت سال به افاضت و ریاضت به یک منوال، و هیچ گاه وقت درس را دقیقه ای تأخیر و تعطیل روا نداشته، حتّی در دمی که خبر فوت کسانش را به حضرتش انهاء داشته مشغول بوده، قناعتش به نانی و نان خورش مختصری اکتفا کرده، بیش از یک هفته در تعزیتش تمام اصفهان و نواحی دست از کار کشیده و به سوگواری نشسته بودند.(1)

آیة اللّه شیخ مهدی نجفی در "الانهار" می نویسد: "وی از علمای بزرگ اصفهان بود. فقیهی کامل و متبحر و متدین بود در مدرسه نیم آورد مانند یک نفر از طلاب معاش می نمود. در هر هفته دو روزی به وطن مالوف می رفت، بقیه را مشغول به امور شرعیه بود و از کسالت و بطالت جدا محترز بود. در حمام درچه حالش بگشت و از جهان برست. جنازه اش را سر دست به اصفهان آوردند و به تخت فولاد بردند در تکیه ای جدید البناء مدفون شد. عدد مشیّعین از شمار بیرون رفت".(2)

5. حاج شیخ عبدالکریم حائری

ص: 263

6. میر محمّد صادق خاتون آبادی

7. سیّد ابوالحسن اصفهانی

در اجازه آخوند فشارکی به ایشان چنین آمده است: "وممّن جدّ واجدّ وکدّ واکدّ فی تحصیل المطلب وتکمیل الطلب... العالم الفاضل الباذل الکامل البارع الناسک السالک الکامل الناهج مناهج الفضل والرشاد والدارج مدارج الرشد والارشاد والسالک مسالک التحقیق والدارک مدارک التعمیق والتدقیق ذو الفهم الکافی والفکر الوافی البالغ بجده الاکید وسعیه البلیغ الی منتهی الرشاد والصاعد من حضیض التقلیذ الی درجة الاجتهاد والاستنباط فی الاحکام الشرعیة من اخبارنا المعتمدة ومرویاتنا المعتبرة واصولنا المقررة وقواعدنا الممهدة ... وذاک الشاب الصالح والسید السند الموفق الموید المسدد الکامل ابوالمکارم والمفاخر ذوالمجد والعلا مولانا المسمی بآقا رضا سلمه اللّه تعالی واعطاه اللّه غایة الامل والمنی وجعله من اعلام الهدی وممن به یقتدی ویهتدی.

ابن السید السند الموید العالم الکامل السعید الزکی شمسا لسماء العزّ والمجد والنبالة والکرامة مولانا الاعزّ سیدنا العماد الآقا سیّد محمّد جواد سلمه اللّه وابقاه... فانّه زید فضله بالغ ما هو المراد من العلم والاجتهاد وفاز باسنی مراتب الرشاد والارشاد واعلی منازل الصلاح والسداد وقد اوهب الله تعالی له من فضله القوة الاجتهادیة والقوة الاستنباطیة؛ فلیشکر اللّه تعالی بما منحه واولاه وخصّه وابلاه.

ثمّ انّه زید فضله استجاز منّی لحسن ظنّ له بی، فأجزته تبرّکا للانتظام فی سلک الرواة الاعلام ودعاة الاحکام ان یروی عنّی... ما ارویه عن اساتیدی العظام ومشایخی الکرام منهم الشیخ الجلیل والعالم العامل الکامل الناسک السالک الفقیه الباذل مجمع الفضائل العلمیة والعملیة ابو المکارم العلیة مرجع العلماء والفقهاء معتمد الصالحین فی التقلید فی غالب امصار المسلمین وشیخ الاجازة عند المجتهدین شیخنا وشیخ الفقهاء والمتعلمین الشیخ زین العابدین المازندرانی

