ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

نگارنده بر آن بوده است تا از منابع دست اوّل بهره گیرد و منابع متعدد موافق و مخالف را ببیند، به همین سبب تا حدّ ممکن از نسخه های خطی موجود در کتابخانه های خارج و داخل کشور بهره برده است و نزدیک به 12 سال، نهایت کوشش خود را حتی در یافتن نسخ خطی محلّی در کتابخانه های شخصی افراد به ویژه اسفراینی ها معمول داشته است. از این نظر، منابع این کتاب در بعضی موارد، نسخه های خطی منحصر به فرد و ناشناخته و تازه یاب است. و شاید برای فهرست نویسان کتب خطی در خور توجّه باشد.

از آقای احمد شاهد به خاطر همکاری صمیمانه و ارائه بعضی از نسخ خطی کم یاب [که در پانویس ها بدان اشاره شده است] سپاسگزارم. نیز از آقایان دکتر ایرج افشار و قدرت اللّه روشنی زعفرانلو که همواره مرهون رهنمودهای علمی ایشان بوده مراتب سپاس و قدردانی خود را اعلام می دارد. به دلیل این که بیشتر منابع استفاده شده در این کتاب به زبان عربی بوده است و با توجّه به بضاعت علمی اندک این حقیر، در ترجمه بخشهای مورد نظر احتمال خطا می رود، لذا از خوانندگان بزرگوار تقاضا دارد، سهل انگاریها واشتباهات را متذکّر شوند تا در چاپهای بعد در اصلاح آنها بکوشم. در این کتاب، دانشمندان بر حسب دانشی که در آن تفوّق بیشتری داشته اند و یا بدان اشتهار یافته اند، طبقه بندی شده اند. سپس هر دسته یا گروه را با التفات به عصری که در آن می زیسته اند و با توجّه به تاریخ وفات آنها تنظیم شده و در صورت عدم دست یابی به تاریخ دقیق، آنان در ردیف معاصرانشان قرار گرفته اند.

در پایان از تمام عزیزانی که به نحوی نگارنده را در نوشتن این کتاب یاری رسانده اند سپاسگزارم.

غلامرضا فسنقری

اسفراین

ص:8

ابواسحاق، ابوالمظفر، خاندان مهرجانی، خاندان بدیلیان خوش، کورانی، بوزانی، توثی، جوشقانی، ادکانی، گورپانی، کسرقی، آذری، بیدوازی، عارف رویینی و ... در مجالس علمی زبانزد خاص و عام بوده اند و به طفیل وجود علمی و نیک اندیشی آنها، جایگاه اسفراین در عالم اسلام کاملاً شناخته شده بوده است.

کثرت و درخشش محدّثان، فقیهان، متکلّمان و ادیبان، اسفراین را «قُبَّة الاسلام» ساخته و این سامان، همواره مورد اقبال اهل فضل و دانش بوده است. اسفراین در میان

شهرهای خراسان «دارالعرفا» بوده است؛چرا که ارباب حال و اصحاب کمال از این محال

بسیار برخاسته اند(1). و به زیور فضایل عرفانی و کمالات ربّانی، نیک آراسته اند.

شکوفایی بعضی از اقطاب اسفراینی بدان جا رسید که حتی سلسله ای به نام «نوریّه - اسفراینیّه - در بغداد با الهام از انوار عرفانیِ عارفانی چون نورالدین عبدالرحمان کسرقی

اسفراینی (م. 717 ه . ق) و نورالدین عبد الرحمان اسفراینی ثانی به ارشاد و تربیت مریدان مشغول شدند(2). پرتو افکار متعالی نورالدین عبدالرحمان کسرقی از آثار وی به نام کاشف الاسرار، که به کوشش هرمان لندلت با همکاری دانشگاه مک گیل کانادا و

دانشگاه تهران چاپ و منتشر شده، آشکار است و علاوه بر انوار افکار عرفانی، تبحّر فوق العاده وی در ادبیات فارسی به عنوان شاعری توانا و دانا به ظرایف و دقایق ادبی نیز

از این آثار هویداست(3). در تفسیر قرآن، علاوه بر ابوالعباس احمدبن حسن اسفراینی (م. 301 ه . ق) و ابوعبداللّه اسفراینی، که تفسیر الناسخ و المنسوخ را به رشته تحریر در آورد(4)، باید از ابوالمظفّر اسفراینی (م 4710 ه . ق) نام برد، که اوّلین تفسیر قرآن را به زبان

ص:10

فارسی به نام تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم(1) نوشت، او مسلمانان بسیاری را که به دین مبین اسلام گرویده بودند و به دلیل عدم توانایی بر زبان قرآن از فهم آن بی بهره

بودند، فایدتی تامّ و تمام رسانید.

در امر سیاست و حراست از کیان ایران و زبان و ادب پارسی در عصر طلایی سامانیان، شخصیتهای برجسته ای از پرورش یافتگان اسفراین، چون حمویة بن علی «سپهسالار خراسان» و ابو العباس فضل بن احمد اسفراینی (م. 404 ه . ق) وزیر سلطان محمود غزنوی، که خدمتی به زبان فارسی کرد و در دوره او زبان فارسی زبان رسمی مکاتبات و دفاتر و دیوانهای دولتی بود، ظهور کردند. نیز تشویق و تقویت او بود که استاد

توس، حکیم ابوالقاسم فردوسی را در سرودن شاهنامه قوّت بخشید(2).

ص:11

ص:12

بهره برده است، می افزاید که: از سخنان و کلمات آنها مستفاد می شود که احمدبن حسن مفسر ضریر، شیعی مذهب بوده است(1).

خداوند به ضرورت دانستن ناسخ و منسوخ پرداخته و دلایلی را برای وجوب دانستن آن بر مفسّرین اقامه کرده و سپس حکایت شگفت انگیزی را از امام علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است. بدین شرح: «امام علی وارد مسجد کوفه شد؛ مردی را دید به نام عبداللّه

که از شاگردان ابو موسی اشعری بود. مردم بر او گرد آمده بودند و از او پیرامون تفسیر

قرآن سؤال می کردند و او قرآن را برای آنها تفسیر می کرد؛ امام علی از وی پرسید: آیا

ناسخ و منسوخ را می دانی؟ عبداللّه گفت: نمی دانم. امام علی علیه السلام فرمود: تو کیستی؟

گفت: ابومحیی. امام فرمود: تو ابومحیی نیستی بلکه ابوعزّی هستی. پس امام علی علیه السلام گوشهای آن مرد را گرفت و سخت پیچاند و فرمود: از این به بعد در مسجد ما قصّه مگو». بدین وسیله امام، ضرورت دانستن ناسخ و منسوخ و وجوب آن را در امر تفسیر قرآن بیان فرمودند.

اسفراینی سپس گفته است که: از عبداللّه بن عباس و عبداللّه بن عمر نیز روایت شده که مردی را که دانای به ناسخ و منسوخ نبوده از تفسیر کردن قرآن و وعظ کردن منع کرده اند؛ نیز نقل شده که حذیفة بن یمانی تفسیر قرآن و وعظ کردن مردم رابرای کسی که

عالم به ناسخ و منسوخ نباشد جایز نمی دانست. زیرا کسی که مردم راوعظ می کند و برای آنها قرآن تفسیر می کند، باید ناسخ و منسوخ را بداند تا این که به وسیله آن حرام را از حلال و واجب را از جایز تشخیص دهد. او سپس دلیل و برهان خود را از کلام خداوند مبنی بر این که «در قرآن احکامی هستند که به وسیله احکام دیگر منسوخ می شوند». می آورد و به سوره بقره، آیه 106 استناد می کند:

«ما نَنْسْخْ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بخیرٍ مِنْها أَوْ مِثلِها». پس خداوند بلند مرتبه با این آیه احکامی از قرآن را با احکام دیگر و عباداتی را با عبادات دیگر نسخ کرد. و ثواب ناسخ از ثواب منسوخ بیشتر است و در این آیه بیان نشده است که کدام آیه ناسخ است و کدام آیه منسوخ. بنابر این مفسّر باید اعتبار احکام منسوخ را بداند تا درست وعظ بگوید و درست تفسیر کند و به وسیله آن حجّت و برهان و دلیل اقامه سازد.

قاضی ابو عبداللّه اسفراینی از شاگردان ابوطاهر عبدالرحمان بن احمدبن علک ساوی (م.484 یا 485 ه . ق) یکی از ائمّه شافعیه بوده است. به گفته یاقوت حموی: ابوالقاسم

اسماعیل بن محمّد بن فضل الحافظ و ابو عبداللّه محمّد بن عبداللّه بن علی بن محمّد

ص:15

اسفراینی از ابوطاهر ساوی حدیث روایت کرده اند(1). چنان که ذکر شد، تنها اثر باقی مانده از ابو عبداللّه اسفراینی، تفسیر الناسخ و المنسوخ است، وی در این کتاب در باب مسایل زیر، مطالب ذی قیمتی آورده است:

(1) در حقیقت نسخ و اقسام آن

(2) اختلاف اهل اصول در باره نسخ در کتاب و سنّت

(3) نسخ جایز نزد تمام مسلمانان

(4) ذکر حدّ نسخ و حقیقت آن

(5) اگر سؤال کننده ای بپرسد، معنای کلام خداوند بلندمرتبه از این که آیه ای، آیه دیگر را نسخ می کند، چیست؟

(6) اقسام منسوخ در قرآن (در 55 سوره قرآن احکام منسوخ وجود دارد و در 6 سوره احکام ناسخ هست و در 53 سوره، نه ناسخ هست و نه منسوخ.)

اسفراینی باب ذکر منسوخ را به ترتیب سوره ها با تعداد آیات مکّی و مدنی و احکام ناسخ و منسوخ و نثری بسیار زیبا و روان و گویا به زبان عربی معرفی کرده است. در فصل

اول این کتاب نوشته است: این کتاب را بر وجه اختصار تألیف کردم، تا این که دانستن و

حفظ کردن آن برای هر کسی که اراده کند، سهل و آسان باشد(2).

نسخه ای دیگر از تفسیر الناسخ و المنسوخ، قاضی ابوعبداللّه اسفراینی به شماره 13398 به خط نستعلیق شکسته توسط محمّد عبدالرحمان قادری در سال 1306 ه . ق در ناگپور تحریر شده است(3).

داشتند و در زمره بزرگان علم و دانش به منصّه ظهور رسیدند. وی در ردیف فقیهان و محدّثان خراسان بوده و در قرن چهارم و پنجم می زیسته است کتابی تألیف کرده است به نام افحام الحسود فی آیة الورود. ابوالمظفراسفراینی در این کتاب از ابو سهل عبدالملک

بن عبدالملک بن عبداللّه مروسی، نقل روایت کرده است.(1)

عبد الغافر فارسی در تلخیص اول و دوم منتخب سیاق تاریخ نیشابور، شماره 823، شرح حال وی را آورده است(2). ابوالمظفر شاهفور بن محمّد بن احمد بن شاهفور اسفراینی احتمالاً با ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمّد بن احمد اسفراینی مفسّر کبیر

تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، نسبتی نزدیک داشته است که شرح حال وی در

این کتاب مفصّل آمده است(3).

چهارم اشاعره تحت عناوین امام اصولی و فقیه مفسّر ذکر کرده است. سبکی و داودی نیز با همین عناوین از او یاد کرده اند. سیّد مرتضی زبیدی نیز او را مدح کرده است.

در روزگار شاهفور، تحصیل علم و دانش جز با تحمّل رنج و سفرهای مکرّر و طولانی به مراکز علمی و مصاحبت و مجالست با ارباب دانش میسّر نبوده و شاهفور نیز چونان دیگر دانش پژوهان عصر خویش به قصد فراگیری دانش، سفرهای طولانی داشته است. ظاهراً شاهفور به نیشابور و بغداد، که از جمله مراکز علمی عصر او به شمار می رفته، آمد و شد داشته است. نیز در نیمه دوم سده پنجم هجری، چون توس، مرکز علمی و حوزه تدریس بزرگانی چون امام محمّد غزالی بوده، در آن جا رحل اقامت افکنده و به تدریس مشغول گردیده و به قول عبدالغافر فارسی، در آن جا سالیانی چند درس گفته است و طالبان علم و دانش از او بهره های فراوان برده اند. ابوالحسن حافظ از

وی اجازه نامه روایت حدیث داشته و از جمله شاگردان شاهپور است(1).

شاهپور در توس با نظام الملک توسی، وزیر مشهور سلجوقیان آشنا شد و با او ارتباط پیدا کرد. ظاهراً ارتباط وی با نظام الملک بر نظرگاه او نسبت به ملل و نحل بی تأثیر نبوده است، زیرا پر واضح است که یکی از درگیریهای روزگار نظام الملک مسأله فرقه های مذهبی و سیاسی بوده است، خاصه فرقه اسماعیلیان، که نه تنها خود نظام الملک در سیاستنامه به رد و طرد آنان توجّه داده، بلکه کتابهایی از قبیل التبصیر فی الدین اسفراینی نیز متأثر از سیاستنامه در زمینه ملل و نحل و در همین عصر تألیف شده است.

از جمله استادان شاهپور اسفراینی، استاد عبدالقاهر بن طاهر ابو منصور بغدادی درگذشته (429 ه. ق) و او شاگرد ابواسحاق اسفراینی (در گذشته 418 ه . ق) است. از مصاهرت این دانشمند یعنی ابوالمظفر اسفراینی و ابو منصور بغدادی نسلی مبارک پیدا شدند که به بلخ رفته، سلسله ای از علما و بزرگان آن شهر را تشکیل دادند و پس از وفات

ص:18

شاهفور به بلخ کوچ کردند و به تحصیل و تدریس پرداختند و به مقامات عالی رسیدند، چنان که ریاست مذهبی بلخیان و تولیت مدرسه نظامیّه بلخ به آنها منتهی می شد و ابن شاهفور (ابوالقاسم عبداللّه بن طاهربن محمّد اسفراینی، در گذشته 488 ه. ق) در این مقام و مرتبه بود.

ابومنصور بغدادی، که در نیشابور می زیست، در سال 429 ه . ق در جریان فتنه ترکمانان سلجوقی به اسفراین هجرت کرد. سُبکی(1) از قول ابوالحسن بن نصر زبیدی فقیه به روایت ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه فقیه می نویسد: چون ابو منصور به اسفراین درآمد،

اسفراینی ها از آمدنش بسیار شادمان شدند و مقدمش را گرامی شمردند به حدّی که وصف آن نتوان کرد. ظاهراً باعث هجرت ابومنصور به اسفراین، یکی ارادت بسیار زیاد او به استاد فقیدش ابو اسحاق اسفراینی (م. 418 ه . ق) و شوق زیارت و مجاورت قبر او (کسی که برای اولین بار در جهان اسلام لقب رکن الدین گرفته بود و دیگر، دعوت و اصرار شاگرد و دامادش ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمّد اسفراینی. ابومنصور سر انجام در سال 429 ه . ق فوت شد و او را در کنار قبر استادش ابواسحاق اسفراینی به خاک سپردند. (در آن زمان، مقبره ابواسحاق، زیارتگاه عموم بود) از این واقعه معلوم می شود شاهفور در سال 429 ه . ق در اسفراین می زیسته و به احتمال قریب به یقین بین سالهای 430 تا 460 ه . ق اقدام به نوشتن کتاب تفسیر قرآن برای فارسی زبانان کرده و آن

را تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم نامیده است. اگر ترجمه تفسیر طبری را در زمره تفاسیر فارسی به حساب نیاوریم، تفسیر اسفراینی، اولین تفسیر قرآن به زبان فارسی است و به علاوه یکی از متون کهن ادب فارسی در قرن پنجم ه . ق نیز به شمار می رود.(2) از سخنان عبدالغافر فارسی در السیاق و ذهبی در سیراعلام النبلاء بر می آید که شاهفور در توس ماندگار شد و تا آخر عمر در آن شهر بود و به سال 471 هجری در همان جا درگذشت. پس از فوت او فرزندانش به بلخ رفتند و در آن جا اقامت کردند.(3)

شاهفور اسفراینی به زبان عربی شعر می سروده است:

ص:19

لیس الجواد هو البذول لماله

ان الجواد هو المحقر للندی

من غیر شکر یبتغیه بجوده

کلاًو لا من لذاک و لا أذی

این دو بیت را نیز هلال بن العلاء از امام شاهفور اسفراینی نقل کرده است:

أتعجب ان یُقال علیّ دین

و قد ذهب الطریف مع التلاد

و لا وجبت علیّ زکات مالٍ

و هل تجبُ الزکاة علی الجواد(1)

آثار ابوالمظفر اسفراینی

با آن که دانشمندان معاصر شاهفور اسفراینی، دارای آثاری چندگانه و چندین گانه اندلیکن او را نگارشهای متعدد نبوده و به نوشتن دو اثر - یکی فارسی و دیگری عربی - بسنده کرده است. علت کمی مؤلّفات اسفراینی را باید در نحوه زندگی او جست و جو کرد. همچنان که گفته شد، او در مدت اقامت خود در توس، که بدون تردید همه دوران پختگی فکری او را در بر می گیرد، به تدریس و تربیت طالبان علم پرداخته و همین مسأله سبب شده که مجال بیشتری برای تألیف و تصنیف نداشته باشد. با این همه از شاهپور دو اثر ارزنده بر جای مانده است(2).

1 - التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین: کتابی است به زبان عربی در پانزده باب که، در هر باب یکی از فرقه های اسلامی و غیر اسلامی، شعب آرا و مقالات آنها مورد نقد و بررسی اسفراینی قرار گرفته است. این کتاب در میان نگارشهای مربوط به ملل و نحل، اهمیّت فراوان دارد و با همه ایجاز و اختصار آن به قول هُرتن (Horten) متضمن نکته هایی است که حتّی در آثار مفصّل تری چون الفصل ابن حزم و الفرق بین الفرق بغدادی و الملل و النّحل شهرستانی نمی توان سراغ گرفت چرا که اسفراینی، پرورده اوضاع مذهبی سده پنجم هجری است که، عصر نهضتها، مقاومتها و گسترش فرقه های کلامی در تمدّن اسلامی می باشد و بدیهی است که زندگی در خراسان آن روزگار ونیز ارتباط با خواجه نظام الملک توسی، که با برخی از فرقه های تند آن دوره

ص:20

ستیز داشته، انگیزه ای بوده است در تألیف کتاب التبصیر فی الدین(1).

این کتاب را برای نخستین بار در سال 1374 ه . ق/ 1955 م محمّد زاهدبن الحسن الکوثری با معرفی کتاب و شرح احوال اسفراینی و خارج کردن احادیث آن با افزودن تعلیقاتی بر حواشی تصحیح و با مقدمه استاد محمود محمّد الخضیری در مکتبة الخانجی مصر و مکتبة المثنی بغداد چاپ و منتشر کرد. سپس کمال یوسف الحوت با تحقیقات و یادداشت هایی در اَعلام کتاب، آن را به سال 1403 ه . ق/ 1983 م در بیروت. به وسیله انتشارات عالم الکتب به چاپ رساند(2).

2- رساله ای در اصول: عبد الغافر فارسی( 415 - 529 ه. ق) در تاریخ نیشابور (المنتخب من السیاق) نوشته که اسفراینی رساله ای در اصول تصنیف کرده است(3).

سبکی نیز در طبقات الشافعیة الکبری، کتابی در اصول به وی نسبت داده است(4) محمّد زاهد الکوثری در مقدمه خود در التبصیر فی الدین از رساله ای به نام الاوسط یاد می کند و می گوید شاهفور، آن را در ملل و نحل نگاشته است(5). این صحیح نیست زیرا سبکی و

فارسی و داودی در طبقات مفسّرین، موضوع این کتاب را در اصول دانسته اند. وی در مورد تاج التراجم هم نوشته است که کتاب تاج التراجم در ایران به عنایت بعضی از مستشرقین چاپ شده در حالی که این کتاب تا آن زمان، نه تنها در ایران بلکه در هیچ جای دیگر از جهان چاپ نشده بود و تنها در سال 1357 ه. ش در ایران چاپ شده است، که بدان خواهیم پرداخت.

3- تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم: مفصّل ترین، مهم ترین و به اعتباری نخستین تفسیر قرآن به زبان فارسی است، اگر ترجمه تفسیر محمّدبن جریر طبری را که در اصل تفسیری به زبان عربی است در نظر نگیریم بعضی منابع، که تفسیرسورآبادی را اولین

تفسیر فارسی نوشته اند، چندان صحیح نمی نماید زیرا ابوبکر عتیق سورآبادی تا سال

ص:21

526 ه . ق زنده بوده و اسفراینی در گذشته 471 ه . ق بوده، یعنی سورآبادی، 55 سال پس از فوت اسفراینی هنوز حیات داشته است.

اهمیّت تاج التّراجم: در میان تفاسیر کهن فارسی، تاج التراجم، یکی از تفسیرهای با اهمیّت و در خور تأمّل است. نکته نخست، چگونگی بخش ترجمه آن و دیدگاه اسفراینی در زمینه ترجمه قرآن بر مبنای الفاظ و تعبیرات مفسران است، تاج التراجم، نقطه عطف دو دوره از ادوار ترجمه قرآن به شمار می رود زیرا ترجمه های شناخته شده و منسوب به پیش از سده پنجم هجری از نوع ترجمه تحت اللفظی و بدون توجّه به نظرگاههای تفسیری است و ترجمه های پس از سده پنجم، بیشتر بر پایه آرا و عقاید مفسّران می باشد. تحول و انتقال مترجمان از دوره نخست ترجمه قرآن به دوره دوم به احتمال قریب به یقین، تحت تأثیر نقد و نظر ابوالمظفر شاهفور اسفراینی بوده است. اسفراینی در دیباچه خود به نارسایی ترجمه های دوره نخست توجّه داده و به همین جهت،کتابش را تاج التّراجم، نام نهاده است.

نکته دیگر این که بسیاری از محقّقان معاصر و برخی از مشرکان سابق، با توجه به ظاهر برخی ترجمه ها و تفسسیرها به «عدم تلائم» آیات قرآن معتقد شده اند(1). و این نکته ای است که از ظاهر آیات استنباط می شود. به همین دلیل است که برخی از آنان فقدان انسجام در قرآن را عنوان کرده اند. این نظر انتقادی را بسیاری از مترجمان و مفسرانی که قرآن را به فارسی ترجمه و تفسیر کرده اند، نادیده گرفته، کمتر به نشان دادن

رابطه پنهان و دیر یاب موضوعات یک سوره و پیوند موضوعی و پوشیده آیات اهتمام ورزیده اند امّا شاهفور اسفراینی به این مسأله توجّهی شایان مبذول داشته و کوشیده است با نشان دادن سبب نزول آیات هر سوره پیوند معنایی جمیع یا بیشتر آیه های هر سوره را آشکار سازد. این نکته ای است دقیق که در همه تفاسیر کهن و جدید فارسی دیده نمی شود. به همین جهت، ترجمه و تفسیر هر سوره از سوره های قرآن در تفسیر تاج التراجم اسفراینی، دارای یک وجهه معنایی واحد است، که هر آیه داین آیه پسین و مدیون آیه پیشین می نماید(2).

ص:22

نکته دیگری که بر ارزش این اثر می افزاید، این است که تاج التراجم اسفراینی، یکی از منابع کهن فارسی است، که برآرای کلامی و برخورد عقاید اشعری با دیگر فرقه ها اشتمال دارد و اسفراینی، موافق بانظرگاههای اشعری و مطابق با رأی شافعی، که مذهب او بوده، از این جدال کلامی دور نمانده و در بسیاری از موارد به نقد وبررسی، و گاه ردّ و طرد آرای معتزله و فِرق دیگر اهتمام ورزیده است.

از آن جایی که شاهفور اسفراینی در زمره فقیهان سده پنجم هجری به شمار می رود، علاوه بر مسائل کلامی، نکته های فقهی تاج التراجم نیز جالب توجّه است. این موارد در مباحث فقهی تفسیر تاج التراجم خصوصاً مواضعی که اسفراینی به فقه تطبیقی می پردازد، معلوم می شود.

نکته دیگر این که تاج التراجم اسفراینی شاید به لحاظ دقت در گویش اسفراینی آن روزگار در خور تحقیق و تدقیق باشد زیرا در روزگاری نگارش یافته که زبان فارسی در تمدّن اسلامی ایران، نقش چشمگیری داشته و از ساختی مفهوم و گویا بر خوردار بوده است(1).

سماع حدیث کرد(1).

محمّد بن رجاءبن سندی اسفراینی کتاب الصحیح علی شرط مسلم می باشد.

اسفراینی در سال 290 ه . ق بدرود حیات گفته و رُخ در نقاب خاک کشیده است(1).

روایت کرده است(1).

عبدالغافر فارسی، این اخبار را از ابوصالح مؤذن نقل کرده است(1).

محمّد بن عبد الوهاب فراء و ابو حاتم و ابراهیم حربی و ابوبکر چغانی (نیز صغانی یا شغانی) و ابولبید شاهی و جماعتی دیگر از وی حدیث روایت کرده اند. نیز به گفته ابن ماکولا، لیث بن عبده و حسن بن سلیمان مصر قبیطه نیز از وی روایت کرده اند و از شاگردان ابو عبداللّه خوشی می باشند.

