ص: 2

ص: 3

ص: 4

حکایت...67

مهاجرت قم... 68

تألیفات...70

تقریرات...75

وفات...75

مراثی...77

سنگ نوشته... 79

فرزندان...79

آیت اللّه سیّد محمّد نجف آبادی... 85

تولّد و خاندان... 85

تحصیلات و اساتید... 86

معاصرین...90

تدریس...91

از زبان شاگردان... 93

1. حاج شیخ حیدر علی محقّق... 93

2. حاج شیخ عباسعلی ادیب... 94

3. حاج شیخ علی مشکوه... 94

شاگردان... 94

فضایل اخلاقی... 105

تألیفات... 107

تذکّر... 112

اجازات...113

وفات...118

مراثی...118

سنگ نوشته... 119

ص: 6

اولاد...120

حجه الاسلام والمسلمین حاج سیّد حسین... 120

مدرّس نجف آبادی... 120

نوادگان شهید... 121

شهید سیّد مهدی مدرّس... 121

شهید حاج حبیب اللّه موحّدیان عطّار... 122

شهید مهندس محمّدرضا موحّدیان... 123

آیت اللّه سیّد عبدالحسین سیدالعراقین... 124

خاندان... 124

تحصیلات و اساتید... 126

خدمات... 127

اوصاف... 140

شاگردان141

کتابخانه سیدالعراقین... 145

وفات...147

فرزندان...147

سیّد مصطفی المدرّس... 148

سید مهدی میرعمادی... 148

سید ابراهیم میرعمادی... 150

یک حکایت... 150

سنگ نوشته... 152

ص: 7

آیت اللّه شیخ محمّد علی مدرّس دزفولی... 153

تولّد و تحصیلات... 153

شمّه ای از حالات کوچکی و کودکی... 153

[شروع تحصیل]...154

[تحصیل علوم دینی]...155

[تحصیلات عالیه]...157

[اشتغال به ریاضات شرعی]...159

کیفیت ریاضات و سلوک شرعی... 160

[عزیمت به اراک و تدریس در آن شهر]...162

[عزیمت به اصفهان و سکونت در آن]...164

[ازدواج]...165

[خاطراتی از مشکلات ایّام تحصیل و سعی و تلاش وافر ایشان]...165

شرح حال منظوم... 167

اوصاف...170

چند حکایت... 172

حکایت اول...172

حکایت دوم...173

حکایت سوم...174

حکایت چهارم...175

حکایت پنجم...176

حکایت ششم...176

حکایت هفتم...177

حکایت هشتم...178

حکایت نهم...179

حکایت دهم...179

ص: 8

حکایت یازدهم...180

شاگردان...181

تألیفات...184

وفات...187

مراثی...188

1. مرثیه آیت اللّه سیّد حسن مدرس هاشمی... 188

2. مرثیه شیخ غلامعلی بکائی... 189

فرزندان...191

آیت اللّه شیخ محمّد رضا جرقویه ای... 193

تولد و خاندان... 193

تحصیلات و اساتید... 194

اجازه اجتهاد آیت اللّه جرقویه ای از آیت اللّه العظمی فشارکی... 196

بازگشت به اصفهان... 199

شاگردان...200

خصوصیّات اخلاقی... 203

تألیفات... 204

چند خاطره... 205

وفات...212

سنگ نوشته... 213

شهیدی از تبار آیة الله جرقویه ای...213

ص: 9

میرزا ابوالحسن قهی 216

گذری بر زندگانی شیخ محمّد رضا جرقویه ای دستگردی ...218

آیت اللّه شیخ محمّد حسن داورپناه... 221

تولّد و خاندان... 221

تحصیلات...221

تدریس...222

شاگردان...225

وفات...226

مراثی...226

1. مرثیه استاد جلال الدین همایی... 226

2. مرثیه مرحوم منوچهر قدسی... 227

3. مرثیه استاد فضل اللّه اعتمادی (برنا)... 229

سنگ نوشته... 230

تذکر...230

آیت اللّه سیّد عباس صفی دهکردی... 233

تولّد و خاندان... 233

تحصیلات و اساتید... 234

تدریس...236

شاگردان...237

وفات...240

سنگ نوشته... 240

دکتر سیّد فضل اللّه صفا... 241

وفات...242

ص: 10

فصل دوم: خطبا و وعّاظ... 243

شیخ محمّدرضا حسام الواعظین... 245

تولّد و خاندن... 245

تحصیلات...247

بر منبر وعظ و خطابه... 248

خصوصیّات اخلاقی... 256

حسام و هنر خوشنویسی... 259

شعر حسام... 261

چند حکایت... 262

حکایت اول...262

حکایت دوم...263

حکایت سوم...265

حکایت چهارم...26

وفات...267

مراثی...269

1. مرثیه شکیب اصفهانی... 269

2. مرثیه سیّد فخرالدین روضاتی... 270

3. مرثیه استاد فضل اللّه اعتمادی (برنا)... 271

4. مرثیه آقای محمّد حقوقی... 273

سنگ نوشته... 275

فرزندان...275

برادرش: شیخ مهدی حقوقی... 275

وفات...277

مرثیه سیّد فخرالدین روضاتی... 277

سنگ نوشته... 278

ص: 11

سید آقاجان نوربخش... 280

تولّد و تحصیلات... 280

بر منبر تدریس و وعظ... 280

شاگردان...282

وفات...283

فرزندش: سیّد محمود نوربخش... 283

سید محمّد صدرالواعظین... 285

خاندان...285

اوصاف...288

وفات...292

شیخ عباسعلی معین الواعظین گورتانی... 295

تولّد و خاندان... 295

نمونه اشعار... 297

تألیفات...301

وفات...306

فرزندان...306

سید سلیمان ابطحی... 308

حکایت...308

وفات...310

فرزندان...310

سیّد نوراللّه ابطحی... 310

سیّد مرتضی ابطحی... 311

شیخ اسماعیل تاج الواعظین... 313

دو حکایت... 313

وفات...317

ص: 12

مرثیه صغیر اصفهانی... 318

سنگ نوشته... 318

شیخ احمد جوهری... 320

خاندان...320

وفات...32

سنگ نوشته... 322

شیخ عبدالکریم جوهری... 324

میرزا محمّد صدرالواعظین آزادانی... 327

تولّد و تحصیلات... 327

اوصاف...327

سنگ نوشته... 328

سید نور الدین تجویدی... 329

خاندان...329

تحصیلات...332

اوصاف ...333

وفات...334

سید محمّد منجّمی... 335

خاندان...335

وفات... 336

سنگ نوشته... 337

فرزندان...337

شیخ مصطفی ارسطویی... 338

تولّد و تحصیلات... 338

خدمات...338

وفات...339

ص: 13

فصل سوّم: فضلأ... 341

میرزا عبدالغفّار پاقلعه ای... 343

تحصیلات...343

اوصاف...344

شاگردان...346

وفات...347

میرزا محمّد پاقلعه ای... 348

خاندان...348

اوصاف...348

وفات...349

میر محمود خاتون آبادی... 350

تولّد و خاندان... 350

اوصاف...350

تألیفات...351

وفات..353

سنگ نوشته... 354

فرزندان...355

سید بحر العطأ مهدوی هرستانی... 356

تحصیلات...357

فرزندان...359

1. آیت اللّه سیّد مصطفی مهدوی هرستانی... 359

2. سیّد مرتضی مهدوی هرستانی... 362

3. سیّد مجتبی مهدوی هرستانی... 362

وفات...363

سنگ نوشته... 364

ص: 14

سید هدایت اللّه مهدوی... 365

فرزندان...367

حجّة الاسلام والمسلمین حاج سیّد ناصر مهدوی... 368

میرزا عبدالحسین تاج العلمأ اصفهانی... 370

تولّد و تحصیلات... 370

اوصاف...372

وفات...373

سید محمّد ابطحی... 374

تولّد و خاندان... 374

تحصیلات...374

اوصاف...376

فرزندان...377

وفات...378

سید عبد العلی عقدایی... 379

وفات...380

سنگ نوشته... 381

سید عبدالرسول حجازی دهاقانی... 382

تولّد و خاندان... 382

تحصیلات...382

حکایت...383

وفات...384

سید هدایة اللّه امامی سمیرمی... 385

تولّد و خاندان...385

تحصیلات...385

اوصاف و خدمات... 386

ص: 15

وفات...387

سنگ نوشته... 387

میرزا محمّد حسن معلّم... 389

تولّد و خاندان...389

اوصاف و خدمات...390

وفات...392

سنگ نوشته...392

شیخ محمد علی اعتزازیان...394

سید محمود صدر العلمأ اردستانی...395

خاندان...395

اوصاف...396

وفات...396

سنگ نوشته... 397

میرزاعبدالغفور شمس القرّأ... 398

وفات...399

سنگ نوشته.. 399

سید حسین هاشمی طالخونچه ای... 400

خاندان...400

تولّد و تحصیلات... 400

نمونه اشعار... 404

وفات...404

مرثیه آیت اللّه سیّد اسماعیل هاشمی... 405

سید مجید میر احمدی ...406

وفات...406

سنگ نوشته... 407

ص: 16

میرزا محمّد ابراهیم فیض...408

سنگ نوشته...408

فصل چهارم : شعرا...409

میرزا عباس شیدا ...411

تولّد و خاندان...411

اساتید...411

فعالیت های سیاسی و اجتماعی...412

خدمات فرهنگی...413

1. تشکیل انجمن ادبی...413

انتشار مجلّه ادبی دانشکده...414

انتشار کتاب محرّم نامه ...415

اوصاف...417

خوشنویسی...419

نمونه اشعار...421

وفات...426

مراثی...427

1. مرثیه سیّد مجتبی کیوان...427

2. مرثیه عبدالمجید اوحدی (یکتا)...428

3. مرثیه سیّد رضا بهشتی (دریا) ...429

4. مرثیه شکیب اصفهانی...429

5. مرثیه میرزا حبیب اللّه نیّر...429

6. مرثیه صغیر اصفهانی ...430

7. مرثیه استاد جعفر نوا...430

گل ناکام...432

ص: 17

سنگ نوشته...437

فرزندان...437

میرزا محمود شیدا...438

علی عبدالرسولی...440

تولّد و خاندان...440

تحصیلات...441

اوصاف و کمالات...444

آثار...446

نمونه اشعار...447

وفات...455

سنگ نوشته...456

عبد الحسین مشفق...458

اوصاف...458

نمونه اشعار...461

شرح شهادت حضرت شاهزاده علی اکبر علیه السلام...462

وفات...465

مرثیه صغیر اصفهانی...466

محمّد حسن خاکیا...467

تولّد و اوصاف...467

نمونه اشعار...468

وفات...468

سنگ نوشته...469

نصراللّه خان شه ناصری...472

نمونه اشعار...472

وفات...474

ص: 18

مرثیه استاد برنا...475

سنگ نوشته...477

محمود پروانه...478

نمونه اشعار...478

وفات...479

عبدالحسین عبدی...480

مراد پرچمی...481

نمونه اشعار...481

وفات...482

فصل پنجم: اطبأ و پزشکان...483

سید مصطفی مؤیّد الاطبأ...485

خاندان...854

اوصاف...485

وفات...487

فرزندان...487

دکتر عیسی خان علاج...489

وفات...489

سنگ نوشته...490

دکتر سیّد هدایت اللّه قوام...491

دکتر سیّد امین اللّه جلوه اردستانی...492

وفات...492

ص: 19

فصل ششم : هنرمندان...495

استاد سیّد محمّد عریضی...497

اوصاف...497

سنگ نوشته...498

استاد عبدالغفّار مصدّق زاده...501

وفات...502

فرزندان:میرزا عبدالغفار کاشی تراش...502

استاد محمّد خلیل گلریز خاتمی...504

استاد مهدی جوهری...506

وفات...506

فصل هفتم : متفرقه...507

سرهنگ سیّد حسین نوربخش...509

اوصاف...509

وفات...509

سنگ نوشته...510

حاج نوراللّه اسلامی...512

خاندان...512

سنگ نوشته...513

میرزا محمّد هادی امین...515

سنگ نوشته...516

جمال الدین ترجمان...516

رضا نجفی...519

مرثیه مرحوم منوچهر قدسی...519

مرثیه صبا...520

درویش متین اصفهانی...522

وفات...525

ص: 20

استاد جلال تاج...526

اوصاف...527

وفات...52

مراثی...529

سنگ نوشته...531

فصل هشتم : مادّه تاریخ ها...533

سید محمّد زرگر...535

حاج سیّد مصطفی کیوان...536

شهاب السلطنه بختیاری...537

محمّد تقی محمّدی...538

شیخ ابراهیم جواد پور هرندی...539

غلامرضا فرشچیان...540

فتحعلی انصاری...540

شیخ محمّد جواد حقوقی (عماد الواعظین)...541

شیخ علی اکبر امین زاده هرندی...541

عزیز اللّه اعزاز نیک پی...542

عباس ناصح...543

سیّد صالح خلخالی...543

خاتمه...544

تذکر...547

فهرست اهمّ منابع...549

فهرست اعلام...555

فهرست کتب...569

ص: 21

ص: 22

1. فقها و مجتهدین که در رأس آنان، فقیه محقّق و اصولی مدقّق و متفکّر علاّ مه

میر محمّد صادق خاتون آبادی قرار دارد که در بین علمای معاصر او کم تر نظیری

برایش می توان سراغ گرفت. مدرّس یگانه حوزه علمیه اصفهان آیت اللّه سید محمّد

نجف آبادی; رئیس حوزه علمیّه اصفهان آیت اللّه سیّد عبد الحسین خاتون آبادی

معروف به سیّد العراقین; فقیه و مدرّس ارجمند آیت اللّه شیخ محمد رضا

جرقویه ای; عالم محقّق زاهد آیت اللّه شیخ محمّد علی فتحی دزفولی; عالم متبحر

و بافضیلت شیخ میرزا حسن داورپناه خوانساری و عالم جامع و وارسته آیت اللّه

سیّد عباس صفی دهکردی در این گروه جای دارند.

2. خطبا و وعّاظ و ذاکرین فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام که در رأس

آنان مرحوم شیخ محمد رضا حسام الواعظین واقع گشته است، و نیز بزرگان دیگری

همچون: سیّد محمّد صدر الواعظین، سیّد مهدی رئیس الواعظین، شیخ عباسعلی

معین الواعظین، سیّد سلیمان ابطحی، سیّد آقا جان نوربخش، سیّد محمّد منجّمی،

شیخ احمد جوهری، شیخ مهدی حقوقی و...

3. شعرای فرزانه و متعهّد، از جمله: میرزا عباس خان دهکردی شیدا، علی

عبدالرسولی

متخلص به ثابت ، عبدالحسین مشفق و میرزا محمدحسن خاکیا.

4. مفاخر هنری، اعمّ از خوشنویسان و قلمزنان و کاشی تراشان و غیره که در بین

خوش نویسان به چهره هایی چون: شیدا و عبدالرسولی و حسام الواعظین و

برادرش شیخ مهدی حقوقی بر می خوریم; و در صنایع دستی نیز: سیّد محمّد

عریضی، میرزا عبدالغفار مصدّق زاده کاشی تراش، استاد خلیل گلریز خاتمی،

استاد مهدی جوهری و...

5. پزشکان، که در بین آنان طبیب ماهر و عابد زاهد، سیّد مصطفی مؤیّد الاطبّأ

میردامادی درخشش خاصّی دارد، و نیز دکتر عیسی علاج و دکتر قوام اردستانی.

ص: 24

6. سایر فضلا و شخصیت هایی که هر یک به نوبه خود منشأ اثر بوده اند و ذکر نام

و شرح حال آنان تقدیر از علم و فضیلت محسوب می گردد.

در این کتاب کوشش شده است که در حدّ توان و با جستجوی فراوان در میان

کتاب های گوناگون و پرس و جو و مصاحبه با بازماندگان مدفونین در این تکیه،

دورنمایی از زندگانی درخشان آن فرزانگان وادی علم و فضیلت ارائه گردد که در

این جا از همه عزیزانی که با ارائه اطلاعات خود نویسنده را یاری کردند به ویژه

دوستان گرامی ام آقایان حمید خلیلیان و بابک شمس اللهی و نیز مدیر مجموعه

فرهنگی تخت فولاد جناب آقای مهندس حمیدی و مدیر محترم دانشنامه تخت

فولاد استاد فرزانه و متعهد جناب دکتر اصغر منتظر القائم و ناشر محترم آقای

مرتضی جنتیان تشکّر کرده و تلاش آنان را در ترویج علم و تعهّد و پارسایی ارج

می نهم.

از آن جا که اتمام نگارش این کتاب، با رحلت جانگداز مرجع عالیقدر جهان

تشیّع و فقیه بیدار و غیور ایران اسلامی حضرت آیت اللّه العظمی شیخ محمد

فاضل لنکرانی، و اربعین شهادت پرافتخار دوست عزیزم شهید احمد رضا صادقیان

مصادف شد، این کتاب را به روح پاک و منوّر آنان تقدیم می نمایم و از خداوند

متعال توفیق ادامه راهشان را خواستارم.

عشق از ازل است و تا ابد خواهد بودجوینده عشق بی عدد خواهد بود

فردا که قیامت آشکارا گرددهر دل که نه عاشق است رد خواهد بود

حوزه علمیه اصفهان - مدرسه جده کوچک

رحیم قاسمی دستگردی

خرداد 1386ش.

ص: 25

ص: 26

باز می شود. تکیه وسیع معموری است. حوض آبی با سنگهای پهن محکم [واله]

دارد که مرحوم سید العراقین احداث کرد و خودش همانجا مدفون شد.

بقعه مدفن او را در سال 1373 قمری پسرانش احداث کردند.

اطراف تکیه ایوان ها و اطاق ها ست که هر کدام متعلّق به خانواده ای است. از

جمله اطاق دست چپ جنب مدخل چون وارد می شوی متعلق است به حاج

قطعه زمین خارج تکیه را پشت اطاق [3731]شهاب السلطنه بختیاری که به تازگی

ساختمان می کنند. در سمت مشرق اطاقی است متعلق به آقای حسام الواعظین. در

ضلع غربی دالانی است که از آنجا به تکیه آغاباشی و خاتون آبادی ها راه دارد.(1)

ص: 28

تصویر

هشتی خود دارای گنبدی ساده که بنای آن روی ستونهایی می باشد که شامل

چهار نشیمنگاه نیم دایره که دو به دو مقابل یکدیگر قرار گرفته است. هدف از ایجاد

هشتی را استراحت زائر و نگهداری او از سرما و گرما می توان بیان نمود.

اتاق ها و حجره های اطراف می باشد که امروزه فقط تعدادی از آنها باقی مانده

است که نام برده می شود:

1- آرامگاه شیخ محمد حسن داور پناه، عالم، فقیه و ادیب در جهت شرقی

تکیه، شامل بقعه ای چهار ستونه هرمی شکل. تمام هرم با کاشی های آبی تزئین

گردیده و دو کتیبه اطراف این بنا را اشعاری در مرثیه وفات وی که به وسیله مرحوم

منوچهر قدسی سروده شده در برگرفته است.

2- آرامگاه خاندان عزیز الله اعزار نیک پی نماینده اصفهان در مجلس شورای

ملّی و رئیس هیئت مدیره شرکت کوهرنگ شامل یک گنبد مدوّر نیم دایره با آجر

ص: 31

شنی و یک گنبد هرمی شکل شش ضلعی که با کاشی کاری های متنوّع پوشش داده

شده است. داخل آرامگاه نیز شامل فضایی است که چند قبر از افراد این خاندان در

آن است. این آرامگاه اکنون توسط مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد

به عنوان موزه سنگ نوشته های تخت فولاد مورد استفاده قرار گرفته شده است.

3- اتاق های ضلع شمالی: در این قسمت دو اتاق در دو طرف سر در و هشتی

ورودی تکیه قرار گرفته که به عنوان محل دفن مورد استفاده می باشد یکی متعلّق به

خاندان لطف الله زاهدی و دیگری محلّ دفن خاندان سلطانعلی خان شهاب

السلطنه بختیاری از رجال دانشمند و عارف مسلک متوفی 1323 ش.(1)

4- اتاق اکبر میرزا مسعود صارم الدوله فرزند ظل السلطان که امروزه به عنوان

موزه روزنامه نگاران اصفهان از آن استفاده می شود.

از دیگر بناهای موجود در صحن تکیه، اتاقی در سمت جنوب شرقی متعلق به

خاندان سردار اشجع می باشد که تعدادی قبور خاندان وی در آن قرار دارد.

از ملحقات این تکیه آرامگاه خانوادگی خواجوی می باشد که در جهت شرقی

تکیه قرار گرفته و امروز به عنوان موزه عکس از آن استفاده می شود. این آرامگاه

شامل چند اتاق تو در تو با یک صحن و حوضی در وسط صحن می باشد که بیشتر

به یک خانه شبیه است. از ویژگیهای هنری این آرامگاه نمونه خط مرحوم اسدالله

رجالی بر روی دو کتیبه در ایوان آن می باشد.

بنای بقعه بر پلانی هشت ضلعی به رسم معمول بناهای آرامگاهی اواخر دوان

صفوی و قاجار بر پا شده است. ورودی بقعه از سمت شمالی آن و روبه روی تکیه

می باشد. در ضلع جنوبی تکیه تعدادی سنگ یادبود از سوی مجموعه فرهنگی

تخت فولاد نصب شده است که مربوط به شهدا و علمای مدفون در نقاط دیگراست

که موجب زنده شدن یاد و خاطر آنان و طلب مغفرت برای آنها می باشد.