ص: 264

الاصل الحائری المعبد والمسکن والمدرس والمدفن حشره الله مع موالیه الطاهرین عن شیخه المشتهر فی الآفاق صاحب جواهر الکلام... واوصیه بملاحظة التقوی ونهی النفس عن الهوی ومراقبة الوقوف والاحتیاط عند الشبهات خصوصا فی الاحکام فانه المنجی من الهلکات واوصیه بالتحرز والتجنب من تضییع العمر والاشتغال بغیر العلم والعمل والتعلیم والتعلم والجمع والتصنیف والتکمیل

ص: 265

والتنقیح... کتبت هذه الاوراق مع قلّة المجال وتفرّق البال وتشّتت الحواس وتراکم الاوهام فی مجالس عدیدة بیدی الفانیة وانا العبد الاثیم محمّد حسین بن محمّد جعفر الفشارکی شهرة فی لیلة الاربع عشر من ربیع المولود عام 1335".

اوصاف:

آیة اللّه خراسانی عالمی بسیار متین و باوقار و بردبار و مؤدّب و خوش لباس و مقیّد به نظافت در حجره و منزل بود. نظم و ترتیب خاصی در تدریس و مشی و زندگی او مشاهده می شد که بسیار جالب و دوست داشتنی بود. او پشت و پناه مردم و مروّج دین و از بزرگان مدرّسین بود و با راه و رسم علمی و تقوایی و وقار و سنگینی و حسن برخورد با افراد و مدیریت حوزه علمیه مهم ترین شهر تاریخی و علمی و مذهبی اصفهان و ترویج مراسن دینی و پرداخت شهریه به عموم مدرسین و محصلین این شهر، بزرگ ترین پشتوانه و مایه آبرو و محبوبیت جامعه روحانیت بود و این قولی است که جملگی بر آن اند.

ص: 266

تصویر

مرحوم سیّد مهدی خلیقی پور(1) بر زمینه کاشی خشتی لاجوردی نوشته شده بود و در ساختمان جدید از بین رفت.(2)

دانش طلب که دانش و دین در کمال نفس

مس وجود را به مثل کیمیا بود

بر رهروان ز منزل شک تا در یقین

دانش چراغ روشن و دین رهنما بود

با پرّ و بال علم هیولای محض را

تا عقل مستفاد همی؟ از بقا بود

افشاند آستین به جهان آن که با ادب

بر آستان علم و ادب جبهه سا بود

آن جا که دست علم و هنر دستگاه داد

در پایه آسمان و زمین زیر پا بود

هر مجلسی ز علم بود باغی از بهشت

این نکته گفته ای ز شه اولیا بود

ص: 268

باشد کتابخانه یکی گنج پر گهر

کز هر گهرش مخزن دل پر بها بود

یا منبعی ز نور که هر ذره ایش را

افزون از آفتاب فروغ و ضیا بود

یا گلشنی ز علم که اوراق گلبنش

اندر دماغ ناطقه دانش فزا بود

پاینده باد حجت اسلام و دین رضا

کز وی اساس و شالده این بنا بود

سرمایه نجات به کار دو عالم است

کاری که از برای رضای خدا بود

بشنو دو جمله از پی تاریخ این بنا

کان هر دو یادگار ز طبع "سنا" بود

از این کتابخانه بجو علم دین سپس

برگو: "بنای علم ز سعی رضا بود" 1363

مرحوم حاج میرزا حسن خان جابری نیز در این باره دو مادّه تاریخ سروده است:

جایی که پای شرع بود بر جلال او

دست جهانیان نرسد بر زوال او

خواهی گواه مدرسه صدر را نگر

وان جهد خصم و هیمنه و احتیال او

از لطف حق چو مهر صدور علوم تافت

معدوم گشت دشمن و قصد محال او

وزآن عجب تر آن که شده گوش چرخ کر

از بحث لانسلّم و لِمَ و قیل و قال او

ص: 269

توفیق حق به حجة اسلام و دین رضا

افزود و ساختمان کتب شد خیال او

ایدون که صدر مدرسه صدر زینت است

از این کتابخانه و قدر و کمال او

تاریخ جست "جابری" از طبع زار و گفت:

"گنجینه ز علم رضا و کمال او" 1363 (1)

از ازل هرروز لطفی شأن حق کرد اقتضا

هم به آینده چنین باشد که بوده ما مضی

خواهی ار برهان، بیا در مدرسه صدر و ببین

از علوم دین دو صد برّان سیوف منتضی

یاد آور عصر جهل و خصم علم شرع و دین

سجده ها کن از پس سوء القضا حسن القضا

صدر هر حجره هداتِ دین چو رخشنده نجوم

مسند تدریس گسترده در آن خالی فضا

گوی این میدان زآقای خراسانی راد

در علوم و در کمال و در جلال مقتضی

باری از هر حسن شد کامل ولی چون خواست حق

زینت دارالکتب اکمل کند آن اقتضا

تا زگنج دانش او وان کتب گوهر برند

امّتان مصطفی و شیعیان مرتضی

ص: 270

نوجوانی جست تاریخش ز شیخ "جابری"

پیر گفتا: "بانی کنزالعلوم آمد رضا" 1363

اشعار زیر نیز مادّه تاریخ شمسی بنای کتابخانه است:(1)

در اصفهان به مدرسه صدر شد بپا

یکتا کتابخانه که دارالعلاستی

بنیان نمود سید محمّد رضا کز او

بنیان علم و دانش و بینش بپاستی

این سازمان زپرتو الطاف حق بود

بهر کسی که در صدد ارتقاستی

در محفلی که دایره علم و فضل بود

تاریخ این بنا زیکایک بخواستی

تا که "ادب" چو شمس برون سر نمود و گفت:

"کانون علم و دار هنر این بناستی" 1323

سروده که بر کتیبه سردر مدرسه به خط سیّد مهدی خلیقی پور نصب شده بود.

ز آقای سیّد محمّد رضا

خراسانی آن آیت و مقتدا

بشد پایدار این اساس علوم

که ویران بد از جهل اهل خطا

بلی سعی اشخاص همت بلند

کند تازه آثار عالی بنا

چه تاریخی از "جابری" خواستند

که باشد به تجدید بنیان سزا

چو روشن شد از علم این مدرسه

بگو: "بُد ز نور محمّد رضا" 1362

ص: 272

تصویر

ص: 273

تصویر

به گفته آیة اللّه شیخ اسداللّه جوادی: آیة اللّه خراسانی تعداد 30 نفر از طلاب فاضل را پس از امتحان و گزینش در مدرسه اسکان داده و به تربیت آنان پرداخت. ایشان مدرّسین مدرسه چهارباغ را که به دعوت آیة اللّه خراسانی در آن به تدریس پرداخته و باعث رونق و بالندگی حوزه علمیه شدند را بدین شرح نام برده است:

1. آیة اللّه سید علی اصغر برزانی (کفایة الاصول)

2. آیة اللّه شیخ احمد فیّاض (طهارت مصباح الفقیه)

3. آیة اللّه حاج میرزا علی آقا شیرازی (نهج البلاغه و اخلاق)

4. آیة اللّه شیخ محمود مفید (اسفار)

ص: 275

5. آیة اللّه شیخ عباسعلی ادیب (رسائل و مکاسب)

6. آیة اللّه شیخ علی قدیری (اصول فقه)

7. دانشمند فقید حیدرعلی خان برومند (کفایة الاصول)

8. حجة الاسلام والمسلمین سیّد محمّد قهدریجانی

9. آیة اللّه شیخ علی مشکوة (صلات مصباح الفقیه)

از دیگر آثار آیة اللّه خراسانی تأسیس مسجدی مجلّل به نام مسجد الاقصی در فلکه فلسطین بود که خود ایشان شب ها در آن به اقامه جماعت می پرداخت. ایشان ظهرها نیز در مسجد جارچی بازار اقامه جماعت می نمود.