ذهبی به نقل از اسحاق بن راهویه در باره محلّ وفات خوشی گفته است، «خوشی» در نیمه راه خراسان قرار دارد و گفته شده از قرا اسفراین است(1).

سمعانی، ابو عبداللّه خوشی را «ثقه» خوانده است. ابوعوانه اسفراینی، مؤلّف کتاب المسند نوشته است که خوشی در سن 25 سالگی در بغداد حدیث می کرد. بنابر این بدون شک وی از محدثان بزرگ قرن سوم هجری بوده است.

ابن عقده به نقل از عبداللّه بن اُسامی کلبی، ابو عبداللّه محمّد بن اسد خوشی را «ثقه»

و «جَیِّدُالفَهْم» معرفی کرده است(2). از تاریخ وفات وی اطلاعی در دست نیست.

بود که او را می شناختم. طالب حدیث بود و نامش بدیل کشی [خوشی]، که دینداری و امر به معروف می کرد و عامّه اسفراینیان وی را اجابت می کردند. «وقتی یعقوب لیث آن جا فرود آمد به بدیل پیغام فرستاد و خبر داد که در دینداری همانند اوست و با وی هم عقیده است و همچنان با او ملایمت کرده تا این که بدیل نزد وی رفت. چون یعقوب بر بدیل دست یافت به بندش کرد و وقتی به نزدیک ساریه[ ساری ]رسید، حسن بن زید به مقابله وی آمد. سرانجام یعقوب بدیل را به چنگ حسن بن زید انداخت و حسن بی زید عاقبت بدیل بن محمّد خوشی را کُشت و قبرش در قصر شهریار معروف است و زیارت می شود(1).»

بنا به گفته ابوالحسن علی بن زید بیهقی، ابوبکر عبداللّه بن محمّد بن مسلم جوربدی (239 - 318 ه. ق) داماد بدیل خوشی است. سهمی (م. 427 ه. ق) مؤلف تاریخ جرجان می نویسد: «در کتاب جدّم ابراهیم بن موسی خواندم که احمد بن محمّد قحطان از بدیل

بن محمّد خوشی حدیث نقل می کرده واو نیز از مؤمل به اسماعیل و او نیز از هلال راسبی و هلال از قتاده حدیث روایت می کرده است»(2). حاکم نیشابوری در جای دیگر از بدیل بن محمّد به بدل بن محمد بن اسد خوشی اسفراینی یاد کرده است(3).

بر شمرده اند. ابو سعد سمعانی، که در آبادیهای اسفراین در پی کسب علم آمد و شد داشته و مردان نامی و دانشمندان این ولایت را می شناخته و در حلقه های درسی خانگی اندیشمندان این سامان حضور یافته و بهره های علمی زیادی گرفته، به استادان ابوالفضل

کورانی و بعضی از شاگردان وی اشاره کرده است. به گفته وی، ابوالفضل کورانی از ابواحمد شعثم بن اصیل عجلی و محمّد بن یحیی ذُهْلی و محمّد بن حَیَّوَیْه اسفراینی (259 ه. ق) درس آموخته و از آنان حدیث روایت می کرده است؛ نیز ابوالحسن محمْد بن محمد بن یعقوب حجاجی و جماعتی دیگر از ابوالفضل کورانی حدیث روایت کرده اند و در ردیف شاگردان وی به شمار می روند(1).

حاکم نیشابوری درتاریخ نیشابور، ابوالفضل کورانی را در زمره دانشمندان و محدثان قرن سوم هجری ذکر کرده است. به گفته وی، شیخ، اهل اسفرایین و از قریه کوران بوده و در حدود سال 300 ه . ق وفات یافته است(2).

وی در مرو از محمّد بن عبداللّه بن قهزاد، در نیشابور از محمّد بن یحیی ذهلی و مسلم بن

حجّاج و محمّدبن رجاء بن سندی اسفراینی و ابوحاتم رازی، در فارس از یعقوب بن سفیان فسوی، در بغداد از سعدان بن نصر بزّاز، در بصره از عمر بن شبه نُمیری در کوفه

از محمّد بن اسماعیل أَحْمَسی، در مکّه از محمّد بن عبداللّه بن یزید مقری، در مصر از یونس بن عبدالاعلی صدفی، در رمله از موهب بن یزید رملّی، در دمشق از شعیب بن عمر، در مَصیصَه از یوسف بن سعید بن سالم، در حِمْص از عطیّة بن بقیّة بن ولید، در رُها

از عبدالسلام بن ابن فَرْوَه رُهاوی، در موصل از علی بن حرب طائی، در صنعای یمن از ابراهیم بن بره صنعانی و اسحاق بن ابراهیم دبری، در واسط از احدبن سنان قطان، در اهواز از موسی بن سفیان جندیشاپوری، در اصفهان از یونس بن حبیب و در گرگان از احمد بن یحیی سابری و جماعت زیاد دیگری سماع حدیث کرد(1). به علاوه در المسندِ خود، از مشایخ و استادانی چون پدرش اسحاق بن ابراهیم، ابوداود سجستانی، ابوزرعه

رازی، ابراهیم حربی، ابن ابی الدنیا، ابوزرعه دمشقی و عبداللّه بن احمد بن حنبل نام برده است. او در مصر، فقه شافعی را از ربیع بن سلیمان مرادی و ابو ابراهیم مُزَنی فرا گرفت(2). سپس به اسفراین بازگشت. ابو عوانه نخستین کسی بود که مذهب شافعی و کتابهای او را در اسفراین رواج داد. وی پنج بار حجّ گزارد(3).

اَبُوعَوانه در سال 292 ه . ق در گرگان حدیث روایت کرده و ابوبکر احمد بن ابراهیم اسماعیلی، ابو احمد عبداللّه بن عَدِی و ابو احمد غَطریفی از ابو عوانه حدیث نقل

ص:32

کرده اند(1). نیز در میان افرادی که ابو عوانه روایت کرده اند، نام کسانی چون ابن حَیّان بُستی،(2). سلیمان بن احمد طَبَرانی ابو علی حسین بن حافظ و ابوبکر احمد بن علی منجویه اصفهانی حافظ و اَبُونُعَیْم عبدالملک بن حسن اسفراینی (م. 400) دیده می شود(3). حاکم نیشابوری از ابوعوانه یاد کرده و گفته است که در احادیثی که وی استماع کرده بود و در اَلْمُسْنَدِ وی ثبت است، نظر کردم، صحیح بود. آخرین روایت کننده از ابوعوانه اسفراینی، ابو سعد محمّد بن عبدالرحمان کنجرودی است، که در زمره شاگردان ابوعوانه به شمار می رود(4).

ابو عوانه، زمانی که در مَصِیصه به تحصیل دانش حدیث اشتغال داشته، نامه ای به برادرش محمّد ابن اسحاق نوشته است. این دو بیت از آن نامه است در فراق برادر:

فَإنْ نَحْنُ اِلْتَقَیْنا قَبْلَ مَوْتٍ

شَفِینَا النَّفْسُ مِنْ مَضَضِ العتابِ

وَ اِنْ سَبَقَتْ بِنَا أَیْدِی الْمَنایا

فَکَمْ مِنْ غائِبٍ تَحْتَ التُّرابِ

معنی این دو بیت به نظم فارسی چنین است:

گر بماندیم زنده بردوزیم

جامه ای کز فراق چاک شده

ور بمیریم عذر ما بپذیر

ای بسا آرزو که خاک شده

بنا به گفته ابن خَلِّکان به نقل از خواهر زاده ابو عوانه، محدّث حسن بن محمّد اسفراینی، وی در سلخ ذی الحجّه سال 316 ه . ق رُخ در نقاب کشید. پپکر او را در داخل

شهر اسفراین، در سمت چپ دروازه نیشابور، نزدیک مقبره امام ابو اسحاق اسفراینی، (م. 418 ه . ق) (که در سمت دروازه نیشابور است) و قبر استاد ابومنصور بغدادی (م - 429 ق) دفن کردند. مقبره ابو نُعَیْم عبدالملک بن حسن ازهر اسفراینی (م-400ه . ق) نیز

در کنار قبر اَبُوعَوانه است.

ابن خَلِّکان سپس از ابو عبداللّه بن محمّد بن محمّد عمر صفّار اسفراینی نقل می کند

که می گفت: جدّم عمر بن صفّار اسفراینی وقتی به مشهد استاد ابو اسحاق اسفراینی می رسید به خاطر احترام آن بزرگوار داخل آرامگاه وی نمی شد، بلکه عَتَبَة المشهد وی

ص:33

را می بوسید، زیرا بارگاه ابواسحاق، مقام بلندی داشت ؛ و ساعتی به خاطر هیبت و عظمت وی به حالت تعظیم و توقیر می ایستاد، سپس با احترام از آن جا عبور می کرد و چون به مشهد ابوعوانه می رسید برای وی تعظیم و تکریم بیشتری قایل می شد؛ و بیش از یک ساعت به حالت احترام می ایستاد(1). از آثار بر جای مانده ابو عوانه المسندالصحیح است. این کتاب مستخرجی بر صحیح مسلم محسوب می شود. او در این کتاب احادیث

وی را با اسانید خویش فراهم آورده و بر پایه ابواب فقهی مرتب کرده و در پایان برخی بابها، احادیثی چند افزوده است. این اثر از مَسانید مشهور اهل سنّت می باشد و برای نخستین بار در حیدر آباد دَکَن هندوستان به سال 1362 ش / 1386 ه . ق به چاپ رسیده است(2).

برای رواج این مُسْنَد در بین محدّثین عالم اسلام، خوانندگان پژوهشگر را به فهرست صریفینی ارجاع می دهیم(3). از مختصر همین اثر نسخه هایی در دار الکتبِ خدیویّه مصر محفوظ است(4)

است که برای کسب علم و دانش کانونهای علم و معرفت در جهان اسلام را درنوردیده و به منظور درک محضر علمای بزرگ عصر خویش، سفرهای طولانی کرده است

بی شک یکی از استادان وی بدیل خوشی (م. 260 ه. ق) می باشد. زیرا جوربدی، داماد بدیل خوشی بوده و طبعاًاز محضر وی دانش لازم را برگرفته است. به علاوه، درمصر از یونس بن عبدالأعلی و ابو عمران موسی بن عیسی بن حمّاد زُغْبَه و در شام از

عباس بن ولید بن مزید و در بیروت از حاجب بن سلیمان مَنبجی و در عراق از حسن بن محمّد زعفرانی و محمّد بن اسحاق صاغانی/ صغانی و در حجاز از محمّد بن اسماعیل بن سالم صائغ و در خراسان از محمّد بن یحیی ذُهْلی و در ری از ابوزُرعه رازی و محمّد

بن مسلم بن وارة سماع حدیث کرد، که در زمره استادان وی بودند.

ابوبکر احمد بن علی بن حسین بن شهریار رازی و ابو عبداللّه محمّد بن یعقوب و ابو علی حسین بن علی حافظ و ابو محمّد مَخْلَدی و ابو احمد محمّد بن محمّد بن اسحاق حافظ وابو عبداللّه حسین بن محمّد بن احمد بن محمّد ماسرجسی و علی بن عیسی بن ابراهیم حیری و ابو عبداللّه بن أَخْرَم و ابن عدی، که هر دو از محدثین موثّق در ثبت

حدیث بودند، از ابوبکر جوربدی اسفراینی حدیث روایت کرده اند و از شاگردان وی به شمارند. حاکم نیشابوری، ابوبکر جوربدی اسفراینی را باعبارت: «کان من أَثبات المجوِّدین الجوّالین فی اقطار الارض» معرفی کرده است.

یاقوت حموی به نقل از ابو محمّد عبداللّه بن محمّد بن علی معدّل و او به نقل از عبداللّه بن محمّد بن محمّد بن مسلم جوربذی اسفراینی گفته است که: در ماه رجب سال 239 ه . ق در روستای جوربذ متولد شد و ابو محمّد عبداللّه بن محمّد بن علی معدّل افزوده است که عبداللّه بن محمّد بن مسلم اسفراینی در سال 318 ه . ق دار دنیا را وداع

گفت(1). یافعی نیز در مرآة الجنان، در حوادث سال 318، تاریخ فوق را تأیید کرده است(2).

ص:35

متولیان امر قضا در اسفراین بوده است. شیخ ابوالحسن در شوال سال 373 ه . ق ولادت یافته است. او جدّ جدّه ابوالحسن علی بن زید بیهقی (ابن فندق) مؤلّف تاریخ بیهق از

طرف پدری بوده است حسین بن ابراهیم بن بدیل، که ذکرش گذشت، برادرِ اوست و بدیل بن محمّد بن اسد خوشی جدِّ اوست. برادرِ دیگر او، ابو محمّد عبداللّه بن ابراهیم

است.

محمّد بن بالُویه و جماعتی دیگر از ابو محمّد اسفراینی حدیث روایت کرده اند و در زمره شاگردان وی به شمارند. ابو محمّد اسفراینی سرانجام در سال 346ه . ق به سرای جاوید شتافت.(1)

نیز از وی یاد کرده و او را در طبقه ششم دانشمندان نیشابور و در زمره علمای اسفراین، که در نیشابور سکونت داشته، بر شمرده است.(1)

دهقان اسفراینی در عصر خویش، شیخ ناحیه اسفراین بود. وی رحّاله ای با شهامت و محدّث زمان خود بود. او در خراسان از ابو بکر محمّد بن محمّد بن رجاء اسفراینی (م. 286ه. ق) و احمد بن سهل بن مالک اسفراینی و جعفر سامانی و ابراهیم بن علی ذُهْلی سماع حدیث کرد. ابو سهل، سفری علمی به عراق کرد و در بغداد از ابو بکر جعفر بن محمّد بن حسن فریابی و ابو محمّد، عبداللّه بن محمّد بن ناجیه و ابو بکر محمّد بن یحیی بن سلیمان مروزی سماع حدیث کرد . در موصل نیز از ابو یعلی احمد بن علی بن مثنی تمیمی مسند وی را سماع کرد. ابو محمّد عبداللّه بن حسین نیشابوری ناصحی، قاضی خراسان در بغداد از بشربن احمد حدیث نقل کرده است(1).

بنا به گفته سمعانی در انساب : «جماعتی از علما در خراسان و عراق از جمله ابو سهل بشر بن احمد بن بشر بن محمود بن اشرس بن زیاد بن عبدالرحمان بن عبداللّه اسفراینی دهقان از اهالی اسفراین هستند.» به گفته عبدالغافر فارسی: « بشر بن احمد بن

سهل اسفراینی «ثقه» معروف در نیشابور از اصحاب اصم و عبداللّه بن یوسف سماع حدیث کرد. وی در سال 370ه . ق مسندش را بر حسن بن سفیان قرائت کرد. سمعانی نیز تصریح کرده است که: «مردم، مسند حسن بن سفیان را بر قرائت ابو سهل اسفراینی سماع کردند. مجلس املایی در نیشابور برای وی برقرار ساختند و چند مرتبه ابو سهل برای این درس حاضر شد. ابو بکر محمّد آبادی و ابو عبداللّه مخلدی و ابوالحسن اسفراینی و محمّد فراتی استوایی و ابو عبداللّه حاکم نیشابوری حافظ و ابو بکر احمد بن محمّد بن غالب برقانی حافظ از وی سماع حدیث کردند. از دیگر شاگردان ابو سهل اسفراینی، حسن بن محمّد بن عبداللّه کوشکی و ابو نصر سراج اصم، پسر برادر ابوالقاسم سراج کوشکی، می باشند، که از وی حدیث نقل کرده اند و نیز عبداللّه بن محمّد بن زکریا بن یحیی بن محمّد بن عبداللّه جوهری (م. 423ه. ق) از بشربن احمد اسفراینی و محدّثین طبقه وی یکی از صحاح را سماع کرد و از بشر بن احمد روایت نمود. ابو سهل اسفراینی به بغداد و موصل نیز سفر علمی داشته و مدتی در آن شهرها املای حدیث کرده و سرانجام در شب جمعه هفتم ماه شوّال سال 390ه . ق در سنّ هفتاد و چند سالگی دار فانی را وداع گفته است. بنابر این، زمان تولد وی تقریبا حدود

ص:42

سال 323ه . ق بوده است.

زین الاسلام وعثمان محمی و ابوصالح مؤذن و عبدالحمید بُحتری و برادر بزرگش عبداللّه و ابوالمعالی عمر بن محمّد بن حسین بسطامی و ابوبکر بن ابی زکریّا مزکی و

شیب بن احمد بستیغی خبّاز و فاطمه دختر دُقاق از او سماع حدیث کرده اند. عبدالغافر فارسی نوشته است: شنیدم که تمام مسند ابو عوانه اسفراینی به وسیله زین الاسلام از ابو نعیم اسفراینی روایت شده است. ابو محمّد استوایی و ابوالعلای صاعد استوایی (343 - 430ه . ق) و ابو علی مُلقابادی در اسفراین از ابو نعیم سماع حدیث کرده و از جمله شاگردان اویند(1). ابن فُندق در تاریخ بیهق نوشته است که : «ابو نعیم عبدالملک [حسن بن] محمّد اسفراینی، مردی بوده است، عالم و محدّث، و بسیار حدیث کند و از وی روایت کنند و وی را در ناحیت بیهق، فرزندان بودند. از مشایخ و رؤسا و اکابر، از ایشان خواجه

ابو نعیم احمد بن محمّد و فرزند او خواجه زکی، علی بن ابی نعیم جدّ سیّد اجلّ عزیز و

سیّد اجلّ یحیی رَحمهُما اللّه وخواجه امیرک بروقنی داماد وی بود و خواجه ابو علی بروقنی و خواجه ابو نعیم نبیرگان این خواجه ابو نعیم بودند.»(2)

ابو نعیم اسفراینی پس از 90 سال زندگی، سرانجام در ربیع الاول سال 400ه . ق وفات یافت و به دیار جاوید شتافت.(3)

بنا به گفته ابن خلکان، ابو نعیم اسفراینی در جوار استادش ابو عوانه اسفراینی در داخل شهر اسفراین در سمت چپ ورودی دروازه نیشابور [دروازة شرقی شارستان اسفراین کهن، که به مقبره چهل امام مشهور است ]مدفون است.(4)

محمّد بن عبدک شعرانی اسفراینی، دانش حدیث آموخت. اوبرای ادامه تحصیل در سال 363ه . ق وارد بغداد شد، و در آن جا نزد ابوالحسن بن مرزبان و ابوالقاسم دارکی به آموختن فقه شافعی پرداخت. همچنین از ابوالحسن دار قطنی، ابو بکر اسماعیلی و عبداللّه بن عدی جرجانی فن حدیث را استماع کرد.(1) ظاهرا شیخ ما در دوران تحصیل و طلبگی گرفتار فقر مالی بوده و بعضی منابع نوشته اند وی مدّتی به حمّالی اشتغال داشته

است؛(2) امّا سبکی به نقل از سلیم رازی نوشته است که اسفراینی نخست شغل دربانی و نگهبانی داشته است.(3)

ابو حامد از سال 370ه . ق در دارالخلافه بغداد به تعلیم و تعلّم مشغول شد تا ریاست آن سواد اعظم به او اختصاص یافت و تا پایان عمر به این کار اشتغال داشت. به گفته خطیب بغدادی، که خود در مجلس وی حضور می یافته است، بسیاری از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وی شرکت می کردند(4) و گفته شده هفتصد فقیه در درس ابو حامد اسفراینی حضور می یافتند. از جمله شاگردان و روایت کنندگان اسفراینی می توان از ابو طیّب طبری، ابوالحسن ماوردی، احمد محاملی و حسن بن محمّد خَلاّل و ابوالحسن علی بن حمدون فَسَنقَری نام برد.(5)

به گفته یاقوت حموی، ریاست مذهب شافعی در بغداد به ابو حامد اسفراینی منتهی می شد. مردم درباره او می گفتند: «لَو رَآهُ شافعی لَفَرِحَ بِه»(6) یعنی اگر محمّد بن ادریس شافعی در سلسله پیروان خویش چنین فقیه جلیلی مشاهده می کرد، بسی مسرور می شد. ثعالبی که معاصر ابو حامد بوده، در یتیمة الدهر نوشته است که: ابو حامد

اسفراینی در فقاهت و تدریس به مقامی رسید که در عهد خویش، یگانه اعظم و مشارالیه

ص:45

افاضل گردید.(1)

نووی، ابو حامد اسفراینی را پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهب(2) خوانده و شیخ

ابو السعادات مجدالدین مبارک بن اثیر در کتاب جامع الاصول فی احادیث الرسول صلی الله علیه و آله وی را مروّج علم فقه و مجدّدِ فن فروع در رأس سده چهارم هجری قمری شمرده است.(3)

آرای فقهی ابو حامد در منابع فقهی شافعی بسیار مورد توجّه بوده(4) و سبکی پاره ای

از آرای خاص او را گرد آورده است.(5) برخی حکایات تاریخی، بیانگر منزلت بسیار زیاد ابو حامد نزد سران حکومت بوده است.(6)

مقام قبول و مرتبت اعتبار ابو حامد به آن جا رسید که ابو غالب فخرالملک، وزیر مجدالدوله دیلمی و سایر ارکان خلافت و امرای دارالسّلام (بغداد) به زیارت او می رفتند

واز اقطار ممالک اسلام، وجوهات و زکات به حضور او می فرستادند تا در مصارف مقرّر و موارد مخصوص مبذول دارد. ابو حامد به شاگردان خود، ماهانه شصت دینار شهریه می داد و در دیگر کارهای خیر، اموال بسیاری مصرف می کرد؛ چنان که یک سال، چهار هزار دینار، زرِ مسکوک به حُجاج بخشید.(7)

شهاب الدین دُلجی در کتاب الفلاکة والمفلوکون نوشته است که: ابو حامد احمد بن محمّد بن احمد اسفراینی، قاضی بغداد، صاحب جاه و بلند مقام بود. گویند وقتی چیزی بین او و خلیفه اتّفاق افتاد، ابو حامد به خلیفه نوشت: «بدان که تو قادر نیستی مرا از

مقامی که خدا گماشته عزل کنی؛ امّا من به آسانی می توانم دو یا سه کلمه به خراسان بنویسم و تو را از خلافت عزل کنم.»(8)

سبکی دو بیت شعر نقل کرده است که بیانگر مقام شامخ علمی ابو حامد اسفراینی

ص:46

است:

اَبُو حامد فی العِلْمِ امثالُ أَنْجُمِ

و فی النقد کالابریز اُخْلِصَ بالسُّبکِ

فَأَوَّلُهُمْ مِنْ اسفراینَ نَشْؤُهُ

و ثانیهُمُ الطوسیُّ والثالثُ السُّبکیّ(1)

ابو

حامد در سال 398ه . ق در جریان درگیریهای فرقه ای در بغداد مورد آزار قرار گرفت و ناچار مدّتی در محله دار قطنی اقامت کرد.(2) سرانجام ابو حامد در سن 61 سالگی به سال 406ه . ق در بغداد وفات یافت و پس از تشییع انبوه مشایخ و عامه مردم، که در دارالسلام فراهم آمده بودند، خطیب جامع منصور، ابو عبداللّه مهتدی، بر جنازه اش نماز خواند. جنازه اش تا سا 410 ه . ق دفن نشد. سپس جسدش را به دارالحرب برده، دفن کردند.(3) مهمترین آثار ابو حامد اسفراینی عبارت اند از :

1 - التعلیقة الکبری : بسیار مفصل و از منابع اصلی مکتب شافعی عراق و گروهی از

فقهای مکتب خراسان بوده است.

2 - اصول فقه : این کتاب را سبکی دیده بوده است.(4)

3 - البستان : این کتاب را ابن خلّکان به ابو حامد نسبت داده است.(5)

که بیش از بیست هزار حدیث بود، حفظ می کرد. خوشی از پیشگامان علم حدیث بود.(1) ابن عماد در سال 400 هجری به نقل از ناصرالدین گفته است که: ابو بکر خوشی اسفراینی حافظ، محفوظات حدیثی اش بیش از معاصران وی بود. وی سرانجام در سال 406 ه . ق به عالَم باقی کوچید. این بیت در بدیع البیان در باره وی آمده است:

محمّد بن احمد ذاک ابو

بکر وفا تحفظا فقربوا(2)

ذهبی سال وفات وی را 354ه . ق نوشته است، که ظاهرا باید سال ولادت ابو بکر خوشی باشد.