نوع و شیوه کاربرد مصالح که آجر، گچ و خاک را شامل می شود مهم ترین عاملی

است که بنا را جلوه خاص بخشیده و زیبایی مضاعفی به آن داده است که به عنوان

متداول ترین ابزار جهت بالا بردن اضلاع و ابعاد بقعه به کار رفته و معمار آن مرحوم

استاد غلامحسین سنمار ( متوفی 1387ق مدفون در تکیه خواجویی) توانسته است

که بنایی زیبا را به این شکل بر پا نماید.

بنا از سه طرف با پنجره های مشبک آجری مزیّن گشته که علاوه بر زیبایی بنا

سبب ارتباط بین محیط درونی و بیرونی، تهویه هوا، ایجاد محیط معنوی، تعدیل

رطوبت و تأمین نور داخل بقعه گردیده است.

معماری داخل بقعه منحصر به فرد و متفاوت با بقعه های هشت ضلعی موجود

در تخت فولاد است. به این معنی که گنبد کوچک و ساده آن شامل یک طاق چهار

بخش، چهارطاق و چشمه وکاربندی منحصر به فرد تشکیل شده است. اجرای طاق

از چهار گوش شروع و به رأس آن ختم می شود یکی از محسّنات این اطاق، علاوه بر

استحکام آن قابلیّت گسترش آن در طول محور های هندسی مختلف می باشد.(1)

ص: 33

تصویر

تصویر

ص: 34

ص: 35

ص: 36

دیگر: میر اسماعیل که او نیز در بقعه جورت مدفون است، و مشهور است به شاه مراد، و محلّ نذور و صاحب کرامات جلیله است، و اولاد و احفاد او علمأ و

مدرّس و رئیس بوده اند...

میر اسماعیل بن میر عماد را دو پسر معروف بوده است:

میر محمّد باقر، و میر محمّد صالح.

امّا میر محمّد باقر، پس او مردی عالم و ورع و زاهد و صاحب مقامات علیّه و کرامات جلیّه بوده. اخذ حدیث کرده از تقیّ مجلسی و حافظ قرآن مجید بوده و

هفت مرتبه به حج مشرّف شده که بیشترش پیاده بوده.

ولادتش در خاتون آباد بوده و قبرش در جورت معروف و مزار است.

و پسرش: میرعبدالحسین خاتون آبادی، عبدالحسین ، (خاتون آبادی)(1) فاضل کامل ورع و محدّث فقیه ثقه،

مجمع اخلاق فاضله، کثیرالجدّ در عبادت و زهد و تقوی است و تلمیذ محقّق سبزواری (ملا محمد باقر سبزواری) و تقیّ مجلسی است. در شعبان سنه هزار و

سی و هفت در خاتون آباد متولّد شده و در اصفهان وفات کرده و در تخت فولاد در مقبره بابارکن الدین(2)مدفون گشته.

و پسرش: میر معصوم(3)است که در سنه هزار و صد و پنجاه و شش وفات کرده و در تخت فولاد در نزدیکی تکیه محقّق خوانساری در جلو قبر مرحوم خلد مقام آقا

ص: 38

محمّد بیدآبادی مدفون گشته، و معروف است به کرامات، و محلّ نذور خلق است.

گویند: آقا محمّد وصیّت کرده بود که نزد او دفنش کنند.

و فرزند دیگر میر محمّد باقر: میر محمّد اسماعیل است که عالم عامل فاضل کامل زاهد تارک دنیا بوده، و در علم فقه و حدیث و تفسیر کلام و حکمت و غیرها ماهر بوده، و در جامع جدید عباسی در اصفهان مدرّس بوده و قریب پنجاه سال تدریس میکرده، و اخذ علم از مولی محمّد تقی مجلسی و میرزا رفیع الدین نائینی و سید میرزا جزائری نموده، و هشتاد و پنج سال عمر نموده و در روز دو شنبه شانزدهم ربیع الثانی سنه یک هزار و سی و یک متولد شده و در سنه یک هزار و یک صد و شانزده وفات فرموده(1).

و از رساله اجازات سیّد نورالدین اجازات سیّد نورالدین ، بن سیّد نعمت اللّه جزایری،علیهما الرحمه نقل شده که در حال این سیّد جلیل نگاشته که در سن هفتاد سالگی عزلت از خلق اختیار

کرده، در مدرسه تخت فولاد که از بنای خود ایشان است سکنی نموده و قبر خود را

در حجره ای از حجرات کنده و شب ها بعد از فریضه مغرب و عشأ در میان آن قبر

رفته و تهجّد در قبر گذاشته و بعد از آن از قبر بیرون می آمده و شرح بر اصول کافی و

تفسیر قرآن می نوشته، و روزها جمعی از طلاّب مستعد که از جمله مرحوم والدم

ص: 39

سیّد نعمت اللّه بوده در خدمت ایشان بودند. عاقبت در همان جا وفات فرمود و در

همان قبر مدفون شد، و بعد از فوت، شاه سلطان حسین حجره را بزرگ کرده و قبّه

ای برای او ساخت که الاَّن در تخت فولاد موجود است.

و میر محمّد اسماعیل مذکور را چند نفر فرزند بوده، از جمله:

میر محمّد باقر ملاّ باشی که فاضل کامل متبحّر در فنون علم و صاحب مولّفات

بوده، از جمله «ترجمه مکارم الاخلاق». اخذ علم کرده بود از والد ماجدش و از

محقّق خوانساری (آقا حسین خوانساری) و در مدرسه چهارباغ اصفهان تدریس

می فرمود. در سنه هزار و یک صد و هفت او را به زهر شهید کردند.

در تاریخ او گفته شده: آمد جگر(223) از شهید ثالث (1350) بیرون.

در تخت فولاد در جوار والدش در یکی از حجرات مدفون گشت.

و در نزد اوست قبر فرزند جلیلش: سیّد محمّد اسماعیل بن سیّد محمّد باقر

ملاّباشی، که عالم عابد ورع تقیّ نقیّ محدث زاهد ماهر در فنون علم، سیّما فقه و

حدیث و تفسیر بوده. اخذ علم کرده بود از والد ماجد خود و از فاضل خوانساری (آقا جمال الدین خوانساری) و امامت می کرده در جامع عبّاسی و تدریس می نموده

در مدرسه جدیده سلطانیه، و چون در زمان افاغنه بوده مجهول القدر مانده.

و فرزند جلیلش: استاد الکلّ فی الکلّ میرزا ابوالقاسم مدرّس، عالم فاضل کامل

تقیّ نقیّ، جامع اغلب علوم از فقه و حدیث و تفسیر و اخلاق و کلام، استاد فضلأ

عصر خود بوده و مانند والد ماجدش سیّد محمّد اسماعیل در جامع عبّاسی امامت

داشته و قریب سی سال در مدرسه سلطانیه تدریس می نموده، و در علم حکمت و

کلام بر عالم جلیل مولی اسماعیل خواجوئی تلمذ کرده، و در فقه و اصول و حدیث

بر علاّمه طباطبائی (سیّد محمد مهدی) بحر العلوم تلمّذ نموده، و جناب بحر

العلوم از ایشان حکمت و کلام (به مدّت) چهار سال اخذ کرده، و در سنه هزار و

ص: 40

دویست و دو به سن پنجاه و هفت سالگی در اصفهان وفات کرده، جنازه اش را به

نجف اشرف حمل کردند و در نزدیکی مضجع شریف، او را در سردابی دفن

نمودند.

و فرزند جلیلش: میر محمّد رضا(خاتون آبادی) عالم فاضل تقیّ نقیّ، ماهر در

فقه و حدیث بوده، محترز از لذّات و منعزل از خلق بوده. بعد از پدرش مدّت سی

سال در مدرسه سلطانیه تدریس و در جامع عباسی امامت داشته، در ماه رجب سنه

هزار و دویست و سی و هشت در اصفهان وفات کرده، جنازه اش را به نجف اشرف

حمل نمودند.(1)

و فرزند جلیلش: میر محمّد صادق (خاتون آبادی) عالم فاضل کامل ورع تقیّ

نقیّ، جامع معقول و منقول و مدرّس در اغلب علوم بوده، اکثر علمأ بلاد از تلامذه

او بودند. امامت کرد در جامع عباسی مدت سی و دو سال. از هد اهل زمان خود

بوده، چهل سال روزه گرفته و به اندک چیزی تعیّش کرده و در مدّت عمر خود در

مجلس حکّام و سلاطین داخل نشده مگر یک شب به جهت محاجّه با میرزا علی

ص: 41

محمّد باب.(1)

اخذ کرده بود علم فقه را از محقّق قمی (صاحب قوانین الاصول) و شیخ محمّد

تقی (رازی) صاحب حاشیه بر معالم، و علم حکمت و کلام را از مولی علی و

ملاّ محراب (گیلانی) و ملاّ اسماعیل خواجوئی.

در سنه هزار و دویست و هفت متولّد شده و در چهاردهم رجب سنه هزار و

دویست و هفتاد و دو، بعد از تحویل شمس به شش ساعت وفات فرمود.(2)

و عجب آن است که والد ماجدش میر محمّد رضا، و جدّ امجدش میرزا

ابوالقاسم نیز هر کدام بعد از تحویل شمس به شش ساعت وفات کردند، رضوان

اللّه علیهم اجمعین.(3)

ص: 42

و نافله ایشان، عالم فاضل کامل حاج میر محمّد صادق بن حاج میر محمّد

حسین بن امیر محمّد صادق مذکور است که مقامش در علم، مقامی است رفیع،

مانند آبأ امجادش در اصفهان به تدریس و نشر علم اشتغال داشت تا سال گذشته

که سنه یک هزار و سیصد و چهل و هشت باشد به رحمت ایزدی پیوست.»(1)

گفتنی است که مرحوم میرزا حسین نایب الصدر از شاگردان آیات عظام شیخ

مرتضی انصاری و حاج ملا علی کنی و

خود عالمی جلیل و محترم بوده و کتابی

در انساب خاندان خاتون آبادی نگاشته

است.(2)

وی در ماه ربیع الثانی 1326ق وفات

یافته و در زیر زمین تکیه خاتون آبادی

مدفون گردید.

ایشان دارای سه فرزند پسر به نام های:

میر محمّد صادق، سیّد ابوالفضل و سیّد

مرتضی خاتون آبادی و نیز سه داماد

فاضل و متّقی بود که عبارتند از:

1. آیت اللّه سیّد عبدالرزّاق موسوی احمد آبادی(3)

ص: 43

2. آیت اللّه میرزا محمّد حسین اژه ای(1)

3. مرحوم سیّد محمّد تقی مدرّس پاقلعه ای(2)

حاج ملاّ حسن از فقها و مجتهدان مسلّم زمان خود و شاگردان حاج شیخ محمّد

باقر نجفی بود. وی مدّتی مُعین مجلس فتوا و قضای آیت اللّه حاج آقا نور اللّه نجفی

بود و خود او هم مستقلا مسند ریاست شرعی داشت. روزها در مسجد خان

تلواسکان نماز جماعت می خواند و جمعی کثیر به او اقتدا می کردند. او سرانجام

اقامه جماعت و مسند ریاست شرعی را رها کرد و انزوا پیشه نمود.(1)

مرحوم جابری در شرح حال او می نویسد: «عالمی زاهد و فقیهی فقیر و قانع; و

با قناعت، مناعتی داشت که بزرگان دنیا را به هیچ نمی انگاشت. فقه استدلالی به

پارسی نوشته ... تحصیلش نزد مرحوم حاج شیخ محمّد باقر (نجفی) و مجتهدی

ماهر و بی اعتنا (به دنیا)، تا چند سال قبل از وفاتش عمامه بر سر نمی گذارد و با

کلاه زراعتی بود. چند سفر به حجّ و زیارت و مشاهد مشرفّه، پیاده رفت.

به تواتر شنیده شد، سفر مشهدش، سه شب خدّام حرم، حضرت امام رضا علیه

السلام را به خواب دیده بودند (که فرموده بود:) حاج ملاّ حسن به زیارت می آید،

بروید استقبالش. شبی هم که بغتة فوت و دفن شد، پسر حاج ملاّ اسماعیل نقنه ای

(که) قبلاً مرده بود به خواب مادرش آمده (و گفته بود) که ما معذّب بودیم، به برکت

دفن حاج ملاّ حسن آزاد شدیم».(2)

«غیاب الکوکب الدرّی» تاریخ وفات اوست که مرحوم جابری سروده است.

قزوینی صاحب ضوابط الاصول و شیخ مرتضی انصاری تحصیل نمود و پس از

بازگشت به اصفهان، مرجعیّت دینی و تدریس به عهده اش قرار گرفت.

میرزا حسن خان جابری می نویسد: «در زهد و عبادت و قناعت، نظیر حاجی

(محمد ابراهیم) کلباسی و به فطانت و هوش، قرین حاجی (محمد جعفر) آباده ای

تا 1317 که شمع حیاتش روشن بود هیچ گاه شمع نسوزانیدی و به روغن دان و

بوریا گذراندی. هر کس نزد آن بزرگوار تعلّم نمود، از فحول مجتهدین و اوتاد شد، و

امروز بعد از قرنی امثال سرکار آقای ملاّ عبد الکریم جزی و غیره از تلامذه اش استاد

علوم شرع اند.

شانزده سال عمر را که همسایه لصیق آن بزرگوار بودم ترک اولی از آن بزرگ

ندیدم و نشنودم. در محاکمات، وکیل نپذیرفتی و حکم دیگری را تنفیذ ننمودی، و

بر بوریا نشستی و مداهنه در هیچ کاری نکرد. حرف حق را سخت زدی، چندان که

ظلّ السلطان سی سال کوشید آن بزرگ را چون دیگران رام مرام خود نماید، هیچ

نتوانستی.(1)

با اقبال امرأ و ملوک به حضرتش، کمتر نامه نگاشتی، و در تکالیف شرعیّه،

لایخاف لومة لائم. سال ها مؤلّف به جوار حضرت او مشرّف بودم، خوارق عادات

از آن بزرگوار دیدم...(2) از حضرت آیت اللّه العظمی شیخ (محمد حسن نجفی)

ص: 46

صاحب «جواهر الکلام» چند ورق اجازه در مقام آن بزرگ مرد زیارت شد که محیّر

العقول اوهام و افهام است.(1)

[از لسان الارض تخت فولاد]جسدش را پس از بیست و اندی سال که خواستند

حمل به نجف نمایند، آخوند ملاّ عبدالکریم گزی شاگرد آن مرحوم و جماعتی

(حاضر بودند) همانا قبرش که شکافته شد، همه دیدند سر مویی از او نریخته، گویی

الاَّن از مغسل به مدفن آورده(اند) که مورد حیرت عامّه اصفهانیان شد»(2)

محدّث جلیل حاج شیخ عباس قمی در «فوائد الرضویة» می نویسد: "صاحب تکلمه[ علاّ مه سیّد حسن صدر ]

فرموده که وقتی در خدمت سیدنا الاستاد حجّة

الاسلام میرزای شیرازی رضوان اللّه علیه اسم میرزا محمّد حسن مذکور برده شد،

آن بزرگوار فرمود که من شهادت می دهم به آن که او ثقه و مجتهد است از روی

اختبار و معاشرت، نه از جهت سماع و شهرت».(3)

ص: 47

3- آیت اللّه العظمی آخوند ملاّ محمّد کاظم خراسانی، صاحب «کفایة الاصول».

4- آیت اللّه العظمی سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی ، صاحب «عروة الوثقی».

تصویر

میرزا حسن خان جابری درباره ایشان می نویسد:

«مرحوم حاج میر محمّد صادق مدرّس ولد حاج میرزا حسین نایب الصدر، بزرگواری عالم و زاهد و قانع، در اصفهان خدمت مرحوم میرزا محمّد حسن نجفی تحصیل، و بعد در نجف نزد علمای عصر از آیت اللّه خراسانی و غیره تکمیل، و در حدود 1324 به اصفهان برگشته; چون درس را واجب عینی می دانسته به تدریس مشغول، حتی ایّام تعطیل، و در سفر یک هزار و سیصد و چهل و هفت که علمای اصفهان به قم قمی تجلیل آن بزرگ را بیش از[ حایری ] رفته (بودند) مرحوم آقا شیخ عبدالکریم همه نمودی; و نظر به کثرت درس و بحث علیل شده، در 1348 به سنّ 62سالگی

روانه جنان گشت.

ص: 49

رحمه اللّه که در خُردی، بنده با آن مرحوم در مسجد نو نزد مرحوم (ملا حسن)

درّی همدرس بودیم; آن بزرگ به مقام علم و عمل رسید و بنده هیچ نشدم»(1)

علاّ مه شیخ آقا بزرگ طهرانی درباره ایشان می نویسد:

«عالم بارع و فقیه فاضل و مدرّس کبیر. کان من رجال الدین المبرّزین فی اصفهان

و من مراجع الدنیا و الدین، و کان له بین سائر اهل بلاده مقام شامخ و مکانة سامیة. و

کانت له فی الفقه و الاصول قدم راسخة و باع طویل. رأس فی اصفهان و طار صیته و

ولیّ التدریس فتخرّج علیه جمع من افاضل الطلّاب و خیرة اهل العلم، و کان من

مشاهیر المدرّسین و کبار العلمأ».(2)

ادیب دانشمند فقید محمّد باقر نجفی متخلّص به «الفت» در «نسب نامه الفت»

می نویسد:

«حاج میرزا محمّد صادق مدرس، خود و دو برادرش: حاج آقا مرتضی و حاج

میرزا ابوالفضل، پسران حاج میرزا محمّد حسین خاتون آبادی مشهور (نایب

الصدر) از سادات محترم و نجیب ساکن در محلّه یزدآباد، و از افراد برجسته خانواده

قدیم و جلیل خاتون آبادی بوده و هستند.

حاج میرزا محمّد صادق از جمیع افراد کثیره این خاندان، به علم و عمل ممتاز،

و مقبول خاص و عام گردید، و الحق که مردی وارسته و ذی قیمت بود و اگر

افراطش در باریک بینی و احتیاط کاری در کارها نبود از رقبای خود عقب نمی افتاد

و مثل آنان زمامدار امور و اصفهان مدار مشهور می گردید. لیکن بر اثر همان صفت

باریک بینی و احتیاط کاریش، خود را در میان جمع نینداخت، در امور سیاسی و

اجتماعی مردم مداخله نکرد و بیشتر به وظایف خاصه مذهبی پرداخته، از

ص: 50

حدودش که اقامه نماز جماعت و تدریس بود تجاوز نکرد. سال ها در نجف اشرف

به تحصیل علوم شریعت پرداخت و از طراز اوّل شاگردان آخوند خراسانی شمرده

شد و در حدود سال 1315ق به اصفهان بازگشت.

خلاصه، مردی پاک دامن، ساده رفتار، بی ریا، عاری از تصنّع و تدلیس، صحیح

العمل، و بدین فضایل محبوب القلوب بود. مرحوم پدر و برادر نامبرده اش نیز

مردمی فاضل و آراسته بوده و هستند و به انجام وظایف شرعی پرداخته اند»(1)

علاّمه خاتون آبادی عالمی روشن فکر بود. دختران او در آن زمان، سواد و سیاق

آموخته بودند و وی برای تدریس آنان معلّم مرد گرفته بود که در منزل به آن ها

دروس قرآن و ریاضی و خط می آموخت و در آن دوران چنین چیزی مرسوم

خانواده های روحانی نبود.(2)

مرحوم استاد جلال الدین همایی در کتاب «مولوی نامه» می نویسد:

«حقیر خود در درس خارج فقه که در خدمت مرحوم استاد علاّمه، سیّد الفقهأ

والاصولیّین حاج میر محمّد صادق خاتون آبادی اصفهانی افتخار تلمّذ داشتم، در

بحث مکاسب محرمه این مسأله مخصوصاً به خوبی وارسی شد که مذهب اسلام با

هیچ علمی حتی علم نرد و شطرنج و موسیقی و امثال آن مخالف نیست، فقط پاره

ای از اعمال و حرفه ها و پیشه های پست ناروا را حرام یا مکروه شمرده است».(3)

ص: 51

برادر او مرحوم دکتر علی اکبرشهابی می گوید:

«از رجال علمی اصفهان در آن عصر، دو تن از جهت کمالات علمی بیشتر مورد

احترام و اعتقاد استاد (شهابی) بودند و با هر دو، آمیزش بسیار صمیمی داشتند.

یکی مرحوم شیخ محمّد گنابادی معروف به حکیم خراسانی که در فلسفه و علوم

ادب و منقول در اصفهان بی همتا، و در زهد و قناعت کم نظیر بود.

و دیگری مرحوم حاج سیّد محمّد صادق خاتون آبادی که در منقول، خاصّه در

علم اصول بسیار قوی و متبحّر بود. در حوزه درس این استاد بزرگوار جمعی از

خواصّ که همه دارای درجه اجتهاد بودند شرکت می کردند و به اصطلاح آن زمان،

این گونه حوزه های درسی را کمپانی می گفتند; زیرا همگی افراد حوزه در اظهار

عقیده و تحقیق و استنباط، آزاد و عنوان تعلیم و تعلّمی وجود نداشت.