3. سیّد ابوالحسن درچه ای زاده(1)

4. سیّد ابوالفضل جزایری

5. سیّد ابوالفضل صفوی ریزی(2)

ص: 277

6. شیخ احمد قمی نژاد(1)

7. شیخ اسداللّه جوادی

8. شیخ محمّد باقر صدیقین

9. سیّد محمّد باقر طباطبائی

10. سیّد بحرالعلوم میردامادی(2)

ص: 278

11. شیخ محمّد تقی فهامی(1)

ص: 279

12. سیّد محمّد تقی مصطفوی

13. سیّد جلال الدین شریعتی زفره ای(1)

14. سیّد جمال الدین میردامادی

15. سیّد جواد افضل هرندی(2)

ص: 280

16. شیخ حبیب اللّه شاهنده نکوآبادی(1)

17. سیّد حسن علوی خوراسکانی(2)

18. شیخ محمّد حسین فقیه نطنزی(3)

ص: 281

19. شیخ حسین گلشادی

20. سیّد حسین محمودی خوراسکانی

21. حاج آقا رضا مظاهری(1)

ص: 282

22. شیخ محمّد رضا طاهری خورزوقی(1)

23. سیّد ضیاء الدین تجویدی

24. شیخ عباس مصباح(2)

ص: 283

25. شیخ عبدالرسول قائمی

26. شیخ عبداللّه ادیب

27. سیّد عطاء اللّه فقیهی(1)

22. سیّد علی طباطبائی خوراسکانی(2)

ص: 284

28. شیخ علی محمّد فقیه حبیب آبادی(1)

29. میرزا عنایت اللّه نجفی جزن آبادی(2)

ص: 285

30. سیّد فضل اللّه تجویدی(1)

31. فضل اللّه ضیاء نور(2)

ص: 286

32. سیّد محمّد کاظم مدرّس صادقی

33. سیّد مجتبی مهدوی

34. سیّد مرتضی فقیهی آفارانی(1)

ص: 287

35. شیخ مرتضی فقیهی خوراسکانی

36. سیّد مرتضی ابطحی سدهی

37. شیخ مرتضی تمنائی

38. شیخ مصطفی فقیهی خوراسکانی

39. شیخ محمّد وثیق(1)

40. شیخ محمّد ربّانی خوراسکانی(2)

ص: 288

41. شیخ محمّد یزدی(1)

42. سیّد محمّد هاشمی قهدریجانی

43. سیّد محمّد حسینی کوشکی

44. شیخ محمّد زهری واعظ

45. شیخ محمود کفعمی(2)

ص: 289

46. سیّد مهدی مصطفوی

47. سیّد ناصر مهدوی

48. ملّا هاشم جنتی(1)

ص: 290

تصویر

ص: 291

تصویر

ص: 292

تصویر

آیت الله خراسانی و فرزندانش: سید عماد و سید مهدی خراسانی

ص: 293

کنز گوهرهای دانش، نور مشعل های بینش

زیور ایوان و مدرس، زینت محراب و معبد

اسّ تعلیم و تحقق، رکن تدریس و تفحّص

پایه درک و تخصّص، در تجسّس ها مشیّد

شد بنا چندین محلّ مذهبی از همّت او

یا که دایر گشت آن متروکه از امرش مجدّد

بود همنام نبیّ و هشتمین معصوم اطیب

در رضای خالق خود بود راضی بی مر و حد

شهرتش بود آیة اللّه خراسانی ولیکن

باب و مامش اصفهانی بوده اند و جدّه و جدّ

زاده سیّد جواد مقتدای آل قائن

صهر والای مدرس هاشمی سیّد محمّد

بوده سیّد یوسف اول نیای فحل بابش

حاج سیّد یوسف طوسیّ ثانی، عمّ امجد

الغرض چون با ندای ارجعی از دار فانی

روح او در عالم باقی شد و عدن موبّد

در مزار فاضل هندیّ حبر اصفهانی

پیکرش گردید ساکن در رغام خاک مرقد

در پی تاریخ سال ارتحال آن معظم

مصرعی در دور هجریّ عرب با حرف ابجد

خامه "برنا" نوشت از بهر ارباب تحقّق:

"چون خراسانی اکمل، افقهی کو نیک و ازهد" 1398

ص: 295

تصویر

ص: 296

تصویر

ص: 297

تصویر

ص: 298

را ادامه داده و صبر کردیم.