درخشان و از برجستگان علمای حدیث بود. وی در اسفرایین از شافع بن محمّد و زاهر سرخسی و ابن محمّد مخلدی و طبقاتشان املای حدیث کرد. ابو صالح مؤذن از او حدیث نقل کرده است. ابو بکر احمد رازی اسفراینی در میانسالی در حدود سال 430ه . ق چشم از جهان فروبست.(1)

یاد کرده و در زمرة محدّثین آورده است.(1)

کرده است.(1)

نضر شافعی بن محمّد اسفراینی و طبقاتشان حدیث روایت کرده است. ابو علی اسفراینی سرانجام در سال 420 و اندی وفات یافت.(1)

ابو بکر اسفراینی، صحیح بخاری را ازابو هیثم در مکه فرا گرفت واز ابو بکر اسماعیلی و ابو احمد بن غطریف و بشر اسفراینی و ابوالحسین بن مظفر؛ که از استادان وی بودند، نقل حدیث کرد. عبدالغافر فارسی، اخبار ابو بکر اسفراینی را از قول ابو صالح مؤذن حافظ نقل کرده است.(1)

ابو بکر اسماعیلی نیز در گرگان به نقل از استاد خود، ابو عقیل اسفراینی، حدیث روایت می کرد. ابو عقیل اسفراینی از اسحاق بن ابراهیم حنظلی و او از وکیع و او از شعبه

و شعبه از حکم و او از عمارة بن عمیر و او از قول مادرش به نقل از عایشه نقل کرده است

که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: انَّ اطیبَ ما أَکَلَ الرجلُ مِنْ کَسْبِهِ و ولده مِنْ کَسْبِهِ.

این حدیث را ابو بکر اسماعیلی به نقل از استاد خود، ابو عقیل اسفراینی در گرگان روایت کرده سهمی نیز در تاریخ خود ثبت نموده است.(1) حاکم نیشابوری از ابو عقیل با عنوان «شریح بن عقیل بن رجاء بیهقی» یاد کرده است.(2)

هذه التَّهنیةُ منک أَحَبّ الیّ من شعری.» این مطلب را از برادر خواجه نظام الملک، ابوالقاسم، که حکایت می کرد شنیدم.(1)

کرد. ابو سعد شرمقانی در ذی القعده سال 462ه. ق در شرمقان به دنیا آمده و در سال 538ه. ق رحلت کرده است.(1)

حدود سال 215 ه . ق تخمین زد.(1)

جوشقانی در حدود سال 350 ه . ق وفات یافت.(1)

جاروی از ابن سقاء حدیث روایت کرده اند.(1) ابن سقاء درذی القعده سال 372ه. ق در اسفراین وفات یافته است.(2)

است.(1) از آغاز زندگی و نحوه تحصیلات او اطلاع دقیقی در دست نیست و شرح حال نویسان، زادگاه و سال تولد او را تصریح نکرده اند امّا براساس نوشته ذهبی، که عمر او را بیش از هشتاد سال ذکر کرده، می توان حدس زد که وی در حدود سال 337ه . ق در اسفراین به دنیا آمده است.(2)

وی در اسفراین از ابو جعفر محمّد بن علی جوشقانی اسفراینی (م. 350ه .ق) سماع و روایت حدیث کرده است.(3)

ابو اسحاق درجوانی (حدود 351 ه .ق) در طلب علم به عراق رفت و در بغداد اقامت گزید. در آن جا تحصیلات علمی را به انجام رساند و از محضر بسیاری از محدّثان و فقیهان و متکلّمان زمان بهره گرفت. وی از ابوبکر اسماعیلی و ابو بکر محمّد بن یزداد بن مسعود و ابو محمّد عبدالخالق بن حسن سقطی و ابو احمد غطریض و محمّد بن محمّد بن ررمونه و ابو بکر شافعی و ابو محمّد دعلج بن احمد سجزی و طبقاتشان سماع حدیث کرد. روزگاری به تصنیف و افاده وتدریس مشغول شد تا این که از علمای متبحّر در علوم و جامع الشرایط امامت و پیشوایی در زبان عربی، فقه، کلام، معرفت قرآن و سنّت نبوی گردید وبه درجه «اجتهاد» رسید.(4) به گفته عبدالغافر فارسی: ابو اسحاق پیرایه ملک خاور بود و مشرق زمین به وجود وی آذین داشت.(5) هر چند از تاریخ بازگشت وی از عراق به زادگاهش بی اطلاعیم امّا همین قدر می دانیم که قاضی ابو طیّب طبری، اصول فقه را در اسفراین از او فرا گرفته است. وی پس از مدّتی به اصرار نیشابوریان به نیشابور رفت، و قاضی ابو طیّب طبری در آن جا برای او مدرسه ای ساخت که در آن به تدریس و روایت حدیث پرداخت.(6) به گفته حاکم نیشابوری، نخستین مدرسه ای که بنیاد شد، مدرسه ابو اسحاق اسفراینی بود.(7) در تاریخ نیشابور آمده که این

ص:63

مدرسه، پیش از نظامیّه نیشابور بنا شد.(1)] امّا به نظر نگارنده قبل از آن ، مدارسی در نیشابور بوده و ابن فُندُق ازمدرسه بیهقیّه، که امام ابوالحسن محمّد بن شعیب بیهقی فقیه

شافعی (م. 324 ه .ق ) در نیمه اوّل قرن چهارم در کوی سیّار نیشابور ایجاد کرده، خبر

داده است.(2) نیز پیش از مدرسه ابو اسحاق اسفراینی در نیشابور، بنا به گفته عوفی در جوامع الحکایات و لوامع الروایات، :ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی که تا سال 401ه. ق وزیر سلطان محمود غزنوی بود، در بلخ مدرسه ای بنا کرد.(3)] کتابخانه ای نیز به نام ابو اسحاق اسفراینی در نیشابور وجود داشته که از ساخته های ابو اسحاق اسفراینی بوده است.(4)

بر اساس گفته حاکم نیشابوری، عامه شیوخ نیشابور، کلام و اصول را از ابو اسحاق اسفراینی آموخته اند و مردم عراق و خراسان، دانش او را ستوده اند و به علم وی اقرار

کرده اند. حاکم نیشابوری، ده جزو از احادیث ابو اسحاق را برگزید و در تاریخش ذکر کرد؛ نیز ابو بکر منجویه، حافظ اصفهانی، هزار حدیث را از او نقل نمود و برای او مجلس املایی در مسجد عقیل نیشابور منعقد ساخت.(5) رجال شناسان از ابو اسحاق تجلیل فراوان کرده اند و او را «ثقه و ثبت» [مورد اطمینان] دانسته اند.(6)

در قرن چهارم هجری، علمای اسلام نیز در زمره بزرگان صاحب لقب در آمدند. ابو اسحاق اسفراینی، نخستین دانشمندی بود که لقب «رکن الدین» یافت.(7) وی فقیهی مجتهد و متبحّر در علوم، کوشا در عبادت، پرهیزگار و خویشتن دار بود. آراء فقهی و اصولی ابو اسحاق در منابع مختلف شافعی مورد توجّه قرار گرفته است.(8) از جمله نظرات اصولی وی این بود که قرآن با سنّت نسخ می شود؛ نیز وی قول به مصیب بودن هر

ص:64

مجتهدی را از امام شافعی نمی دانست و آن را رد می کرد. درباره نقش او در کلام اشعری گفته اند که ابو اسحاق اسفراینی، باقلانی وابن فورک سه تن بودند، که مذهب اشعری را با تلاش خود استحکام بخشیدند.(1) چنان که وقتی صاحب بن عبّاد چون به ذکر باقلانی و ابن فورک و اسفراینی که معاصر و هم از اصحاب شافعی بودند، رسید، به اصحاب خویش گفت: «باقلانی دریایی غرق کننده واسفراینی آتشی سوزنده و ابن فورک شمشیری است بُرنده.»(2)

ابو اسحاق اسفراینی، در مجلس سلطان محمود غزنوی با علمای کرّامیّه مناظره ای داشته، که ابو المظفر اسفراینی (م. 471 ه .ق ) آن را بدین شرح ضبط کرده است: عالم کرّامی از ابو اسحاق پرسید: «آیا رواست که بگویند خدای در عرش است وعرش جایگاه اوست؟» وی در این باره تقدیری مخالف با عقاید کرّامیان کرد. سرانجام سلطان محمود غزنوی، خود کرّامیان را براند. چون وزیرش ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی (م. 404 ه .ق ) وارد شد، سلطان محمود گفت: «کجا بودی؟ این همشهریِ تو، خدای کرّامیان را به سر ایشان به زد.»(3) نیز ابو اسحاق در جامع نیشابور در مسأله روح شرح کرد که «روح آفریده است.»

نفوذ کلام ابو اسحاق چنان بود که ابوالقاسم ابراهیم بن محمّد نصرآبادی، پیر زمان، اذعان داشته است که من بر دست ابو اسحاق اسفراینی مسلمان شدم و محمّد فرّا (فراز) را گواه گرفته است.(4) همچنین مناظره وی با قاضی عبدالجبار معتزلی درباره مشیّت الهی و معصیت بندگان، که قاضی معتزلی را به سکوت واداشت، حاکی از توان اسفراینی در بحث کلامی است.(5)

مناظره صاحب بن عبّاد و ابو اسحاق اسفراینی که منجر به خلاصی ابن فورک از زندان شد نیز اهمیّت دارد و آن به این شرح است که: صاحب بن عبّاد، ابن فورک را به

ص:65

تعصّب گرفته ودر خانه تاریکی در ری حبس کرده بود تا این که ابو اسحاق اسفراینی، نزد صاحب بن عبّاد آمد و هر روز میان ایشان مباحثات بود. روزی در باغی مباحثه می کردند، به بحث «خَلقُ الافعال» که رسیدند، کار بالا گرفت تا این که صاحب بن عبّاد

دست دراز کرد واز درختی سیبی کَند و گفت: «این، نَه فعل من است؟» ابو اسحاق گفت: «اگر فعل تواست باز به همان جا باز گردان.» صاحب بن عبّاد خاموش شد و گفت: «مراد خواه» ابو اسحاق گفت: «مراد من، خلاصی ابن فورک است.» صاحب فوری خلاص فرمود.(1)

عبدالغافر فارسی به نقل از ابو صالح مؤذن از قول ابو حازم عبدوی، نوشته است که از امام ابو اسحاق شنیدم که می گفت: بعد از بازگشت از اسفراین آرزو دارم در نیشابور بمیرم تا این که نیشابوریان بر من نماز گزارند، سرانجام حدود پنج ماه از این سخن ابو

اسحاق نگذشته بود که در روز عاشورای سال 418ه. ق که اتّفاقا بارانی هم بود، چشم از جهان فرو بست. جنازه او را به مقبره حیره حمل کردند و امام موفّق بر او نماز گزارد و در مشهد ابو بکر توسی (طرسوسی) دفن شد. سه روز بعد پسرش با خلق عظیمی از اسفراینی ها آمدند و در میدان حسین نیشابور بر او نماز گزاردند و جنازه ابو اسحاق را به اسفراین آوردند و در آرامگاهش در دروازه شرقی اسفراین (شرق مقبره شیخ آذری) که به دروازه نیشابور مشهور است، به خاک سپردند. مقبره او تا سده ششم هجری قمری، زیارتگاه عموم بود و مردم به وی تبرّک می جستند و از او استجابت دعوات داشتند. پس از آن بنا به گفته ابن خلّکان، چهل تن از ائمّه علوم اسلامی درجوار ابو اسحاق اسفراینی

دفن شدند که بسیار مورد احترام مردم بودند.(2)

ابو اسحاق، شاگردان نام آوری تربیت کرد از جمله ابو منصور بغدادی (م.429ه .ق)، قاضی ابو طیّب طبری، ابو عبداللّه حاکم نیشابوری، ابوبکر احمد بن حسین بیهقی، ابوالقاسم قشیری.(3) بسیاری از دانشمندان، ابو اسحاق اسفراینی را از مفاخر اسلام دانسته اند؛ چنان که ابوالمظفر اسفراینی در فصل سوم کتابِ التبصیر فی الدین به معرفی

ص:66

مفاخر اهل اسلام و بیان فضایل اهل سنّت و جماعت پرداخته، در باره ابو اسحاق اسفراینی گفته است: «زنان از زادن فرزندی چون امام اسحاق اسفراینی عقیم مانده اند.»

به روزگار وی چون او دیده نشده است .ابو اسحاق بر دشمنش سختگیر بود و شیطان را از خود دور می راند. وی تصانیفی در اصول توحید واصول فقه به طور جداگانه دارد، که در هر کدام از فنون مذکور معجزه کرده است.(1)

آثار

1 - جامع الجلی والخفی در اصول دین و ردّ بر مخالفین در پنج مجلّد، و آن کتابی

است که مانندش در اسلام تصنیف نشده و هیچ کدام از پیشوایان علوم دینی مثل این کتاب ننوشته اند و به دلیل این که پژوهشی نیکو و تحقیق و تفحصی محکم برای تألیف این کتاب به عمل آمده، کسی به خود اجازه نداده که به نقض آن بپردازد، و این ناشی از

باریک اندیشی و دقّت ابو اسحاق اسفراینی در تألیف آن است. این کتاب مشتمل بر ظرایف و دقایق فقهی است.(2)

2 - المختصر فی الردّ علی أهل الاعتزال والقدر (در اصول دین)

3 - الوصف والصّفة (در اصول)

4 - تحقیق الدّعاوی (ردّیه ای بر مقالات ملحدین و مبتدعین)

5 - شرح الاعتقاد (شرحی بر اعتقاد استاد ابو اسحاق اسفراینی)

6 - ترتیب المذهب (در اصول)

7 - المختلف فی الاصول (در اصول فقه)

8 - کتاب المناقضات

9 - شرحی بر المولدات ابن حدّاد (در فقه شافعی)

10 - المناظره (بین استاد ابو اسحاق و قاضی عبدالجبّار)

11 - نورالعین فی مشهد الحسین(3) (در باب چگونگی واقعه کربلا و شهادت امام

ص:67

حسین علیه السلامو اشارت اهل بیت)

این کتاب در 28 رجب سال 1299ه. ق به کوشش حاج محمّد حسین فرزند حاج امان اللّه همدانی در بندر بمبئی هندوستان به زیور چاپ آراسته گردیده است.

12 - منازل الأئمّه(1) (در هفت فصل) فصل اوّل: درحسن اجتماع والدین و صیانت حال پدر و مادر از سفاح و فساد. فصل دوم: در حُسن تربیت و صیانت در فقه وخطابه. فصل سوم: در براعت در علوم.فصل چهارم: جسارت در تنفیذ امور. فصل پنجم: در حُسن معامله. فصل ششم: در تدبیر و نظر در حال و مال. فصل هفتم: در زُهد و پرهیزگاری.

ابو عبداللّه مهدی بن علی اسفراینی تا سال 428 ه . ق در قید حیات بوده و در بغداد در محضر استادان به تحصیل دانش فقه وحدیث مشغول بوده است.(1)

زین الاسلام قشیری، که دو تن از ائمّه علوم اسلامی زمان بودند.

ابو منصور همچنان در نیشابور می زیست تا این که در سال 429ه . ق با فتنه ترکمانان سلجوقی مواجه گشت و ناگزیر به ترک نیشابور شد و به اسفراین هجرت کرد.(1) سبکی از قول ابوالحسن بن نصر زبیدی فقیه، به روایت ابو عبداللّه محمّد بن عبداللّه فقیه می نویسد: «چون ابو منصور به اسفراین آمد، اسفراینیان از آمدنش بسیار شادمان شدند و مقدمش راگرامی داشتند؛ به حدّی که وصف آن نتوان کرد.»(2) ظاهرا سبب هجرت او به اسفراین، یکی ارادت بیش از حدّ به استاد فقیدش ابو اسحاق اسفراینی (م.418 ه . ق) و شوق زیارت و مجاورت قبر او بود، و دیگر، دعوت و اصرار شاگرد و دامادش ابوالمظفر شاهپور اسفراینی (م. 471 ه .ق )، صاحب تفسیر تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم و مؤلف التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین.(3) ابوالمظفر در التبصیر فی الدین نوشته است که: «اهل سنّت وجماعت در آن روز، کسی جز ابو منصور را، که دارای تصانیفی در تمام دانشها وعلوم خاص و عام باشد، نداشت و ابو منصور در معارف وعلوم بسیاری یگانه روزگار خویش بود.(4) ابوالمظفّر در کتاب التبصیر خود از برگزیده های بحث های استادش استفاده کرده است. از مصاهرت ابوالمظفر، نسلی مبارک پدید آمد، که به بلخ رفتند و سلسله ای از علما و بزرگان آن شهر را تشکیل دادند.(5)

ابو منصور پس از هجرت به اسفراین در سال 429ه. ق مدّتی کوتاه زندگی کرد و در همین سال در این شهر درگذشت.(6) بنا به گفته ابن عساکر، «ابو منصور را در کنار قبر استادش ابو اسحاق اسفراینی به خاک سپردند، و قبر آن دو بزرگوار چنان به هم چسبیده که گویی دو ستاره اند که از یک جا طلوع کرده اند و دو کوکبند، که برجی بلند آن دو را به هم پیوسته است.»(7) ابن خلّکان می نویسد: «ابو منصور در فنون عدیده، خاصّه در علم

ص:71

حساب ماهر بود واو را تألیفات سودمندی است، نیز عارف به فرایض و نحو بود. اشعار ذیل از او است:(1)

یا مَنْ عدا ثم اعتدی ثُمّ اقْترفْ

ثُمَّ انتهی ثُمّ ارعوی ثُمَّ اعترفْ

ابشر بقولِ اللّه ِ فی تنزیله

ان یَنتهوا یَغفِرلَهُمْ ما قَدْ سَلَف(2)

آثار : سبکی این کتابها را به ابو منصور نسبت می دهد:

1) الملل و النحل. 2) نفی خلق القرآن. 3) کتاب الصفات. 4) کتاب الایمان و اصوله. 5) کتاب المدی عن اصول الهدی. 6) کتاب العماد فی مواریث العباد. 7) کتاب شرح مفتاح ابن القاص. 8) کتاب نقض ما عمله ابو عبداللّه الجرجانی فی ترجیح مذهب ابی حنیفه.

9)کتاب الوط ء التام (معروف به التقاء الختانین) 10) ابن صلاح می گوید که کتابی از او در باره معنای تصوّف و صوفی دیدم که در آن هزار گفته از اقوال صوفیّه را به ترتیب حروف

معجم گرد آورده بود. باری، ابو منصور در همه تصانیف خود در حُسن ترتیب آنها بی اندازه مبالغه کرده است. علاوه بر اینها، کتابهای ذیل را هم محمّد بن شاکر کتبی به او نسبت داده است.

11) تأویل متشابه الاخبار. 12) تفسیر القرآن. 13) فضائح المعتزله. 14) الکلام الوعید. 15) الفاخر فی الاوایل والاواخر. 16) ابطال القول بالتولد. 17) فضائح الکرّامیّه.

18) تفضیل الفقیر الصابر علی الغنی الشاکر. 19) التحصیل فی اصول الفقه. 20) الفرق بین الفرق (این کتاب با مقدمه وحواشی و تعلیقات و ترجمه نکته های اعتقادی شیخ مفید در

عقاید امامیّه اثنی عشریّه به خامه و اهتمام استاد فقید محمّد جواد مشکور به چاپ رسیده است.)

بنا بر گفته شادروان محمّد جواد مشکور؛(3) بیشتر کتابهای یاد شده یا از بین رفته و یا به آنها دسترسی نیست. از تألیفات ابو منصور آنچه بنا بر فهرست کتابخانه ها باقی مانده عبارت است از:

1) اصول الدین، که نزد اهل علم به «تبصیر البغدادیه» معروف است. این کتاب را

ص:72

پروفسور ریتر در سال 1928م در استانبول به طبع رسانیده و موضوع آن بحث در اصول وعقاید دین اسلام از نظر کلام است.

2) الملل والنحل، نسخه های این کتاب در مکتبه عاشر افندی استانبول و مکتبه اوقاف بغدادی است.

3) کتاب تفسیر الحسنی.

4) فضائح القدریه، خلاصه این کتاب در الفرق بین الفرق در فصل سوم از باب سوم آمده است.

5) التکمله فی الحساب، یک نسخه از آن در کتابخانه «لاله لی» استانبولی است.

6) کتاب فی المساحة .

7) تأویل المتشابهات فی الاخبار و الآیات.

ابوالقاسم اسکاف ( = اسکافی) اسفراینی استاد درس علم اصول در مدرسه بیهقیّه نیشابور بود. امام الحرمین جوینی عبدالملک بن عبداللّه (م. 471 ه .ق ) استادِ غزالی در این مدرسه(1) نزد اسکاف اسفراینی، اصول می آموخت.(2) بیهقی بزرگ، امام ابوالحسن محمّد بن شعیب بیهقی (م. 324 ه .ق ) مدرسه بیهقیه نیشابور را بنا کرد، که آن را مدرسه

«کوی سیّار» نیشابور نیز گفته اند. ابو سعید ابن ابی ناصر مروزی نیز از اسفراینی حدیث

روایت کرده و از جمله شاگردان اوست.(3)

ابوالقاسم اسکاف یا اسکافی اسفراینی سرانجام در روز دوشنبه، 28 صفر سال 452 ه . ق درگذشت و در مقبره شاهنبر (نیشابور) دفن شد.(4)

را، که در خراسان شنیده بود، از آنها سماع کرد. ارغیانی در بازگشت از حج علاقه به تصوّف یافت؛ پس به اشاره ابوالحسن سمنانی مناظره و بحث و جدل را ترک کرد. خانقاهی نیز برای صوفیه از اموال خالص خود ساخت وخود، جز در هنگام تدریس انزوا گزید. بقیّه اموالش را هم برای قرائت قرآن روزه داری و... باقی گذارد. او در حال هوشیاری و پرهیزگاری و حُسن حال و دوام مشاهده و ذکر دعا و قرائت قرآن روزگار گذراند تا این که در اوّل محرّم سال 499ه. ق چشم از جهان فرو بست.

ابوالفتح ارغیانی از ابو عثمان صابونی و ابوالحسین عبدالغافر صحیح مسلم را سماع کرد. وی از ابو حفص بن مسرور و ابو سعد گنجرودی و ابو عثمان بحیری و امام ناصر مروزی و طبقاتشان- بیشتر به نقل از احمد بیهقی - احادیث پراکنده ای را سماع کرد. او

قرآن را بر ابو عبداللّه خبّازی قرائت و از او سماع حدیث کرد واز ابو نصر اسفراینی برادر ابواسحاق اسفراینی، معجم بغوی را فرا گرفت و صحیح بخاری را نزد سعید عیّار

تحصیل کرد. ابوالفتح ارغیانی، مدّتی مجلس املای حدیث منعقد ساخت؛ نیز در بوسنج از ابوالحسن داودی و در هرات از ابو عمر ملیحی و جماعتی دیگر سماع حدیث کرد.(1)

ابوسعید ابی الخیر بود. پس از فوت شیخ ابو سعید و آگاهی یافتن ابوالفتح از مقام و منزلت معنوی شیخ ابو سعید، ابوالفتح اسفراینی عازم میهنه و زیارت شیخ ابو سعید شد. او با کمک به فرزندان شیخ ابو سعید ارادت خویش را به شیخ و طریقت او ابراز می داشت. چون به میهنه رسید و شب را در آن جا ماند به توصیه شیخ که در عالم خواب بدان دست یافته بود، عازم سرخس شد و به خدمت بانوفله که از بزرگان و مریدان شیخ ابو سعید ابی الخیر بود، رسید و به او ارادت یافت. پس از فوت بانو فله به خدمت ابوالقاسم قشیری رسید و از بزرگان طریقت گشت و سرانجام در سلک عارفان حق وفات یافت.(1) محمّد بن منوّر در اسرارالتوحید حکایتی نقل کرده است که بیانگر چگونگی ورود ابوالفتح به جرگه صوفیان است.(2)

ص:77

ابو سعد سمعانی محدّث و مؤلف انساب و تحبیر در توث اسفراین در مجلس املای حدیث ابو یعقوب توثی حضور یافت و از او حدیث آموخت. ابو یعقوب مدّتی به مرو رفت و چندی در آن جا اقامت کرد؛ سپس به اسفراین بازگشت و در زادگاه خویش به تدریس پرداخت. حلقه درس خانگی ابو یعقوب توثی همواره محلّ اجتماع دانشمندان و طالبان علم و دانش بود که از اقصی نقاط عالم اسلام در این کانون علمی گرد می آمدند. ابو یعقوب توثی تا پایان عمر در توث زندگی کرد و سرانجام در ماه رجب سال 546 ه .ق چشم از جهان فرو بست. پیکرش را در کنار مقبره ابوالقاسم علی توثی در کنار نهر آبی درجنب درخت چنار کهنسال توث به خاک سپردند.(1)

اندی از او بزرگتر است. ابوالعباس راونیری برای تحصیل به نیشابور آمده بود. او فقه را در نظامیه نیشابور از ابوالمعالی جوینی آموخت. مدّتی در آن جا اقامت کرد، سپس به زادگاهش بازگشت وازاستاد ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن علی بن احمد واحدی، ابو حامد احمد بن حسن ازهری، ابو نصر احمدبن محمّد بن محمّد بن مسیب ارغیانی، ابوالقاسم مطهر بن محمّد بحیری و ابو بکر محمّد بن قاسم صفّار سماع حدیث کرد. سمعانی در نیشابور اسباب نزول قرآن را فرا گرفت و همراه با ابوالقاسم دمشقی در محضر ابوالعباس راونیری املای حدیث کرد.