پس از این که درباره موضوعی چند هفته و گاهی چند ماه بحث و گفت وگو

می شد و هر کدام از افراد جلسه با مراجعه به مآخذ و مراجع، اگر ادلّه ای بر نظریه

وی بود تأیید و ابرام و اگر مخالف بود جرح و ابطال می کرد، استاد عالی مقام

(خاتون آبادی) با تسلّط و احاطه ای که به مسائل مورد بحث داشت همگی آرأ را

مورد نقد و تحلیل قرار می داد و گاه با ادله استوار، پایه همه نظریات و دلایل افراد

حوزه را ویران می کرد و خود پیرامون موضوع، حقّ مطلب را ادا می نمود، و بنای

خلل ناپذیری می ساخت که همگان اذعان به درستی و پختگی آن داشتند.

استاد فقید، از برخورداری خود در اصفهان، حضور در این جلسه و آشنایی با

مرحوم خاتون آبادی را می دانست و آن مرد روحانی واقعی و عالم متبحّر را از

جهت وارستگی و زهد و صرف اوقات در کارهای علمی و دینی (می ستود) و

بحث او را بهترین روش برای تحقیق و رسیدن به حقیقت می دانست. میان مرحوم

ص: 54

خاتون آبادی و استاد فقید مصاحبت و علاقه طرفینی پیدا شده بود»(1)

1. شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی(1)

2. سیّد ابوالحسن مرتضوی کرونی

3. سیّد ابوطالب دهکردی(2)

4. شیخ ابوالقاسم اصفهانی

5. سیّد ابوالقاسم موسوی فریدنی (امیرشاه کرمی)(3)

6. سیّد احمد خوانساری (صاحب کتاب جامع المدارک)

7. سیّد احمد زنجانی (صاحب الکلام یجرالکلام)

8. شیخ احمد فیّاض فروشانی

9. شیخ احمد حججی نجف آبادی(4)

10. حاج امیر آقا فلاورجانی(5)

ص: 56

11. سیّد محمّد باقر شهیدی گلپایگانی

12. سیّد محمّد باقر رجائی

13. سیّد محمّد باقر روضاتی

14. شیخ محمّد باقر زند کرمانی(1)

15. شیخ محمّد باقر کمره ای

16. سیّد محمّد باقر آیت اللهی شیرازی(2)

17. سیّد محمّد تقی فقیه احمدآبادی (صاحب مکیال المکارم)

18. شیخ محمّد تقی فشارکی

19. استاد علاّ مه جلال الدین همایی(3)

20. شیخ جلال الدین آیت اللهی تفتی(4)

20. ملاّ حسن دولت آبادی(5)

ص: 57

21. سیّد حسن امام سدهی(1)

22. سیّد محمّد حسن امام جمعه گلپایگانی(2)

23. سیّد حسن مشکان طبسی

24. شیخ محمّد حسن عالم نجف آبادی

25. سیّد حسین بروجردی (زعیم نامدار شیعه)(3)

26. سیّد حسین موسوی خادمی(4)

27. سیّد محمّد حسین آیت میردامادی

28. شیخ محمّد حسین امام نجفی

29. شیخ محمّد حسین فاضل تونی(5)

ص: 58

30. شیخ محمّد حسین مقدّس مشکینی

31. شیخ محمّد حسین آیتی بیرجندی

32. سیّد حسین علوی خوانساری(1)

33. حاج ملاّ حسینعلی صدیقین(2)

34. شیخ محمّد رضا مهدوی قمشه ای(3)

35. سیّد محمّد رضا خراسانی

36. شیخ محمّد رضا شریعت طالخونچه ای

37. سیّد محمّد رضا ابن الرسول(4)

38. شیخ محمّد رضا شریف روحانی نجف آبادی

39. سیّد زین العابدین طباطبایی ابرقویی

40. سیّد شمس الدین خادمی

41. شیخ علی عاشق آبادی(5)

ص: 59

42. میرزا علی مهرابی کرمانی

43. شیخ علی اصغر صالحی کرمانی(1)

44. میرزا علی محمّد میردامادی

45. میرزا علی محمّد نایینی(2)

46. کمال الدین مجلسی متخلص به «عاکف»

47. سیّد کاظم مطلبی(3)

ص: 60

48. میرزا مجتبی روضاتی

49. شیخ محمّد علی عالم حبیب آبادی(1)

50. سیّد محمّد علی موسوی جروکانی

51. سیّد محمّد علی مبارکه ای

52. شیخ مرتضی مظاهری کرونی

53. سیّد مرتضی زفره ای(2)

54. شیخ مرتضی حجّت نجفی

ص: 61

جمعی از شاگردان علامه خاتون آبادی

ص: 62

جمعی از شاگردان علامه خاتون آبادی

ص: 63

55. سیّد مرتضی پسندیده

56. شیخ مرتضی شمس اردکانی

57. شیخ محمود فرساد یزدی

58. شیخ محمود مفید

59. میرزا محمّد طبیب زاده

60. ملاّ محمّد دهاقانی

61. سیّد محمّد کاظم موسوی گلپایگانی

62. شیخ مجد الدین (مجد العلمأ) نجفی

63. شیخ محمّد هادی فرزانه شهرضایی

64. سیّد مصطفی صفایی خوانساری

65. سیّد مصطفی زانیانی (فقیه ایمانی)

66. سیّد مهدی حجازی فروشانی

67. سیّد نوراللّه امامی سدهی(1)

68. شیخ هبة اللّه هرندی

69. شیخ یحیی فاضل هرندی

70. سیّد یحیی واعظ یزدی(2)

ص: 64

71. شیخ نور اللّه دهاقانی (نورشرق)(1)

گفتنی است که علی رغم کثرت شاگردان علاّ مه خاتون آبادی و مراتب علمی

والای آنان، تاکنون اجازه اجتهاد یا روایتی از ایشان به شاگردانشان یافت نشده، و

تنها نوشته ذیل که در تأیید مراتب علمی عالم ربّانی آیت اللّه شیخ احمد حججی(2)

نوشته شده به دست آمد. وی در جواب نامه عالم ربّانی آیت اللّه شیخ محمّد حسن

عالم نجف آبادی که از ایشان خواسته است که مراتب علمی و کمالات آیت الله

حججی را مبیّن فرماید می نویسد:

«بسمه تعالی. مراتب سرکار شریعتمدار ثقة الاسلام آقای حاجی شیخ احمد بر

تمام اهالی واضح است. ایشان در نجف اشرف مشغول تحصیل بودند حتی بلغ

مرتبة الاجتهاد، و بعد از بلوغ این مراتب معاودت به اصفهان فرموده، از اداره حوزه

علمیه در نجف آباد. بر حسب تقاضای عارفین به شئونات ایشان بنا شد ایام هفته را

در اصفهان مشغول تدریس باشند، لذا در مدرسه نوریه تشریف فرما شدند و

ص: 65

اشتغال به تدریس پیدا کردند. بعد از معرفت، فی الجمله از احقر تقاضا نموده از

ایشان خواهش نمایم شب ها در مدرسه نوریه اقامه جماعت بنمایند. از این تاریخ

مادامی که در شهر تشریف داشتند شب ها در مدرسه نوریه به اقامه جماعت و

روزها به تدریس اشتغال دارند، و مادامی که در نجف آباد هستند در آن جا کلاً اقامه

جماعت در اوقات صلات می نمایند و مشغول تدریس و بیان احکام هستند. پس

این حقیر چه بنویسم در حقّ کسی که در اصفهان و نجف آباد دارای عناوین هستند

و هر یک از این عناوین کافی است در هرگونه مراعاتی. خداوند نعمت وجود ایشان

را بر مسلمین و اهل علم و طلاب مستدام فرماید. فی 25 شوال 1347 حرّره الاحقر

صادق الحسینی»(1)

(خاتون آبادی) به تدریس فقه و اصول، و سیّد مدرّس اسفه ای به مشروطیت و تزهّد و تهوّر

و شجاعت، و سیّد العراقین که به تعیّنات تدبیر و سیاست بود. روزی برای آقا نجفی

پیغام دادند که امروز می خواهیم در رکاب آقا (به) دیدن حکومت برویم. آقا جواب

دادند: »خرِ تقی رکاب ندارد« یعنی به وسیله او ننازند. و ظاهراً نیز راست بود; زیرا

آقا گاهی الاغی را که سوار می شد رکاب نداشت و مَثَل شد:«خرِ تقی رکاب ندارد»(1)

پرهیزکاری بود که گذشته بر این که درس او خوب بود، فوق العاده ظاهر الصلاح و

بسیار عابد بود که من فقط به او اطمینان داشتم.(1)

راجع به موقعیت علمی علاّمه خاتون آبادی (جدّ مادری شهید بهشتی) برای او

صحبت کرده و فرموده است: مردم اصفهان مرحوم میر محمّد صادق را نشناختند.

و بعد فرمودند: و ما ادریک ما میر محمّد صادق!(1)

فاضل ارجمند آقای عبدالعلی باقی به نقل از حجّة الاسلام والمسلمین حاج

سید اسد اللّه روضاتی (داماد علاّ مه خاتون آبادی) می نویسد:

چون رضا خان به سلطنت رسید و بی اعتنایی به مسائل مذهبی شروع شد

مرحوم حاج شیخ عبدالکریم (حائری) و حاج آقا نور اللّه (نجفی) از علمای بزرگ

شهرها دعوت کردند که در قم اجتماع کنند. از اصفهان عدّه ای از جمله آیت اللّه آقا

سیّد محمّد صادق خاتون آبادی و (آقا کمال الدین) شریعتمدار عازم قم شدند و من

نیز در خدمتشان بودم. از شهرضا هم آیت اللّه حاج شیخ محمّد رضا مهدوی آمده

بودند. هزینه اداره مجلس که در صحن حضرت معصومه بود به عهده شریعتمدار، و

مدیریت جلسه به عهده حاج آقا نور اللّه، و مسائل علمی به عهده مرحوم خاتون

آبادی بود. بحث ها ادامه داشت و بیشترین ایرادات در مورد موضوعات نظام

وظیفه، مشروبات الکلی، موسیقی و تغییر لباس بود. از (آیت اللّه شهید سیّد حسن)

مدرّس نیز دعوت کرده بودند. او ابتدا تلگرافی مخابره و سپس در جلسه خصوصی

علما شرکت کرد و بنا به نقل استاد خاتون آبادی، اظهار داشت: جلسه ای به این

عظمت تشکیل داده اید ولی پیرامون مسائل کوچک صحبت می کنید؟! اگر

می خواهید کاری بکنید باید ریشه فساد را قطع کنید. ایوانِ پی شکسته، مرمّت نمی

شود. ریشه فساد رضا خان است. او را کنار بگذارید کارها درست می شود. و با

حالت ناراحتی از مجلس علما خارج شد و به تهران مراجعت نمود.

چون جلسه ادامه یافت وجمعیت تمام صحن را فراگرفت رضا خان وحشت

ص: 69

کرده، تیمور تاش را به قم فرستاد و قول داد که نظارت علمای طراز اول را به اجرا

بگذارد و قول های دیگری نیز داد. در این ایام حاج آقا نور اللّه به سرما خوردگی

مبتلا شد و طبیبی به بالین او آوردند که آمپولی به وی تزریق نمود و منجر به فوت

ایشان شد.(1)

سید ابوالفضل خاتون آبادی(1) در لا به لای نسخه دیده می شود»(2)

روی برگ آخر این یادداشت دیده می شود: «هذا الکتاب من مؤلّفات جناب مستطاب عمدة العلمأ و زین الفقهأ و اسوة المجتهدین و نخبة المدقّقین سرکار شریعت مآب آقای سیّد محمّد صادق اصفهانی و کان تألیفه عند استاده

بل استاد الکلّ اعنی جناب مستطاب... آخوند ملاّ کاظم خراسانی ادام اللّه ایام افاداته»(3)

ص: 71

تصویر

پایان تقریرات اصول فقه آخوند خراسانی به خط علامه خاتون آبادی

نسخه ای از این کتاب ارزشمند به خطّ شاگرد برجسته علاّ مه خاتون آبادی، مرحوم آیت اللّه حاج سیّد مهدی حجازی فروشانی(1) نگاشته شده که فرزند گرامی

ص: 72

ایشان حضرت حجّة الاسلام والمسلمین آقای حاج سیّد محمّد تقی حجازی نسخه خطّی آن را در اختیار نگارنده قرار داد.

آیة الله سید مهدی حجازی فروشانی

این نسخه شامل مباحث: اصالة البرائه، استصحاب وتعادل و تراجیح می باشد.

اصالة البرائه در 185 صفحه نگاشته شده و تاریخ تالیف آن 18 محرم 1311ق

است. بحث استصحاب نیز در 183 صفحه کتابت شده و در 15 جمادی الاولی

1312تالیف شده است. پایان نسخه نیز بحث تعادل و تراجیح را در 34 صفحه در

ص: 73

بر دارد که تاریخ تألیف ندارد.

آیت اللّه حجازی در صفحه آخر تاریخ وفات استاد معظم خود را در لیله جمعه 8 جمادی الاولی 1348 ثبت نموده و این مادّه تاریخ را که گوینده اش معلوم نیست در پایان آورده است:

«صادق آل محمّد مگر از دنیا رفت»

آغاز تقریرات اصول فقه آخوند خراسانی به خط آیة الله حجازی

ص: 74

تصویر

مزار مطهر علامه خاتون آبادی دربقعه سید العراقین

ص: 76

زهد او بر سیره مولی که دنیا را طلاق داد با اندک طعام و جامه ای کرد اکتفا

گر سپردندش به خاک و، خور شد اندر گل نهان نور علمش روشن و هرگز نماند اندر خفا

بس گهر کز بحر فکرش برده غوّاص خردتا بدان آرند مردان هنرمند اقتفا

ثلمه دین هست مرگ عالم اما رحمتش سد کند از عالم دیگر که آید از قفا

صدر اسلام از قریش اندر خموشی نور حق جهد بُد لیکن ندید آن نور یک دم انطفا

«جابری» رنجور و زین غم جان بدادی رایگان گر ندادی هاتف غیبش به رنج دل شفا

خواست تاریخ آورد از مطلع گفتار خویش در غروب آفتاب دین به ابر اختفا

از مقام قدس علّیّین یکی آمد بگفت:«حجّت حق صادق آمد نزد جدّش مصطفی»

2. ماده تاریخ مرحوم شیخ محمد علی معلّم حبیب آبادی(1)

جمع گشتند پی جستن سالش جمعی تا بگردند کدامین یک از آنان سابق

پس معلّم شد از آن جمع برون و گفتا:«گشت قاطن بجنان میر محمّد صادق»

ص: 78

شهید بهشتی در مصاحبه ای درباره پدر بزرگوار خود می گوید:

»پدرم یک روحانی بود، با وارستگی های خاصّ خودش، و کوشش داشت مردم

را ارشاد بکند. در هفته چند روز در شهر به کار و فعالیت می پرداخت و هفته ای یک

شب به یکی از روستاهای نزدیک شهر، برای امامت جماعت و کارهای مردم

می رفت. او امام جماعت بود و در مسجد وعظ می کرد. علاوه بر این، مراجعات

مردم به او در منزل زیاد بود، و در این مراجعات هم می کوشید که باز مردم را با

اخلاق و وظایف اسلامی آشنا کند. در دو سه روستا هم برای اقامه جماعت

می رفت و با روستاییان و کارگران زیاد معاشرت داشت و آن ها هم به خانه ما آمد و

رفت زیادی داشتند. در دوره جوانی به روستای حسن آباد در پنجاه کیلومتری

اصفهان می رفت که آن جا بیشتر مردم چوپان و روستاییان خیلی ساده ای بودند.

سالی یکی دو بار ایشان به آن جا می رفت و این روستایی ها هم به منزل ما می آمدند

و من از این روستاییان، از خواسته ها و نیازهایشان، از خصلت ها و مردانگی

هایشان، و از صفای آن ها خاطره ها دارم. ایشان در سال 1341 در 71 سالگی به

رحمت ایزدی پیوست».(1)

فرزند شهید مظلوم بهشتی می گوید:

«پدرم در بعضی از روحیاتشان متأثّر از پدرشان بودند. وی امام جماعت مسجد

لنبان بود که به روستاها سرکشی می کرد و دفتر ثبت ازدواج و طلاق داشت. بسیار

آدم ساده زیست و منیع الطبعی بود و زیر بار منّت هیچ کس نمی رفت و پدرم این

ص: 80

روحیه را از او گرفته بود».(1)

همسر ایشان مرحومه معصومه بیگم خاتون آبادی از زنان پارسای اصفهان بود.

وی حافظ قرآن بود و در منزل خود کلاس های تعلیم احکام و قرآن برای دختران

خانواده های مستضعف و بی بضاعت تشکیل می داد که حتی از اطراف اصفهان هم

در این کلاس ها شرکت می کردند. آن مرحومه از نظر روحی بسیار سالم و مهذّب بود

و اصلا اهل طعنه و غیبت و بدگویی از دیگران نبود.

مرحومه معصومه بیگم خاتون آبادی در مصاحبه با روزنامه جمهوری اسلامی

می گوید:

«پدرم چون اولاد پسر نداشت و من هم درس خوانده بودم می گفتند که مرحوم

بحر العلوم حوزه درس ایشان را یک دختر اداره می کرد من هم می خواهم که این

دختر در خانه باشد و به جای پسر، پیش دستم برایم بنویسد و برایم بخواند (از این

رو هر چه خواستگار می آمد ردّ می کرد).

بعداً پدرم خوابی دیده بودند که از منزل آقای بهشتی از من خواستگاری می کنند

و از من اولادی به وجود می آید که عام المنفعه می شود(2) و در خواب گفته بودند که

عمرت آن قدر کفاف نمی کند و پدرم در خواب به مادرم گفته بودند که از جانب خدا

بنا شده است که این دخترمان را شوهر بدهیم. به هر حال من شوهرکردم. پدرم

ص: 81

منتظر بود که پسرم به دنیا بیاید. وقتی به دنیا آمد و یک ساله شد پدرم از دنیا رفت.

پس از فوت پدرم شبی او را در خواب دیدم که می گفت: وقتی می خواستم از دنیا

بروم چهارده معصوم دور تختم بودند. آن گاه روح مرا گرفتند و به پیش پیامبر بردند.

من (به پدرم) گفتم که ما چه کار کنیم که شفاعت ما پیش آن ها بشود؟ گفتند که

این آقا محمّد (شهید بهشتی) را خیلی مواظبت کنید، این باقیات الصالحات است.

و خیلی سفارش از این قبیل به من کردند».(1)

شهید مظلوم آیت الله دکتر سید محمد بهشتی

ص: 82

این بانوی با فض یلت در سال 1412 ق. وفات یافت و در گلستان شهدای

اصفهان م دفون گشت. شاعر توانا آقای سیّد مصطفی نحوی در وفات او چنین سروده است:

پاک بانوی بهشتی، مامِ مظلوم شهیدداشت با قرآن و اهل البیت عشقی بس شدید چون که او رفت از میان «نحوی» به تاریخش سرود:«بود آن معصومه مادر، امِّ یک ملّت شهید» 1412

2. حجّة الاسلام والمسلمین حاج آقا جلال الدین اژه ای (م: 1392ق) فرزند

میرزا علی محمّد بن محمّد علی بن ملاّ عبد اللّه بن آیت اللّه العظمی آخوند ملاّ علی اکبر اژه ای.

همسر ایشان خانم بدرالشریعه خاتون آبادی (متولّد 1300ش) از بانوان

بافضیلت و فاضله و متعهّده اصفهان است که سال ها در مکتب فاطمه سلام اللّه

علیها تحصیل نموده و از درس اساتیدی چون مرحوم حاج شیخ محمود شریعت،

حاج سیّد حسن فقیه امامی و خانم علویه همایونی استفاده کرده و سپس خود به

تدریس دروس دینی در مکتب فاطمه و مکتب زینب و نیز تبلیغ احکام دین پرداخته

است. سلامتی ایشان را از درگاه خداوند متعال خواستاریم. فرزند ایشان دکتر علی

محمّد اژه ای استاد فلسفه دانشگاه اصفهان است.

ص: 83

3. حجّة الاسلام والمسلمین سیّد اسد اللّه روضاتی(1)

4. حجّة الاسلام والمسلمین سیّد محمّد ابطحی، معروف به حاج آقا سدهی.(2)

ص: 84

مدّت نزدیک به ده سال اقامت در نجف، مرتّباً در جلسات تدریس اصول فقه ایشان که بر اساس کتاب «کفایة الاصول» آن مرحوم بوده شرکت کرده و چندین دور کتاب کفایه را از اوّل تا آخر فرا گرفتند. وی مورد توجه و احترام خاصّ استاد بود و تقریرات درس این استاد گران قدر را به رشته تحریر در آورد که چند نسخه خطی از

آن در دست است.

آیة الله نجف آبادی در دوران تحصیل در کنار فرزند استادش آخوند خراسانی

وی در آغاز تقریرات مزبور از استاد خود چنین یاد نموده است:

«الاستاد العلامة، قدوة الفقهأ الراشدین و نخبة العلمأ الراسخین، فخرالمحقّقین و المدقّقین من الاولین و الاَّخرین، شمس الفقهأ و المجتهدین، آیت اللّه فی العالمین، حجّة الاسلام و المسلمین و مشیّد ارکان ملّة سیّد المرسلین، اسّ اساس الفقهأ و الاصولیّین، صفوة الفقهأ و المجتهدین، مرجع العلمأ العاملین،

ص: 87

فخر الفقهأ المتبحّرین، العالم الربّانی و الفاضل الصمدانی، شیخنا و استادنا الشیخ محمّد کاظم الخراسانی»(1)

2. حاج سیّد محمّد کاظم یزدی صاحب «عروة الوثقی»

وی قسمت عمده درس خارج فقه را نزد این فقیه بزرگ فرا گرفت.