همچنین می فرمودند:

در ایام تحصیل قصد تهیّه یک دوره کتاب "وسائل الشیعة" را داشتم. قیمت دوره سه جلدی آن ده تومان بود. یک تومان آن را پرداختم و کتاب را دریافت نمودم. یک سال گذشت و من نتوانستم باقیمانده آن را بدهم و مجبور شدم کتاب ها را پس بدهم.

3. آیة الله شیخ مرتضی مقتدایی

4. آیة الله شیخ حسین یزدی

5. آیة الله شیخ اسداللّه جوادی

6. حجة الاسلام والمسلمین شیخ علی اکبر فقیه

7. حجة الاسلام شیخ علی اکبر نصر

8. مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ مهدی غیاث نجفی

9. مرحوم حجة الاسلام سیّد مسیح موسوی

10. مرحوم شیخ حسین منصورزاده

11. مرحوم شیخ عنایة اللّه نجفی

ص: 301

مرحوم فاضل عالمی خدوم و مردمی بود. گروهی از مردم کم درآمد برای رفع احتیاجات مالی و تأمین نیازهای خود از جمله تهیه دارو به علما مراجعه می کردند. آیة اللّه فاضل در بسیاری از موارد برای رفع احتیاجات این گونه افراد به داروخانه نزدیک مدرسه صدر بازار می نوشتند که دارو پرداخت شود و پس از مدتی مبلغ نسخه ها را به داروخانه پرداخت می نمود.

وی در مساعده به طلاب حوزه، از لحاظ مالی تا آن جا که مقدور بود کوتاهی نمی کرد. گاهی برای آن که طلاب به فعالیت بیشتر تشویق شوند با پرسیدن سئوالاتی آسان آن ها را تشویق کرده و کتاب های مورد احتیاجشان را تهیه می نمود. به طلاب و افرادی که نیاز به قرض داشتند می فرمود: اوّل به من مراجعه کنید و اگر

ص: 303

نتوانستم کمکی کنم آن گاه به دیگری مراجعه کنید.

گاهی ما به ایشان عرض می کردیم که فلان طلبه که از نجف به قم آمده، احتیاج مالی دارد و اگر امکان دارد کمکی به او شود، دیگر به ما نمی گفت که طلبه مورد نیاز با ما آشنایی دارد یا نه و مبلغی می پرداخت و می فرمود به او بدهید.

ایشان سال ها در مسجد شجره اقامه جماعت می نمود و به امر ایشان این مسجد بازسازی کامل شد که در آن موقع انجام این گونه کارها به جهت مضیقه مالی، بسیار مشکل بود. مسجد سر پوشیده ای که اکنون مسجد الزهراء نامیده می شود و در بازارچه نو، کوچه حکیم داوود واقع است، نیز به امر ایشان نوسازی گردید.

2. آیة اللّه حاج شیخ اسداللّه جوادی می گوید:

روزی با مرحوم آیة اللّه حاج ملّا هاشم جنتی در بازار به ایشان برخوردیم. وی پس از احوال پرسی فرمود: امروز میهمان من می شوید؟ عرض کردیم بله. فرمود: بروید حجره تا من بیایم. ما به حجره رفته، وضو گرفته و نماز خواندیم. آمدن ایشان مدتی طول کشید. سرانجام ایشان پس از مدتی تأخیر تشریف آوردند و چند دست کباب روی دست گرفته، جلو ما گذارده و فرمودند: شما مشغول باشید من می آیم، و مقداری از آن را برداشته و برای خانواده شان که در پشت مدرسه در منزل ساکن بودند بردند. وقتی آمدند فرمودند: من امروز پول نداشتم. یادم آمد که در حدیثی وارد شده است که هر وقت می خواهید روزی شما زیاد شود میهمان بیاورید. شما را که دیدم گفتم شما میهمان من شوید تا این که از پرتو شما روزی ما هم برسد. چند مرتبه در بازار عبور کردم و خبری نشد تا این که شخصی به من برخورد و پس از سلام و احوال پرسی گفت: مدتی بود که می خواستم شما راببینم و بحمد اللّه الآن دیدم. او با من مصافحه کرد و رفت، دستم را که باز کردم، دیدم پانصد تومان که آن وقت پول زیادی بود در دست من نهاده است.