بنا به اظهار سمعانی، ابوالعباس عمر راونیری، اجازه نامه ای نسبت به آنچه نزد وی سماع و درک کرده بود، برایش نوشت. ابوالعباس راونیری سرانجام در 22 ماه رمضان سال 524 ه .ق وفات یافت.(1)

شهر نیشابور بود و بعد از عمویش امامت مسجد عقیل نیشابور را بر عهده داشت و در آن مسجد وعظ می کرد. او از ابو بکر شیروی سماع حدیث کرد. سمعانی نوشته است که در اواخر سال 529 ه .ق به نیشابور وارد شدم و پدر ابو شجاع راونیری و عمویش ابو نصر محمّد راونیری را درک کردم؛ پسر ابوالعباس عمر راونیری یعنی ابو شجاع محمّد راونیری، که مردی صالح، فقیه و پرهیزکار بود، همراه ما احادیث بسیاری در مرو سماع کرد. ازوی احادیث اندکی در نیشابور سماع کردم، که از ابو سعد علی بن عبداللّه بن ابی

صادق حیری و ابوبکر عبدالغافر بن محمّد شیروی سماع کرده بود. از تاریخ وفات ابو شجاع اطلاعی به دست نیامد.(1)

سال وفات جوشقانی را بعد از سال 540 ه .ق ضبط کرده است.(1)

که علما از حل آن درمانده می شوند. حاکم قوچان دستور می دهد قاضی محمّد بیدوازی را بیاورند. ایشان کتابی را که حاوی حل آن مسأله فقهی بوده با آدرس دقیق ذکر می کند و حاکم قوچان جایزه ای به او می دهد.(1)

قاضی محمّد بیدوازی از همدوره های مرحوم آخوند خراسانی بوده است.

ص:83

اختراع کرد که عیار مسکوکات را مشخص می ساخت «ترازوی غش و عیار» خوانده می شد. گفته اند سبب مرگ او این بود که ترازوی خود را به سلطان سنجر تقدیم کرد و سلطان آن را به خازن خویش که «سعادت» نام داشت سپرد. خازن، که درجواهرات خزانه سلطان تقلّب کرده و در ضرب مسکوکات خیانت بسیار کرده بود و از بازخواست سلطان اندیشه داشت، به تصور آن که آن ترازو سبب کشف خیانت او خواهد گردید و گرفتار خشم سلطان خواهد شد، آن را خُرد کرد و در زیر خاک پنهان ساخت. چون ابو حاتم، آگاه شد و زحمات چندین ساله اش را بر باد رفته یافت، دلتنگ وغمگین گردید و از آن اندوه رنجور و بر اثر آن بیمار شد و بدرود حیات گفت.(1)

ابوالرضا شیخ محمود بن امیر منصور ناصرالدین اقبوقا بتکچی اسفراینی، که ظاهرا در آن دوران حاکم شهر اسفراین بوده است،(1) نیز یاد می کند. به گفته دولتشاه سمرقندی: «مولانا معین الدین جوینی[مولانا جوینی اسفراینی] در علم، شاگرد مولانا فخرالدین خالدی اسفراینی است که این مولانا میان علما به «بهشتی» مشهور و شرح فرائض را او نوشته است.»(2)

زنجانی در انتقاداتی که بر صفحات 65 - 66 کتاب آثار الشیعه کرده، بر شیعه بودن ابوالعلاء بهشتی تصریح نموده و نوشته که شرح موسوم به تفریدالاعتماد فی شرح تجرید

الاعتقاد تألیف حسام الدین محمّد بن احمد بهشتی اسفراینی از علمای شیعه قرن هشتم

هجری است.(3)

آثار

(1) شرح القصیده الطنطرانیه. این قصیده از احمد بن عبدالرزاق طنطرانی و در ستایش خواجه نظام الملک حسن توسی سروده شده است. نسخه های خطی این شرح در برلین و پاریس نگهداری می شود.(4)

(2) تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین توسی. ابوالعلاء، این

شرح را در 22 ربیع الاخر سال 741 ه .ق / 1340م در اسفراین به پایان رسانده است.(5)

(3) رسالة فی الحساب والجبر والمقابله: این رساله، شامل دو مقاله، یکی در حساب و دیگری در جبر و مقابله است. هدف ابوالعلاء از تألیف این رساله، بیشتر، رفع نیاز فقیهان

ص:86

در مسایل مربوط به ارث و غیر آن بوده است. مؤلف در دیباچه گوید: «این رساله، شامل حداقل مطالبی است که فقیه باید از حساب و جبر و مقابله بداند. به همین مناسبت، این رساله، «مالابُدَّ للفقیه فی الحساب والجبر والمقابله» نیز نامیده شده است. برخی به خطا، این دو عنوان را متعلق به دو رساله مستقل از یکدیگر شمرده اند. این اثر، رساله بهشتیّه

نیز خوانده شده است. شرح بهشتی، که ملک محمّد بن سلطان حسین اصفهانی تألیف

کرده است، شرح همین رساله است. شماری از نسخه های خطی این رساله در کتابخانه های مجلس شورای اسلامی، آستان قدس رضوی، دانشکده ادبیات و دانشکده الهیات تهران نگهداری می شود.(1)

(4) المآب فی شرح الآداب یعنی آداب البحث والمناظره محمّد بن اشرف حسین سمرقندی. برخی از نسخه های این کتاب در آستان قدس رضوی، برلین، پاریس و لیدن نگهداری می شود.(2)

(5) الفوائدالخراسانیّه فی شرح الفوائض السراجیّه تألیف سراج الدین محمّد بن محمود بن عبدالرشید سجاوندی حنفی (سده 6ه . ق)؛ کتابی مشهور در تقسیم ارث که شرحهای بسیار بر آن نوشته شده است.(3) برخی از نسخه های خطی شرح ابوالعلا اسفراینی در ایندیا افیس، اوپسالا، پترزبورگ و قاهره نگهداری می شود.(4)

حال او آورده است:

یا ایُّها الشیخ الجلیل الذی

فی غیر مغناه یذلّ العزیز

طالَ مقامی و انتَهَتْ غُربَتی

و مسّنی الضّر و أَنت العزیز

ای شیخ بزرگوار، انسان عزیز در غربت (غیر از زادگاهش) خوار می شود، اقامت من طولانی شد وغربت من به پایان رسید و زیان دیدم، در حالی که تو عزیز و بزرگواری!

و یقول :

قد قُلْتُ لمّا أن کساه الرّدی

یوم الثلاثا بردة الهالک

یا ملک الموت تسلّمته

منی فسلّمه إلی مالک(1)

گفتم : وقتی که مرگ، روز سه شنبه، تن پوش نابودی بر او پوشاند، گفتم: ای ملک الموت او را از من گرفتی، پس او را به مالک جهان بسپار!

ص:88

وقتی ابو علی اسفراینی کاتب و ابوالقاسم سیمجور برای مداوای امیر اسماعیل سامانی در طلب محمّد زکریای رازی از بخارا راهی ری شدند، ابوالقاسم سیمجور به اسفراینی اشاره می کند و می گوید از دانشمندان ری سخن بگو. ابو علی اسفراینی می گوید: همین طبیب جوانی که او را «مرده زنده کن» و «کیمیاگر» می خوانند [منظور زکریای رازی پزشک نامی ایران است] شخصیّت کمی نیست. شهرت او از نیشابور تا بغداد به همه جا رسیده است. «مصطفی اسفراینی» که کاتب والی نیشابور هست به من نوشته که بیماران از سراسر خراسان عازم ری می شوند و او را ملاقات می کنند.»(1) از گزارشهای ابو علی اسفراینی به وجود مصطفی اسفراینی در دستگاه دیوانی نیشابور پی می بریم، که با ابو علی اسفراینی همشهری خود مکاتبه و مراسله داشته است و نیز معلوم

می شود که اسفراینی ها در دوره سامانیان در عرصه های سیاسی، دیوانی و نظامی حضور فعّال داشته اند، خاصه حمویة بن علی، اهل فریمان اسفراین و از نسل انوشیروان ساسانی، که از طرف مادر اسفراینی و بنا بر گفته حاکم نیشابوری، اهل فریمان اسفراین است و نیز ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی، که در این دوره متصدی امر پُست برید مرو بوده و در زمان فایق و سبکتکین به مقامات کدخدایی و وزیری رسیده است.

کتابخانه سلطنتی سابق تهران نگهداری می شود که در ماه شعبان المعظم سال 731 ه .ق به پایان آمده است. این کتاب 311 برگ دارد، که در هر برگی 108 بیت نوشته شده است و بر روی هم بالغ بر 33500 بیت می شود. این نسخه از این حیث جالب است که هیچ یک از کتابهای مشکوکِ منسوب به عطار نیشابوری در آن نیست. این نسخه بسیار نفیس و تذهیب شده است.(1)

حداقل امکانات زندگی می کرد، امّا آوازه او از حوزه اسفراین، قوچان، شیروان و مشهد فراتر رفت.

ملاّمیرزا علاوه بر کتابت قرآن، کار صحافی ، تذهیب، تجلید و شیرازه، تهیه جوهر و مرکب و... را خود انجام می داد.

وی تا پایان عمر به تدریس قرآن اشتغال داشت و از این طریق امرار معاش می کرد و ضمن تدریس بنا بر سفارش طالبان به کتابت قرآن مشغول بود. قرآنهایی که تاکنون به خط ملاّمیرزا دیده شده است، عبارتند از(1) 1)جلد 34 که در سال 1256 کتابت شده است؛ 2) جلد 80 که به سال 1268 ه .ق به سفارش شخصی به نام فرج اللّه تهیه شده است (جیبی) 3)جلد 128 تاریخ کتابت آن جمعه سوم صفر 1331 ه .ق است (قطع خشتی بزرگ)؛ 4)جلد 133 که به سال 1286 ه .ق کتابت شده و در روستای قزاقی در دست خانواده مرحوم حاج پیر علی ایمانی است (قطع جیبی)؛ 5)جلد 171 که در سال 1350 ه .ق تحریر شده است.

بنا به گفته امام جمعه موقت اسفراین حاج آقای بابایی، که از علمای برخاسته از همین آبادی است، تاکنون کسی در ایران و دنیای اسلام به اندازه مرحوم ملاّمیرزای بیدوازی کتابت قرآن نکرده است. قرآنهای نوشته شده این عالم بزرگ تاجلد یکصد و هشتاد و یکم آن به دست آمده است. نیز بیاض و شرح صحیفه سجادیه ای به خط او در بیدواز در منزل آقای محمّد جعفر هژبری نگهداری می شود، که به خط بسیار زیبایی تحریر شده است. ملاّمیرزا در پایان به جلدی از قرآن، امضای «ابن موسی الرضای بیدوازی»، تاریخ کتابت و شماره قرآنهایی را که تاکنون نوشته، به دست داده است.

وی سرانجام در سن 120 سالگی به رحمت خدا پیوست. جنازه اش با شتر به مشهد مقدس انتقال یافت و در صحن مطهر علی بن موسی الرضا علیه السلام به خاک سپرده شد. از بزرگان بیدواز نقل است: شتری که جنازه بیدوازی را حمل کرده و به مشهد برده بود، چون بازگشت و به منزل ملاّمیرزا رسید، مانند ابر اشک می ریخت و دیگر لب به علوفه

ص:92

نزد تا جان سپرد. این کاتب، 2 پسر و 4 دختر داشته است، که پسران او از جمله محمّد قاضی از علمای برجسته نجف اند.

کمال اکرام در حق وی روا داشت. میرزا، چندی در اسلامبول (=استامبول) توقف کرد؛ در این مدّت، اعیان آن دولت در اکرام و تعظیمش بسیار کوشیدند.

یکی از خصوصیّات میرزا سنگلاخ یادگاری دادنِ نمونه ای از خط خود، به علاقه مندان بوده است. علاوه بر کتیبه مسجد جامع محمّدعلی پاشا در مصر، از جمله آثار ارزشمند میرزا سنگلاخ سنگ نبشته مرمر عظیمی برای تربت مطهر حضرت رسول صلی الله علیه و آله است به طول 70/2 و عرض 30/1 متر و گویا مدت 8 سال بر روی آن کار کرده است. سطح این سنگ نبشته تقریبا پوشیده از عبارات مختلف و متن اصلی آن یک «بسم اللّه الرحمن الرحیم» به قلم یک دانگ کتیبه نستعلیق خوش و تمامی خطوط و نقوش آن برجسته است، که رقم دارد: «راقمه سنگلاخ خامه روان».

چون حمل آن سنگ نبشته برای سنگلاخ بسیار دشوار بود، آن را به محمّد علی پاشا تقدیم و توقع پاداش گزاف داشته، که چون از دریافت آن مأیوس گردیده است عین سنگ را با کشتی از مصر به استانبول انتقال داد و به همان هوس آن را به سلطان عبدالعزیز خان

سلطان عثمانی تقدیم داشت و چون از این سوی هم سودی ندید، متاع خود را به وساطت و اقدام میرزا جعفرخان مشیرالدوله که در آن اوان در استانبول می زیست، از راه قفقاز، به ایران بازگردانید و در تبریز، به معرض تماشای اهالی گذاشت، و در صدد بود که با وسایل آن را به مشهد منتقل کند که پس ازمرگ آن را بر گور او نهند، ولی مدّتها

گذشت و به این آرزوی خود نرسید و همچنان سنگ در مزار سید ابراهیم تبریز بر دیوار منصوب بود که میرزا سنگلاخ درگذشت واو را در مقابل همان سنگ درجوار مزار امامزاده سیّد ابراهیم به خاک سپردند. روزنامه ایران عهد ناصری نوشت: «میرزا سنگلاخ

در یکصد و ده سالگی شب جمعه هجدهم محرم وفات نمود. مریض نبود، احوالش بهم خورد، مرده است.»(1)

میرزا سنگلاخ رقمهای مسجع خود را به دنبال خطوط خود می نهاده است واز هزار متجاوز ، در کتابی به عنوان درج جواهر جمع کرده که به سال 1272ه . ق در مصر به

ص:94

چاپ رسیده است(1) و از آن جمله است رقمهای : سنگلاخ رفته به فکر، فرّه گدا، شکر بیز عالی طبع، صدر مقام، رفته بسر، دولت مند، سلمان سان، مؤیّد، نشسته نجم، خامه روان، دبیر کبیر، میرزا سنگلاخیه، ابوالبشر، روشن ضمیر، بی عیال و یال و...

سنگلاخ کنایه ای است از وقار این شخصیّت. دوستان میرزا سنگلاخ اشعار بسیاری در مدح و منقبت او سروده اند. این اشعار را میرزا جمع آوری و در کتابی به نام مجمع الاوصاف(2) تدوین کرده است. این کتاب دو سال پیش از مرگ میرزا در سال 1292ه . ق در تبریز به چاپ رسیده است. این کتاب علاوه بر اشعار ممدوحان میرزا سنگلاخ، حاوی اشعار بسیار خوب اوست. اهل ادب، اشعار وی را، که در چگونگی زندگی اش سروده است، بسیار قوی یافته اند و آنها را کمتر از اشعار ناصر خسرو قبادیانی نمی دانند.

یکی دیگر از آثار میرزا محمّد علی سنگلاخ خامه روان، تذکرة الخطاطین(3) است که در تبریز به چاپ رسیده است از جمله نکات قابل توجّه در این کتاب، که بر معرفت میرزا

سنگلاخ به خط و شناخت خطاطان روزگار دلالت دارد، این است که او خطوطِ استادان گذشته را، که بدون نام خطّاط بوده، از روی گردش حروف و مکتب آنان تشخیص داده و این ابهام را برطرف کرده است. نیز امتحان الفضلاء را جزو آثارش باید نام برد(4)، که تذکره خوشنویسان است و در دو مجلد با خط خوش و چاپ زیبا به سال 1291 ه .ق در تبریز چاپ و نشر شده است. نمونه ای از اشعار او را در این جا می آوریم:

سِحْرِ حلال در شناخت احوال

من از جور این کوژ پشت کبود

همی بردرم هر زمان دفتری

چو تاریخ تیمار خواهد نوشت

جهان از دل من کنون مسطری

ز من رنج گردد همه رنجها

منم رنجها را مگر مصدری

بلای مرا دختر روزگار

بزاید مگر هر زمان مادری

حوادث ز من نگسلد زان که هست

یکی را سر اندر دم دیگری

نخورده یکی ساغر غم تمام

دمادم فراز آرَدم ساغری

ص:95

مرا چرخ صد شربت زهرداد

که ننهادم اندر دهان شکری

من آن سنگلاخم که بگشاد روح

ز چشم من آبی ز دل آذری

زمانه ندارد به از من پسر

نهانم چه دارد، چه بد اختری

تن ارشد سپر پیش تیر بلا

مر او را زبانی است چون خنجری

اگر بی عرض، جوهری کس ندید

مرا گو ببین بی عرض، جوهری

شگفت این که با این همه زنده ایم

تواند چنین زیست نام آوری

معتمدالدوله نشاط اصفهانی در قصیده ای در مدح میرزا سنگلاخ، دانش و هنر خطاطی او را چنین می ستاید:

علم اندرنقطه ای وان نقطه در منقار اوست

چون که سربرخط نهد،آن نقطه زیرپاستی

سلسله جنبان خطش در سیه چشم مداد

دید مجنون را بگفتا بهتر از لیلا ستی

تصویر میرزا در ابیاتی که درحواشی نقاشی ای از چهره وی آمده است:

این فلک رفعتی که می بینی

مَلَکی در لباس انسان است

معدن علم وفضل و آداب است

منبع عقل ونقل وایقان است

ناظمِ این کتاب مرغوب است

جامع این خجسته دیوان است

سال عمرش به یکصد و اندی است

خُور تابنده خراسان است

عقل و دینی به هم شده ترکیب

لقبش سنگلاخ دوران است

خواهرزاده میرزا سنگلاخ «قدس اسفراینی مشهدی» متخلّص به «فرهنگ» در مدح خال خود چنین می سراید:

مؤیّد سنگلاخ آن راد، استاد

که رشک آرد به خطش نقش ارژنگ

مر او را می رسد در کشور خط

نگین و مسند و دیهیم واورنگ

پسندیدند اشعار من از لطف

تخلّص مرحمت کردند فرهنگ

شمار است. کتابهای اسرار العرفان(1) و انوار العرفان(2) عارف اسفراینی به خط ملاّمحمّد شریف است. ملاّمحمّد در روستای ایرج اسفراین به دنیا آمد و در آن جا نشو و نما کرد.

تولیت آستان مقدس امامزاده حسین بن علی بن موسی الرضا علیه السلامدر فریمان بر عهده او بوده است. این مراتب از احکام صادره از طرف خوانین شادلو - که در این زمان حاکم فریمان بوده اند - معلوم می شود.

متن حکم اول : «چون امامزاده واجب التعظیم والتکریم جناب شاهزاده حسین بن علی بن موسی الرضا علیه السلام در فریمان بقعه شریف و مبارکشان برقرار است و عالی جناب آخوند ملاّمحمّد شریف از جانب رؤسای شریعت مطهرِّه متولّی آستان مبارکه می باشد و دو نفر ولد دارند، ملاّحبیب اللّه و ملاّفضل اللّه و هر دو طلاب علوم دینیّه و روضه خوان و دعاگوی دولت ابد مدّت قاهره می باشند و از جانب امنای هر کدام ماهی دو تومان و مقدار دو خروار غلّه هم مستمرّی در حقّ ایشان بر قرار نموده تا به دعاگویی دولت ابد مدّت مشغول گردند. به تاریخ شهر رمضان المبارک 1291 ه .ق »

متن حکم دوم :

«اهالی صفحات اسفراین را اعلام آن که جناب غلام سهام آخوند ملاّمحمّد شریف و ملاّحبیب اللّه پسر او و ملاّحسن برادر او از جانب این خادم شریعت مطهره چنین بوده

باشد که متولی بارگاه مزار ماهرالانوار شاهزاده حسین فرزند امام ثامن علی بن موسی الرضا علیه السلام و شغل و عمل ایشان خدمت این آستانه بوده است و هم چنین فرزند وی حبیب اللّه، که از طلاب علوم دینیّه اند واز همه جهت استحقاق دارد که صیغه عقد را مثل

نکاح و بیع و سایر عقود را جاری کند، به شرط جریان عقد علی قانون شریفه والسلام

ص:97

علی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدی. حَرَّرَهُ فی شهر رجب 1296 ه .ق .»

آخوند ملاّمحمّد شریف از اعزّه صدیقان بوده است و برخی از احفاد او در ایرج، آب بخش و اسفراین زندگی می کنند، که از آن جمله می توان سیّد سلطان و آقای مجیدی را نام برد.

ص:98

فَإَنَّ العَلمَ عِلمان

فَمَکسُوبٌ و مطبوعُ

و لا یَنفَعُ مکسوبٌ

إِذا لم یکُ مطبوعُ(1)

ابوبکر، احمد بن محمّد بن سفیان بن یعقوب بن ابی الزرد زردی، جدِّ اعلای اوست. علاّمه زردی از احمد بن عبید بن ناصح روایت می کرد و ابو بکر محمّد بن ابراهیم بن مقری از وی روایت می نمود. وی سرانجام در ماه شعبان سال 338ه . ق از سرای فانی به سرای جاوید شتافت.(2)

(498ه . ق) خود ادیبِ پُرمایه ای به شمار می آمد.»(1)

بنا به گفته یاقوت حموی، ابو یوسف اسفراینی، مدّتی خازنی دارالکتب نظامیّه بغداد را بر عهده داشت و در این سمت بود تا در سال 498ه . ق در گذشت و محمّد بن احمد ابیوردی (م. 507 ه .ق ) جانشین وی گردید.(2)

ابو یوسف اسفراینی، آثار ارزنده ای را تألیف کرده است:

1 - شرائط الخلافة.

2 - محاسن الأدب واجتناب الَّریب یا محاسن الآداب.

3 - بدائع الأَخبار و روائع الأَشعار

4 - قلائد الحکم و فرائد الکلم علی بن ابی طالب.

5 - سیر الخلافة (= سیرالخلفا)

6 - المستظهری در امانت(3).

7 - الفوائد والقوائد : مجموعه ای است از کلمات قصار حضرت علی علیه السلام نسخه ای از آن در کتابخانه مروی تهران نگهداری می شود، که محتملاً از خطوط اواخر قرن ششم هجری است.(4) اسنوی، تاریخ وفات ابو یوسف اسفراینی را 20 ذی القعده سال 488 ه .ق ذکر کرده امّا سبکی سال 498 ه .ق را ترجیح داده است.(5)

نثر نیکو بود و نیز ید طولایی در کتابت رسایل داشت.