3. حاج میرزا محمّد تقی شیرازی

4. حاج سیّد محمّد فشارکی اصفهانی

آیت اللّه نجف آبادی در ایّام تعطیل حوزه نجف به همراه دوست صمیمی خود

آیت اللّه سیّد عبدالحسین سیّدالعراقین به سامرا می رفتند و از درس این دو استاد

بزرگ بهره برده و دروس آنان را به رشته تحریر درآوردند.

5. حاج آقا رضا همدانی (صاحب کتاب مصباح الفقیه)

6. حاج سیّد اسماعیل صدر اصفهانی

7. میرزا فتح اللّه شریعت اصفهانی معروف به شیخ الشریعة.

آیت اللّه نجف آبادی از استاد ارجمند خود آخوند خراسانی موفّق به دریافت

اجازه اجتهاد گردید که نسخه آن در دست فرزند ایشان موجود است.

آیت اللّه العظمی آقا ضیأ الدین عراقی مدرّس بزرگ نجف اشرف(2) نیز بعدها در

مرقومه ای مراتب علمی ایشان را چنین بیان فرمود:

ص: 88

«بعد الحمد و الصلاة، فانّ العالم العامل و الفاضل الکامل، بحر التقی و علم الهدی، السید السند و الرکن المعتمد، غوّاص بحار التحقیق و محور رحی التدقیق، صفوة المجتهدین، حجّة الاسلام و المسلمین، السید محمّد النجف آبادی الاصفهانی- دامت برکاته - من اعاظم العلمأ و افاخم الاتقیأ، ناره علی المنار و اجتهاده کالشمس فی رائعة النهار، و الیه ینتهی تدریس صفحته، و کان تربیة الطلاب بیده، متع اللّه المسلمین ببقاه. و مع وضوح مقامه و شیوع مراتبه مرامه نصرّح بانّه مجتهد عدل ثقة، له جمیع وظایف المجتهدین فی زمان الغیبة. واجزت له ایضا ان یروی عنی کلّما صحّت لی روایته»

اجازه اجتهاد از آخوند خراسانی

اجازه اجتهاد از آقا ضیاء الدین عراقی

ص: 89

سایر همدرسان ایشان در نجف اشرف عبارتند از حضرات آیات:

1. آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی

2. سیّد عبدالحسین سیّد العراقین

3. علاّمه میر محمّد صادق خاتون آبادی

4. میر سیّد علی نجف آبادی

5. شهید سیّد حسن مدرس

6. علاّ مه شیخ محمّد رضا نجفی

7. آخوند ملاّ عبدالکریم گزی

8. شیخ اسماعیل معزّی

و عدّه ای دیگر که همگی از فضلا و استوانه های علمی و مدرّسین اصفهان بوده

و این شهر را در مقام اوّل علمی ایران قرار داده بودند.

گونه ای که اکثریت نزدیک به تمام اعلام پنجاه سال اخیر استان اصفهان از شاگردان

ایشان محسوب می شوند.

استاد سیّد محمّد علی روضاتی می نویسد: «عموم طلاب و افاضل وجود او را

مغتنم دانسته، از منبع فیّاض دانشش که بالاخص در عرفیات فقهی و جمع اخبار و

توضیح مطالب و تنقیح مباحث غامضه اصولی و جودت تقریر، امتیازی آشکار

داشت بهره مند شدند... مرحوم آقا سیّد محمّد پیوسته به اشتغالات علمی و

وظایف دینی خودسرگرم و بی اعتنا به ظواهر فریبنده دنیوی در کمال زهد وورع و

تقوا و مناعت طبع به سریرده و پشت پا به مال و منال پر وزر ووبال دار فانی زده و در

عوض صدها نفر از مستعدّین را به سرحدّ کمال علم و عمل رسانیده و مخصوصاً

پس از فوت آیات عظام: سیّد محمّد باقر درچه ای (در سنه 1342) میرمحمّد صادق

خاتون آبادی (به سال 1348) و ملاّ محمّد حسین فشارکی (در سال 1353)... علماً

و عملاً مشار بالبنان و جامع جمیع جهات زعامت، و مصدر وجوه و امور حسبیه، و

مورد کمال وثوق مردم اصفهان و غیره گردیده و از عموم طلاب و محصّلین با کمال

حسن خلق و بشاشت، تفقّد و تلطّف و سرپرستی می نموده است».(1)

مهارت و تخصّص مرحوم سید، بحث و تدریس کفایة الاصول استاد ارجمندش

آخوند خراسانی بود و در بین فضلا و اعلام هم طراز ایشان، ولو به مزاح، شهرت

داشت که معظّم له، کفایه را بهتر از استاد خود، مؤلف کفایه، تدریس می کنند، و از

زبان شاگردان ایشان نقل شده که وی کفایه را به طوری بحث و تدریس می کرد و

رموز آن را می شکافت که انسان تصوّر می کرد «صرف میر» که کتابی ابتدایی در علم

صرف است را تدریس می کنند.

ص: 92

البته تدریس فقه ایشان نیز موردتوجّه فضلای طلاب بود و مخصوصاًبه علّت سماحت و وسعت نظر در مسائل شرعی، رعایت حدّ اعلای سهولت را در فتوا می نمود.

ایشان علاوه بر جلسات تدریس از طرف مقامات رسمی دادگستری مرجع حلّ و فصل و داوری و قضاوت مرافعات شرعی بود.

و سختی هایی که ایشان به خاطر بی توجهی به دنیا متحمل می شد برای ما سرمشق

بود و تحمل و دشواری ها را آسان می کرد».(1)

3. سیّد ابوالحسن رضوی شیرازی

4. سیّد ابوتراب مرتضوی درچه ای

5. سیّد ابوطالب دهکردی

6. شیخ احمد فیاض فروشانی

7. سیّد احمد مقدس بیدآبادی

8. شیخ احمد اهتمام رهنانی

9. شیخ احمد کرمانی(1)

10. سیّد اسداللّه روضاتی

10. شیخ اسماعیل کلباسی

11. حاج امیر آقا فلاورجانی

12. سیّد محمّد باقر روضاتی

13. سیّد محمّد باقر شهیدی گلپایگانی

14. شیخ محمّد باقر امینی نطنزی

15. شیخ محمّد تقی فشارکی

16. شیخ محمّد تقی نجفی

17. شیخ محمّد تقی هرندی(2)

ص: 95

18. شیخ جلال الدین آیت اللهی یزدی

19. سیّد جمال الدین میر دامادی

20. شیخ جعفر مؤید موغاری

21. سیّد جمال الدین صهری

22. سیّد حسن مدرس هاشمی

23. سیّد حسین نظام الدینی(1)

24. سیّد حسین خادمی

25. حسین عماد زاده اصفهانی

26. شیخ محمّد حسین آیتی بیرجندی

27. شیخ محمّد حسین شریعت هرندی

28. شیخ حیدر علی صلواتی

ص: 96

29. شیخ حیدر علی محقق آدرمن آبادی

30. شیخ حیدر علی یوسفان نجف آبادی

31. حیدر علی خان برومند گزی

32. شیخ داوود مصاحبی نائینی

33. سیّد محمّد رضا ابن الرسول(1)

34. سیّد رضا هرندی

35. سیّد روح اللّه خاتمی اردکانی

36. سیّد زین العابدین طباطبایی ابرقویی(2)

36. سیّد شمس الدین خادمی

37. سیّد ضیأ الدین تجویدی

38. شیخ عبدالجواد جبل عاملی

39. شیخ عبدالرسول قائمی(3)

ص: 97

40. شیخ علی محمّد اژه ای(1)

41. شیخ علی اصغر صالحی کرمانی

42. میر سیّد علی علاّ مه فانی

43. شیخ علی مشکاة سدهی

44. میرزا علی مهرابی کرمانی

45. شیخ علی قدیری کفرانی

46. حاج میرزا عطأاللّه اشرفی اصفهانی (شهید محراب)

47. حاج ملاّ علی ماربینی(2)

ص: 98

48. حاج میرزا علی آقا شیرازی

49. شیخ علی فقیه فریدنی(1)

50. میر سیّد علی ابطحی سدهی

51. شیخ عباسعلی ادیب حبیب آبادی

52. سیّد فضل اللّه حجازی قمشه ای

53. شیخ محمّد جواد اصولی فریدنی(2)

ص: 99

54. شیخ محمّد حسین اژه ای

55. سیّد محمّد حسین مهدوی اردکانی

56. شیخ محمّد علی عالم حبیب آبادی

57. شیخ محمّد رضا شریف روحانی نجف آبادی

58. سیّد محمّد کاظم موسوی گلپایگانی

59. سیّد محمّد کاظم مدرّس صادقی(1)

60. شیخ محمّد حسن نجفی زاده

61. شیخ محمّد حبیب اللهی نجف آبادی

62. شیخ مجد الدین (مجد العمأ) نجفی

63. شیخ محمّد حسین فاضل کوهانی(2)

ص: 100

64. شیخ محمّد حسین مقدّس مشکینی

65. سیّد محمّد علی مصطفوی سدهی

66. سیّد مهدی میر عمادی

67. سیّد مهدی حجازی فروشانی

68. سیّد مرتضی موحّد ابطحی

69. شیخ محمّد حسن همدانی

70. سیّد مصطفی مهدوی هرستانی

71. سیّد مرتضی ملاّ باشی

72. شیخ مرتضی حجّت نجفی

73. شیخ مرتضی شمس اردکانی

74. سیّد مرتضی دهکردی

75. سیّد مصطفی امام دهکردی

76. سیّد مصطفی المدرّس

77. سیّد محمّد آل رسول شمس آبادی

ص: 101

78. میرزا محمّد طبیب زاده

جمعی از شاگردان آیت الله نجف آبادی

ص: 102

جمعی از شاگردان آیت الله نجف آبادی

ص: 103

79. شیخ محمّد یزدی(1)

80. شیخ محمود مقتدایی خوراسکانی

81. شیخ محمود شریعت ریزی

82. شیخ نصراللّه قضائی نجف آبادی

83. میرزا محمّد هاشم روضاتی

84. شیخ هبة اللّه هرندی

85. شیخ یحیی فاضل هرندی(2)

و شاگردان بسیار دیگری که برخی از آنان نیز در اثر شرایط زمانی رژیم طاغوت از

لباس مقدّس روحانیت خارج شده و به کار در مراکز دولتی مشغول شدند، از جمله:

86. سیّد هادی سجّادیان

87. سیّد علی اکبر ابرقویی(3)

ص: 104

88. ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی

89. دکتر محمّد حسن سه چهاری

اندازه ای از خود نمایی و جاه طلبی به دور بود که حتی از امامت جماعت نیز گریزان

بود; چنانچه پس از فوت مرحوم آخوند ملاّ عبد الکریم گزی، به اصرار خاص و

عام، برای اقامه جماعت به مسجد ذوالفقار که محلّ اقامه جماعت مرحوم گزی بود

رفتند ولی چند روزی بیشتر حضور نیافتند، و فقط دو سه سال در ایام ماه مبارک

رمضان، نماز جماعت را در مسجد مزبور بر پا می کردند. وی از انتشار رساله عملیه

پرهیز داشت و درخواست کنندگان را به تقلید از آیت اللّه العظمی سیّد ابوالحسن

اصفهانی ارجاع می داد.

4. زهد و بی اعتنایی به دنیا. زندگی خانوادگی ایشان بسیار ساده بود و با این که

پس از مرحوم آخوند گزی مرجع حکمیّت و دعاوی شرعیه محسوب می شدند، در

مقام اندوختن نقدینه یا ضیاع و عقاری بر نیامدند.

در سال های آخر عمر که مرجعیت وجوه شرعی نیز تقریباً منحصر به ایشان بود

و وجوه گزافی به محضرشان ارائه می شد از دریافت آن خودداری کرده و آن را به

عنوان امانت نزد صاحبانش می سپرد و به نیازمندان حواله می داد که صاحب مال به

دست خود آن را پرداخت کند.

وی در هنگام وفات به جز یک خانه مسکونی که زمین آن را یکی از افراد خیّر به

ایشان اهدا کرده بود و به جز مبلغ ناچیزی نقدینه بر جای نگذاشت، و در این مورد

به مرحوم آخوند ملاّ عبدالکریم گزی که او نیز از زهّاد و بی رغبتان به مال دنیا بود

تأسّی داشت(1)

ص: 106

علاّ مه سیّد محمد علی روضاتی می نویسد: «خانه ای که آقا سیّد محمّد در تمام

عمر در آن زندگی کرد واقع در خیابان نشاط و نزدیک محله پاقلعه بود و سوای آن

خانه و خلوتش، مایملکی تهیه نکرد، حتی کتاب و کتابخانه ای هم نداشت»(1)

5. آیت اللّه نجف آبادی با وجود زهد و تقوای ممتازی که داشت هیچ گاه مقدّس

مآب و عبوس نبود، جلسات انسی که با علمای هم طراز خود داشت همواره روح

افزا و پر نشاط بود و او با مزاح های متین و شیرین خود مجلس را گرم می کرد ولی

هیچ گاه عبارتی زشت نگفت و سخنی که موجب آزار دیگران شود نفرمود. از غیبت

کردن و غیبت شنیدن سخت بیزار بود و دیگران را نیز از آن نهی می نمود.

او علاقه شدیدی به تدریس داشت و تا اواخر عمر، با وجود بیماری سینه و

حنجره، جلسات درس خود را ترک نکرد.

«التقریرات للسید محمّد بن السید محمّد حسین الموسوی النجف آبادی

الأصفهانی، من تلامیذ شیخنا آیت اللّه الخراسانی، وقد کتب من تقریر بحثه مجلّدین،

أحدهما فی مباحث الألفاظ والثانی القطع والظنّ، رأیتهما عند السید محمّد باقر بن

السید هاشم الگلپایگانی نزیل رانگون (برما)»(1)

ایشان در جایی دیگر از «الذریعة» چنین آورده است:

«دلیل الانسداد ثم الأصول العملیة. کلّها بعنوان (قوله، قوله). حاشیة علی رسائل

الشیخ الأنصاری المسماة بالفرائد. من تقریر بحث الأستاذ شیخنا محمّدکاظم

الخراسانی، لتلمیذه السید محمّد بن حسین الموسوی النجف آبادی الأصفهانی فی

5000 بیت فرغ من باب الظنّ لیلة الأربعأ (14 - ع 2 - 1314) ومن باب الأصول

العلمیة فی 1315 منضمّ اًّلی باب الخلل فی الصلاة وباب صلاة المسافر له. وقد فرغ

من الأخیر فی 1316 کلّها بخطه موجودة عند الشیخ أسد اللّه من أحفاد الشیخ علی

حیدر فی النجف. و نسخة أخری عند تلمیذ المؤلف السید محمّدباقر الگلپایگانی

فی النجف»(2)

نسخه خطّی جلد اوّل تقریرات مزبور، شامل مباحث الفاظ در دست فرزند آیت

اللّه نجف آبادی است که توسّط مقرّر به نام «جوامع الفصول» نامیده شده است.

نسخه این تقریرات به خطّ شاگرد آن مرحوم سیّد هادی سجادیان است که در

سال 1341ق با نسخه اصل مقابله شده و شامل 135 برگ است. این نسخه شامل

مقدّمه و مقصد اول کتاب است که مباحث اوامر و نواهی و مفاهیم را دربر دارد.

ص: 108

تصویر

ص: 109

آغاز: «و بعد فیقول العبد الاَّثم محمّد بن محمّد حسین الموسوی النجف آبادی الاصفهانی انّ هذه تحقیقات لطیغة و تدقیقات رشیقة ممّا حقّقه الاستاد العلامة... شیخنا و استادنا الشیخ محمّد کاظم الخراسانی... و هی مشتملة علی مقدّمة و

مقاصد و خاتمة و سمّیتها بجوامع الفصول فی تحریر علم الاصول».

انجام: «المقالة السادسة فی المجمل و المبین... ولاجل هذا اعرضنا عن ذلک اذ لافائدة فیه الا الاطناب، و قد تمّ الکتاب».

ص: 110

پایان تقریرات اصول فقه آخوند خراسانی از آیة الله نجف آبادی

نسخه ای از جلد اول «جوامع الفصول» نیز در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی

در قم موجود است که گویا نسخه اصل است و در غره ذیقعده 1319 در مدرسه

صدر نجف اشرف به پایان رسیده است. این نسخه در تملّک آیت اللّه شیخ محمّد

باقر زند کرمانی بوده است.(1)

همچنین نسخه دیگری در دست جناب آقای سیّد حسین مدرّس نجف آبادی

قرار دارد که به گفته ایشان تقریرات درس مرحوم آخوند است. این نسخه شامل

مباحث اصول عملیّه است.

آغاز: «المقصد الثالث: فی الاصول العملیة. بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه

الذی وفقنا للاشتغال بالبرائة من اعدأ الدین مستصحبا لولایة الائمة الطاهرین»

پایان مقام اول: «قد تم علی ید مؤلفه الفقیر الی اللّه الهادی محمّد بن حسین

الموسوی النجف آبادی فی بلدة سامرأ علی ساکنیها التحیة والثنأ فی لیلة القدر

من شهر رمضان سنة اثنین و عشرین و ثلاثمائة بعد الالف من الهجرة 1322»

آغاز مقام ثانی: «الحمد لله الذی استصحبنا ولایة اولیائه والصلاة والسلام علی

خیر خلقه... المقام الثانی فی الاستصحاب»(2)

این نسخه در 144 برگ و از آخر ناقص است.

2. رساله در لباس مشکوک، حاشیه بر لباس مشکوک علاّ مه سیّد محمد فشارکی

3. رساله در استصحاب کلّی، تقریر درس آیت اللّه میرزا محمّد تقی شیرازی

4. رساله در ترتّب(3)

ص: 111

قدیم وی در حوزه مرحوم آخوند خراسانی که نسخه ای به خط خود استنساخ

نموده بود چند سال قبل در ایران طبع و منتشر گردید. واللّه العالم»(1)

3. سیّد جمال الدین میردامادی(1)

4. شیخ محمّد حسن نجفی زاده(2)

5. دکتر محمّد حسن سه چهاری

6. سیّد محمّد حسین مهدوی اردکانی(3)

7. حاج شیخ عباسعلی ادیب حبیب آبادی

8. میرزا علی آقا شیرازی

9. میرزا محمود مقتدایی خوراسکانی

10. شیخ مرتضی شمس اردکانی

11. سیّد مرتضی بروجنی اصفهانی

ص: 114

تصویر

اجازه اجتهاد آیة الله نجف آبادی به عالم ربانی حاج میرزا علی آقا شیرازی

ص: 115

12. استاد جلال الدین همایی(1)

13. شیخ هبة اللّه هرندی

علاّ مه فقید آیت اللّه العظمی سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی نیز از کسانی

است که از آیت اللّه نجف آبادی اجازه نقل روایت دریافت نموده است.

وی در کتاب «الاجازة الکبیرة» می نویسد: «وممّن أروی عنه العالم الجلیل

والمحقق العلیم آیت اللّه المیر السید محمّد بن السید حسین الحسینی الموسوی

النجف آبادی الاصفهانی یروی عن عدّة منهم شیخه واستاده المحقق الخراسانی

والسید اسماعیل الصدر بطرقهما».(2)

اجازه مزبور که در تاریخ 7 صفر 1350ق نگاشته شده در کتاب «المسلسلات» به

چاپ رسیده است. آیت اللّه مرعشی، آیت اللّه نجف آبادی را این گونه توصیف

نموده است:

«وهذا الرجل من اعیان علمأ اصبهان ومدرسیها وفضلائها البارعین الکاملین،

اجتمعت به ببلدة اصبهان مراراً عام رحلتی الیها، وبقم المشرفة سنة اجتماع العلمأ

بها لالغأ امور اسّستها الدولة الحاضرة البهلویة المعاندة لشرع سیدالمرسلین ص

تعساً لها ثم تعساً; وألفیته سیداً جلیلاً فاضلاً»(3)

ص: 116

تصویر

اجازه اجتهاد آیة الله نجف آبادی به شیخ احمد کرمانی

ص: 117

فرمود که در عالم خواب ایشان را دیدم که فرمود:(1)

ان شئت ارّخ لنا عام الرحیل فقل:«فی الخلد ارقبنی جدّی و عوفینا»

سنگ نوشته:

سنگ نوشته مزار آیت اللّه نجف آبادی به خطّ خطیب دانشمند و بافضیلت حاج شیخ محمد رضا حسام الواعظین کتابت شده(2) و متن آن چنین است:

«هذا مرقد العالم النحریر و الفقیه الخبیر جامع المعقول و المنقول مرکز دائرة

التدریس فی الفروع و الاصول آیت اللّه علی العالمین السید محمّد المدرّس النجف

آبادی توفی فی الخامس و العشرین من شهر ذیقعدة سنة 1358»

ص: 119

وی در حوزه علمیه اصفهان نیز به تحصیل علوم دینی پرداخته، «کفایة الاصول » را نزد مرحوم شیخ علی قدیری کفرانی(1) فراگرفته و حدود ده سال در درس خارج آیت اللّه سیّد مصطفی مهدوی هرستانی حاضر شده و هم اکنون نیز به اقامه جماعت و تدریس تفسیر قرآن در مسجد سیّد العراقین اشتغال دارد.