3. آیة اللّه حاج شیخ اسداللّه جوادی همچنین می گوید:

ایشان بیماری خارش بدنی پیدا کرده بود. روزی مقدار زیادی انار خریده در پستوی حجره گذارده و به طلبه ها گفت: بروید بخورید تا من خوب شوم. وقتی انارها تمام شد، فرمود: بدن من خوب شد و کسالتم برطرف گردید.

4. آیة اللّه حاج سیّد مهدی حجازی شهرضائی در کتاب "الوسواس و علاجه" می نویسد: حدود سن 30 سالگی دچار وسواس شدیدی در طهارت و تعیین وقت نماز بودم که گاهی مدت زیادی از وقت گذشته بود و من هنوز اطمینان به دخول وقت پیدا نکرده بودم. به مرحوم آیة اللّه فاضل مراجعه کرده و عرض حال نمودم. ایشان فرمودند: تو مریض هستی و مثل مردم عادی عمل کن، اگر اعمال عبادی تو

ص: 305

باطل بود بر گردن من باشد. کلام این عالم آن چنان در من اثر کرد که دست از وسواس کشیده، مانند مردم عادی عمل می نمودم و هر وقت شک می کردم که آیا اعمال صحیح است یا نه، با خود می گفتم که بر گردن حاج آقا فاضل باشد.

5. آیة اللّه حاج شیخ اسداللّه جوادی

می گوید: روزی احتیاج به مبلغی داشتم. به ایشان رجوع کردم و گفتم صد تومان قرض می خواهم. ایشان فکری کرد و فرمود: بروید در گنجه حجره، یک جفت گوشواره هست، بردارید و بفروشید و کار خود را راه بیاندازید. گفتم می روم از دیگری قرض می کنم. فرمودند: نخیر، باید بروید همین گوشواره ها را بفروشید و کار خود را راه بیاندازید. من آنها را برداشتم و از حجره بیرون آمدم. در راه به یکی از آشنایان رسیدم، جریان را به او گفتم، او آن مبلغ

را به من داد. نزد حاج آقا فاضل برگشتم و جریان را عرض کردم. ایشان ناراحت شده و فرمودند که چون به من گفته بودی دیگر نباید به دیگری می گفتی.

انصاری شیرازی بهره برده و حدود سی سال است که در قم و اصفهان به تدریس سطوح عالیه فقه و اصول و نیز تبلیغ و ترویج دین اشتغال دارد.

تصویر

ص: 308

فرزندش: سیّد حسین اشرف الحکماء در سال 1368ق درمراجعت از سفر حج در کربلای معلی وفات کرده و در وادی السلام نجف اشرف مدفون شد.(1)

6. شرح زندگانی شهید مدرس (دائی مؤلّف) خطی.

7. مستطرفات 8. توسلیات 9. آداب الزیارة 10. محرم نامه 11. سوانح قانع

12. فواتح قانع 13. منار الانوار 14. اختران تابان .

15. الانتقاد فی نهج الارشاد یا "نسخه نوش دارو" در نقایص مجالس ترحیم و تعزیت و مدارس تعلیم و تربیت.این کتاب به خط سیّد علی میرطلائی شهرضایی در سال 1343ش در 140 صفحه به چاپ رسیده است. آیة اللّه شیخ محمّد رضا

ص: 313

مهدوی شهرضایی تقریظی بر آن مرقوم داشته که در آغاز آن چاپ شده است.

مدرس سروده است:(1)