در سال 528ه . ق وارد بغداد شد. مدّتی در آن جا اقامت کرد و از دانشمندان و فضلای بغداد بهره گرفت. سپس به خراسان بازگشت و کتابهایی در باره دیوان وزارت تألیف کرد.(1) به گفته سمعانی، او کتب را در دیوان وزیر و سلطان انشا می کرد.(2) وی از خواص وزیر طاهر بن فخر الملک [بن نظام الملک وزیر سلطان سلیمان سلجوقی] بود و کاتب دیوان سلطان گردید. ابوالحسن در نیشابور ازعبدالغفار شیروی (= عبدالغفار محمّد بن الحسین(3) شیروی) و غیره سماع حدیث کرد.(4)

فُنْدُورجی اسفراینی، اشعار عربی را نیکو می سرود. سمعانی، اشعاری را از وی آورده و گفته است که شعرش را در اسفراین و مرو و بلخ از گفته خود وی نوشته ام.(5)

ابن اثیر، جریان قتل وی را در حوادث سال 549 ه .ق ثبت کرده است: «هنگامی که به سال 549 غزها به اسفراین حمله و این شهر را خراب کردند و کشته های زیادی از اسفراینیان بر جای گذاشتند. از جمله کسانی که به قتل رسید، ابوالحسن نصربن احمد فندورجی بود.»(6) فندورجی، که شوق دیدار اسفراین و اسفراینی ها را داشته [و ظاهرا مدّتی در اسفراین نبوده است] این اشعار را سروده است:

سقی اللّه فی أرض اسفرایین عُصْبَتِی

فَما تَنْتَهِی الْعُلیاءُ اِلاّ إِلَیْهِمُ

و جَرَّبْتُ کُلَّ النّاسِ بَعْدَ فِراقِهِمْ

فَمَازِدتُ اِلاّ فَرطَ ضَنٍّ عَلَیهِمُ(7)(8)

ابوالفتح یا ابوالفتوح اسفراینی به سال 474 ه .ق در اسفراین زاده شد. وی مردی بسیار دانشمند، فصیح، سخندان، بدیهه گوی و خداجوی بود و به مال و منال دنیا هیچ توجهی نمی کرد. ابن معتمد از جوانی دنبال تحصیل علم رفت. در نیشابور از ابوالحسن مداینی و

در همدان از شیرویه بن شهردار و دیگران سماع حدیث کرد. حافظ ابن عساکر و ابن سمعانی و دیگران از وی روایت کرده اند. ابن عساکر گفته است که وی در فصاحت و حاضرجوابی در هنگام ایراد خطابه، برترین فردی بود که تاکنون دیده ام. وی دارای سلامتی درعقیده و سجایای کریمه خصال حمیده و بی توجّه به صاحبان مقامات عالیه بود، و به ارشاد خلق و بذل نفس در یاری دادن حقّ روی می آورد و در دین استوار بود. ابن سمعانی و ابن نجّار، وی را به سخندانی و نکته پردازی و شیرین بیانی ستوده اند. ابوالفتح اسفراینی از برجستگان مذهب اشعری در عصر خویش بود. در تصوّف، گامی استوار و سخنی ظریف و دقیق دارد.(1)

ابن معتمد اسفراینی به سال 515 یا 516 ه .ق به بغداد رفت و در رباط شیخ الشیوخ منزل کرد و در مدرسه نظامیّه بغداد به وعظ پرداخت و آشکارا به طرفداری از شافعیه سخن گفت و مورد تأیید پیروان مذهب شافعی قرار گرفت؛ چنان که المُسْتَرْشدباللّه خلیفه

عباسی در مجلس وعظ او شرکت می کرد و وی را سلام می داد.(2) چون ابوالفتح اسفراینی در حمایت مذهب اشعری به ایراد خطبه پرداخت، حنبلیان بر وی شوریدند. پس فتنه ها برخاست والمسترشد امر به اخراج ابوالفتح اسفراینی کرد. بنابراین، او تا روی کار آمدن

المقتضی، خلیفه عباسی از بغداد خارج شد؛ سپس بازگشت و در بغداد ساکن گشت.(3)

در سال 521 ه .ق ابوالفتح اسفراینی در حضور ابن صُدفه وزیر به طرفداری از اشاعره وعظ کرد و در نتیجه فتنه ها برخاست و خونها ریخته شد. بدین سبب ابوالفتح سنگسار شد و فقها به قتل وی فتوا دادند ولی قرار شد توبه و اسلام خویش را تجدید کند تا از کشتن وی درگذرند. بالاخره او را برای دومین بار از بغداد اخراج کردند. بنابراین، ابوالفتح اسفراینی عازم اسفراین شد.(4)

ص:103

بنا به گفته قزوینی:«ابوالفتح، مدّتی در بغداد بزیست، سپس تصمیم گرفت به خراسان برگردد. پیروان و دوستان بغدادی اش، خواهش و تمنّا کردند که از سفر به خراسان صرف نظر کند واز آنان دوری نجوید. وی در پاسخ گفت: شاید خدای تعالی در این سفر، قبر مرا درجوار مردی صالح قرار دهد. در بین راه خراسان، روزی که به بسطام رسید، پیک اجل سر رسید و درجوار شیخ بایزید بسطامی دفنش کردند.»(1)

بنا به گفته سبکی : وی مبتلا به شکم درد شد و به سال 538 در گذشت.(2) ماه فوت او

رمضان یا ذی الحجه ذکر شده است.(3)

حکایات و خوابهای زیادی از عرفا و بزرگان در باره آمدن ابوالفتح اسفراینی به بسطام و کرامات و ارتباط عرفانی و معنوی وی با بایزید بسطامی نقل کرده اند. سر دسته عارفان

زمان خویش، عیسی بن عیسی بسطامی، می گوید: «شبی در خواب بایزید را دیدم، فرمود: شیخ الشیوخ آمد؛ هنوز هیچ نیاسوده بود که بدورد حیات فرمود. من جای قبری داشتم، که در کنار مزار شیخ بایزید بسطامی بود. قبر آینده خود را به ابوالفتح اسفراینی

بخشیدم زیرا او را بدین جایگاه از خود، سزاوارتر دیدم.»(4)

جماعتی از اهل بسطام حکایت کرده اند که متولّی مسجد ابویزید او را درخواب دید، در حالی که به او می گفت: فردا برادرم می آید و مهمان من است. پس زمان موعود، ابوالفتح اسفراینی آمد و پس از سه روز اقامت در بسطام در گذشت بنا به گفته سبکی، این خبر به گونه دیگری نیز نقل شده است.(5)

ابوالفتح اسفراینی، کتابهای زیر را تألیف کرده است:

1) بیان التقلب

2) کشف الاسرار در تصوّف

3) بثّ الاسرار

4) کتابٌ فی الاصول

ص:104

5) نثار القلب(1)

ابن شاکر، ابیاتی از اشعار قاضی ابو یوسف اسفراینی را در فوات الوفیات آورده است، که ما به ذکر دو بیت آن اکتفا می کنیم:

انَّ الّذی قسم المعیشة بیننا

قد حضنی بالسّعی فی الافآقِ

متشتِّتا لا استَقَرُّ بِبلْدَةٍ

فی کُلِّ یومٍ اُبتلی بفراقِ(2)

شده است.(1)

4) اللباب فی النحو(2) مشتمل بر مقدمه و چهار قسم است که مقدمه در تصریف کلمه، قسم اول در اعراب، قسم دوم در معرب، قسم سوم درعوامل و قسم چهارم در مقتضی اِعراب است، که در تاریخ 20 رمضان سال 884 ه .ق تحریر شده است.(3)

سعدالدین اسفراینی علاوه بر تلخیص تاریخ مکّه، ازرقی، احادیثی را نیز در فضایل حج بر آن افزوده است.(1)

امّا به نظر می رسد 781 ه .ق صحیح باشد، زیرا اسفراینی تا سال 762 ه .ق مشغول تلخیص، تاریخ مکه بوده است.

656 معنا نوشت.(1)

ملاّعصام در طول مدّت تدریس خود شاگردان بسیاری تربیت کرد و آثار ارزنده ای از خود به یادگار گذاشت؛ لذا مورخان و تذکره نویسان او را از علمای خراسان و ماوراءالنهر

بر شمرده اند؛(2) از جمله شاگردان وی ابوالفتح حسینی (م. 976 ه .ق ) متکلم و فقیه امامی است که در ماوراءالنهر، نزد اسفراینی دانش آموخت.(3)

از آغاز نسخه خطی حاشیه تفسیر بیضاوی ملاّعصام بر می آید که وی به سال 943 ه .ق در گذشت.(4)

آثار بسیار ارزشمندی از عصام الدین اسفراینی باقی است که از عمق دانایی حکایت می کند؛ این نوشته ها عبارتند از:

1 - منطق (فارسی)(5)

2 - میزان الادب (در صرف و نحو و بیان و غیرها)

3 - بیان النسب بین القضایا

4 - تقسیم القضیّه

5 - الاستعارات البدیعه

6 - اطول شرح تلخیص مفتاح خطیب دمشقی است که در مقابل شرح تفتازانی «اطول» نامیده است.

7 - شرح شافیه ابن حاجب در تصریف

8 - شرح شمایل ترمذی

9 - حاشیه تفسیر بیضاوی (نسخه خطی شماره 4393 کتابخانه مجلس شورای اسلامی)

ص:109

10 - حاشیه شرح عقاید نسفیه تفتازانی

11 - حاشیه کبری سیّد شریف جرجانی

12 - حاشیه تحریرالقواعد المنطقیه

13 - حاشیه شرح جامی

14 - تفسیر سوره محمّد صلی الله علیه و آله

15 - حاشیه انوار التنزیل بیضاوی (نسخه خطی شماره 1933 کتابخانه مجلس شورای اسلامی و نسخه خطی شماره 4749 کتابخانه آخوند همدانی.

5- حاشیه بر شرح قواعد شیخ خالد(1)

6 - شرحی بر منظومه شمنی در اصول حدیث

7 - منظومه الغاز النحویه و شرح آن

8 - بلوغ الارب من کلام العرب

9 - شرحی بر رساله استعارات سمرقندی کبیر

10 - شرحی بر رساله استعارات سمرقندی صغیر

11 - شرح ایساغوجی

12 - شرح الکافی در عروض و قوافی

13 - التسهیل در عروض

ملاّعصام فقط به اقرا و تدریس و تصنیف و تألیف مشغول بود و او را همدم و مونسی نبود، از این رو تألیفاتش از شروح مفید و متون متین به 60 عدد رسید و لقب خاتمة المحقّقین یافت. وی در زمره ارباب فضل و یقین و زهد و صلاح و تقوا به شمار است.

قاضی تاج الدین مالکی، خطاب به ملاّعصام اسفراینی سؤالاتی منظوم سروده و ملاّعصام آن را پاسخی منظوم داده است.

این ابیات از ملاّعصام اسفراینی به عنوان نمونه نقل می شود

أهدی لمجلسه الکر

یم فرائدا تهدی الیه

کالبحر یمطره السَّحاب

و ماله فضل علیه

ملاّعصام اسفراینی سرانجام در مدینه منوّره در سال 1037 ه .ق چشم از جهان فروبست و در بقیع مدفون گشت.(2)

العصامی

شیوا به زبان عربی به رشته تحریر درآورده و چند بیت از اشعار شیخ حسین اسفراینی را که برای سیّد محمّد کبریت المدنی سروده، بر آن افزوده است:

جمعت فی رحلة انشأتها ادبا

و کان من قبل فیه ای تشتیت

وَقَد اقرّ لک الراوون حین بدت

تمیس فی حلتی درٌّ و یاقوت

لا تعجبوا ان جلت عنکم غیاهبکم

فانّها جذوةٌ من نار کبریت(1)

بنا به گفته آقا بزرگ تهرانی، شیخ حسین اسفراینی و برادرش شرف الدین یحیی، بعد از مرگ پدرشان ملاّعصام در مدینه منوره ساکن شدند.(2)

الحرمین عبدالملک مشهور به ملاّعصام (978 - 1037 ه .ق )، «عبدالملک» نامید. عبدالملک بن حسین عبدالملک اسفراینی در سال 1049 ه .ق در مدینه متولد شد و همان جا به تحصیل علم و دانش پرداخت. وی در سال 1111 ه .ق در گذشت. آثار باقی مانده از وی عبارتند از:

1 - سمط النجوم العوالی (در تاریخ)

2 - قید الأَوابد(1)

133 شیخ حسین شکرانی

(1327 ه .ق - 1421ه . ق)

شیخ حسین شکرانی، فرزند ملارضا در سال 1327 ه .ق در روستای کوران اسفراین زاده شد. وی از دانشمندان و علمای معاصر اسفراین است. شیخ حسین، تحصیلات مقدماتی را در مدرسه فصیحیّه سبزوار در آبان ماه سال 1336 ه .ق آغاز کرد. وی در آن موقع 9 ساله بود. و پس از سه سال در ادبیات عرب به کمال رسید. در این زمان، اشعار عربی حاج ملاّهادی سبزواری حکیم را از حفظ داشت و به همین دلیل از استادش یک سکّه طلا و چندین مجلد کتب ارزنده جایزه گرفت. استادش آیه اللّه فقیه سبزواری چون شیخ حسین را دارای هوش سرشار یافت، طی نامه ای او را به علمای مشهد و تهران معرفی کرد. شیخ حسین بر این اساس مدّتی در مشهد به تحصیل علوم پرداخت و بنا به اظهارات خودش علاوه بر زبان عربی، تمام کتب سطوح خارج را نزد علمای طراز اول آن زمان از جمله آیه اللّه سیّد یونس اردبیلی، آیه اللّه میلانی، آیه اللّه فقیه سبزواری، حاج میرزاحسن آزاد منجیری و ... فرا گرفت. سپس برای ادامه تحصیل به تهران رفت و در مدرسه آقا محمود نزد آیه اللّه ابوالقاسم کاشانی (در کوچه پامنار تهران) و آیه اللّه چهل ستونی شاگردی کرد. شیخ حسین پس از آن به تدریس علوم پرداخت و در مدرسه علمیّه حاجی حسین در مشهد و بیشتر مدارس علمیّه آن حوزه به تعلیم و تربیت شاگردان همّت گماشت. وی بر اثر فشار و ستم رژیم پهلوی و به گلوله بستن علمای مشهد به اسفراین بازگشت و در روستای زرق آباد کُنج عزلت گُزید.

نگارنده به اتّفاق آقای احمد شاهد در تاریخ 21/8/1377 برای گفت و گو با این روحانی دانشمند عازم منزل وی شدیم. با این که بیش از صد سال از سنّ پربرکت وی گذشته بود هنوز این کتابها را از حفظ داشت: اشعار حاج ملاّهادی سبزواری به زبان عربی اعم از منطق وحکمت، دُرّه بحرالعلوم، معلقات سبعه، گلستان سعدی، اشعار

ص:114

سیوطی و غالب شواهد اشعار عربی. شیخ حسین به سال 1313ه ش تأهل اختیار کرد که حاصل آن، سه پسر و سه دختر است. دیگر یادگارهای معنوی و آثار قلمی ایشان به شرح ذیل است:

1 - عروس صحرا (تحریر سال 1397ه ق)؛ آن داستان دختری است از طایفه خودکانلو خراسان از بندار یک حسین آباد اسفراین تا باغ دکتر اسماعیل خان سامی راد از قریه کرک سملقان بجنورد در 53 سال قبل.

2 - کشف امامزاده کوران (نوشته سال 1412 ه .ق / 1370 ه ش)

3 - تذکره اعلام المتقین فی رجال اسفراین

4 - شناخت تاریخی جامعه شناسی اتکان(ادکان) اسفراین

5 - ترجمه اسرارالعرفان ملاّاسماعیل عارف روئینی اسفراینی

دانشمندان کُرد زبان ایران می توان به شمار آورد.

روشنی، تحصیلات ابتدایی را در اسفراین و دوره متوسطه را در مشهد تمام کرد. هوش سرشارش او را به دانشگاه تهران هدایت کرد و در رشته زبان انگلیسی دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت، سپس در اداره انتشارات و روابط فرهنگی دانشگاه تهران شروع به کار کرد واز سال 1347ش در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در پُست معاونت مشغول به کار شد.

روشنی در کنار مشاغل اداری، به ترجمه از زبان انگلیسی کوششی تمام داشت و از این طریق خدمتی شایان به فرهنگ ایران زمین کرد. وی با دو مجله راهنمای کتاب و

آینده همکاری مستمر داشت و مقالات ارزنده ای نیز در آنها به چاپ رساند.

منزل روشنی در تهران، کانون دانشمندان طراز اول ایران از قبیل زریاب خویی، فتح اللّه مجتبایی، ایرج افشار، منوچهر ستوده، محمّد تقی دانش پژوه، تکمیل همایون و

بسیاری از اندیشمندان نامی ایران است.

روشنی براساس علاقه ای که به زادگاه خویش دارد، اسفراین شناسی و خراسان شناسی را آغاز کرد و دراین راستا کتابها و مقالات پُرباری چاپ و منتشر ساخت.

روشنی زعفرانلو بنا به درخواست خود در مهر ماه سال 1359 بازنشسته شد، و در حال حاضر به اتفاق همسر دانشمند خویش خانم آذرمیدخت اخوّت که از اعضای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و از خانواده بزرگی است به تحقیق و پژوهش اشتغال دارد. تنها فرزند ذکور وی امیر حسام روشنی زعفرانلو است که در رشته پزشکی دانشگاه بندر عباس مشغول تحصیل است. نتیجه و حاصل سالها تلاش علمی این بزرگ مرد اسفراینی کتابها، مقالات و ترجمه هایی است به شرح زیر:

کتابها و ترجمه های چاپ و منتشر شده

- سفر نامه فرخ خان امین الدوله مخزن الوقایع نوشته حسین بن عبداللّه سرابی، به

کوشش قدرت اللّه روشنی زعفرانلو - کریم اصفهانیان، انتشارات اساطیر، چاپ اول 1361ش.

- اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله در پنج مجلد

ص:116

- سه سفرنامه، هرات، مرو، مشهد، به اهتمام قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، انتشارات دانشگاه تهران، 1347ش.

- سفرنامه خراسان و کرمان، افضل الملک، به کوشش قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، انتشارات توس، 1358ش.

- سفرنامه خراسان و سیستان، تألیف کلنل چارلز ادوارد ییت، ترجمه قدرت اللّه روشنی - مهرداد رهبری، سال 1365.

- سفرنامه های سهام الدوله بجنوردی، چاپ اول، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران - 1374ه . ش.

- سفرنامه کنتارینی، ترجمه قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، انتشارات امیرکبیر

- امیر کبیر و دارالفنون، نوشته قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، کتابخانه مرکزی دانشگاه

تهران، سال.

- دو سفرنامه کلات، انتشارات فرهنگ ایران زمین

- راپورت مملکت خراسان، سیاحت نامه حاجی محمّد میرزای مهندس در ارض اقدس، به کوشش قدرت اللّه روشنی، دفتر ششم میراث اسلامی ایران.

مقالات

- سمنگان در اسفراین، در کتاب نامواره دکتر محمود افشار، جلد 3 ص 1284.

- دو جای تاریخی در اسفراین، در مجله آینده سال 10، اسفند ماه 1363.

- دشت خوارزم در اسفراین، در نامواره دکتر محمود افشار.

- تپه های تاریخی بام و صفی آباد، در یکی قطره باران، بزرگداشت استاد فقید زریاب

خوئی.

- اسفراین - بلقیس، در کتاب «شهرهای ایران» به کوشش محمّد یوسف کیانی، جلد

دوم، جهاد دانشگاهی تهران، 1366.

- سدّ مهار یا بند مهار در اسفراین، در کتاب هفتاد مقاله تاریخی ج1 بزرگداشت استاد فقید دکتر غلامحسین صدیقی، گرد آوری یحیی مهدوی - ایرج افشار، سال 1369.

- مقاله اسفراین، در دایره المعارف بزرگ اسلامی ج نهم.

ص:117

- ترجمه چند مقاله (حرف ب) از دانشنامه جهان اسلام.

- طوایف کرد زعفرانلو، چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی، شیراز 1353.

- مقاله ای برای شرکت در «همایش فرزانگان کرد» سنندج 1375.

- بزرگداشت حبیب یغمایی (یغما 23) با همکاری دکتر ایرج افشار،

- شبکه ارتباطی راههای خراسان، اوّلین سمینار بین المللی جاده ابریشم، شهریور ماه 1369، تهران - مشهد.

- داستان کوتاه، در مجله وحید دوره چهاردهم، شماره پی در پی 193 تیرماه 1355، ص 232 - 235

ص:118

شیخ حاتمی جوینی به شیخ عمر صفّار عنایات و توجّهات زیادی داشته است. گویند عمر صفّار اسفراینی فردی متموّل و املاک بسیار داشته است، با وجود این از دسترنج خود می خورده است. شاید این به خاطر عمل به گفته حضرت رسول صلی الله علیه و آله که فرموده است» «هرگز کسی غذایی بهتر از دسترنجش نخورده است.» باشد.

شیخ عمر صفّار چهار سال و هفت ماه پیش از پیر مرادش شیخ ضیاءالدین حاتمی جوینی درگذشت و در اسفراین مدفون است.(1)

شیرگیر که از اعمال ولایت جوین است، کدخدا شد. شیخ رضی الدین علی لالا نیز در خسرو شیرگیر ولادت یافت.(1) وی مردی متقی و موحد بود و در مجاهدت و بی آلایشی و ترک دنیا از برجستگان روزگار خویش بود. بنا به گفته ابن کربلایی: علی لالا با پای پیاده

بسیار سفر کرده و محضر 313 تن از مشایخ بزرگ عصر خویش را درک کرد تا این که به مصاحبت نجم الدین کبری نایل آمد. تربیت او را مجدالدین شرف الدین بغدادی بر عهده داشت.(2) علی لالا ابوالرضا بابارتن هندی را در هند دیده و محضر او را درک کرده است.(3)

جامی در نفحات الانس نیز گوید: شیخ به صحبت بسیاری از مشایخ رسیده واز دست 124 تن ایشان، که مکمل بوده اند، خرقه پوشیده و پس از مرگش 113 خرقه از آن جمله از او باقی مانده است.(4) قاضی نوراللّه شوشتری در وصف الحال او گوید: «خواجه اهل حال و لالای عترت و آل بود.»:

در بندگی تو آن که یکتاست

لالا علی، علی لالاست.(5)

شیخ احمد ذاکر گورپانی از اقطاب صوفیه سلسله کبرویه، از شاگردان نام آور رضی الدین لالاست. وی شاگردان زیادی داشته، از جمله شیخ عبداللّه در ولایت نسا ( که

دارای کرامات عالیه بوده و در کوهستانی در جانب کریستان می نشست). نیز نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی از ارادتمندان رضی الدین علی لالاست.(6) درویش محمّدهاشم در ولایت نامه اسلاف و اخلاف این سلسله را بیان کرده است:

شیخ نجم الدین کبری بعد از آن

راهنما و پیشوای سالکان

شیخ مجدالدین بغدادی مست

بعد نجم الدین شیخت با وی است

هم رضی الدین علی لالای مست

بعد مجدالدین شیخ و هادی است

بعد از ایشان شیخ احمد مقتداست

گور پا نیست لقب بدرالدجاست

ص:121

بعد ایشان هادی و مولاستی

عبدالرحمان کاسفراینیستی...(1)

غلام سرور لاهوری، وفات و محل مرگ رضی الدین علی لالا را سال 642 ه .ق در ادکان اسفراین ثبت کرده است.(2) هر چند منابع در باب محل دفن وی اختلاف کرده اند امّا این قول مقرون به صواب می نماید زیرا شیخ بیشتر عمر خود را در اسفراین گذرانده و جانشین وی نیز شیخ احمد ذاکر گورپانی بوده است، که اکنون خانقاه وی در فاصله اندکی در غرب ادکان قرار دارد. امین احمد رازی نیز محل دفن وی را اسفراین ثبت کرده است.(3) شادروان دکتر زرین کوب محل دفن رضی الدین علی لالا را گورپان ذکر کرده است.(4) این گفته دور از ذهن است، چون تنها شیخ احمد ذاکر گورپانی در خانقاه گورپان دفن است.

منسوب به وی است، می توان تا حدودی اطلاعاتی پیرامون شخصیّت علمی و عرفانی اش به دست آورد. نورالدین عبدالرحمان کسرقی در اثر عرفانی بسیار ارزنده خود کاشف الاسرار گفته است: «در مبدأ حالت، این ضعیف به کوی زهد فرو افتاده از

شراب مقامات مقرّبان و از ذوق مشارب مریدان و شوق مشتاقان بی خبر بود و در آن وقت در خدمت شیخ احمد گورپانی - قدس اللّه روحه العزیز - که این ضعیف مرید خاصّ اوست، جماعتی درویشان بودند که شیخ ایشان را به خلوت می نشاندی امّا چون این شیخ مردی اُمّی و نیز کَلُ اللسان بود، نفس این ضعیف منقاد ارادات او نمی شد، از بهر آن که این ضعیف را نظر به ظاهر حال آن بزرگ بود و آن مهابت ولایتی که آن پیر را در باطن

حال بود، این ضعیف از قالب طلب می کرد امّا چون خداوند را در حقّ این ضعیف کرامتی بود از جمله درویشان عزیز را که معروف است به پور حسن [عزّالدین پورحسن اسفراینی عارف و شاعر قرن هفتم هجری] به سر وقت این ضعیف انداخت. پس آن عزیز، که سعادتش دایم باد، سخنی چند از شیخ و طریقه او را شرح کرد و از شرایط ذکر وخلوتی که ایشان را بود، حکایت گفت تا آن وسیلتی شد که این ضعیف را داعیه ارادت شیخ برخاست و اثر او در دل پدید آمد، و این حال در ولایت اسفراین در دیهی بود که آن

را کسرق گویند و بر کنار آن دیه بر شمال قبله خلوتخانه ای بود که آن معروف است به خلوتخانه شیخ ابو بکر کتانی - قدس اللّه روحه العزیز - پس این ضعیف با آن عزیز در آن

جا باز کشید...».(1)

بنا به نوشته ابن کربلائی در کتاب روضات الجنان (تألیف در سال 992 ه .ق ): خصوصیّت شیخ احمد گورپانی، تصوّف زاهدانه و خاموشی بود و روش ذکر قوی خفی(2)

مشروط به(3) نفی و اثباتِ او شهرتی داشت تا حدّی که مِنْ بعد در مکتب علی همدانی

ص:123

[713 - 786 ه .ق 71 ]او را [گورپانی را] مؤسس ذکر چهار ضربی(1) می دانستند. در این باب چنین روایت شده است که : «در قریه جورفان [= گورپان] از اعمال اسفراین درختی است؛ وی در زیر آن درخت حضرت رسول صلی الله علیه و آله را دید که وی را تلقین ذکر چهار ضربی نموده [است]. قبل از آن درویشان خصوصا عزیزانی که مقیّد به سلسله کبرویّه بوده اند، ذکر، حمایل می فرموده اند.»(2)

بنا به گفته جامی در نفحات الأُنس : «شیخ پس از مرگ پیر ارشادش [رضی الدین علی لالا (م. 642 ه .ق )] تا سال ارتحال خود به مدّت 27 سال به ارشاد خلایق اشتغال داشت. در نیاز به خدا واستغنا از ما سوی بی بدل بود؛ چنان که روزی شیخ سعدالدین حموی، عارف نامی و مرید کامل شیخ کبری به جورفان رسید و کسی را گسیل داشت و شیخ احمد را طلبید که مرا از باطن اشارتی شده تا همچنان که شیخ علی لالا برای تو اجازه نامه نوشته، من هم بنویسم.»(3)

شیخ چون نیّت عزلت کرده بود پاسخ فرستاد: «من خدای تعالی را به اجازه نامه نخواهم پرستید.»(4)

شیخ علاءالدوله سمنانی، این سخن شیخ احمد را بسیار تبجیل فرموده است.(5) شیخ

ص:124

تألیف کتابی نکرده و دفتری جمع نیاورده ولی کلمات عالی از وی منقول است؛ گوید، «مراقبه، کسی را روا بود که یک هفته نخورده باشد، چون آوازه پایی بشنود در خاطرش نیاید که این کس از برای من طعام می آورد.» این عبارت شیخ را غلام سرور لاهوری در خزینة الاصفیاء چنین نقل کرده است که: وقتی شیخ احمد یکی از مریدان را دید که

مراقبه کرده بود، کفش بیرون کرد و چند کفش محکم در پس گردن او بزد، مرید گفت: «مراقبه کرده ام، شیخ چرا رنجش می فرمایند؟» فرمود که: «مراقبه، کسی را روا باشد که

یک هفته طعام نخورده باشد، چون آواز پایی بشنود در خاطرش نیاید که این کس برای من طعام می آورد.»(1)

در نسب شیخ احمد ذاکر در بعضی تذکره ها جوزقانی و جوزجانی و جورفانی یاد شده است؛ ضبط جوزقانی و جوزجانی ناشی از اشتباه کاتبان نسخ خطی و عدم شناخت این مکان جغرافیایی است؛ چنان که برخی از نویسندگان که در باب عرفان و تصوّف قلم زده اند، جورفان را جوزقان کرده اند به گمان این که منظور، جوزقانِ مشهد است؛ چنان که

احمد مجاهد در آثار غزالی(2) و عبدالرفیع حقیقت(3) مرتکب این خطا شده اند، در حالی که در کتب معتبر مثل روضات الجنان ابن کربلایی، به وضوح جورفانی ضبط شده است(4) که معرّب گورپانی است و گورپان از آبادیهای جنوبی اسفراین است. خانقاه و غار عبادتگاه شیخ احمد ذاکر در گورپان مشهور است. استخری نیز به خطا جوزقانی ضبط کرده و نوشته است که جوزقان از آبادیهای مشهد است.(5)

قدیمی ترین سندی که گواه مسلم صدق گفتار ماست، قصیده ای عرفانی است از ابوالمیامن نجم الدین محمّد بن محمّد ادکانی اسفراینی (م. 778 ه .ق ) به نام «حلیه الاولیاء» که زادگاه و جایگاه خانقاه شیخ احمد ذاکر گورپانی به «فارسی» در آن درج

ص:125

شده و سلسله انتساب خرقه و تلقین شیخ به نظم آمده است:

این چنین گوید فقیر بی نوا ابن شرف

بوالمیامن کُنیت و نامش محمّد یاد دار

بر شمارم نام پیران طریقت یک به یک

تا ز من چون من نمانم این بماند یادگار

شیخ من بی شبهه رکن الدین علاءالدوله است

شیخ او دان نوردین حق به بغدادش قرار

شیخ او شیخ احمدونسبت ورا با«گورپان»

شیخ او دردل رضی الدین علی لالا نگار

شیخ او دان شیخ مجدالدین بغدادی و باز

شیخ اوخوان شیخ نجم الدین بوداوازکبار...(1)

نسبت سلسله عرفانی شیخ احمد ذاکر گورپانی به حضرت ختمی مرتبت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله ختم می شود.