وی داماد خطیب دانشمند شهیر شیخ محمّد رضا حسام الواعظین است.

نوادگان شهید:

اشاره

سه تن از نبیره های آیت اللّه نجف آبادی در نهضت مقدّس حضرت امام خمینی رضوان اللّه علیه و دوران دفاع

مقدّس به شهادت رسیده اند که عبارتند از:

شهید سیّد مهدی مدرّس

فرزند سیّد محمّد فرزند حجّة الاسلام و المسلمین میر سیّد حسین مدرّس، متولّد سال 1347ش،

شهید سیّد مهدی مدرّس

ص: 121

که در تاریخ 4 دی ماه 1365ش در منطقه امّ الرصاص در عملیات کربلای چهار به شهادت رسید و پیکر مطهّرش پس از یازده سال به خانواده اش تحویل و در گلزار شهدای اصفهان مدفون شد.

وی دارای دیپلم علوم تجربی بود و در کنکور سراسری سال 1365 ش در دانشگاه صنعتی اصفهان در رشته گیاه پزشکی پذیرفته شده بود.(1)

تصویر

شهید حبیب الله موحدیان عطار

شهید مهندس موحدیان عطار

فرزندش: حاجی میر معصوم خاتون آبادی(1) عالمی فاضل و زاهد و پرهیزگار و به نوشته مرحوم سیّد حسین آزاد: در بیشتر علوم ماهر بوده و از آیات عظام: شیخ

محمّد حسن نجفی صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری اجازه داشته و صاحب کرامات جلیه و تالیفات فراوان بوده است.

وی در ماه ربیع الاول 1285 در سنّ 65 سالگی وفات یافته و در دارالسیاده مشهد غروی مدفون گردید.

از آثار او کتاب: «المواهب العلیة فی مهمّات المباحث الأصولیة» است که در کتاب «الذریعة» علاّ مه طهرانی معرّفی شده است.(2)

نسخه ای از این کتاب در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است. نسخه دیگری از این کتاب و نیز برخی دیگر از آثار میر معصوم از جمله حاشیه بر «شرح لمعه» که تقریرات درس استادش ملاّ رفیع بن رفیع گیلانی است را نگارنده چندین سال قبل در کتابخانه سیّدالعراقین مشاهده نمود.

فرزندش: حاجی میرزا مهدی خاتون آبادی نیز عالمی فاضل و زاهد و مدرّس مدرسه جدید سلطانی (چهار باغ) بود.

وی از آیات عظام: ملاّ محمّد ایروانی و شیخ زین العابدین مازندرانی اجازه داشت و تولیت مدرسه چهار باغ با او بود.

وفاتش روز پنج شنبه 3 جمادی الاولی1310 ق اتفاق افتاد.

بعد از وفات او، برادرش: حاجی میرزا محمّد علی خاتون آبادی در امور تولیت و تدریس مدرسه چهارباغ مداخله می نمود تا سال 1327 که برادر زاده اش میرزا

ص: 125

عبدالحسین پس از خاتمه تحصیلات به اصفهان مراجعت نمود امورات به او محوّل گردید.(1)

«مستدرک الوسائل» اجازه نقل حدیث دریافت نموده است.

آیة الله سید العراقین در دوران تحصیل

دارای بیانی شیوا بود به توصیه استاد که رهبر دینی نهضت مشروطه ایران بود، در مسیر راه، مردم را با فواید و لزوم برقراری مشروطه آشنا کرده و آنان را به تلاش در راه برپایی آن، تحت نظارت علما و مراجع شیعه ترغیب می نمود.

او پس از بازگشت به اصفهان به امامت و قضاوت و تدریس در مدرسه چهارباغ و تولیت موقوفات آن پرداخت .

در آن زمان زعامت دینی و اجتماعی اصفهان را مرحوم آیت الله شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی(1) و سپس برادرانش آیت الله حاج شیخ محمّد علی ثقة

ص: 128

الاسلام و آیت الله حاج آقا نور الله نجفی عهده دار بودند . مرحوم سیّد العراقین نیز چون دیگر علمای اصفهان در کنار آنان به خدمات دینی و اجتماعی مشغول شد .

از جمله فعالیت های مرحوم سیّد العراقین می توان به این موارد اشاره کرد:

هیئت علمیّه اصفهان نیز در سال 1342ق به وسیله آیت اللّه حاج آقا نور اللّه

نجفی و با عضویت جمعی از علمای بزرگ اصفهان جهت رسیدگی به امور حوزه

علمیّه و نظارت بر اجرای صحیح احکام و مقررات اسلامی در جامعه تشکیل شد و

برخی از اعضای آن عبارت بودند از حضرات آیات:

1. آخوند ملاّ محمّد حسین فشارکی

2. سیّد ابوالقاسم دهکردی

3. سیّد عبد الحسین سیّد العراقین

4. علاّ مه میر محمّد صادق خاتون آبادی

5. علاّ مه شیخ محمّد رضا نجفی

6. میرزا ابراهیم شمس آبادی

7. حاج میرزا علی هسته ای(1)

مرحوم حاج آقا نور اللّه با توجه به ملتهب شدن افکار عمومی در نتیجه اجرای

قانون سربازگیری، زمینه را برای ایجاد حرکت سیاسی بزرگی علیه حاکمیت موجود

فراهم دید. بنا بر این زعامت و رهبری مردم را به عهده گرفت و توانست بار دیگر

صحنه مهاجرت کبرای انقلاب مشروطه را تکرار کند و بنیان سلطنت رضا شاه را به

خطر اندازد.(1)

این مهاجرت تاریخی در 15 ربیع الاول 1346ق به عمل آمد و نزدیک به سیصد

نفر از زعما و پیشوایان روحانی شهرهای ایران در آن شرکت کردند.

از علمای اصفهان بزرگانی چون: سیّد العراقین، حاج آقا کمال الدین شریعتمدار

علامه میر محمّد صادق خاتون آبادی، سیّد محمّد نجف آبادی، سیّد علی نجف

آبادی، سید عبد اللّه ثقة الاسلام، سیّد ابوالقاسم دهکردی، میرزا ابوالحسن

بروجردی، سید اسد اللّه بهشتی چهارسوقی، علاّ مه شیخ محمّد رضانجفی، شیخ

مهدی نجفی، حاج میرزا علی هسته ای، حاج میرزا رضا کلباسی، سیّد محمّد هادی

صدر العلمأ، سیّد عبدالرحیم سدهی، و از شهرهای دیگر همچون همدان و شیراز

و مشهد نیز علمای مبرّز زمان به قم رفتند و به تدریج بر تعداد مهاجرین افزوده شد.

پس از سه ماه اقامت علمای کشور در قم، دولت ناچار به عقب نشینی موقّت

شد و منافقانه، تقاضاهای علمای مهاجر را که ضمن شش مادّه به دربار و دولت

اعلام شده و مهم تر از همه آن ها اعزام پنج مجتهد طراز اول به مجلس و اصلاح

قانون نظام وظییفه بودپذیرفت

ص: 131

تصویر

عالم مجاهد آیة الله حاج آقا نور الله نجفی اصفهانی

مرحوم سیّد اسد اللّه رسا در یادداشت های خود از این قیام که در روزنامه عرفان اصفهان منتشر شده در این باره می نویسد:

»مرحوم حاج آقا نور اللّه بالفطره مخالف استبداد و خودسری، و متمایل به عدالت و آزادی بود و همین مسأله باعث شده است که در بین جامعه روحانی ایران دارای مقام و منزلتی ممتاز و شخصیتی مخصوص گردیده است. در میان

ص: 132

سیاستمداران روحانی ایران کمتر کسی را دیدم به قدر حاج آقا نور اللّه مورد اعتماد

و تقدیس مرحوم (شهید سیّد حسن) مدرّس باشد و مکرّر در واقعه مهاجرت قم از

مرحوم سیّد شنیدم که می گفت: «حاج آقا نور اللّه با این قیام بزرگ ترین خدمت را به

اسلام انجام داد» و دعا می کرد که خداوند به او پاداش خیر بدهد، و گاهی هم گله

داشت که چرا حرف آخر را نمی زند و نمی گوید رضا شاه را نمی خواهم. حاج آقا

نور اللّه به شهادت همه معاصرین خود از مرگ هراسی نداشت و بر خلاف آنهایی

که تصور می کنند آب حیات خورده اند و تا صبح قیامت زنده خواهند بود، به مردن

عقیده داشت و مخصوصاً عقب مرگ با شهامت و افتخار می گشت.

می گویند: پس از تعطیل طولانی چند ماهه اصفهان و حالت انقلاب و قیامی که

شهر اصفهان به خود گرفته بود و بر اثر همین وضعیت فکر مهاجرت به قم قوّت

گرفت. روزی حاج آقا نور اللّه در منزل فشارکی (در) محلّه خواجو با حضور سیّد

العراقین و میر محمّد صادق (خاتون آبادی) مدرّس احمد آبادی به سیّد العراقین

می گوید برای حرکت به قم استخاره ای با قرآن بکند.

مرحوم سیّد العراقین قرآن را از مرحوم میر محمّد صادق می گیرد و استخاره

می کند، این آیه می آید: «من یخرج من بیته مهاجرا الی اللّه ثم یدرکه الموت فقد وقع

اجره علی اللّه».(1)

مرحوم حاج آقا نور اللّه پس از خواندن این آیه سر خود را روی عصای خویش

گذارده و پس از مدتی سر از عصا برداشته و می گوید: «من می دانستم که در این راه با

مرگ روبرو هستم و کشته خواهم شد ولی وظیفه اسلامی من حکم می کند از این

اقدام روی برنتابم».

روزی شاه که تازه از عزیمت و مهاجرت آقایان علما به قم مطلع شده بود با

ص: 133

حضور عده زیادی گفت: مدرّس کم بود، آخوندها هم بر علیه من لشکر کشی کردند.

با این لشکر دیگر چه می شود کرد؟ متملّقین حرف ها زدند ولی خود او جواب داد:

موضوع این طور که می گویید کوچک نیست و آن اصفهانی آدم خطرناکی است.

سردار سپه از درجه و میزان شهامت حاج آقا نور اللّه آگاه بود و از اقدامات مهمّ او در

آغاز مشروطیت و فعالیت مرحوم حاج آقا نور اللّه هنگام مهاجرت ملّیّون از تهران

اطلاع داشت و مکرّر می گفت: فتنه قم یکی از بزرگ ترین فتنه ها است»(1)

حاج آقا نور اللّه پس از موافقت دولت با خواسته علما، تصمیم گرفت که پیش از

تحقّق یافتن موادّی که بین طرفین امضا شده بود قم را ترک نکند، امّا برخی از

علمای همراه ایشان همچون مرحوم فشارکی، سیّد العراقین و دهکردی به اصفهان

بازگشتند و چندی بعد نیز مرحوم حاج آقا نور اللّه به طور مرموزی چشم از جهان

فرو بست. چنان که گفته اند: آن مرد بزرگ و مجاهد خستگی ناپذیر به دست پزشکی

مزدور به نام دکتر شفأ الدوله مسموم شد و صبح روز اول ماه رجب 1346ق که

105 روز از عمر مهاجرت به قم می گذشت حاج آقا نور اللّه در بین شدید ترین آثار

تشنج و بیماری چشم از زندگی پوشید و طایر روح بلند پروازش به آسمان طیران

کرد.(2)

عظمت روح و بلندی همّت و حدّ اعلای شجاعت و رشادت، صفات زیبایی

بود که در بین مزایای اخلاقی این روحانی بزرگ جلوه گری می کرد.

ص: 134

تصویر

شهید آیة الله مدرس، آیة الله سید العراقین و آیة الله میرزا احمد مجتهد بیدآبادی

ص: 136

«در ماه مبارک رجب المرجّب سنه 1122 در روز جمعه دهم شهر مذکور، اهل

علم را در مدرسه جدید سلطانی که در جنب چهارباغ اصفهان است جا دادند، و

علامة العلمایی مجتهد الزمانی امیر محمّد باقرا، خلف مرحمت پناه، عمّ امجد،

امیر اسماعیل، در روز مذکور شروع به مباحثه کردند در آن مدرسه... و جمیع اهل

فضل در آن مجمع حاضر بودند و نجبا و سادات و پادشاه زادگان و اهل کمال

همگی حاضر شدند و پادشاه مقرّر فرمود که اطعام پادشاهانه ای مرتّب ساختند و

اقسام تنقّلات مهیّا فرمودند، و عالی جاه محمود آقا ناظر بیوتات با نوابین و ریش

سفیدان کارخانجات خدمت می کردند... و در وقت شروع، به جهت رعایت آداب،

عالی حضرت مجتهد الزمان تکلیف کردند علاّمة العلمایی آقا جمال (خوانساری)(1)

را تا اوّلاً ایشان شروع نمودند و بعد از آن خود شروع کردند و به بیانی فصیح در

کمال تنقیح درس گفتند. (تهذیب حدیث و شرح مختصر اصول و شرح لمعه را

شروع فرمود.)

و حضّار آن مجلس عالی از فضلا: آقا جمال و امیر محمّد صالح (خاتون آبادی)

شیخ الاسلام و ملاّ بهأ الدین مشهور به فاضل هندی و ملاّ محمّد جعفر و

ملاّمحمّد هادی اولاد ملاّ محمّد باقر خراسانی علیه الرحمة، و ملا محمّد رضا ولد

ملاّ محمّد باقر (مجلسی) شیخ الاسلام و ملاّ محمّد حسین ولد ملاّ شاه محمّد

تبریزی و شیخ زین الدین نواده شیخ زین الدین صاحب «شرح لمعه» و سایر اهل

فضل.

و از نجبا و سادات: میرزا باقر صدر خاصّه، و سادات سلسله خلیفه سلطان

ص: 137

مرعشی، و میرزا سیّد محمّد قاضی نواده میرزا مهدی اعتماد الدوله، و میرزا داود

متولّی مشهد مقدس. و از امرأ: محمّد سلیم خان تفنگچی باشی، و شاه وردی خان

توپچی باشی، و میرزا ابراهیم واقعه نویس، و میرزا ربیع مستوفی خاصه و سایر

ارباب مناصب... و در آن روز دویست خان از تنقّلات و دویست خان ماحضر و

دویست قاب طعام از سرکار پادشاه صرف شد در مدرسه، و اعتماد الدوله شاهقلی

خان زنگنه به علّت آزار نیامد و پنجاه خان شیرینی فرستاد و پنجاه خان شیرینی نیز

دو نفر دیگر فرستاده بودند».(1)

«در 1123 در روز سه شنبه یازدهم شهر ذی قعدة الحرام، علامی میر سیّد

محمّدا، خلف حضرت مجتهد الزمانی... به مرتبه والا نیابت والد خود در تدریس

مدرسه جدید سلطانی سرافراز شد، و در آن روز شروع به درس نموده درس گفت، و

مجمعی عظیم از افاضل و اعلام شده، شیرینی بسیار آورده شد... به اعتبار آن که آن

مجتهد الزمان اکثر اوقات در صحبت آن پادشاه والا جاه به سر می بردند، در محلّ

اقامت و سفر.(2)

بدین ترتیب، تولیت و تدریس مدرسه چهارباغ در اعقاب علاّمه میر محمّد باقر

ملاّباشی امتداد یافت و در نهایت به مرحوم سیّدالعراقین رسید.

مرحوم سیّد مصلح الدین مهدوی می نویسد:

«تولیت و تدریس مدرسه چهار باغ اصفهان معروف به مدرسه سلطانی با آن

ص: 138

جناب بوده، مقدار زیادی املاک و موقوفات مدرسه که در ازمنه سابقه به واسطه

بی مبالاتی متصدّیان و ظلم و تعدّی حکومت وقت از تصرّف وقف خارج گردیده و

به صورت ملکیّت درآمده بود، به واسطه او به تصرّف وقف درآمد; از آن جمله

است مرغ ملک، بازار بلند و غیره.

تعمیر گنبد و مناره های مدرسه چهارباغ در زمان آن جناب شد، و چون مدرسه

حوض نداشت و در ایام تابستان که جوی ها خشک می گردید مدرسه دچار بی آبی

می شد مرحوم سیّد العراقین در مدرسه حوض بزرگی طرح انداخت، امّا متأسفانه

پس از وفات او بر حسب پیشنهاد اداره معارف و اوقاف اصفهان که در از بین بردن

وقف ید طولایی دارد، مدرسه از تصرّف ولد جلیل و نجل نبیلشان خارج شده،

حوض را باغچه نمودند و هر کجا در کاشی ها نامی از تعمیر در زمان ایشان بوده

برداشته به نام پادشاه وقت کردند.

در سال 1351 که عالم فاضل و محقق دانشمند ریاضی آقا سیّد جلال الدین

طهرانی در اصفهان تشریف داشتند در مدرسه چهارباغ سنگی قرار دادند که از روی

سایه ظهر را معیّن می نمود (مانند سنگی که شیخ بهایی در مسجد شاه برای تعیین

ظهر تعبیه نموده است) در زمان ریاست سیّد تاج الدین امامزاده که مدرسه به

تصرّف اداره اوقاف درآمد این سنگ را نیز از بین بردند. مستراح مدرسه را خراب

نموده به عنوان آن که به حال گنبد مضر است و آن را دبیرستان معقول و منقول

ساختند»(1)

سید العراقین آخرین مدرس معروف مدرسه چهارباغ بود که پس از وفات او

سال ها مدرسه تعطیل و خالی از سکنه گشته و امور وقفی آن زیر نظر اداره اوقاف

اداره می شد تا پس از وقایع شهریور 1320ش مجدداً مدرسه در اختیار علما و

ص: 139

طلاب قرار گرفت.

مرحوم سیدالعراقین همچنین تولیت مدرسه صدر پاقلعه را به عهده داشت و

پس از وفات او، تولیت مدرسه مزبور به فرزند ایشان رسید. مدرسه نامبرده از

بناهای مرحوم حاج محمّد حسین خان صدر اصفهانی است و کتیبه سردر آن مورّخ

به سال 1217ق می باشد.(1)

تصویر

شهید آیة الله مدرس و آیة الله سید العراقین

4. حاج شیخ عباسعلی ادیب(1)

5. میرزا کمال الدین مجلسی متخلّص به «عاکف»(2)

6. محمّد حسن بحرالعلومی بفرویی(3)

7. سیّد محمّد حسین مهدوی اردکانی

8. شهید محراب میرزا عطأ اللّه اشرفی اصفهانی(4)

9. شیخ عطأ اللّه فرادنبه ای (قاضی عدلیه)(5)

10. سیّد علی محمّد کازرونی یزدی(6)

ص: 142

11. شیخ محمّد علی عالمی یزدی(1)

12. سیّد مرتضی آیت اللهی یزدی(2)

13. شیخ نور اللّه وحید هرندی(3)

14. شیخ هبة اللّه هرندی

15. شیخ محمّد هادی فرزانه قمشه ای

چنانچه قبلا گفته شد مرحوم سیّد العراقین به بسیاری از فضلای اصفهان اجازه

اجتهاد داده است. برخی از کسانی که از ایشان اجازه دریافت نموده اند عبارتند از:

1. شیخ علی محمّد فقیه حبیب آبادی(4)

ص: 143

تصویر

آیة الله سید العراقین و جمعی از علمای اصفهان

ص: 144

2. شیخ مرتضی قمشه ای(1)

3. استاد جلال الدین همایی(2)همچنین مرحوم آیت اللّه العظمی سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی از ایشان اجازه نقل روایت دریافت نموده و در کتاب الاجازة الکبیرة می نویسد:

«وممّن أروی عنه: الزعیم المطاع الحسیب النسیب الشریف الجلیل، حجّة الاسلام والمسلمین، آیت اللّه الحاج السید عبدالحسین الحسینی الخاتون آبادی الاصفهانی المشتهر بسیّدالعراقین... یروی عن شیخه واستاذه المحقق المدقق

المولی الاَّخوند الخراسانی صاحب کفایة الاصول، وعن العلامة شیخ الشریعة الاصفهانی، وعن ثقة المحدثین العلامة النوری بطرقهم المذکورة».(3)

1. ترجمه ادبی بسیار زیبایی از کتاب اعلام الوری شیخ طبرسی به قلم مولانا

نظام الدین مشهدی، نسخه سلطنتی از عهد صفوی.

خوشبختانه تصویری از این نسخه نفیس با همّت و اقدام استاد معظّم آیت اللّه

حاج شیخ هادی نجفی و موافقت مرحوم سیّد ابراهیم میرعمادی تهیّه و در اختیار

نویسنده قرار گرفت.

2. ترجمه ریاض السالکین سیّد علی خان مدنی در شرح صحیفه سجّادیّه.

این نسخه نفیس و منحصر به فرد شش جلدی تاکنون در جایی معرفی نشده

است و مترجم آن را به یاد ندارم.

3. مجلّداتی از تفسیر الائمة لهدایة الامة یا تفسیر واقعه نویس، از میرزا

عبدالحسین نصیری طوسی.

4. مجلّداتی از عوالم العلوم شیخ عبداللّه بحرانی.

5. مجلّداتی از کتاب الصافی در شرح اصول کافی ملاّ خلیل قزوینی.

6. شرح اصول کافی میر محمّد اسماعیل خاتون آبادی.

7. آثار مرحوم میر معصوم خاتون آبادی که قبلا به آن اشاره کردیم.

8. شرح اربعین حدیث علامه ملاّ محمّد تقی هروی اصفهانی.

متاسفانه پس از فوت مرحوم میرعمادی، تاکنون هیچ اقدامی در جهت معرّفی و

بهره برداری از این کتابخانه نفیس انجام نشده و تلاش نویسنده نیز جهت بازدید و

بررسی کتاب های آن جهت معرّفی در این کتاب به نتیجه نرسید.

گفتنی است که به نقل مرحوم سید ابراهیم میرعمادی، آیت اللّه سیدالعراقین

کتابی فقهی در بحث قضا و شهادات نگاشته بوده که نسخه آن در دست نیست.

ص: 146

سید رضا، سیّد ضیأ الدین و سیّد ابراهیم باقی ماند.

اساتیدش در اصفهان: شیخ علی مدرّس یزدی، شیخ محمّد حکیم خراسانی و آیت

اللّه سیّد محمّد نجف آبادی را می توان نام برد.

وی نیز همچون برادرش عالمی خلیق و مهربان و مورد وثوق و احترام مردم بود

و در مسجد قصر منشی امامت جماعت می نمود.

او داماد دانشمند فقید محمّد باقر الفت بود.

وی در روز جمعه 12 ذی قعده 1404ق وفات یافت و در بقعه پدر بزرگوارش

مدفون شد.

مرحوم سیّد مجتبی کیوان در وفات او چنین سروده:

مهدی میرعمادی گهر علم و کرامت سید و عالم و دیباچه دیوان فخامت

آیت علم و عمل حجّة الاسلام مسلّم سند زهد و طهارت مثل صلح و سلامت

روز و شب مشتعل از آتش ایمان و ولایت سال و مه مشتغل حرفه ارشاد و امامت

طبع رخشنده او منکر افراط و تعصب دست بخشنده او مبطل امساک و لئامت

بس که کوشید به زهد و ورع و ذکر و زیارت روسپید است چو اجداد و پدر روز قیامت

گفت «کیوان» به صد افسوس به تاریخ وفاتش:«مهدی میرعمادی گهر حلم و کرامت»

ص: 149

او در این حمّام شست و شو کرده و بیرون آمده و مشغول پوست کندن سیب است

و زیر دامنش دانه انار پنهان می کند.

کس فرستاد تا حاجی میرزا تقی را به منزل او آوردند و تعبیر خواب از وی

پرسید. جواب داد خواب را چند تعبیر است، یکی را نخواهم گفت، اگر شرط کنی

که از این راز نپرسی باقی را می گویم و گرنه دم فرو می بندم و رؤیای تو را بی تأویل

می گذارم.

سیّد العراقین ملتزم گردید که به شرط عمل کند. میرزا تقی گفت: دیری نمی گذرد

که تجدید فراش خواهید کرد و از زن تازه دو پسر زیبا پیدا می کنید.

سیّد العراقین و اصحابش سخت به شگفت افتادند که حالی صاحب زن و

فرزندان است و به هیچ وجه در این فکر نبوده و علامتی در کار نیست که زن تازه

بگیرد!

مدّتی نگذشت که زوجه اوّلش وفات یافت. پس از چندی تجدید فراش کرده دو

پسر آورد (آقا ضیأ و آقا رضا) که هم اکنون در جزو فرزندان آن مرحوم از همه زیباتر

و محبوب ترند.

مرحوم آقا سیّد محمّد نجف آبادی فقیه عالم مدرس معروف که از دوستان و

مصاحبان همیشگی سیّد العراقین بود و طبعی لطیفه پرداز داشت... روز دیگر دنبال

معبّر رفته و با التزام این که باز گوی نکند، باقی مانده تأویل رویا را پرسیده بود. پس

از تأکید فراوان درکتمان راز گفت: نمی دانم چه پیش می آید که در وقت مرگ ریش

وی تراشیده می شود.

بدیهی است که استماع این سخن برای یک نفر پیشوای روحانی بی حدّ ناگوار و

وحشت بار بود. بدین سبب مرحوم نجف آبادی تا بعد از مرگ سیّد العراقین این

سخن را برای احدی اظهار نکرد. اما چنان پیش آمد که معبّر گفته بود، سیّد العراقین

ص: 151

در آخر عمرش به دملی روی چانه دچار گردید که در مریض خانه برای معالجه

ناچار محاسن او را ستردند و در همین حال بدرود حیات گفت.

رابطه حمّام رفتن با تجدید فراش و دو دانه انار زیر دامن با دو پسری خوشروی تا

حدّی معلوم است، امّا ارتباط ریش ستردن هنگام وفات، با پوست کندن سیب، جز

با الهام قلبی میسّر نیست»(1)

سنگ نوشته:

»بسم اللّه الرحمن الرحیم الحمد للّه الذی لایبقی الا وجهه و لا یدوم الا سلطانه هو الباقی هذا مرقد السید الهمام غوث

الانام العالم العامل و الحکیم الکامل و الکریم الباذل حجّة الاسلام و المسلمین آیت اللّه فی الارضین السیّد عبدالحسین

الملقب بسیّد العراقین طاب مضجعا سنة خمسین و ثلاثمائة بعد الالف.

یاللعراقین من فقدان سیّدهم من حصن فقد اللّه دیر منثلم

لمّا تهدّم رکن العلم و الادب قال المورّخ: «رکن الفضل منهدم»

کتبه حسام الواعظین. عمل استاد علی یوسفیان 110»

ص: 152

باشد. مجملاً در سنّ کوچکی شوق مفرطی به بازی داشتم و هیچ یک از اطفال در

انواع بازی ها بر من غالب نشدند بلکه بر همه غالب بودم و اهل خانه نمی توانستند

مانع بازی کردن من بشوند.

در شناوری گوی سبقت را از شناوران می ربودم. در سواری اسب و تفنگ

اندازی شکار چی ماهری بودم، حتی روزی سوار بر کرّه اسبی بی زین و رکاب بودم

و تاخت نمودم، ناگهان سکندری رفت در حالی که می خواست معلّق بزند، بی

درنگ پاهایم را به دنده هایش فشار دادم و از کلّه اش سالماً پریدم، سپس او را دیدم

داشت چپ می شد. جست و خیز من در روی زمین شش ذرع بود و برای دفاع

دارای دو تفنگ و دو گرز و یک کارد و یک نیزه سر و ته نقره بودم که در هنگام هجوم

دشمن به شهر و یا جنگ های یورشی حیدری و نعمتی از خود و والدینم و خانه ام

محافظت ودفاع می کردم و هیچ گاه به کسی آسیب نرسانیدم. ونیز در سنگ اندازی

فلاخون (قلما سنگ) در روزهای جمعه در خارج از شهر دزفول در جنگ بین

محلّات همیشه در وسط میدان بودم.

گفتگو در این باره به طول انجامید تا حالت گریه برایم دست داد و گفتم: یک

جلد قرآن برایم بخرید همان را می خوانم و از مکتب بیرون می آیم. آنچه گفتند

مکتب روشی دارد نپذیرفتم، لذا قرآنی خریدند به سه ریال و مرا بردند مکتب. قرار

شد ماهی نیم ریال به آخوند بدهند، تا شش ماه ببیند چه می شود.

قرآن را در همین شش ماه تمام کرده و از مکتب بیرون آمدم، یعنی کلمات را

قالبی با چشم و ذهن ابتدا یاد گرفتم و در خلال تمام حروف برایم شناخته شد.

سپس اسکندر نامه را عاریت گرفتم و از روی همان سواد قرآنی قریب شش دوره آن

را مطالعه کردم تا فهمیدم چه می گوید. بعد فردوسی طوسی را به عاریت گرفته و

چند دوره مطالعه نمودم و نیز کتبی دیگر را به همین نحو به زحمت و پشتکار، دوره

بری کردم تا سواد فارسی من تکمیل شد و ضمناً در خط نویسی کوشا و ساعی بودم

تا کمال خط و سوادم تا آنجا که لازم بود حاصل شد، در ضمن کاسبی هم می کردم.

شیخ محسن بن شیخ اسماعیل دزفولی شنید پشت کار مرا، فرستاد دنبال من و

فرمود: بیا همدرس پسرم شیخ محمّد باقر باش. پذیرفتم و رفتم خدمت اوشان و از

«لاسیما» در «مغنی اللبیب» تا حرف یا را خدمتشان خواندم، و نیز قدری از «مختصر

مطوّل» تفتازانی را نزد ایشان خواندم و هرچه از مغنی و مختصر مطوّل مانده بود

خودم مطالعه و درست کردم و با مباحثه تکمیل نمودم. و سپس خدمتشان مشغول

خواندن «حاشیه ملاّ عبداللّه» در منطق شدم و تا «والکلّیان ان تفارقا کلیاً» خواندم و

از بس که ایراد به اوشان می نمودم غضب فرموده کتاب را انداخت و فرمود: دیگر

درس نمی گویم.

ص: 156

عرض کردم: شرط کردم تمام منطق را خودم مطالعه و درست کنم.

لذا دو سال در منزل منزوی شده منطق را تا آخر درست کردم و یک حاشیه ای هم به

آن نوشتم.

بعد مرحوم معزّی (آقا شیخ محمّد حسن استاد مذکور) فرستادند دنبال من و به

هم شاگردی آقا زاده ایشان مشغول تدرّس و خواندن معالم شدم و تا دو ثلث اصول

معالم را خواندم و در ضمن این مدت تدریس حاشیه ملاّ عبداللّه را می نمودم و قبل

از این تدریس، حاشیه ای بر حاشیه ملاّ عبداللّه نوشته بودم که آن را به بعضی از

طلاّب بخشیدم و نیز یک حاشیه بهتری مجدداً بر ملاّ عبداللّه نوشتم.

و هچنین مغنی را تدریس می کردم و ضمناً از اول تا باب یأ آن را مختصر نموده

و نیز حاشیه ای بر آن مختصر نگاشتم و نامیدم آن را به «غنیة الادیب». و باز متن

بسیار خوبی مختصر در منطق مسمّی به «نورالانوار» تصنیف نمودم... سپس مشغول

ندرّس خدمت آقا شیخ محمّد حسن از اول شرح لمعه شدم و تا اوّل شکوک

خواندم، و از بس که ایراد می کردم کتاب را بستند و فرمودند: دیگر درس نمی گویم.

عرض کردم: منطق و بعضی کتب را با مطالعه و مباحثه، خودم درست کردم، «شرح

لمعه» را تا آخر خودم درست می کنم.

لذا سه دوره آن را دوره بری کردم تا درست کردم و حاشیه ای در حاشیه همان

کتاب «شرح لمعه» نوشتم و یک طلبه ای آن را عاریه نمود و دیگر به من پس نداد.

و نیز سه چهار دوره «شرح لمعه» را در آن ایام تدریس نمودم. سه دوره کتاب

کفایه محقق سبزواری را و سه دوره «فرائد الاصول» مرحوم حاجی شیخ مرتضی

انصاری دزفولی را خودم مطالعه کردم و بدون تعلّم دوره بری کردم و بر دوثلث

فرائد (همان کتاب) حاشیه نوشتم. آن را نیز عاریه گرفتند و دیگر به من نرسید.

و نیز دو سه دوره قوانین (الاصول) را مطالعه و مباحثه و سپس تدریس نمودم.

و خلاصه، تحصیل من از صرف و نحو و منطق و اصول نزد استاد، همان بود که

فوقاً مرقوم رفت. باقی آنچه دارم از نزد خودم زحمت کشیدم، اعمّ از مطالعه و

مباحثه و تدریس. و مختصراً، نوزده سالگی در ترکیب قیاس و تحلیل قیاس استاد

بودم، بلکه در قیاسات چهارگانه منطق، دوازده شکل اضافه کردم که در کتاب «نور

الانوار» ثبت است...

مشغول تدرّس شدم، از سطح خارج ریاض المسائل مرحوم آقا سیّد علی(طباطبایی) و تا سه چهار سال نزد ایشان تدرّس می نمودم و بعد به واسطه صداع شمسی که برایم پیش آمد (روز که می شد سردرد شدیدی می گرفتم که از شدت درد چنگ به زمین می زدم) مهیای سفر عراق عجم شدم; زیرا می بایست به هوای

سردسیر منتقل می شدم برای رفع صداع.

در این بین شبی خواب دیدم که آن طرف رودخانه دزفول هستم و آبش در کمال

فراوانی و صفا می نمود و مرحوم آقا شیخ محمّد طاهر آنجا نزد من بودند و

فرمودند: چه می خواهی بکنی؟ عرض کردم: می خواهم با شنا از آب بگذرم.

فرمود: تو خود نمی توانی از این آب فراوان بگذری، من تو را می گذرانم. سپس هر

یک، یک لنگ به کمر بستیم و مرا بر دوش خود سوار کرده و مانند شیر در عالم رؤیا

آب به آن تندی را می شکافت و به جلو می رفت و بی آن که آب اوشان را به پائین

ببرد، یعنی مستقیم عبور کردند تا رسیدیم به سه چهار ذرع مانده به ساحل به طرف

شهر، دیدیم ساختمانی است چهار طاقی و دارای چهار درب و چهار ستون:1- یک

درب به طرف بالا به طول آب 2- دری هم محاذی آن طرف پائین3- دری هم به

طرف عرض آب 4- دری هم به خشکی برابر دربی که به عرض آب است.

بنابراین شیخ از دری که به طرف آب بود وارد چهار طاق شدند در حالی که من

روی دوش ایشان بودم و جوشش آب در آن چهار طاقی خیلی زیاد بود. عرض

کردم: شیخنا! من می ترسم; با این که ماهر در شنا بودم. فرمود: من تورا بیرون می برم

مترس.

ناگاه از دهشت جوشش آب از خواب بیدار شدم.

خواب را به استاد معظّم آقا شیخ محمّد طاهر معروض داشتم، فرمود: این

علامت جلالت قدر شما و من است، ان شأ اللّه. لذا عزمم بر این شد که تا همین

ص: 158

استاد زنده اند در خدمتشان باشم. بنابراین نزدشان ماندم تا با گذشته بر روی هم

هفت سال شد، لکن از بس که من خودم پر کار بودم استفاده گوشی من از ایشان کم

بود.

ولی من قبول نکردم. آن قدر با من گفتگو و اصرار کرد تا در حال امتناع به گریه

افتادم. سپس او به پدرم خواجه نصراللّه که تجار پیشه بود گفت: این جوان تحصیل

را رها نمی کند. به او گفتم: عمو! اگر من اراده کاسبی داشتم شما و پدرم می دانید که

من نیازی به سرمایه ندارم. تا منصرف شدند.

ناگفته نماند که در ضمن ریاضیات مشروعی که برای تکمیل نفس داشتم اجنّه با

من انس پیدا کرده بودند که صدای آنها را می شنیدم که نماز می خوانند لکن آنها را

نمی دیدم، و اگر به گوش مستمع و خوانده برود و عبرتی برای او باشد جنبه تصرّفی

پیدا کرده بودم; زیرا نه نماز نافله ام از من ترک می شد، نه روزه های مستحبی

مخصوص; لکن پوست و استخوان شده بودم. دیگران می گفتند: رنگ تو با پوست

لیمو شیرین فرقی ندارد.

از جمله تأثیر ریاضات آن که هرچه قبلاً خوانده بودم کلاً در ذهنم حاضر بود».

تصویر

از ایشان شنیدم که می فرمود: در ایام ریاضات مشروعه ام، از کارهای ناشایست

مردم بسیار آشفته و آزرده خاطر می شدم و سعی در انجام امر به معروف و نهی از

منکر می کردم. شبی با خاطری آزرده در کنار بخاری نشسته بودم و به دعا و تضرع

ص: 161

مشغول بودم که ناگهان از چند جهت صدایی بس دلنشین شنیدم که مضمون سخن

پروردگار عالم خطاب به حضرت موسی را بازگو می کرد که: اگر این خلق اصلا گناه

نمی کردند، مخلوقی می آفریدم که با اختیار خود مرتکب گناه می شدند و (بعد در

اثر توبه) مشمول عفو من می گشتند. صدا قطع شد و من با شنیدن آن تسکین خاطر

یافتم.

همچنین می فرمود: روزی در دزفول در عمارت فوقانی که مشرف به کوچه بود

برای چند نفر از طلاب درس می گفتم ولی بچه ها در کوچه و معبر هیاهو و بازی به پا

کرده بودند و مُخلّ آسایش طلاب بودند که مکرّر به نهی و زجز لسانی، آنها را عتاب

می نمودند و نتیجه نمی بخشد، و جریان تدریس و تدرّس به کندی گرایید.

صاحبدلی از آن مجمع، اسکات اطفال را از من خواست، لذا به عللی، بدون حرکت

از جای و بدون اعلای صدا ملتفت به سوی بچه ها شدم و گفتم: ساکت باشید.

همان آن، صداها قطع و هیاهو مرتفع گردید و تا اختتام درس، مزاحمت رفع شد، در

.(1)] حالی که گفتار مرا بچه ها به گوش نشنیدند لکن اثر انصرافی در آنها داشت

و در آن وقت ریاست مدرسه سپهسالار عراق (اراک) با مرحوم حاجی آقا

محسن فرید عراقی(1) بود و انقلاب حال من همچنان در مزاج اوشان تأثیر نمود که دو

نفر شخص خادم نزد من فرستاد با این پیام که من هر یک از مدرسین مدرسه را ماهی

پنج ریال می دهم و به شما ماهی ده ریال خواهم داد. و در آن زمان که سن من سی و

هشت سال بود نان یک من هشت شاهی بود (دو عباسی یعنی 4/. ریال)

در هر صورت چهار سال و دو ماه در مدرسه عراق مدرّس بودم. و چون مجرّد و

ریاضت کش بودم و شغلم تدریس بود، از منطق تا «فرائد الاصول» آقا شیخ مرتضی

(انصاری) را درس می گفتم، یعنی روزی هفت تا هشت درس می گفتم، و گاه می شد

روزی که روزه نبودم نهارم عصر صرف می شد.

و در ریاضت کوتاهی نداشتم، از جمله روزی سه مرتبه زیارت عاشورا

می خواندم و دو مسجد داشتم. و به طوری ریاضت تأثیر کرده بود که عراق مانند

انگشتری در دست من می نمود، که از جمله مأخذ ارادت مردم، ابراز ارادت حاجی

میرزا محمود فرید، ولد دوم مرحوم حاجی آقا محسن فرید بود که می گفت: من

خواب دیدم که شما در مسجدی بودید و سه آیه از آسمان درباره شما نازل گردید و

من در عالم رؤیا آمدم در همان مسجد و شما نبودید لکن منشی پدرم آنجا بود، به او

گفتم: این مطلب صدق است؟ گفت: بلی من در مسجد بودم سه آیه برای فلانی

(شیخ محمّد علی دزفولی) نازل شد. سپس به شوخی گفت: اگر ادعای پیامبری

کنی بد نیست قبولت کنیم؟ گفتم: صحبت از پیغمبری و امامت نیست. من مرد فقیر

مسکینی هستم افتاده در مدرسه، لکن تقوی را رها نکنید که آثار عجیب دارد، و این

خواب به علت این است که من روزی سه بار «زیارت عاشورا»با صد لعن و صد

سلام می خوانم.

ص: 163

می شود؟ ناگاه به یادم آمد از فرط اشتغال به مطالعه، افطار خوردن فراموشم شده و

شب را تقریباً به پایان رسانیده ام. گردش کورانه ای به گرد مسجد کردم و یک پوست

خربزه دندان زده ای یافتم (که خربزه آنجا در آن زمان شبیه دست انبوی مخروطی

شکل بود) به ناچار آن را شست و شو داده تناول نمودم و به جای افطار و سحری

قناعت کردم»

حقیر محمّدحسن گوید: این بوده روش و سعی و حرص علمأ به فراگرفتن علوم

تا توانسته اند به سرعت و کمترین زمان به مرحله عالی علمی و عملی با نبودن

وسائل زندگی روزمره برسند و عادت کنند که به زخارف دنیا بی اعتنا باشند. و من

این دره را ننوشتم مگر برای آن که کلیه محصّلین در تمام رشته ها سرمشق و عبرت

گیرند و چندین دستور از این سطور برگیرند.

به خوبی به یاد دارم که اکثر اوقات در هنگام فراغ از مطالعه کتب، از تفکّر منفکّ

نبود و سعی داشت لحظه ای هدر نرود. حتی به سنّ هشتاد سالگی با یک چشم

مطالعه می نمود تا حدّی که چشمش قرمز می شد، آن وقت با چشم دیگر به کتاب

نگاه می کرد تا آن هم قرمز می شد و هر دو چشم خسته و رنجه می گردید. همان گاه

سر و صورت خود را در آب سرد فرو می برد و دو چشمان را در آن آب سرد پاک باز

می کرد. اندکی نمی گذشت که هر دو چشم به حالت اولی بر می گشت و برای مطالعه

مهیا می شد. حتی می فرمود که در جوانی توجه باین نکته یعنی سلامت چشم

داشتم واز خدای متعال خواهش می نمودم که چون از بسیاری مطالعه ممکن است

زودتر از قاعده طبیعی چشمم ضعیف یا از کار بیفتد چشمانم را از من سلب

نفرماید.