در تذکره اقطاب اویسی نیز وصفی زیبا از مقام و منزلت عرفانی و روحانی شیخ احمد ذاکر آمده است. در این اشعار به خطا جورفانی یا گورپانی به صورت «جوزجانی» آمده است:

بشارت داد حق بر جوزجانی[گورپانی

]که ای واقف به اسرار نهانی

تو چون احمد، دلیل راه مایی

دل اهل ولا را رهنمایی

چو بینی کشتی جانی به گرداب

پی آزادی اش چون نوح بشتاب

تو را دست و زبان و گوش ماییم

تو را در ساغر جان، جوش ماییم

تو چون نایی تهی از پای تا سر

تو را گه باده ایم و گاه ساغر

تو باشی کاروان سالار مقبل

درای حضرت حق در قوافل

به حقجویان نشانِ بی نشانی

سراج روشن این کاروانی(2)

علاءالدوله سمنانی در خُمخانه وحدت، سلسله اقطاب طریقه ذهبیه کبرویه را به نظم بیان در آورده است و به شیخ احمد ذاکر نیز اشارتی دارد:

از پی او [علی لالا] شیخ احمد رهنماست

هادی عشاق کوی مرتضاست

جوقانش [جورفانش] بود جای لامکان

شد مکان آن ولی کامران(3)

نیز در تذکره اقطاب اویسی به صراحت به جانشینی احمد گورپانی پس از فوت

ص:126

رضی الدین علی لالا پیر مراد و شیخ گورپانی اشاره شده است:

چو لالا را سر آمد زندگانی

اشارت شد زحق برجوزجانی[جورفانی(1)]

و پس از این که شیخ جمال الدین احمد گورپانی درگذشت، شیخ نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی عارف بزرگ جهان اسلام (639 - 717ه . ق)، که سلسله «نوریّه اسفراینیه» در بغداد به نام او توسط شاگردانش ادامه یافت، جانشین وخلیفه گورپانی شد طریقت کبرویه به وی منتهی گردید:

شیخ نورالدین که بود از اسفران

از پی احمد عَلَم زد درجهان

عبدِ رحمان، نام آن نام آور است

در طریقت، عبد مولا حیدر است(2)

در وصیّت امیر سیّد علی همدانی، در رساله ای منسوب به وی، سلسله انتساب خرقه و تلقین شیخ احمد ذاکر گورپانی بدین شرح آمده است:

«... الشیخ الذاکر احمد الجورفانی [گورپانی] و هو صحب الشیخ الکامل السایر رضی الدین علی لالا و هُوَ صحب الشیخ الشهید مجدالدین البغدادی و هو صحب الشیخ الامام العلامه سلطان المحدثین قطب المحققین مهبط الانوار الغیبیة معدن الاسرار القدسیّه نجم الحلق والدین المعروف بالکبری و هُو صحب الشیخ عمارا البدلیسی وهو صحب الشیخ ابا نجیب عبدالقاهر السهروردی وهو صحب احمد الغزالی و هو صحب ابا بکر النَّساج و هو صحب اباالقاسم الکرکانی و هو صحب ابا عثمان المغربی وهو صحب ابا علی الکاتب وهو صحب ابا علی الرودباری وهو صحب ابالقاسم الجنید وهو صحب سریاالسقطی وهو صحب المعروف الکرخی وهو صحب الامام علی الرضا وهو صحب اباه الامام موسی الکاظم و هو صحب اباه الامام جعفر الصادق وهو صحب اباه الامام محمّدا الباقر وهو صحب اباه الامام علیّا زین العابدین و هو صحب اباه الامام الحسین

الشهید وهو صحب الامام الوصی صاحب الآیات الجلی باب مدینة العلم ومخزن الاسرار النبی اسداللّه الغالب المرتضی علی بن ابی طالب کرّم اللّه وجهه وهو صحب سیّد المرسلین و امام المتقین سلطان بارگاه نبوّت خورشید فَلک رسالة مهتر کاینات خلاصة موجودات حبیب حضرت اِله محمّد رسول اللّه علیه افضل الصلوات و علی جمیع الأَنبیاء

ص:127

والمرسلین والحمد للّه ِ ربّ العالمینَ.»(1)

از جمله القابی که منابع برای شیخ احمد ذاکر گورپانی ذکر کرده اند، بدرالدّجاست:

بعد از ایشان [علی لالا] شیخ احمد مقتداست

کوز ربانیش لقب بدرالدجاست(2)

شیخ احمد گورپانی تتبّع اشعار شیخ مصلح الدین سعدی بسیار کرده و از آن جمله ترجیع بندی است که بند اوّلش این است:

من مستم و رند و لااُبالی

وین شیوه مراست لایزالی

با مشغله جهان چه کار است

می خواهم و یار و جای خالی

خمخانه کوی یارِ یکدل

هرگز نگذارم آن حوالی

خشت سرِ خُم کنیم بالش

خاک در آن صنم نهالی

از عشق بتان خلاصه وصل است

باقی است وساوس خیالی

بر خیزم و دست یار گیرم

بی یار چرا قرار گیرم(3)

در مورد سال وفات شیخ احمد ذاکر گورپانی منابع اختلاف کرده اند؛ بعضی سال 669 ه .ق را ذکر کرده اند و برخی روز شنبه سلخ ربیع الاخر سنه 667 ه .ق را نوشته اند

امّا قول متواتر همان سال 669 ه .ق است. غلام سرور لاهوری، تاریخ وفات شیخ احمد ذاکر را به نظم کشیده و مادّه تاریخ سال فوت وی را بدین شرح بیان کرده است:

حسن دوران جمال دین احمد

ذات او بود ماهتاب جمال

سال ترحیل آن جمال جهان

کن رقم قطب آفتاب جمال[669ه . ق(4)]

شیخ گورپانی، معاصر ابقاخان بن هلاکوخان مغول بود و در ایام سلطنت وی وفات

ص:128

یافت و در مقبره گورپان اسفراین به خاک سپرده شد(1) خانقاه شیخ احمد ذاکر، که آرامگاه وی نیز در آن جا قرار دارد، در گورپان اسفراین پابرجاست.(2)

در شمال شرقی گورپان در کمر کوهی در فاصه 700 متری خانقاه شیخ احمد ذاکر، غاری است مشهور به عبادتگاه شیخ احمد ذاکر و به احتمال قوی، درختی که ابن کربلایی از آن یاد کرده ورسول خدا صلی الله علیه و آله در زیر آن، ذکر چهار ضربی را به گورپانی تلقین فرمود، در کنار این غار بوده است.

باید تولد پورحسن در نیمه اول قرن هفتم هجری و وفاتش در نیمه دوم همان قرن بوده باشد.

در نسخه خطی منتخب الاشعار، دانشکده الهیات تهران چنین آمده است: «او را در انواع علوم و اقسام کمالات، حظّی و بهره یی حاصل بوده، با وجود مراتب فضیلت و دانش اشعار عربی و فارسی بسیار دارد و در عنایت لطافت ونهایت که شرح مقامات و تذکار کراماتش ضرور بیان و اظهار نخواهد بود. در حدیقه دانش خویش جز پنج تمنّا و نهال آرزوی مستعدان حوزه استفاده نمی شناسد و صحایف آمال اهل هنر جز به عین عنایت واجابت نمی خواهد. صیت فضیلت و آوازه عیش به اطراف و اکناف بلاد و امصار رسیده وخردمندان کامل و هنروران با فراست و مستعدان با کیاست قرار گرفته، از آن جناب فضایل مآب استفاده علوم عقلی ونقلی کردندی. با وجود مراتب دانش وکمال خاطر عاطرش گاهی به رسم تضمین مضامین غریبه مبادرت کردی.»(1)

در شرح حال پورحسن آورده اند که روزی شیخ سعدالدین حمویه از جوین به گورپان اسفراین رسید. قاصدی برای شیخ احمد ذاکر فرستاد که نزد او آید واجازه دریافت دارد. شیخ احمد درجواب قاصد سعدالدین گفت برو به سعدالدین حمویه از قول من بگو که من خداوند متعال را به اجازه و دستور شیخ سعدالدین حمویه عبادت نمی کنم و بین من بنده و خالقم کسی را شریک نمی پذیرم. در این اثنا، پورحسن، که یکی از نقبای شیخ احمد بود، بدون اجازه شیخ به نزد سعدالدین حمویه رفت و او نیز او را التفات نکرد و شیخ پورحسن به مغاره ای (غاری) که عبادتگاه شیخ احمد ذاکر گورپانی بود و در کمر کوهی در پانصد متری شمال شرقی گورپان قرار داشت، رفت و او شیخ احمد را مشغول ذکر چهار ضربی (که از ابداعات اوست) دید. در این حال، پور حسن نزد استاد حاضر شد و شیخ احمد، او را توجه نکرد و چون اذکار شیخ به پایان رسید،یکی از نعلین های خود را برداشت و چند بار بر پشت گردن شیخ پورحسن نواخت و او را از مدرس و عبادتگاه خود بیرون راند و بر جای او شیخ نورالدین عبدالرحمان کسرقی را جایگزین کرد. پورحسن، گورپان را ترک کرد و به آزادوار رفت و از طرف شیخ سعدالدین حمویه به ارشاد پرداخت ولی طولی نکشید که درگذشت و آزادواریها بنا بر اشارت سعدالدین

ص:130

حمویه و پسرش صدرالدین ابراهیم حمویه، که غازان خان ایلخان مغول و سپاهش به دست او تلقین اسلام و احکام یافتند. برای او مقبره ای ساختند که اکنون پابرجاست.

این آرامگاه متعلق به نیمه دوم قرن هفتم هجری یعنی دوره ایلخانان مغول است. پورحسن در سلک شیعیانی است که یک قرن بعد، نهضت سربداران را پی افکندند و حکومت شیعی سربداران را در این ناحیه دوام بخشیدند. بعضی آرامگاه حسن اوغلی را متعلق به سیّد حسن غزنوی دانسته اند(1)؛ حال این که ابوالحسن علی بن زید بیهقی در اللباب فی تهذیب الانساب، مقبره سیّد حسن غزنوی را در سرخس دانسته است مانند

خلیل اللّه خلیلی افغانی در رساله ای در شرح احوال و آثار سنائی، مقبره سیّد حسن غزنوی را در شهر غزنه، متصل به سرک عمومی می داند و متذکر می شود که در عهد حکومت امیر حبیب اللّه خان، گنبد مقبره او را مرمت کرده اند. وی مرگ او را د رجوین

دانسته و آورده است که جسد او را به غزنه منتقل کرده و به خاک سپرده اند. با این تفصیل

می توان مقبره آزادوار را، که متعلق به اواخر دوره ایلخانان مغول است، مربوط به شیخ

حسن اسفراینی یا پورحسن اسفراینی دانست.

از پورحسن اشعاری نغز به یادگار مانده است. دیوان پورحسن در آذربایجان و روم شهرتی عظیم داشته و این غزل از اوست:

شوخ و بی رحم فتاده است نگارم چه کنم

بُرد اندیشه او صبر وقرارم چه کنم

سرزنش می کُنَدَم خلق که زاری تا کی

منِ دلسوخته چون عاشق زارم چه کنم

ماهرویم چو به دیدار نیامد روزی

شب تاریک، ستاره نشمارم چه کنم

یار، دل بُرد و نپرداخت به دلداری من

او زمن فارغ و من بی دل و یارم چه کنم

غم معشوق در افکند ز پایم، چه دوا

گشت از عشق، پریشان، سروکارم چه کنم

چون خدادردوجهان روی نکودارد(2)دوست

من که «پورحسنم» دوست ندارم چه کنم

رفتی و پیامی نفرستی که کجاییباز آی که بی طاقتم از درد جدایی

آن جا که تویی، دسترسم نیست که آیموان جا که من سوخته هستم، تو نیایی

با تو نتوان بود که بدخو و ملولینیکو بتوان گفت که بی مهرووفایی

ص:131

سروی تو ولی ساکن هرباغ نباشیماهی تو ولی روی به هر کس ننمایی

در پرده همی باش که گر روی کنی فاشمانند پری، هوش ز مردم بربایی

جانانه و دلدار بجز از تو نخواهمهر چند که غارتگر جان و دل مایی

«پورحسن» آزاد شده است از همه عالمالاّ ز تو کز بند تواَش نیست رهایی(1)

کسرقی اسفراینی جانشین وخلیفه او شد. کسرقی پس از مرگ پدر و مادر به نیّت زیارت شیخ عبداللّه، یکی دیگر از مشایخ کبروی، عازم ولایت نسا شد. شیخ عبداللّه نسایی نیز

ابتدا مرید رشیدالدین طوسی بود، سپس به اشارت او مرید رضی الدین علی لالا شد و از او خرقه تبرک گرفت. بنابراین نورالدین کسرقی اسفراینی از دو تن از مریدان شیخ رضی الدین علی لالا تعلیم گرفته و مبادی طریقت را آموخته بود. به علاوه چنان که خود

در کاشف الاسرار گفته است: «ارادت به خاندان شیخ ابو سعید ابوالخیر داشت.» و از زُهد به عشق به پیوست. مدّتی در ولایت جوین در دیه «نشکرد» مقیم بود و محضر پیران آن دیر را نیز درک کرد. چنان که خود در «رساله پاسخ به چند پرسش» اشاره کرده در اسفراین در مجالس سماع شرکت نمود و با مشایخ دیگری هم ملاقات کرده است. کسرقی در اوایل کار و در اوقاتی که در زادگاه خود زندگی می کرد، در مراتب و مقامات سلوک به جایی رسیده بود که دوستان ومصاحبان از او خواسته بودند تا کتابی در آداب صوفیه بنویسد، ولی این امر هنگامی تحقق یافت که وی به قصد سفر حج از خراسان به عراق آمد و در سال 675 ه .ق در بغداد اقامت گزید و رساله «فی کیفیة التسلیک والاجلاس فی الخلوة» (در چگونگی آداب سلوک وخلوت نشینی) را تألیف کرد.(1)

از تاریخ پایان دوران شاگردی او به طور دقیق بی اطّلاعیم، ولی از مقدّمه رساله خلوت نشینی وی بر می آید که او پیش از ورود به بغداد به ارشاد صوفیان مشغول شد.

یعنی قبل از شعبان 675 ه .ق که در آن تاریخ در «رباط درجه» بغداد خلوت نشینی می کرد. او گذشته از سفری به مکه (قبل از سال 686 ه .ق ) مقیم مدینه شد و در خانقاههای گوناگون این شهر ارشاد می کرد.

پیش از سال 689ه .ق در «رباط سکینه» جمال الدین دستجرانی (رئیس اوقاف عراق) با او صحبت داشت، یعنی مرید او شد و در سال 689ه .ق در «شونیزیه» زیر نظر او خلوت نشینی کرد. بعد در قسمت شرقی شهر خانقاهی ساخت که شاید همان خانقاهی باشد که سلطان محمّد خدابنده (اولجایتو) بنا بر وصیتنامه اسفراینی در سال

ص:133

709ه . ق به او «تملیک فرمود مطلقا». در این سال علاءالدوله سمنانی در شونیزیه از کسرقی اسفراینی در قواعد سلوک تعلیم گرفت. در سال 712ه .ق علاءالدوله دوباره در بغداد با مرشد خود دیدار کرد. خانقاه اسفراینی در نیمه دوم قرن هشتم هجری در بغداد معروف بود و نورالدین عبدالرحمان اسفراینی «ثانی» نبیره شیخ نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی در آن جا به گفته جامی خلیفه جدّ بزرگوارش و شیخ الاسلام بغداد بود. اسفراینی مانند شیخ نجم الدین کبری و دیگر پیروانش تربیت روحانی را بر پایه هشت شرط بخصوص ذکر وخلوت گذاشت، و در هنر تعبیر «واقعات خلوت» یعنی تفسیر رؤیاها و دیگر پدیده های فوق العاده شهرت یافت هر چند حلقه عرفانی کسرقی اسفراینی به سلسله کبرویه پیوسته، لیکن نبوغ و نفوذ فوق العاده اش بر مریدان، که بعضی

از آنان از مشایخ روزگار خود شدند، سبب شد دنباله راه او به نامهای خاص طریقتی خوانده شود. چنان که به گفته قشاشی در کتاب السمط المجید، امین الدین عبدالسلام

خُنجی، شاگرد نورالدین کسرقی اسفراینی، راه استاد خود را ادامه داد و مؤسس شعبه «نوریه - اسفراینیّه» شد.

اسفراینی علاوه بر سمنانی، خُنجی و جبرئیل خرّم آبادی، شاگردان زیاد دیگری داشته است و به گفته سیف هروی مؤلف هراتنامه: «شهاب بغدادی از مریدان وارادتمندان اسفراینی است و اشعاری در مدح کسرقی اسفراینی سروده است.». بنابراین، اقامت کسرقی اسفراینی در بغداد برای قوّت یافتن سلسله کبرویه، عاملی مهمّ

بود ولی مخفی نماند که فعالیّت کسرقی اسفراینی در بغداد محدود به ارشاد صوفیانه به معنای اخصّ نبود بلکه تبلیغ اسلام بود وحتّی جنبه سیاسی هم داشت. صاحب فرمانان غیر مسلمان آن زمان مانند ارغون خان مغول (683 - 690ه .ق ) مخالف او بودند. (چنان که علاءالدوله سمنانی خود گوید که از دیرباز عزم دیدار اسفراینی را داشته است، امّا

ارغون خان ازعزیمت وی به بغداد ممانعت می کرد و او را به سلطانیه که خیمه گاه تابستانی و عمارت الجایتو بود، فرستاد. سمنانی لاجرم مکتوبی به شیخ نوشت وتوسط اخی شرف الدین به بغداد فرستاد و عذر تقصیر ملازمت باز نمود.) در حالی که روابط او با وزرا و سلاطین مسلمان بسیار خوب بود و بعضی از آنها از جمله وزیر سعدالدین ساوجی (م. 711ه .ق ) مرید او شدند. گویا این جنبه تبلیغی بیانگر تأثیر افکار شیعه بوده

ص:134

باشد، زیرا اسفراینی در حدود سال 704ه .ق به الجایتو سلطان محمّد خدابنده (703 - 717ه .ق ) می نویسد که: «سیمرغ سلطنت باید بر شاخ مبارک شجره ولایت قرار گیرد.» هم در آن جا ولایت را «اصل اسلام و ایمان» می داند و به طور اشاره می گوید که: سلطنت

بعد از نود سال دوره کفر با خدا مناجات کرده، گفت: «الهی من بنده را اوّل با انبیا صحبت

فرمودی، نور عدل مرا با نور نبوّت امتزاج دادی...» ما می دانیم که «سلطان» اولجایتو

تقریبا پنج سال بعد مذهب شیعه اثنی عشری را پذیرفت لیکن خود اسفراینی با وجود این تأثیر هیچ وقت مذهب شیعه را ترجیح نداد و صاحبان ولایت برای او بطور کلی مشایخ طریقت بودند. و شرط ولایت یا شیخوخت به نظر او دو است. یکی «طریقت» از راه تلقین ذکر مشایخ اقدام مسلسل باشد به نبی اکرم و نه از راه خود مختاری، دوم آن که

مرید از طریقت به حقیقت یا به اصطلاح کاشف الاسرار به مرحله پنجم و درجه هشتم طریقت رسیده باشد، یعنی «السیرُ فی اللّه» یا «الطریقُ فی اللّه ِ»(1).

کسرقی اسفراینی مانند شیعه نبوّت و ولایت را دو نور متحد الاصل می داند و این دوگانگی متحد الاصل هم پایه عالم الهی است وهم پایه عالم مخلوق. این است سر تأویل کاشف الاسرار از حدیث هفتاد هزار حجاب نورانی و ظلمانی.

عرفان کسرقی اسفراینی بیشتر شهودی است تا وجودی. این مطلب از تفسیر او بر قول مشهور «لیس فی الوجود غیراللّه» بر می آید و از نظر مجدالدین بغدادی پیروی می کند و می گوید: عارف هر چه می بیند تجلّی حقّ است.

به گفته ابن کربلایی: نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی نسبت به اولیای مرشدین زمان همچون خورشید در میان ستارگان بود.(2)

کثیری از اولیا واهل سلوک وارشاد از اومنشعب می شوند. در تذکره اقطاب اویسی ابیات ذیل در وصف اسفراینی آمده است:

خطاب آمد به نورالدین ز رحمان

ترا دادیم ما منشور و فرمان

بر آمد وجه حق از اسفراین

به واجب شُست او خود نقش ممکن

به عشقش پای تا سر سوخت هر دل

از او سرِّ فنا آموخت هر دل

ص:135

به کویش حق پرستان جمع بودند

همه پروانه آن شمع بودند

چو بست آن نازنین، طومار هستی

نوازد در قدم از شور مستی

ز شرق عشق سر زد آفتابی

مه رخشنده یا مالک رقابی(1)

کسرقی اسفراینی درباره سیاست ملکداری و مناسبت قدرت دینی با قدرت حکومتی عقاید خاص داشت و رابطه قدرت دینی و دنیایی را چون رابطه ملکوت و ملک می دانست و عارف را قطب ملکوت و سلطان را قطب ملک می شمرد و همان گونه که اعضای بدن پیرو دل هستند، مردمان جامعه نیز در صلاح و فساد پیرو پادشاهند، زیرا «الناسُ عَلی_'feدینِ مُلُوکِهِمْ».

به نظر می رسد گروش الجایتو در سال 709ه .ق به تشیع اثنا عشری تا حدود زیادی تحت افکار کسرقی اسفراینی بوده است. توجّه خاص اولجایتو به صوفیه چنان که اسفراینی در وصیت نامه خود که در 709 ه .ق نوشته، خالی از این تأثیر و تأثر نیست. کسرقی اسفراینی یادآور شده است که سلطان اسلام خانه ای بزرگ اقامت او بخشیده، و هم چنین ملکیّت یک آسیاب و دو کشتی بر رودهای دجله و فرات و چند قریه گله گوسفند را به او واگذار کرده بوده است که وی بخش عمده عواید این ثروت را برای ساختن خانقاه غربی اختصاص داده بود.

«یکی از ژرف بینی های اسفراینی در تعلیم، این است که وی «الف پنهان» بسم اللّه را اشاره ای بر الفِ اسلام می دید، که در دلهای مؤمنانی که به احدیت رسیده اند، پنهان است» که آن ماری شیمل، استاد دانشگاه کمبریج بدان اشاره کرده است.(2)

اسفراینی از پیران سخنسرای فارسی زبان در قلمرو زبان وادب عربی (بغداد) در سده هفتم هجری بوده واشعاری در مایه های عرفان اسلامی سروده است امّا در کمتر تذکره ای می توان نام و نشان سخنوری او را دید. این سه بیت غزل از اوست که در کُنج خلوتخانه ای با دلی افگار، روی به دیوار کرده، این می گفت و می گریست:(3)

ص:136

دریغا روز بُرنایی که با یار آشنا بودم

هوس بازی ندانستم ز دست غم رها بودم

مرا از محفل مستان به صد خواری برون کردند

نه از بُخلی معاذاللّه مگر من ناسزا بودم

مسلمانان به مستوری میازارید مستان را

بترسید از قضای بد که من هم پارسا بودم(1)

نیز از اوست:

ای دوست به مرگ خود بسی خرسندم

صد تحفه دهم اگر کنون بکشندم

چون بکشندم جداجدا بنهندم

بوی تو به من رسد به هم پیوندم(2)

از نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی، آثار بسیار ارزنده ای به جای مانده که در دو مجموعه محفوظ است. مجموعه اول، تحت عنوان کتاب المکتوبات است و مجموعه دوم رسائل النور فی شمائل اهل السرور نام دارد و 150 نوشته اسفراینی را در بر می گیرد. نوشته های وی به دو زبان عربی و فارسی است.(3)

1) مکتوب به غازان خان (نثر فارسی)، متن نامه در تذکره اقطاب اویسی درج است.(4)

2) مکتوب به خلیفه و جانشین خود، علاءالدوله سمنانی متن نامه در کتاب اصول تصوف استخری درج است.(5)

3) جواب امین الاسلام خُنجی

4) کاشف الاسرار (فارسی) در واقع، شاهکاری ادبی - عرفانی است.

5) پاسخ به چند پرسش (شش پاسخ) : شماره های 1 و 2 و 4 (فارسی) و شماره های 3 و5 و 6 (عربی) به ضمیمه کاشف الاسرار چاپ و منتشر شده است [کاشف الاسرار

نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی به اهتمام هرمان لندلت، ا نتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا شعبه تهران، 1358ش چاپ و منتشر شده

ص:137

است.]

6) فی کیفیة التسلیک و الاجلاس فی الخلوة، رساله در روش سلوک وخلوت نشینی، که به انضمام کاشف الاسرار چاپ شده است.(1)

7) منورالقلوب، نسخه ای خطی از آن در کتابخانه راجه محمود آباد - لکنهو، هندوستان، به شماره 21/944 و منتخب منوّر القلوب به شماره 26/944 در همان کتابخانه محفوظ است.(2) نیز نسخه ای از آن در کتابخانه دانشگاه استانبول به شماره 1079 نگهداری می شود.(3)

در مورد تاریخ وفات اسفراینی، منابع اختلاف کرده اند. ابن کربلائی عمر وی را 83 سال و تاریخ درگذشت وی را 722ق ذکر کرده.(4) استخری، عمر اسفراینی را 78 سال و وفاتش را شب چهارشنبه سال 717ه .ق در بغداد آورده است.(5) عبدالرحمان جامی، تاریخ رحلت وی را بعد از سال 669 ه .ق نوشته(6) و غلام سرور لاهوری در خزینة الأصفیا سال 695 ه .ق ضبط کرده و مادّه تاریخ وفات اسفراینی را به نظم آورده است».(7)

نور دین احمدی شیخ عظیم

مقتدا و مرشد روی زمین

نور دین نورانی آمد مولدش [637

]رحلت او عبد رحمان نور دین

هم خرد گفتا به سال رحلتش

هادی مهدی منوّر نور دین[695]

عرفانی او، خانقاه گورپان، خانقاه ادکان و خانقاه ابو بکر کتانی در کسرق و خلوتخانه نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی بوده است و طبعا این سه جایگاه آموزشی با یکدیگر در ارتباط بوده اند و اهل اللّه در این مراکز به تعلیم و تربیت اشتغال داشته اند.

در تذکره اقطاب اویسی در شرح احوال شرف الدین محمود مزدقانی آمده است: «...دی رفیق از جناب سیادت پرسیدند که اجازت حضرت قطب الاقطاب غوث الحق والدین سلطان الکاملین شیخ محمّد ادکانی اسفراینی قدس سرّه چه بود؟ فرمودند که: روزی در اسفران [اسفراین] رفتم، چون در میان بازار رسیدم، صاحب جمالی دیدم، در حال او نظر کردم، بی هوش شدم. تمام مردم به نظاره من آمدند. یک درویش در آن مجلس از آن حضرت شیخ حاضر بود. در خدمت رفته، تقدیر کرد که قلندر برادر حسن [عزالدین حسن اوغلی یا پورحسن] به سیری نظر افتاد. ناگاه در خاطر مبارک شیخ شد که آن فقیر را بیارید. چون به هوش آمدم، به گوش من آمده، گفتند: شیخ محمّد ادکانی تو را

طلب می کند، دلشاد شده، در خدمت شریف رفتم. چون به خدمت مشرف شدم، شب در واقعه دیدم که حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله حاضر آمده، گفت: یا ولدی! خدمت شیخ محمّد ادکانی غنیمت شمر. چون بیدار شدم بعد از نماز بامداد، شیخ، ما را طلب کرد و در خلوت بُرد وگفت: امشب سَرور کاینات از پدری شما التماس کردند باید که بیعت ما را قبول کنی. بعدِ آن از ایشان بیعت کردم. چندگاه در خدمت شریف ایشان بودم و خرقه مبارک از ایشان گرفتم. چنان عنان خدمت گرفتم به ملایکها تفاخر آمد.»(1)

در کتاب شبستان عرفان مسطور است که : «شیخ شرف الدین را پرسیدند از حال ابدال و مشایخ طریقت، گفت: این جوانمردانِ دیگر باشند. هر یکی از ایشان را چندانی مراتب باشد که نزدیک ذوالجلال از آنِ هفت و هفتاد را نباشد، که عجب واقعه ای است حال این جوانمردان، که هیچ کس را به غیر ایشان چشم به سرِّ حال ایشان نیفتاده است و

ایشان را چنان که ایشانند ندانسته:

از کمال حال ایشان بی خبر باشد فلک

وز سکوت نطق ایشان بی اثر باشد ملک(2)

زمانی که پسر شرف الدین ادکانی ابوالمیامن محمّد (695 - 778ه .ق ) از خدمت

ص:139

علاء الدوله سمنانی به اسفراین بازگشت (تقریبا اواسط نیمه اول قرن هشتم) شیخ شرف الدین ادکانی وفات یافت. با این که بنا بر اظهار شرف الدین ادکانی، پسر وی شیخ ابوالمیامن به جایگاهی بالاتر از مقام پدر رسیده بود. امّا اصحاب وی برای مسأله جانشینی وی با پسرش مخالفت کردند و یکی از اصحاب شیخ شرف الدین را خلیفه وی قرار دادند. مزار شیخ شرف الدین محمّد بن احمد ادکانی در شهر اسفراین واقع است.(1)

وی در زمره سی و چهار تن از اولیای خداست که امیر سیّد علی همدانی به ملازمت ایشان مشرف گشته است.(2)

سایه سرو چمن اصطقی

رفته قدم بر قدم مصطفی

صبح سعادت ز رُخش بهره گیر

سایه که دیدست بدینسان منیر

و در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید:

هر که نه رو آورد به راه محمد

کی بودش راه در پناه محمد

کوکبه حسن آفتاب شکسته است

شعشعه طلعت چو ماه محمد

با گنه همچو کوه چشم شفاعت

ما شدیم از عفو کوه کاه محمد(1)

پدر در شأن خود شنیدم، این مخالفت از اصحاب او دیدم، به غایت آزرده گردیدم و از ایشان جدایی گزیدم؛ پس «جای نماز» خود را بر دوش انداختم و عزیمت صوفی آباد خدمت شیخ علاءالدوله را با خود مصمّم ساختم و چون به خدمت شیخ رسیدم، لطف بسیار در باره من فرمود واز کیفیّت مصاحبت من با اصحاب پدر پرسید. صورت خلاف از اصحاب پدر در استخلاف به عرض رسانیدم. پس شیخ تبسّم کرده، گفت که ا صحاب پدر با تو همان کردند که اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله با علی بن ابی طالب علیه السلام.

ابوالمیامن ادکانی، پس از طی مراحل عرفانی، خرقه از دست مرادش پوشید. وی صاحب کشف و کرامت و ریاضت و زهد و تقوا بوده است. ادکانی از مریدان محمّد بن جمّال قدس سره بوده واز وی خرقه گرفته است. ادکانی، یگانه روزگار خویش بوده است. او را در زمره علماو محدثان و عارفان بی نظیر قرن هشتم بر شمرده اند.»(1)

در رساله ای از امیر سیّد علی همدانی، مرید نجم الدین احمد ادکانی اسفراینی، سلسله انتساب خرقه و تلقین ادکانی چنین است: «... ابی المیامن نجم الحق والدین محمّد

بن احمد الادکانی الاسفراینی متع اللّه المسلمین ببرکات انفاسه الشریفه وهو صحب شیخ

شیوخ الاسلام العالم الربانی رکن الدین احمد بن محمّد البیابانکی المعروف بعلاء، الدوله

السمنانی وهو صحب الشیخ العارف نورالدین عبدالرحمان الاسفراینی و هو صحب الشیخ الذاکر احمد الجورفانی [معرّب گورپانی] و هو صحب الشیخ الکامل السایر رضی الدین علی لالا و هو صحب الشیخ الشهید مجدالدین البغدادی وهوصحب الشیخ الامام العلامه سلطان المحدثین قطب المحققین مهبط الانوار الغیبیة معدن الاسرار القدسیه نجم الحق والدین المعروف بالکبری و هو صحب الشیخ عمارا البدلیسی و هو صحب الشیخ ابا نجیب عبدالقاهر السهروردی و هو صحب احمد الغزالی و هو صحب ابا بکر النساج وهو صحب ابا القاسم الکرکانی و هو صحب ابا عثمان المغربی و هو صحب ابا علی الکاتب و هو صحب ابا علی الرودباری وهو صحب اباالقاسم الجنید وهو صحب سر یا السقطی وهوصحب المعروف الکرخی و هو صحب الامام علی الرضا و هو صحب اباه الامام موسی الکاظم و هو صحب اباه الامام جعفرالصادق و هو صحب اباه الامام

ص:142

محمدا الباقر و هو صحب اباه الامام علیا زین العابدین و هو صحب اباه الامام الحسین الشهید و هو صحب الامام الوصی صاحب الایات الجلی باب مدینة العلم و مخزن اسرار النبی اسداللّه الغالب المرتضی علی بن ابی طالب کرم اللّه وجهه و هو صحب سیّد المرسلین و امام المتقین سلطان بارگاه نبوت خورشید فلک رسالة مهتر کاینات خلاصه مرجودات حبیب حضرت اله محمّد رسول اللّه علیه افضل الصلوات و علی جمیع الانبیاء والمرسلین والحمدللّه رب العالمین.»(1)

در این وصیّت نامه، نام شیخ محمّد بن احمد ادکانی آمده، که صحیح آن محمّد بن محمّد ادکانی به نظر می رسد، و محمّد بن احمد ادکانی نام پدر وی می باشد و به احتمال

زیاد در متن اصلی، محمّد بن محمّد بن احمد ادکانی بوده است؛ چنان که در نامه ذیل، صحّت گفتار ما به اثبات می رسد. سیّد علی همدانی در رساله فتوّت نامه، سلسله خرقه خود را چنین آورده است:

«لَبِستُ الخرقةَ المبارکةَ مِنْ یَدِ شیخی و إِمامی و قُدْوَتِی و عمادی، و مَن علیه فی طریق الفتوة اعتمادی... ابوالمیامن محمّد بن محمّد ادکانی مَتَّعَ اللّه المسلمین ببرکات انفاسه الشریفه، و هو صحب شیخ العارفین، شمس الحق بن محمّد بن جمال، و هو صحب السالک نورالدین سالار، و هو صحب الشیخ رضی الدین علی لالا، و هو صحب الشیخ نجم الدین أحمدالکبری، و هو صحب الشیخ اسمعیل القصری، و هو صحب محمّد المانکیل و هو صحب داودبن محمّد المعروف بخادم الفقراء وهو صحب الشیخ اباالقاسم رمضان و هو صحب الشیخ ابا یعقوب الطبری، و هو صحب الشیخ ابا عبداللّه بن

عثمان، و هو صحب الشیخ ابا یعقوب النهرجوری ، و هو صحب الشیخ أبا یعقوب السوسی، و هو صحب الشیخ عبدالواحد بن زید، و هو صحب الشیخ کمیل بن زیاد، و هو صحب أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب ، و هو صحب رسول اللّه محمّدالمصطفی صلی ا...علیه وآله و تبعه أجمعین.»(2)

ابوالمیامن نجم الدین محمّد بن محمّد بن احمد ادکانی، رساله ای در عرفان به نام حلیه الأَولیاء در سال 754ه .ق در هرات نوشته است. اصل این رساله در کتابخانه أیا

ص:143

صوفیا در کشور ترکیه به شماره 4795 و میکروفیلم این کتاب به شماره 129 در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. در حاشیه این رساله عرفانی، قصیده ای آمده که در آن سلسله عرفانی ابوالمیامنِ نجم الدین محمّد ادکانی را معیّن ساخته است. به علاوه، در

این قصیده، نام و کنیه شیخ و پیروان طریقت وی تاحضرت ختمی مرتبت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله به ترتیب به نظم آمده است:(1)

این چنین گوید فقیر بی نوا ابن شرف

بوالمیامن کنیت و نامش محمّد یاد دار

بر شمارم نام پیران طریقت یک به یک

تا زمن چون من نمانم، این بماند یادگار

شیخ من بی شبهه رکن الدین علاءالدوله است

شیخ او دان نورِ دینِ حق به بغدادش قرار

شیخ او شیخ احمد و نسبت ورا با گورپان

شیخ او در دل رضی الدین علی لالا نگار

شیخ او دان شیخ مجدالدین بغدادی و باز

شیخ او خوان شیخ نجم الدین، بوَد او از کبار

شیخ او عمّار بدلیسی و آنگه شیخ او

بو نجیب سهروردی، آن وحید روزگار

شیخ او شیخ احمد غزّالی، آن عام فحل

شیخ او بو بکر نساج است اندر دین مشار

شیخ او بی شک ابوالقاسم که او بُد قطبِ وقت

نسبت او پس به او کن افتخار

شیخ او دان تو ابو عثمان و آنگه مغربی

شیخ او دان بو علیِّ کاتب آن صاحب وقار

شیخ اویس و بو علیِ رودباری را گُزین

شیخ او دان در طریقت، آن جنید نامدار

ص:144

شیخ او سرّی بود، آن سَرورِ مردانِ راه

شیخ او معروف کرخی، صدرِ میدانِ کار

شیخ او داود طایی، شیخ او بی شک حبیب

نسبت او با عجم گر در عرب بودش قرار

شیخ او مَر تابعین را پیشوا نامش حسن

بصریّ او را وطن، مشهور اندر هر دیار

شیخ او پیغمبر آخر زمان، مقصودِ حقّ

از زمان و از مکان و رفعت این نه حصار

مَفَخر اولاد آدم، صدر و بدر هر دو کون

نام پاک او، محمّد، رحمتِ پروردگار(1)

نجم الدین محمّد ادکانی، عاقبت در سنّ 83 سالگی در سال 778ه .ق وفات یافت و در حصاری از اَعمال اسفراین مدفون شد. غلام سَرور لاهوری در خزینه الاصفیاء مادّه

تاریخ فوت وی را به نظم آورده است»

مقتدای جهان ولی اللّه

شیخ اکبر شریف نجم الدین

سالِ تاریخِ رحلتِ آن شاه

گفت سَرور، شریف نجم الدین(778ه .ق )(2)

زمان، گوی سبقت می ربود. در اوایل حال به سفر حج رفت و چندین سال در مدینه منوّره روزگار گذرانید و در بلاد مصر و شام اربعینات بر آورد و چون ازعربستان بازگشت

در اسفراین، که منشأ و مولدش بود، ساکن شد و به ارشاد مشغول گردید. صدرالدین محمّد رواسی در زمان سلطان ابو سعید گورکان از اسفراین به دارالسلطنه هرات رفت و در آن جا رحل اقامت افکند و آن پادشاه صاحب تأیید، آن جناب را مورد ملاطفت و احسان قرار داد.(1)

امیر علیشیر نوایی (841 - 906ه .ق ) تذکره مجالس النفائس، که یکی از منابع مهم تاریخ ادبی ایران در قرن نهم هجری است، در شرح حال صدرالدین محمّد رواسی می نویسد: «... شیخ، بسیار زیبا جمال و ارجمند و در ادای معارف و حقایق، دلپسند بود،

و فقیر به مجلس شریف او رسیدم، درس «فصوص» می گفت و پادشاه «بدخشان» به ملازمت شیخ می رسید و مردم دیگر را هم دعوت می کرد. گاهی به نظم نیز می پرداخت. این مطلع ازوست:

زهی از عارضت چشم مرا نور

همیشه از جمالت چشم بد دور(2)

در همین کتاب افزون بر این آمده است که: «. به موجب اِنَّ الذین آمنوا و عمِلواالصالحات سَیَجعَلُ لَهُم الرحمن وُدّا، حضرت حق - سبحانه و تعالی - محبّت این

شیخِ پُر نور و صفا را در دل همه کس انداخته و شیخ را محبوب القول والابصار ساخته و

از این است که دلهای مردمان بی اختیار شیخ را دوست می دارد.»(3)

شیخ صدرالدین محمّد رواسی از صاحبان و معاصران شیخ آذری اسفراینی (م.866ه .ق ) شاعر و عارف شیعی است. صدرالدین رواسی به اتّفاق آذری اسفراینی در مشهد مقدّس به ملاقات میرزا اُلُغ بیگ (807-853ه .ق ) رفتند و در جلسه ای با امیر

میرزا الغ بیگ سؤال و جوابها و صحبتهایی داشته اند که در شرح احوال شیخ آذری در باب تیزهوشی شیخ بدان پرداخته ایم.(4)

سلسله انتساب خرقه و تلقین شیخ صدرالدین محمّد رواسی اسفراینی، بنا به گفته

ص:146

ابن کربلایی چنین است: «شیخ صدرالدین محمّد رواسی، مرید شیخ زین الدین خوافی است واو مرید شیخ نورالدین عبدالرحمان بن محمّد بن عبدالرحمان عبدالسلام قرشی بحیری مصری و او مرید شیخ جمال الدین یوسف گورانی اعجمی و او مرید شیخ حسن شمشیری و او مرید شیخ محمود اصفهانی واو مرید شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی است واو مرید شیخ نجیب الدین علی بزغش شیرازی و او مرید شهاب الدین ابو حفص سهروردی است و سلسله «سهروردیّه» منسوب به وی است.»(1)

شیخ عارف کامل عزّالدین محمود کاشی از مریدان صدرالدین محمّد رواسی است. وی در وقتی که رواسی در مکّه بوده، به خدمت شیخ رسیده است. شیخ رواسی بنا بر حالات، کمالات و مراتب عرفانیی که از محمود کاشی دریافت کرده بوده، چون از مکّه معظمه به تبریز باز گشته در غرّه جمادی الاولی سال 848ه .ق اجازه نامه ای برای محمود

کاشی نوشته است. عین نامه صدرالدین محمّد رواسی اسفراینی بدین شرح است:

بسم اللّه الرحمان الرَّحیم

*امّا بعد حمداللّه تعالی والصلوة علی نبیّه محمّد و آله واصحابه، چون سعادت ازلیّه، بال عنایت گشوده، بنده را به سایه مرحمت، که مایه دولت وصول به درگاه اقبال و قبول است، مسعود فرماید، هر آینه شاهباز روح پر فتوح او مایل طیران در هوای فضای طلب حقیقت گردد، از کامگاه غرور، که دنیای پر عناست، عازم حظایر قدس و مساکن انس گردد و در بحر ژرف درد طلب غرق هوای جانان شده از سر، قدم سازد و چون بیند که به خود راه به پایان نتواند بُرد و بی بدرقه این طریق عمیق نتوان سپرد که مَنْ لا شیخَ لَهُ فَشیخُهُ شیطان شوق به جمال قافله سالاران طریقت و راه نمایان به حقیقت، که اولیای کبار و رهروان نامدارند، بر دل بی غل او غالب گردد تا به وسیله این طلب بدین مقصود أعلی و مطلب أنسی واصل شود. بیان این حال و ترجمان این مقال، حال با کمال قدوة السائرین و اسوة السالکین، العابر عن برازخ المنزلین، الزائر للحرمین، أَخی عمادالملّة

والدین زَیَّدَ توفیقه فی اکتساب أسباب الترقیّات الی مدارج معارج العرفان و ذری مقامات

الکشف و العیان است که مدّتی مدید و عهدی بعید در این کوی، خاک راه این طایفه بوده، چون این ضعیف به وسیله عزیمت حرم محترم به بلده تبریز رسید و آثار انوار تعب

ص:147

طلب و نعطش به زلال فیوض عوالم غیبیّه و مواطن لاریبیّه از مشارالیه دریافت، او را در معنای نهان از او، به جذبات روحیّه و تصرفات خفیّه در قید می آورد و به رموز سریّه، او را صید می نمود تا او از روی بی قراری در قدم دقت درویشان می افتاد و التماس قبول می نمود، بعد از استخاره حقیقیه، او را قبول کرده، به توبه و تلقین ذکر و مقراض طریقت

رسانید و اسبوعی به عزلت نشانید تا از حضرت فیاض بی علّت بعضی فیوضی که بر سالکان این طریق عمیق و واصلان به رحیق سلسبیل تحقیق وارد می شود، بر وی فایض و وارد گشت و چون دلش به ذکر او ذاکر شد و به نور و ناز نفی و اثبات منوّر گشت، او را

اجازت کرده شد که هر کجا که باشد، حلقه ذکر بگرداند و اقامت وظیفه أوراد معیّنه در اوقات نماید واگر طالب صادقی باشد که خواهد که از وی توبه و تلقین بگیرد، از طریقی،

که تلقین و توبه یافته، او را بدین شرف برساند. وصیّت او آن که در همه اوقات واحوال

قانون ورع و تقوا و متابعت شریعت رعایت نماید و جهد کند تا از وی ضرری به بندگان خداوند تعالی نرسد واز دنیا به قدر کفاف تصرف نماید و از رعونت و سمعت و ریا و میل خفی، که در نفس می باشد، به هواها و شهوات، که حجب ظلمانیّه است، مجتنب و محترز باشد واین ضعیف را به دعای خیر یاد آورد، توفیق وصول به درجات اولیا و کبرای طریق رفیق باد.

حرّره الفقیر الی اللّه صدرالدّین محمّد الرواسی فی غرّة جمادی الأولی ببلدة تبریز، سنة ثمانٍ و اربعین و ثما نمائة.»(1) [848ه .ق ]

وی افتخار دارند. رشیدالدین محمّد بیدوازی، شاگرد و مرید امیر عبداللّه برزش آبادی بوده و خرقه و تلقین از وی بر گرفته و آداب طریقت را از وی آموخته است. بیدوازی پس از ارتحال مرشد خود، جانشین وی شد. بنا به گفته استخری: «خود به دستیاری استعداد ازلی و عنایت لم یزلی به مسند ارشاد عاشقان به سر منزل تمکین استقامت مستقر شد.»(1) رشیدالدین محمّد بیدوازی بیست و دومین قطب از اقطاب سلسله ای بود، که شیخ محمّد هاشم درویش در منظومه ولایت نامه به معرفی آنان پرداخته است:

بعد از عبداللّه آن میر سعید

شمس اوج معرفت، شیخ رشید

در میان عارفان شهبازی است

موطنش را دان که بید آوازی است

بعد از ایشان شیخ شاه ذولباب

اسفرایینی است آن عالی جناب(2)

چنان که از اشعار فوق الذکر بر می آید، زادگاه و موطن رشیدالدین محمّد آبادی «بیدآواز» یا «بیدواز» در شمال شرقی اسفراین است.