و به علاوه به خیال خود همیشه با یک چشم مطالعه می کردم و حتی در کوچه و

معبر هم اگر شوسه و صاف بود مقداری جلو خود را ملاحظه می کردم و دو چشمم

ص: 166

را می بستم تا برسم به محلی که نگاه کرده بودم، تازه یک چشمم را باز می کردم و باز

می بستم که به گمان خود چشمانم کمتر کار بکند تا دیرتر از کار بیفتد و بتوانم تا زنده

هستم نتیجه از آن برای مطالعه و غیره بگیرم. و بحمد اللّه همینطور هم شد و تا سن

88 سالگی حتی عینک هم نزدند و چشمهاشان کار می کرد«

به اشکال اربع فزون ساخته سمندش در این راه تک تاخته

زمنطق بخوان نور الانور اوکه یابی تو افکار بیدار او

در آن چارده شکل منطق بگفت دل اهل فن زابتکارش شکفت

زبر دست در فقه اسلام بودبه جزئی و کلی نظر می نمود

بزرگان و اعلام دین پیرو خردز علم اصولش همی بهره برد

علومی که در دست اهل فن است زوائد در آن بیش و کم ممکن است

زوائد ز دانستنی ها زدودچه سیماب معقود بی درد و دود

کتاب کنوزش پر از حکمت است اصولی ز اسلام و با حشمت است

ز توحید و عدل و نبوت تمام سپس گفتگو رانده او در امام

علوم غریبه ز جفر و طلسم ز اسمأ اعوان و مکنون اسم

سرائر ز اسمأ اعظم اعیان بیاورد با دوستان در میان

تزکّیّ نفس از ریاضت نمودو گرنه ورا علم تنها چه سود

ریاضات مشروع مادام داشت شبانگاه و صبح و پسین و به چاشت

دل از علم مفطر، زبان روزه داردر این خانه حق را بُدی همجوار

بسا روز، ده درس تدریس کردکه آن روز، صائم بُد آن نیک مرد

بیا راه از رهروان یاد گیرکه قلب تو «فتحی» بگردد منیر

به دزفول موطن بُدی اوّلش نگویم مفصّل ولی مجملش

چو سودا گری از پدر پیشه کردبسالی نبگذشت اندیشه کرد

که مرغ تن از جهل باید پراندنه در مرتع کسب تن را چراند

تن جاهل از معنی و مادّه عقب ماند از رهرو جادّه

لذا شانزده سالگی شوق علم ببرد از برش طاقت و تاب وحلم

ه یک سال قرآن و خطّ و سوادبه نیکی فرا خواند و تعلیم داد

ص: 168

دو سال دگر هم تجارت نمودوزان پس ورا عشق معنی فزود

شنیدم که می گفت: دنیا سیاه به پیش دو چشمم شدآن سال و ماه

از آنجا که محبوب او علم بودمصمم شد از بهر تحصیل زود

بخواند امثله، الفیه بی ریاز مغنی ز لاسیما تا به یا

چه او مختصر از مطوّل بخوانددو تک اسب عشقش تن تک براند

نه خواب و نه خور، نه لباسی درست به تحصیل محکم قیودات سست

چه از حاشیه خواند منطق ز شوق نمودی صد اشکال از فرط ذوق

سرانجام بست آن معلّم کتاب به وی گفت از روی خشم و عتاب:

نگویم دگر درس از بهر توز ایراد پی در پی و نو به نو

چنین داد پاسخ محمّد علی که ایرادها خود کنم منجلی

دو سالی بشد معتکف گوشه ای که برگیرد از درس خود توشه ای

بدون مدرّس نمودی مرورکه تا کرد منطق به قلبش ظهور

سپس بحث بنمود چندین نهارزمستان منطق نمودی بهار

حواشی بر آن نامه ها می نوشت مشخّص شدی حرف زیبا و زشت

چو استاد این جربزه دید از اوبپرسید از منطقش مو به مو

پسندید این منطق و فکر رابه هر مجلس آورد این ذکر را

دو ثلث از معالم تعلّم نمودزپیش خود اسرار باقی گشود

به تدریس از حاشیه شد مُجدنوشتی بر آن نیز شرحی به جِد

به تدریس مغنی بکوشید زودز اقران خود گوی سبقت ربود

ز مغنی، از اول، تا باب یأملخّص نمود و شرحی جدا

بر این مختصر نیز بنگاشته که غنیه ورا اسم بگذاشته

سپس شرح لمعه از اول درست تعلّم زاستاد آن شیخ جست

ص: 169

ولی تا شکوکش تدرّس نمودبه استاد ایراد بس می نمود

نگفتش دگر درس از فرط خشم پس او نیز پوشید از استاد چشم

سه دوره ز پیش خود آن شیر مردبه طور سزاوار دیدار کرد

حواشی بر آن فقه بنوشته است به نزد احبّاش واهشته است

به چندین کرت بعد از آن درس گفت ز پر کاریش می نخورد و نخفت

کتاب کفایه سه دوره بدیدکه پنداری از سبزواری شنید

فرائد بدون تعلّم سه بارفرا دید با زحمتی بی شمار

دو ثلث از همان جلد را شرح کردامانت ببردند و عودت نکرد

زآغاز تا ختم هر یک کتاب به کرّات درسش بگفت از شباب

قوانین، فرائد، کفایه تمام بگردید در بین اقران به نام

شروع تعلّم بُدی نوزده فراغش به سنِّ چهار و دو ده

به تحصیل کوشید چون پنج سال بگردید مستنبط او بالم آل

...

چنین باش در کسب علم و هنردرخت وجودت دهد بار و بر

نه سی سال در مدرسه زیست کن نه در جای خود روز و شب ایست کن

برو «فتحی» از خویشتن گو سخن که این راه باشد بسی پرمحن

«العالم الفاضل و المحقّق الکامل، شیخ العلمأ و المجتهدین، حجّة الاسلام و

المسلمین، الشیخ الزاهد المعمّر الشیخ محمّد علی الدزفولی.

از اجلّه علمأ و مدرّسین و بزرگان فقهأ و مجتهدین بود... و در اواخر عمر در

نهایت سختی و عسرت زندگانی می نمود. مقدما ت علوم ادبیت و کلیه مراحل

منقول را در کمال استادی تدریس می نمود. مطابق تصدیق بزرگان، در این اواخر (دو

کتاب) فرائد (الاصول) و متاجر (شیخ انصاری) را کسی به خوبی او تدریس نمی

کرد. چندین ماه بنده در خدمت ایشان تحصیل نمودم و از دریای بی کران فضائلش

استفاده نمودم»(1)

عالم ربّانی مرحوم سیّد محمّد حسن میرجهانی در وصف ایشان می نویسد:

«بحر طمطام و حبر قمقام، عالم ربّانی و فقیه صمدانی و عارف روحانی، جامع

المعقول و المنقول، حاوی الفروع و الاصول، مجموعة العلم و العمل، زین الفقهأ و

المجتهدین، حجّة الاسلام و محجّة المسلمین، المحقّق المدقّق الجلیّ الملیّ،

المؤیّد الولی، الشیخ محمّد علی المدرّس الفتحی الدزفولی الاصفهانی طاب

رمسه»(2)

از شاگردان ایشان مرحوم شیخ غلامحسین تسلیمی رهنانی (3) است که در درس

ص: 171

شرایع الاسلام از محضر آیت اللّه دزفولی - که به نوشته او:- در علم و کمال و تجربه

و علوم مختلف کمیاب و بی نظیر بود بهره برد و ازعلوم متفرّقه و ختومات و

ریاضات نفسانی او استفاده نمود.(1)

زندگی را بگذراند. ایشان می گفت: روزی هیچ پولی در اختیارم نبود و در خانه نیز

چیزی برای خوردن نداشتیم. رفیقی در میدان قیصریه داشتم، به سراغ او رفتم که از

او مبلغی قرض بگیرم ولی او را نیافتم. بسیار ناراحت و مضطر شدم که چگونه با

دست خالی به خانه بروم. وسط میدان ایستاده و با حال گریه با خدا مشغول درد دل

بودم که احساس کردم در همان حال که دستم پشت سرم بود کسی یک دسته پول

در دستم گذاشت. به عقب برگشتم ولی در آن میدان بزرگ کسی را ندیدم. همان جا

نشستم و از شوق گریه سردادم و بعد با آن پول که مبلغ قابل توجهی بود به خانه

رفتم و تا مدتی گشایشی در زندگی پیدا شد.

سال به عمر او اضافه شده است.

مرحوم شیخ پس از آن نزدیک بیست سال در قید حیات بود و در سن 88 سالگی

در اثر سرماخوردگی در شب عرفه 1358ق بدرود زندگانی گفت.

دست جمعی به گوش می آید و هنگامی که شیخ ساکت می شود صدای گریه نیز کم

می شود. دقایقی بدین منوال گذشت و من بسیار محزون و متأثر و در عین حال

مضطرب بودم تا این که روضه شیخ تمام شد و در پی آن صداها نیز قطع شد. من از

شیخ پرسیدم این همهمه گریه چه بود؟ گفت: اینان برخی از شیعیان جنی هستند که

من آنها را نمی بینم ولی گاهی صدای نماز خواندن آن ها را می شنوم. در این مجلس

نیز آنان حضور داشتند و گریه می کردند، اما تا زنده ام راضی نیستم آنچه را شنیدی

برای کسی نقل کنی.

فردوسی و شرح حکایت مورد نظر آنان. پس آن ها به ایشان احترام کرده و چای

آورده و قول دادند که مشکل سربازی مرا حل کنند و پس از چند روز معافی را صادر

نمودند.

ترحیم شرکت کرد و نیم ساعتی پس از ترک مجلس، دوباره به همراه مرحوم حجّة

الاسلام والمسلمین سیّد محمّد آل رسول شمس آبادی به مجلس ترحیم آمد.

هنگام رفتن لبخندی زد و گفت: نپرسیدید چرا دوباره بازگشتم؟ از حاج آقا محمّد

بپرس. از ایشان سؤال کردم، فرمود: من دیشب در خواب دیدم که سر سه راهی

خلجا به آقا حسن برخوردم، پرسیدم از کجا می آیی؟ گفت: رفته بودم در خانه شیخ

دزفولی برات آزادی از جهنم بگیرم. گفتم: مرا هم باید به آن جا ببری و در خواب به

همراه ایشان به خانه شیخ آمدیم.

امروز در سر سه راهی خلجا ایشان را دیدم و پرسیدم کجا بودی؟ گفت: از

مجلس ترحیم شیخ می آیم. خواب خود را برایش بازگو کرده و به همراه ایشان به

مجلس ترحیم آمدیم.

جلسه ایشان تشریف آوردند و منبری پرشور و باحال ارائه داده و همگان مستفیض

شدند. ما که بسیار خوشحال شده بودیم از ایشان سؤال کردیم که چه شد بر سر

لطف آمدید و قدم رنجه نمودید؟ فرمود: ناراحتی شما مرا به استخاره واداشت و

این آیه شریفه آمد که: »وامّا الجدار فکان لغلامین یتیمین فی المدینه و کان تحته کنزاً

لهما و کان ابوهما صالحاً».

(و اما دیوار از دو پسر یتیم است که در شهرند و در زیر دیوار گنجی است که از آن

دو پسر است و پدرشان مرد نیک و صالحی است)

باری آیت اللّه نجف آبادی با توجه به تناسب آیه مبارکه با حال ما دو برادر و

مرحوم پدرمان مبادرت به منبر رفتن در جلس ما نمودند.

متوجه نیستی; و حقیقت مطلب را برای او توضیح دادم. ایشان حرف مرا پذیرفت و

فرمود: قبول کردم. اما من باور نکردم که ایشان حرف مرا پذیرفته باشند تا این که

ایشان وفات نمود ولی من به خاطر این که او را غالی می پنداشتم به تشییع جنازه

اش نرفتم. مدتی بعد او را در خواب دیدم، گفت: آقای دزفولی مگر من نگفتم که

حرف شما را پذیرفتم، چرا به تشییع جنازه من نیامدی؟ من حرف شما را قبول

کردم و نجاتم در آن بود.

پس از آن من بر سر مزار آن مرحوم در امامزاده احمد اصفهان رفته و برای شادی

روحش سوره ای از قرآن تلاوت نمودم.

«مرحوم حجّة الاسلام، عالم محقق، زاهد متّقی، صاحب نفس قدسی، شیخ

محمّدعلی دزفولی، دانا به علوم غریبه، فقیه اصولی ، ادیب; معروف بود که تسخیر

جنّ کرده وآنان مطیع او می باشند لکن خود هیچ گاه ادعا نکرد و از این راه نخواست

شهرت و عنوانی پیدا کند.

مرحوم حاج سیّد ابوالحسن کرونی نقل کردند که در منزل مرحوم حاج آقا حسن

ملاّباشی بودیم و برادر ایشان سیّد مرتضی ملاباشی نیز تشریف داشت، من به آقای

دزفولی عرض کردم که من حاضرم با جنّ که شما آن ها را تسخیر کرده اید کشتی

بگیرم و از این مقوله گفتار. ایشان انکار می کرد و می فرمود: اینطور سخن نگویید و...

بالاخره قرار شد که آن مرحوم یکی از آن ها را حاضر کرده و با من کشتی بگیرد.

دستور فرمود یک لحاف آوردند و کف اطاق گسترد و سپس فرمود وسط آن بنشین و

خود را مهیّا و آماده کشتی گرفتن کن و خود مشغول خواندن اوراد گردید.

ناگهان من دیدم که گویا کسی مرا بلند کرده و در وسط هوا نگه داشت. مرحوم

دزفولی مرتب می فرمود: به زمینش نزن! اولاد پیغمبراست، آهسته او را به زمین

بگذار! و... در این موقع که من در حدود دومتر از زمین بلند شده بودم ناگهان مرا بر

زمین زدند و پیشانی من به دیوار خورد و خون جاری شد.

اثر زخم در پیشانی ایشان تا آخر عمر باقی بود و من و دیگران دیده بودیم»(1)

بهره مند می شدند که اسامی اندکی از آنان در دست می باشد.

برخی از شاگردان ایشان عبارتند از حضرات آیات و حجج اسلام:(1)

1. شهید حاج سیّد ابوالحسن شمس آبادی

2. سیّد ابوالحسن مرتضوی کرونی

3. شیخ احمد فیّاض فروشانی

4. شیخ اسماعیل کلباسی

5. سیّد حسن مدرّس هاشمی (درس شرایع و شرح تجرید)

6. سیّد محمّد حسن میرجهانی(2)

7. میرزا حسن ملاباشی

8. سیّد حسن مبرهن (از سلسله سادات بهشتی اصفهان)

ص: 181

9. سیّد رضا هرندی (شرایع الاسلام)(1)

10. میرزا رضا ملاباشی (2)

11. شیخ سراج الدین هدایت(3)

12. سیّد عطأ اللّه درب امامی

13. سیّد عبدالحسین طیّب (درس کفایة الاصول)

14. میرزا عباس خان ذوالفنون(4)

15. شیخ عبدالکریم مصدّق خواه (شرح لمعه)(5)

16. سیّد علی مقدس بیدآبادی(6)

ص: 183

17. دکتر سیّد علی میرعلایی

18. شیخ غلامحسین تسلیمی رهنانی

19. سیّد محمّد کاظم مرتضوی کرونی

20. سیّد محمّد آل رسول شمس آبادی

21. شیخ مرتضی شمس اردکانی(1)

22. سیّد مرتضی ظهیر الاسلام (شرح لمعه)

23. سیّد مرتضی ملاباشی

24. سیّد مصطفی مهدوی هرستانی

25. میرزا محمّد طبیب زاده

26. میرزا مهدی ملاباشی(2)

27. شیخ مهدی اقلیدی

28. شیخ هبة اللّه هرندی

1359ش تجدید چاپ شده است.

2. الدرر الفتحیّة

در برخی از مطالب علمی و شرح حالات مولف که به ضمیمه رساله »نور

الانوار«چاپ شده و پایان بخش آن، رساله ای است در حکم مهر زوجه که در 15

ذی قعده 1358ق (24 روز قبل از وفات مؤلف) نگاشته شده است.

3. الکنوز الحسنیّة

در علم کلام. این رساله شامل مباحث توحید و نبوت و امامت است و با خطّ

کاتبی ناشناس و با همّت فرزند محترم ایشان به چاپ رسیده است.

4. حاشیه بر فرائد الاصول

نسخه این کتاب مفقود شده و تنها برخی از اوراق آن به همراه حاشیه آیت اللّه

حاج آقا رضا همدانی به ضمیمه کتاب «فرائد الاصول» شیخ مرتضی انصاری در

ص: 185

سال 1374ق به چاپ رسیده است.

5. غنیة الادیب

مختصر باب اوّل کتاب «مغنی البیب» در علم نحو.

آغاز غنیة الادیب به خط محمد جواد مدرس فتحی

6. حاشیه بر غنیة الادیب

نسخه خطّی این دو کتاب به خطّ مؤلّف، اکنون در اختیار جناب آقای میرزا

محمّد حسن مدرّس فتحی قرار دارد.

ص: 186

همچنین مرحوم میرزا محمّد جواد مدرّس فتحی (فرزند دیگر مؤلّف) این دو

رساله را با خطّ زیبای خود استنساخ و مهیّای چاپ کرده که نسخه خطّی آن در 321

صفحه موجود است.(1)

7. کشّاف الغایة

حاشیه بر حاشیه ملاّ عبداللّه

یزدی در علم منطق. نسخه خطّی آن

در 111 صفحه نزد فرزند مؤلّف

موجود است.

8. حاشیه بر شرح لمعه

وفات:

این عالم زاهد در شب عرفه سال 1358ق (1318ش) در سنّ 88 سالگی وفات یافت و در صحن غربی تکیه مدفون گردید.

ص: 187

ز بهر تاریخ او کرد «مدرّس» سؤال ز پیشگاه خرد، گفت ز روی بیان

اضافه کن چارده به سال شمسیّ و گو:«شدی محمّد علی بسوی جنّت روان»

1318

«بُکا» از بهر تاریخش به فکرت بود و ملهم شدز روح القدس ملهم شد پی اهدای دزفولی

یکی آمد برون از جمع و گفت از بهر تاریخش:«بهشت آمد مقام و مسکن آقای دزفولی»

1358 ق

ص: 190

شرح «النور الجلی فی خلافة بلافصل علی علیه السلام» در 400 صفحه،

مخطوط.

8. خدا کیست؟ خدا چیست؟

رساله ای است مختصر و جامع که اخیراً به چاپ رسیده است.

9. نجات غریق من کلّ فریق، در ردّ صوفیه.

10. رامشگری و خنیاگری، در بحث غنا و موسیقی

11. بضاعة مزجاة، در مطالب مذهبی

12. برهان الصلاة

13. سروش دل، در مقایسه مصائب عاشورا با مصائب انبیأ.

از خداوند متعال سلامتی و توفیق روز افزون برای ایشان خواستاریم.

آیة الله زاده معظم حاج محمد حسن مدرس فتحی

ص: 192

نادرشاه از سیستان به جرقویه آمده و در آن جا سکونت نموده است.(1)

از فضلای این خاندان، حاج ملا محمد تقی بن حاج محمد حسن (برادر حاج

ملا علی جرقویه ای) بن ملا محمد تقی است که مردی شریف و با سخاوت و شجاع

و جدّ مادری استاد ارجمند جناب حجة الاسلام و المسلمین شیخ محمد رضا

حاجیان است.

مادر مرحوم حاج شیخ محمّد رضا جرقویه ای فرزند حاج ملاّ حسن شاه طوری

ابن حاج ملاّ عبدالرزاق شاه طوری(2)بود.

3- آیت اللّه حاج ملاّ عبدالجواد آدینه ای(1)

4- آیت اللّه آخوند ملاّ محمّد کاشی

5- آیت اللّه العظمی سیّد محمّد باقر درچه ای

6- آیت اللّه العظمی آخوند ملاّ عبدالکریم گزی

7- آیت اللّه العظمی میر محمّد تقی مدرّس .

وی در 23 محرم

الحرام 1334 ق از آیت

اللّه العظمی آخوند ملاّ

حسین فشارکی اجازه

اجتهاد دریافت کرد و قوّه

اجتهاد و ملکه استنباط او

در سنّ 26 سالگی مورد

تأیید آن فقیه بزرگ قرار

گرفت.

او سپس به نجف

اشرف مهاجرت نمود و

سالیانی نیز در محضر

بزرگان علم حوزه نجف

تحصیل کرد.

ص: 195

اساتید ایشان در نجف اشرف عبارتند از آیات عظام:

1- سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی

2- میرزا محمّد حسین نائینی

3- میرزا فتح اللّه شریعت اصفهانی

وی از ابتدای ورود به نجف اشرف مورد توجّه اساتید خود به ویژه علاّ مه نائینی

قرار گرفت و اجازه اجتهاد وی به وسیله آن استاد فرزانه نیز تأیید شد.

الامین، و علی آله الغرّ المیامین، و اصحابه المجاهدین، یوم ینصب فیه الموازین.

و بعد، فلا یخفی علی اولی الرشاد و السداد من العباد ان من اعظم مواهب اللّه

سبحانه علی الانام فی زمن غیبة الامام علیه السلام وجود العلمأ الاعلام و الفقهأ

البررة الکرام و لولاهم لاختلّ النظام و اضمحلّت الاحکام، فان بیدهم ازمة الامور و

من میامن انفاسهم یسهل کل معسور و هم المرجع فی الاحکام وبقولهم یعرف

الحلال من الحرام فکم لهم من کتب وتصنیف وجمع وتألیف، لاحقاق الحق و ابطال

الباطل و ترویج الدین و اطفأ نار الغوائل، و لذلک اشتاقت نفوس الی تحصیل العلم

وطلبه مع مافیه من تعبه و کربه، فنفروا عن جمعهم و اوطانهم وتغرّبوا عن مسکنهم و

بلدانهم و جدّوا واجتهدوا فی طلبه واکتسابه و التقاط درره من اصداف اربابه حتی

تفقّهوا فی الدین وتروّوا عن عیون الفقاهة و الیقین، فشکر اللّه سعیهم الجمیل بثوابه

الجزیل.

و ممن جدّ واجدّ وکدّ و اکدّ فی تحصیل المطلب و تکمیل الطلب حتی فاز من

مراتب العلم اعلاها وحاز فی درجات العمل ارفعها و ازکاها العالم الفاضل الباذل

الکامل الناهج مناهج الفضل و الرشاد و الدارج مدارج الرشد و الارشاد السالک

مسالک التحقیق و الدارک مدارک التدقیق و التعمیق، المهذب الصفی المولی الوفی،

ذوالفهم الکافی والفکر الصافی، البالغ بجدّه الاکید الی منتهی الرشاد، و الصاعد من

حضیض التقلید الی اوج الاجتهاد، الموفق بتوفیق خالق الخلق و العباد، اخانا فی اللّه

عزّ اسمه الشیخ محمّد رضا الجرقو یه ای الحسین آبادی لازل مؤیداً منصوراً موفقاً

مسدداً محفوظاً فی حفظ الملک العلام الحافظ المتعال و بلغه آماله و اعطاه سؤله و

اصلح اموره و وفقه لمرضاته و استعمله لبذل جهده فی طلب العلم والعلی کما

یحب ویرضی وجعل آتیه خیراً من ماضیه، و شرح صدره و نوّر قلبه و اطلق لسانه

لبیان الاحکام و تبیین دلائل الاحکام و اختاره لنصرة دینه بمحمد و آله صلی اللّه

ص: 197

علیه و علیهم اجمعین، فانّه سلّمه اللّه تعالی قرّة عین لی و لکلّ من یحبّ الدین و

اهله من العلمأ العاملین والفقهأ الراشدین اطال اللّه بقائهم، ونعم الولد والخلف

للعالم الناسک الصالح الجلیل المولی الصفی الوفی الحاج ملاّ علی، اعلی اله مقامه

و اکمل اکرامه فی حیاته عند ربه المتعال عزّ اسمه; فانه سلّمه اللّه بلغ ما هو المراد

من العلم والاجتهاد و فاز باسنی مراتب الرشاد و الارشاد و اعلی منازل الصلاح و

السداد، و قد اوهب اللّه تعالی له بمنّه القوة الاجتهادیة و الملکة الاستنباطیة فلیشکر

اللّه تعالی بما منحه و اولاه و خصّه و ابلاه. و کان حقاً علیّ اظهار ما صحّ وظهر لی من

فضله وعلمه وقدسه ووجب علیّ من شکر سعیه و بذل جهده فی هذا الجز من

الزمان المختلّ فیه امر العلم والصلاح المندرس فیه آثار حقائق الاسلام، و اسأله

التوفیق لاقامة ما یجب علی من حقّه العظیم علیّ و علی کلّ احد من اهل الدین

والحق من الترویج والتبجیل والتعظیم والتجلیل بحسن عونه وجمیل نظره وعظیم

منّه بجاه محمّد و آله صلی اللّه علیه و علیهم اجمعین.

ثم انه استجاز منی لحسن ظنّ له بی فاجزته تبرکاً للانتظام فی سلک الرواة الاعلام

ودعاة الاحکام ان یروی عنّی کلّما صحّت لی روایته وصحّت لی درایته من کتب

الاخبار التی علیها المدار فی الاعصار والامصار کالکافی والتهذیب والاستبصار، وما

ارویه عن اساتیدی العظام ومشایخی الکرام کصاحب الذخیرة للمعاد شیخ العلمأ

الابرار و مرجع التقلید فی الاقطار، البحر القمقام والعلم الاعلام، فقیه الدوران، وحید

الایام، ملاذ الاسلام، الناسک السالک العابد الزاهد الشیخ الجلیل الشیخ زین

العابدین، عن استاده صاحب جواهر الکلام عن استاده العماد السید جواد عن بحر

العلوم عن استاده ذی الفضل الباهر الاَّقا محمّد باقر عن الاکمل الافضل محمّد اکمل

عن المجلسی ره عن والده التقی النقی مولانا محمّد تقی عن بهأ الملة والدین

باسناده المزبورة فی الاربعین المتصلة بالائمة الطاهرین، و اوصیه بملاحظة التقوی و

ص: 198

نهی النفس عن الهوی و مراقبة الوقوف و الاحتیاط عند الشبهات فانه المنجی من

المهلکات، و ان لاینسانی من صالح الدعوات عند مظانّ الاجابات و عقیب

الصلوات کما لا انساه ان شأ اللّه تعالی بعون اللّه الملک العلام، و هو حسبی و نعم

الوکیل فی المبدأ و المآل، و انا العبد الاثیم الجانی محمّد حسین بن محمّد جعفر

الفشارکی غفراللّه لی ولوالدی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات بمحمد وآله الاطهار.

حررته و ختمته و استخرت اللّه فیما کتبه واستعنت به ولا حول ولا قوه الا بالله

العلی العظیم فی یوم الجمعة 23 محرّم الحرام 1334»

این اجازه را آیت اللّه العظمی میرزا محمّد حسین نایینی نیز تأیید نموده است.

7. شیخ عبدالجواد جبل عاملی

8. میرزا عطأ اللّه اشرفی اصفهانی (شهید محراب)

9. سیّد محمّد علی صادقی

10. سیّد محمّد علی روضاتی

11. شیخ محمّد علی غروی(1)

12. حاج شیخ محمّد علی فشارکی(2)

13. میرزا مهدی نوّاب لاهیجی

14 حاج شیخ مهدی فقیه ایمانی

ص: 201

تصویر

از راست به چپ: 1 - آیة الله سید حسین خادمی 4 - آیة الله جرقویه ای 7 - محمد مهدی سلطان العلمأ

8 - آیة الله شیخ مهدی نجفی 10 - آیة الله شیخ محمد باقر صدیقین 11 - سید شمس الدین خادمی

13 - آیة الله شیخ مرتضی شمس اردکانی 15 - آیة الله طیب

ص: 202

رضا شاه و سؤال از انگیزه وی در تعرّض به لباس مقدّس روحانیت و برداشتن

عمامه اهل علم به تهران رفته و با آن شاه بی دین صحبت کرده و جواز عمامه برای

خود و چند تن از علمای اصفهان گرفته است.

به گفته دختر ایشان حاجیه خانم جرقویه ای: رضا شاه در این ملاقات ابتدا

اعتنایی به ایشان نکرده و مدّتی با کمال تبختر و غرور به قدم زدن در قصر خود

پرداخته، آن گاه رو به ایشان نموده و ضمن تحسین شهامت و شجاعت او، وی را

متقاعد می کند که عمامه آقایان امثال ایشان را بر نمی دارند.

وی با عالم مجاهد آیت اللّه سیّد ابوالقاسم کاشانی مرتبط بود و از طریق نامه در

جریان اقدامات و مبارزات وی قرار می گرفت.

شیخ محمّد رضا نجفی و نیز استنساخ بخشی از «تقریرات صلاة» علاّ مه میرزا

محمّد حسین نایینی از آیت اللّه شیخ موسی خوانساری به چشم می خورد.

دست خط آیة الله جرقویه ای

از اوپذیرایی کنید و بگویید بگذارید روضه تمام شود بعد با هم صحبت می کنیم.

او هم نشست و چایی خورد و تا آخر روضه گریه می کرد. بعد از اتمام روضه آمد

و جلوی پدرم نشست و گفت: آقا من نمی دانم چه اسراری در این خانه هست، من

دو روز مأمورهایم را فرستادم تا از این روضه خوانی جلوگیری کنند و اینها آمدند تا

آخر روضه نشستند و گفتند که ما نتوانستیم با آقا صحبت کنیم مثل این که یک کسی

قفل به زبان ما زده بود، و من فکر کردم شما به اینها رشوه داده اید. امروز گفتم خودم

شخصاً می آیم و جلوگیری می کنم و قصد من هم این بود که شما را ببرم نظمیه. ولی

خودم هم که آمدم مثل همان دو مأمور مثل این که قفل به زبانم زده شده باشند

نتوانستم حرفی بزنم. بعد هم عذر خواهی کرد و رفت. پدرم به او گفت: حالا که شما

آمدید از این روضه جلوگیری کنید من به جای ده روز، سیزده روز مجلس

روضه می گیرم.

یک بار هم در سن پنج سالگی بودم که بودم که ایل قشقایی دست به غارتگری

زده و از پدرم و عمویم هم چندین گوسفند دزدیده بودند. پدرم نامه سرگشاده ای

به رضا شاه نوشت و در آن نوشت که اگر نمی توانی جلوی این یاغی ها را بگیری

بیست عدد تفنگ به من بده، خودم جلوی تمام این ناامنی ها را می گیرم. این قدر

شجاعت و شهامت داشتند.

روزی که فردایش از دنیا رفتند بعد از ظهر بود که به من و خواهر و مادرم گفتند

بیاید بنشینید می خواهم یک حدیث از حضرت رضاعلیه السلام برایتان بگویم. ما

آمدیم نشستیم، اول وصیت هایشان را کردند، بعد گفتند از حضرت رضا منقول

است که وقتی که فردی از خانواده از دنیا می رود گریه و زاری نکنید چون روح آن

میت ناراحت می شود. حالا وقتی من از دنیا رفتم شما ناراحتی نکنید که روح من

ناراحت بشود که چرا من مردم تا زن فرزندانم این طور ناراحتی بکنند.

بعد گفتند: یک حدیث دیگر از حضرت رضا علیه السلام هست که می خواهم

برایتان بگویم، محتضر را باید روی سینه اش را سبک کرد. حالا شما نمی دانید کی

موقع احتضار من هست ولی خودم می دانم، هر موقع من روی خودم را سبک کردم

شما روی من چیزی نیندازید و کاری نکنید که من مجبور بشوم بین دعا صحبت

کنم، و مشغول دعا شدند. سوره هل اتی که در مدح حضرت امیر علیه السلام

هست. بعد شعر و دعاهای دیگری خواندند. نیم ساعت قبل از رحلت پایشان تا مچ

سرد شد. مادرم گفتند حاج آقا سردشان هست پاشیان سرد شده و یک لحاف

انداختند روی پدرم. پدرم همان طور که در حال دعا خواندن بودند لحاف را از روی

پاشیان کنار کشیدند. باز مادرم لحاف را انداختند روی پایشان، مرتبه سوم پدرم

گفتند: حاج خانم من عصر به شما گفتم خودم می دانم الان باید روی من سبک

باشد چیزی روی پای من نیندازید و مانع دعا خواندن من هم نشوید که بخواهم بین

دعا خواندم حرف بزنم. پنج دقیقه قبل از این که از دنیا بروند یقه لباسشان را باز

کردند وپس زدند و متکاها که اطرافشان گذاشته بودند را آن طرف گذاشتند و

شهادتین را گفتند و از دنیا رفتند.

ص: 208

چهار ماه قبل از فوتشان بود، ایشان عادت نداشتند ماه رمضان را بخوابند، هر

شب احیا می گرفتند. من در سن 13 سال و نیم بودم که پدرم از دنیا رفتند. شب

نوزدهم ماه رمضان بود، ایشان نشسته بودند و قرآن جلویشان باز بود و می خواندند

که خواب سبکی ایشان را فراگرفت. من همانطور ساکت ماندم، چهار پنج دقیقه

گذشت که بیدار شدند. گفتند: از اول ماه را احیا گرفتم و حالا که شب احیا است

خوابم برد، ولی ارزش داشت. برو مادرت و خواهرت را بگو بیایند تا خوابم را

تعریف کنم.

من رفتم و مادر و خواهرم را صدا زدم آمدند. پدرم گفتند: من خواب دیدم که

مُردم و تمام کارهایی که انجام باید بشود انجام شد و من را در قبر گذاشتند و جواب

نکیر و منکر را هم دادم و روز قیامت برپا شد، دو فرشته با حلّه های بهشتی آمدند و

گفتند: حاج شیخ محمّد رضا بلند شو. گفتم برای چه؟ گفتند: روز حساب است مگر

نمی دانی؟ من را از قبر با احترام تمام بیرون آوردند و بردند در صف محشر. هشتاد

صف از پیامبران دیگر بود و بقیه صف ها از حضرت محمّد صلی اللّه علیه وآله بود

که امتّشان ایستاده بودند. مرا بردند خدمت حضرت امیر علیه السلام، ایشان

مشغول حساب و کتاب مردم بودند، من هم دست به سینه خدمت ایشان ایستاده

بودم، حضرت سرشان را بلند کردند و به ملائکه فرمودند ایشان را برای چه اینجا

آوردید؟ گفتند: خودتان فرموده بودید که بیاوریدشان، روز حساب است. فرمودند:

ایشان حسابی ندارند. و به من فرمودند: برو در آب سلسبیل غسل کن. من رفتم در

آب سلسبیل غسل کردم و با دست مبارکشان جامی از آب کوثر پرکردند و فرمودند:

بخور تا سیراب شوی. من آب کوثر را که بسیارگوارا بود خوردم.

بعد به آن دو ملک فرمودند: شیخ محمّد رضا را ببرید به بهشت. من را با احترام

آوردند از پل صراط رد کردند و آوردند در بهشت. من عجله داشتم که وارد بهشت

بشوم، از هر دری که می رفتم ملائکه جلوی من را می گرفتند، من خیلی ناراحت

شدم و گفتم من را خود حضرت امیر علیه السلام فرستادند که ببرند بهشت، چرا

ص: 209

جلو گیری می کنید گفتند: شما باید از درحسینی وارد بشوید و کسی که آب کوثر را

از دست حضرت خورده نباید بترسد. زمانی که گفتند باید از در حسین وارد بشوید

درها را شمردم دیدم بر در هشتم نوشته: انا باب الحسین.

من را از این در وارد بهشت کردند و بردند داخل یک قصر که داخل آن قصر یک

حوری هم نشسته بود. من خواستم وارد قصر بشوم آن دو ملک نگذاشتند گفتم چرا

نمی گذارید؟ گفتند جای شما عاقبت همین جاست و به همین زودی هم می آیی

اینجا ولی اگر حالا بروی توی این قصر نمی خواهی برگردی و هنوز شما عمر دارید

و می دانید که این حوری برای چه است؟

این ثواب دعایی است که بعد از نماز می خواندی و می گفتی: «اللهمّ اهدنی من

عندک و افض علیّ من فضلک وانشر علیّ من رحمتک و انزل علیّ من برکاتک اللهمّ

اجرنی من النار و ادخلنی الجنة و زوّجنی من الحور العین برحمتک یا ارحم

الراحمین»

و من از ناراحتی این که نگذاشتند وارد آن قصر بشوم از خواب پریدم.

آزادی از آتش جهنم است که به خاطر زیارت حضرت سیدالشهدأ به من عطا شده

است. و می دانم که زیاد زنده نیستم.

ببینید این خواب صحت دارد یا نه؟

در همان شب دایی ام که در یکی از روستاهای کوهپایه منزل داشتند و داماد عمه

ام هم که در جرقویه ساکن بودند در همان ساعت این خواب را دیدند.

خود من یک شب خواب ایشان را دیدم، دستشان را گرفتم و گفتم شمارا به علی

بن ابی طالب تا جوابم را نداده اید نروید. لبخندی زدند و من خجالت کشیدم سؤال

کنم که جایگاه شما کجاست؟ مکثی کردند و با لبخند پرسیدند: می خواهی بدانی

جایگاه من کجاست؟ ولی ترا قسمت می دهم به همان علی بن ابیطالب که دیگر از

این سؤال ها از من نکن ولی امشب برای این که ناراحت نشوی جوابت را می دهم،

من وقتی روح از تنم رفت وارد بهشت شدم. و یک مرتبه از جلوی چشمم محو

شدند»

فرار مردم، بدن ایشان دچار صدمات سنگینی شده و یک ماه و اندی در منزل به

حال مریضی به سر برد و سرانجام در پی همان صدمات در شب هشتم محرم الحرام

1371ق (شهریور 1331ش) چشم از جهان فرو بست و به دیدار حق شتافت.

سنگ نوشته:

هذا مرقد مطهّر خلد آشیان مرحوم آیت اللّه آقای حاج شیخ محمّد رضا

جرقویه ای فرزند مرحوم حاج ملاّ علی فوت هشتم محرم الحرام 1371 مطابق

شهریور 1331شمسی.

زینت سجّاده و محراب رفت از کف ما گوهر نایاب رفت

گفتنی است که برادر آیت اللّه جرقویه ای، مرحوم حاج عبدالحمید صلصالی (م:

6ربیع الثانی 1383ق) که از مردان نیک روزگار و خیّرین و نیکوکاران منطقه جرقویه

بوده نیز در کنار مزار او مدفون است.

شهیدی از تبار آیة الله جرقویه ای

نواده دختری آیت اللّه جرقویه ای، امدادگر شهید احمد صلصالی فرزند حاج حسین صلصالی، از شهدای پاکباز و مجذوب دوران دفاع مقدس بود. که در 4دی ماه 1365 ش. در عملیات کربلای 4 به شهادت رسید.

در این جا با نقل فرازی از وصیّت نامه او مشام جان را معطّر می کنیم:

ص: 213

بله اینچنین است، من به راهی می روم که سال ها امیرالمؤمنین در انتظار آن به سر

برد، و آن چیزی نیست جز شهادت در راه هدف و مکتب. همان هدف و مکتبی که

امروز در برابر جهان کفر و الحاد قد علم کرده، تا رهگشایی باشد بر انسان های ستم

دیده ،همچنانی که دیروز هم همینطور بود و فردا نیز اینچنین است. بله باید رفت و

با خون خود سیاهی ها را زدود. باید خون داد تا بتوان ریشه ها را زنده نگاه داشت.

آری خدا را شکر می کنم که شربت شهادت به این بنده حقیر و فقیر ارزانی می دارد،

و باز هم شکر که این صفت خداپسندانه را به این بنده ذلیل عطا می فرماید. آه که

چه زیبا گفته که:

مردان رهش زنده به جان دگرندمرغان هوا ز آشیان دگرند

منگر تو بدین چشم به ایشان کایشان بیرون ز دو کون و در جهان دگرند

چه بگویم؟ چگونه بیان کنم که لذّت مناجات با خداوند متعال چیست؟ واقعا

که از توانم خارج است که کلمه ای بنویسم یا که بیان کنم، همین بس که بگویم:

اگر لذّت ترک لذّت بدانی دگر لذّت نفس، لذّت نخوانی

یا که گویم:

به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

شاید به عقل بعضی از خلایق، صحیح نباشد که انسان جان خود را در این جنگ

از دست بدهد، ولی این ها همه فکرهای بیهوده است; زیرا که خیلی از مسائل است

که با عقل درست از آب درنمی آید، همانند داستان حضرت موسی و حضرت

خضر.

پای استدلالیان چوبین بودپای چوبین سخت بی تمکین بود

آری می دانم که مرگ فرزندان بر پدران و مادران بسیار ناگوار است، امّا نباید

ص: 214

فراموش کنیم که همه این فرزندان جز امانتی بیش نیستند; پس باید افتخار کنند

پدران و مادران شهدا که امانت دار خوبی بوده اند و هستند، و وای بر ما که گام های

مجاهدان در میدان های جهاد حجاب ها را پاره می کند و به خدا می رسد، و وای بر

ما ای شهیدان راه خدا اگر صدای قدم های استوارتان پرده های غفلت را از جلو

چشمهایمان ندرد و به راهتان وفادار نباشیم.

شهید احمد صلصالی

ص: 215

تصویر

اجازه نامه مرحوم قهی از علامه شیخ محمد رضا نجفی

ص: 217

عراقی، شیخ محمّد حسین اصفهانی و سیّد محمّد فیروزآبادی بهره مند گردید.

آیة الله شیخ محمدرضا جرقویه ای حائری

درسال 1339 به زیارت مشهد مقدس رضوی رفت و مدّتی در قم سکونت کرد و

ضمن استفاده از محضر آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائری به تدریس

پرداخت.(1) آن گاه به کربلای معلّی رفت و به تدریس و اقامه جماعت در صحن

مقدس حضرت اباعبداللّه الحسین علیه السلام پرداخت.

وی عالمی متبحّر، خوش اخلاق، خوش بیان، زاهد، قانع، متواضع و طالب

ص: 219

رضای حق بود. او معتقد به وجوب عینی نماز جمعه بود و بدون توجّه به

مخالفت ها آن را در کربلا اقامه می نمود.(1)

مرحوم جابری می نویسد: «به قدری در شخصیت و زهد و علم برجسته و مبرّز

است که شبهه اعلمیّت در ایشان می رود»(2)

از ایشان دو کتاب: «ازالة الریبة عن حکم صلاة الجمعة فی زمن الغیبة» و «تنبیه

الغافلین عن رب العالمین» به چاپ رسیده است.

این عالم جلیل در سال 1393 در کربلای معلّی وفات یافت و در صحن شریف به

خاک سپرده شد.

برخی از علمای معاصر از ایشان اجازه نقل حدیث دریافت نموده اند، از جمله

مرحوم حسین عمادزاده و محقّق عالی قدر علاّ مه سیّد محمّد علی روضاتی

حفظه اللّه تعالی.

ص: 220