شیخ رشیدالدین پس از طیّ مراتب کمال و تکمیل در خدمت مرشد و روحانی خود، امیر عبداللّه برزش آبادی، مورد توجّه وی قرار گرفت. به دامادی شیخ خود در آمد. همسر شیخ رشیدالدین محمّد بیدوازی، دختر امیر عبداللّه برزش آبادی و نوه دختری شیخ خواجه اسحاق ختلانی است، که پیر مراد امیر عبداللّه برزش آبادی بود. سال تولّد و

مدت ارشاد شیخ رشیدالدین معلوم نیست؛ همین قدر مسلّم است که وی در نیمه دوم قرن نهم هجری به ارشاد و سلسله داری مشغول بوده است. این مراتب از مثنویی 58 بیتی، که رشید سروده و در آن به وصف احوال مریدان خود پرداخته است، معلوم می شود. تاریخ نظم این ابیات را شیخ در صدر این مثنوی آورده است:

شد میسّر به عون خیر معین

اربعینی به خمسه و سبعین

بعد هشتصد ز هجرت نبوی

با تو گویم که شد آن شنوی(3)

و چون مریدان خود را بر می شمارد، معلوم می شود دست کم مدتی نزدیک به بیست سال از ابتدای زمان ارشاد او می گذشته است؛ زیرا جلال الدین محمّد مجدالاشراف در

ص:149

تحفة الوجود می فرماید: «مدت لازم برای وصول سالک الی اللّه به کمال واقعی بیست و یک سال است.(1)

رشیدالدین تا سال 855 در خانقاه اوکان/ ادکان/ اتکان به ارشاد مشغول بوده امّا بر اثر جنگها و نزاعهایی که بین فرزندان شاهرخ تیموری به مدت پنج سال در سالهای 850 - 855 در منطقه میاندشت و کوه خروس (= دیک فعلی) و ادکان در جنوب غربی اسفراین به وقوع پیوست، عرصه بر مشایخ ناحیه نیز تنگ شد و شیخ رشیدالدین و دیگر دراویش به خانقاه بیدواز رفته، در آن جا به ارشاد مشغول شدند.(2)

بیدوازی پس از حدود پنجاه تا شصت سال عمر و تربیت شاگردانی چون شیخ شاه علی اسفراینی و شیخ محمّد خبوشانی (قوچانی) در سال 877ه .ق به مرگ ناگهانی درگذشت و در ده خود «بیدواز»(3) در خانقاه خویش مدفون گشت. شیخ شاه علی، داماد و خلیفه وی این اشعار را در رثای او و تاریخ فوتش سروده است:

اقتضای فلک مگر ستم است

باز استاد این شدش تعلیم

قطب الاقطاب شیخ رشیدالدین

مظهر نور حق و نور جسیم

ناگهان عازم جنان گردید

کرد رحلت به امر حیّ قدیم

تا برفت از فنا به سوی بقا

گشت تاریخ او (بهشت نعیم)[= 877ه]

آثار و تألیفات:

(1) ریاض الافیاض: اولین تألیف عرفانی وی به سال 846ه .ق است. اصل این کتاب در کتابخانه دانشگاه نظام حیدرآباد هندوستان نگهداری می شود و نسخه عکسی آن در کتابخانه شخصی دانشمند محترم عزیزاللّه عطاردی خبوشانی موجود است.(4)

ص:150

(2) المصباح (= مصباح رشیدی): مثنوی بسیار خوبی است به بحر رمل مسدس در شرح مسائل عرفانی که آن را چنان که خود گفته در شرح سه اصل محبت ، فنا و نیاز ترتیب داده است:

شد ترتّب بر سه اصل این گنج راز

در محبت، در فنا و در نیاز

و آن را به سال 852 هجری به پایان برده و در این باره گفته است:

چون گذشت از هجرت خیرالانام

هشتصدوپنجاه و دو، این شد تمام(1)

این کتاب با این بیت به پایان رسیده است:

به طفیلش جهان گرفته وجود

او محمّد شریعتش محمود(2)

از این منظومه، نسخه ای خطی در موزه بریتانیا (British Museum) تحت عنوان «المصباح»(3) تألیف رشیدالدین محمّد الاسفراینی موجود است که نگارنده برای تهیهعکس آن چندبار با لندن مکاتبه و مخارجی صرف کردم ولی متأسفانه موفق به دریافت آن نشدم. نسخه ای نیز در هندوستان نگهداری می شود، که میکروفیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 5227 محفوظ است.

از بررسی آثار منثور و منظوم این قطب، چنان بر می آید که او شاعری نسبتا توانا و پیرو سبک عراقی متداول زمان بوده و توجّه خاصی به غزلیات مولوی، سعدی و حافظ داشته است. غزلیات شورانگیز او، در بر دارنده حالات درونی و شرح سلوکش می باشد.(4)

3 - عشق و محبّت: این کتاب به نظم و نثر مسجع و مشتمل بر غزلیات شیرین و حال انگیزی است که شیخ به مقتضای ظهور حالات معنوی و طی مقامات معنوی سروده و به پیرویِ گلستان در یک مقدمه و هفت اشاره است. مقدمه در سبب نگارش و اشاره ها:

1 - بدایت محبّت 2- حکایت محبّت 3- اشاره سوم در نسخه دیده نشد 4- عنایت محبوب 5 - ولایت محبوب 6 - حمایت محبوب 7 - هدایت محبوب (نسخ کهن جمال الدین

ص:151

عبداللّه محمّد شاه فی یوم الخمیس 16 شهر صفر سنه 874ه .ق)(1)

غزلیات : غزلیات شیخ را آقا میرزا اردبیلی (وحیدالاولیاء) در مذیل رساله کمالیه امیر عبداللّه برزش آبادی، پیر مراد شیخ بیدوازی به ترتیب هجای قافیه، منظم ساخته وبه خط

زیبای خود مرقوم داشته است، که 239 بیت و 32 غزل است، مطلع اولین غزل این مجموعه چنین است:

الا یا اَیّهاالسّاقی، بده جام مُصَفّا را

خَمُش کن عقل نادان و بنشان این علا لارا(2)

به مخموران دوشینه شراب ناب در پیمانره درد و طلب بگشا، دگر بر بند درها را(3)

مثنویات: نیز مثنویی 58 بیتی از این قطب به جای مانده که بعد از غزلیات نوشته شده است. محتوای آن، وصف الحال شش تن از مریدان شیخ به نامهای شیخ کمال الدین محمود، تاج الدین علی، شیخ علی رؤُفی، شیخ شمس الدین محمّد شاکر، شیخ زاده محمّد رواس و درویش احمد است.(4)

بعد از ایشان شیخ شاه ذولباب

اسفرایینی است آن عالیجناب(1)

مولانا عبدالحیّ گاورودی از مریدان شیخ شاه علی بیدوازی [اسفراینی] است و شیخ شاه علی، مرید شیخ رشیدالدین محمّد بیدوازی و او مرید حضرت میر سیّد عبداللّه برزش آبادی مشهدی است. این مراتب در رساله کمالیّه امیر عبداللّه برزش آبادی صریحا مشهود است.(2) در کتاب اصول تصوف مسطور است که:

از پی عبداللّه مجذوب فرد

شد رشیدالدین، طبیب اهل درد

او ز بیدآواز آمد جلوه گر

در دل عشاقِ حق شد مستقر

بعد ایشان شه علی از اسفران

جلوه کرده در دل صاحبدلان

شیخ شاه علی از ائمه ولایت و معرفت است و در جلالت شأن و رفعت قدر، نظیری ندارد. در تربیت مریدان و ایصال طالبان ومستعدان آیتی بود چنان که شیخ محمّد خبوشانی [قوچانی ]مقتدای اعظم از برکات انفاس و فیوضات تربیت او به مقامی نایل شد. ابن کربلائی درباره شیخ محمّد خبوشانی نوشته است: «پس از چند سال کشش و کوشش و سر کردن به خیال پایگاه جانان، شیخ را واقعه مشعر بر توجه به جانب آستان شیخ شاه علی اسفراینی رخ داد و هم در آن واقعه به دیدار جمال شیخ شاه نایل آمد . پس

از افاقه از آن واقعه، پای از سر ساخته، شتابان به جانب اسفراین راهی شد و به شرف صحبت و ملازمت شیخ شاه رسیده به اخذ خرقه وکسب تلقین و ذکر و آداب سلوک از حضرت او توفیق یافت. شیخ پس از نیل به مراتب اعلای کمال و وصال و اکمال به دامادی شیخ شاه افتخار یافت و بعد از رحلت او به خلافتش مستقر گردید.»(3) چنان که حضرت محمّد قاسم درویش شیرازی می فرماید:

از پی او مقتدای اعظم است

ازخبوشان، نور بخش اعظم است

نام نامی اش محمّد در ولا

دُرد نوش شاه شاهان مرتضا(4)

از شیخ شاه علی اسفراینی کتاب و رساله ای به دست نیامده و اگر تألیف داشته، از

دستبرد روزگار در امان نمانده است. تذکره های احوال و آثار بزرگان و شعرا و علما کمتر

ص:153

به شرح احوال وی پرداخته اند. شاید هم علّت آن خمول بی اندازه مشایخ قرن نهم و دهم هجری باشد چرا که در ولایت ونواحی ایران نزاع میان شیعه و سنّی برخاسته بود و به واسطه کثرت نفوس اهل سنّت غلبه داشتند. لاجرم مشایخ مذکور به رسوم تقیّه قیام کرده و حتی در زمان ارشاد و سلسله داری در گوشه گیری و انزوا اصرار بلیغ داشته اند.(1)

دوران ارشاد وی از سال 877ه .ق ، که سال مرگ شیخ رشیدالدین محمّد بیدوازی است، آغاز و همزمان با انقلابهای مذهبی ایران بوده است. اواخر عمر شیخ شاه علی اسفراینی مصادف بوده است(2) با نضج گرفتن سلسله صفوی، که در سال 905 به وسیله شاه اسماعیل صفوی تأسیس شد سر انجام شیخ شاه علی(3) به سال 908ه .ق به معبود خویش پیوست و در محل قلعه نو خواجه ها مدفون گشت. مرحوم بهاءالدین جعفری در رساله جغرافیای خود، که درباره اسفراین به رشته تحریر در آورده است و در کتابخانه

دانشکده ادبیات مشهد نگهداری می شود، ظاهرا براساس سنگ مزار وی، که در آن زمان (1354ه ش) موجود بوده، تاریخ ولادت وی را 830ه .ق و تاریخ وفات او 908ه . ق ضبط کرده است.اکنون اثری از سنگ مزار وی نیست و جز خرابه ای از آرامگاه او باقی نمانده است. بعضی منابع، او را شیخ شاه علی اسفراینی و برخی دیگر، او را بیدوازی نوشته اند چون مدتی در خانقاه بیدواز در خدمت شیخ خود، رشیدالدین محمّد بیدوازی بوده که در واقع دوران تحصیلات، انتباه، جذبه و سیر و سلوک این قطب ذهبی بوده است.(4)

ص:154

متن لوح مزار

هو

خط اوّل : تمام شد این لوح

خط دوم : مزار سیّد لطف اللّه مرید

خط سوم : سید نعمت اللّه ولی بجدیّت الفقیر الحقیر

خط چهارم : درویش علی سوزا فرزند بابا محمّد جهانی

خط پنجم : متولی این مزار درویش والاتبار

خط ششم : ... فی ذی... سنه 902 ه .ق

ص:156

احمد جلایر را به وحشت انداخت، سلطان احمد از طرفی میل نداشت تسلیم مطلق تیمور شود و از سوی دیگر، بیم هجوم او به بغداد، ارکان دولت جلایری را متزلزل گردانیده بود بنابراین، برای چاره جویی، موضوع را با سران حکومت خود در میان نهاد و راه تدبیر جُست. هر یک در این باره رای زدند و عاقبت، سلطان احمد پس از مشاوره لازم، از شیخ نورالدین عبدالرحمان اسفراینی، که شاگردان و مریدان بسیار داشت و در سراسر ممالک اسلامی آوازه فضل و دانش او پیچیده بود، خواست به عنوان سفیر و رسول به نزد امیر تیمور برود؛ شاید او را از هجوم به بغداد و اضمحلال خاندان جلایر باز

دارد.

یکی از علل مهمّی که سبب گردید انجام این مهمّ بر عهده نورالدین عبدالرحمان محوّل شود، این بود که امیر تیمور با تمام بیدادگری و سفاکی و خشونت، نسبت به دانشمندان و علمای بزرگ و معروف به ویژه مشایخ صوفیه غالبا جانب احترام نگاه می داشت؛ چنان که وقتی شاه نعمت اللّه ولی و دیگر مشایخ صوفیه معاصر خود را ملاقات کرد، با احترام تمام با آنها رفتار کرد به علاوه، سلوک و رفتارش با علما و دانشمندانی مانند ابن عربشاه، شمس الدین جُزُری، میر سیّد شریف جرجانی، ابن خلدون و غیر ایشان دوستانه بود. البته این احترامی که تیمور نسبت به بعضی از ارباب علم و دانش رعایت می کرد، کلیّت نداشت زیرا کسی که در حملات خود، بسیاری از شهرها (از جمله اسفراین را که در کتاب تاریخ اسفراین مفصّل بدان پرداخته ایم) و نیز آبادانیها و مدارس و مراکز تمدّن را زیر و رو کرد، و قهرا در این ویرانیها و کشتارها مردان دانشمند وارباب فضل ادب زیادی از بین می رفتند، نمی تواند حامی و مشوّق اهل دانش و ادب و عرفان به شمار آید. صرفا دلجویی وی بدین خاطر بود که دانشمندان و هنرمندان را در سمرقند پایتخت خود، گرد آورد و خود را مشوّق علم وادب و حامی اسلام و مسلمانان وانمود سازد. این نکته هم ناگفته نماند که با توجّه به احوال تیمور،

خصال زشت و زیبا و خوب و بد در نهاد او متمرکز بود و می توان او را جامع اضداد به شمار آورد. سلطان احمد جلایر از نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در خواست کرد تا با عجله تمام، خود را به اردوی امیر تیمور برساند و به هر طریق ممکن تیمور را از آمدن به

بغداد و ویران کردن آن و انقراض سلسله آل جلایر باز دارد. سلطان احمد توسط شیخ

ص:160

اسفراینی پیغام فرستاد وابراز انقیاد و اطاعت کرد. امّا ملزم به سکه زدن و خطبه خواندن به نام او نشد.

شیخ نورالدین اسفراینی بی درنگ از بغداد به سوی اردوی تیموری، که در آن وقت در آق بلاق خیمه زده بود، حرکت کرد. روز یکشنبه، غره شوال در آق بلاق، مراسم عید فطر در اردوی گورکانی برگزار شد. بعد از دو روز، شیخ نورالدین اسفراینی به عنوان «سفیر آل جلایر» به آن جا رسید و امیر تیمور با تعظیم و احترام، آن مرد بزرگ را پذیرفت. اکثر منابع این واقعه را ثبت کرده اند. شرف الدین علی یزدی، مورخ دوره تیموریان در ظفرنامه در این باره می نویسد: «و روز یکشنبه غرّه همایون فال شوال بعد از ادای فطر و دیگر صدقات از انواع احسان وافضال به اقامه نماز عید قیام نمود و بعد از دو روز شیخ الاسلام اعظم شیخ نورالدین عبدالرحمان اسفراینی علیه الرحمة والرضوان، که از اکابر مشایخ روزگار بود، از طرف بغداد از پیش سلطان احمد جلایر به رسم رسالت به پایه سریر خلافت مصیر آمد. حضرت صاحبقران چنانچه دأب آن مؤید گیتی ستان بود، که در تعظیم اهل علم و صلاح هیچ دقیقه فرو نگذاشتی، مقدم آن بزرگِ دین را به اعزاز تلقی فرمود و شیخ مشارالیه، پیغام سلطان احمد را به عرض رسانید، مشتمل بر آن که کمر مطاوعت و خدمتکاری بر میان بسته ام امّا از دهشت شکوه آن حضرت، قوّت احراز سعادت بساط بوس ندارم واگر به بغداد می فرمایند، مرا حدّ مقاومت نیست وقصد محاربه و معارضه در خاطر نه و تقوزها و پیشکش ها، که با شیخ فرستاده بود، از جانوران

مرکن و پارس شکار افکن و اسبان نامی با زینهای زر به محل عرض رسیده لیکن چون نقد اخلاص به التزام سکه و خطبه، که متوقع بود، رواج نیافته بود تُحَف و هدایا، ملحوظ

نظر التفات و قبول نگشت و شیخ نورالدین را به جهت علم و تقوا، اعزاز فرموده خلعت خاص ارزانی داشت و اسب و زر داده، باز گردانید. حضرت صاحبقران چون رسول سلطان احمد جلایر باز گردانید، عزم بغداد کرد...» و روز جمعه سیزدهم شوال سنه 795 به جانب بغداد حرکت کرد.(1)

عبدالرزاق سمرقندی در مطلع السعدین همین مضمون را با عبارتی برگرفته از

ص:161

ظفرنامه نقل کرده است که : جناب شیخ الاسلام نورالدین اسفراینی را به سبب علم وتقوا با احترام باز گردانید ، امّا چون امیر تیمور متوقع بود که در سکّه و خطبه ، نام وی ذکر شود ، لذا امیرزاده پیر محمّد را برای تسخیر بغداد روانه کرد . وسرانجام شیخ نورالدین

اسفراینی سیزدهم شوال عازم دارالسلطنه بغداد شد .

خواند میر در حبیب السیر ومیر خواند در روضة الصفا ضمن شرح این سفارت تأیید

کرده اند که اگر سلطان احمد بر رئوس منابر خطبه به نام تیمور می خواند ، عراق بر وی

مسلم بود . امّا چون این رسم به جای نیاورد ، امیر تیمور هدایا و تحف وی را که همراه با شیخ نورالدین اسفراینی فرستاده بود، باز گرداند و با وجود این، حضرت جناب شیخ نورالدین اسفراینی ارشاد مآب را خلعت خاص و زر و اسب و جامه انعام و رخصت ارزانی داشت. بدین ترتیب می بینیم که امیر تیمور به بهانه این که سلطان احمد ملزم به

ضرب سکه و خواندن خطبه با نام و لقب تیمور نگردیده، ازقبول هدایای او خودداری کرد. ولی در عین حال به خاطر مقام شامخ علمی و تقوایی نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در حقّ وی که در جایگاه سفیر امیر بغداد به سفارت آمده بود ، نهایت تکریم و

احترام به جا آورد ؛ به علاوه او را با اعطای خلعت و زر و اسب باز گردانید ؛ هر چند شیخ اسفراینی نتوانست از هجوم تیمور به بغداد جلوگیری کند و از این حیث مأموریت سیاسی این عالم بزرگ با شکست مواجه شد امّا از این نظر که او ضمن مذاکرات خود با امیر گورکان موفق شد از شدّت خشم و غضب وی بکاهد تا شهر دارالسلام(1) از ویرانی و

قتل عام مصون بماند، حایز اهمیت است.

شایان ذکر است که نباید شیخ نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی (639 - 717ه .ق ) را، که پیر خرقه شیخ علاءالدوله سمنانی است، با نورالدین عبدالرحمان اسفراینی مذکور (722 - 797ه .ق ) خلط کرد؛ شیخ اسفراینی، نوه شیخ کسرقی است.(2)

خانقاهی که در آن نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در بغداد به تربیت شاگردان و ارشاد مریدان مشغول بود، همان خانقاهی است که توسط سلطان محمّد خدابنده

ص:162

اولجایتو در سال 709ه .ق به نام «خانقاه اسفراینی» برای نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی ساخته شد. اسفراینی در بغداد به نام «نورالدین عبدالرحمان ثانی» مشهور بود

و به گفته جامی بعدها وی خلیفه جدّبزرگوار خویش و شیخ الاسلام بغداد شد.(1) و بنا به گفته قشاشی، امین الدین عبدالسلام خُنجی، شاگرد نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی، راه استاد خود را ادامه داد و مؤسس شعبه «نوریه اسفراینیّه» در بغداد گشت،

و احتمالاً نورالدین عبدالرحمان اسفراینی در محضر خنجی و دیگر شاگردان جدّش، طی طریق و سیر و سلوک کرده و سپس جانشین وادامه دهنده راه جدّش در بغداد شده است، زیرا با توجه به سال تولد اسفراینی و سال وفات کسرقی، وی محضر جدّش را درک نکرده است.(2)

در کتاب شذرات الذهب مکتوب است که نورالدین اسفراینی از عمربن علی قزوینی سماع حدیث و اسفراینی از قزوینی و او از محمّد بن عراک واسطی واو از صغانی روایت حدیث کرده است.(3) پس از نورالدین اسفراینی، فرزند وی به نام کمال الدین اسفراینی، که در زمره عرفا و سفراست. خط مشی عرفانی و سیاسی پدرش را پی گرفت.(4)

عبدالرحمان [اسفراینی] به سفارت رَود و خبر اسلام سلطان احمد به پادشاه مصر، سیف الدین قلاوون دهد؛ پس اقضی القضات قطب الدین شیرازی و اتابک پهلوان را با مکتوبی روانه درگاه ساخت. متن نامه ای که ایلخان مغول به سیف الدین قلاوون، سلطان مصر نوشت و همراه شیخ فرستاد و جواب آن در تاریخ وصاف آمده است.(1) این متن با اندک اختلافی در آثار مورخان عرب (نویری در نهایه الأَرب و ابی الفضائل در النهج السدید نیز

نقل شده است).(2)

ابن بطوطه در شرح سفر خود، از حضور شیخ عبدالرحمان اسفراینی [کمال الدین عبدالرحمان اسفراینی سفیر] نزد سلطان هند سخن به میان آورده و اشاره کرده است که «باری دیگر مردی خراسانی به نام شیخ عبدالرحمان اسفراینی، نزد سلطان هند آمد. پدر کاین شیخ ساکن بغداد بود. سلطان پنجاه هزار دینار نقره و چندین اسب و غلام و جامه به

او بخشید.(3)

به احتمال قریب به یقین پدر اسفراینی، عبدالرحمان محمّد اسفراینی و نام خود وی افضل الدین محمّد بن عبدالرحمان بن محمّد اسفراینی است؛ چنان که فرزندش شیخ نورالدین عبدالرحمان بن فضل الدین محمّد بن عبدالرحمان بن محمّد اسفراینی (722 - 797ه .ق ) از بزرگان و فقها و مشایخ معروف و بنام زمان، همان رویّه و شغل پدر را دنبال

کرده و به عنوان سفیر سلطان احمد جلایر به سفارت و رسالت نزد امیر تیمور رفت تا او را از هجوم به بغداد و اضمحلال خاندان جلایر باز دارد.(4)

ص:164

ما خلت کی أتّقی مخایله

اَنْ یَحْسنَ الصید لانی(1)

مؤملی کاتب اشعاری در رثای وی سروده است:

یا عینُ جودی بِدَم ساجمٍ

علی الفتی الحُرّ أبی القاسمِ

قد کاد اَنْ یهدِمَنی فَقْدُهُ

لولا التَّسلّی بِأَبی القاسمِ(1)

ظاهرا از وی فرزندی باقی مانده که در علم حدیث در زمره حافظان به شمار است، چنان که یاقوت نوشته است که ابوالقاسم اسماعیل بن محمّد بن فضل حافظ و ابو عبداللّه

محمّد بن علی بن علی بن محمّد اسفراینی از ابو طاهر عبدالرحمان بن احمد بن علک ساوی (م. 484 - 485ه .ق ) حدیث روایت کرده اند.(2)

ابوالقاسم محمّد بن فضل بن احمد اسفراینی، قصیده ای در مدح پدرش سروده، که عتبی فقط پنج بیت از آن را آورده است:

لَقَدْ أَربی ابوالعبّاس جودا

علی جودالرَّبیع لِمُعْتَضیهِ

فَفی إِحدی یدیْهِ مَماتُ قومٍ

و فی أخری الحیوةُ لِمُرْتجیهِ

لَقَدْ خَضَعَتْ لک الدُّنیا و دانَتْ

فَهَلْ مَرْقیً سواه فَتَرتَقیهِ

و أَقبلَ نحوَک الاقبالُ حتّی

غَدا بصرا و أَنتَ النّور فیهِ

فَنَوْرِزْ ألف نوروزٍ سعیدا

رفیع الجَدِّ فی عیشٍ رفیهِ(3)

فضل اسفراینی در زمره شاعران و دانشمدان قرن چهارم و پنجم هجری قمری به شمار است. وی پس از مرگ برادرش ابوالقاسم محمّد بن فضل، وارث اعمار وی شد.

عتبی ابیاتی ازاشعار حسن بن علی بن عباس جریح معروف به «ابن رومی» را در شرح حال حجّاج و در وصف وی آورده است:

تَسمُو الرِّجالُ بِآباءٍ و آوِنةٍ

تَسمُوالرِّجال بِأَبْناءٍ و تَزدْانُ

کَمْ مِنْ أَبٍ قَدْ علابابنٍ ذُری شرفٍ

کَما عَلا برسول اللّه ِ عدنان(1)

منشی کرمانی و عقیلی در شرح حال ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی وزیر نوشته اند که: «اسفراینی را پسری آمد، حجّاج نام کرد. فاضل و ادیب شد. دیوان اشعار عربی او مشهور است و بر کمال و متانت فضلش دالّ است.»(2) شعرای زمان، ابوالحسن علی بن فضل اسفراینی را به شجاعت و فضل و کاردانی و مخصوصا به سخاوت بسیار ستوده اند و از آن جمله فرخی سیستانی در مدح وی قصاید بسیار سروده است. فرخی علاوه بر پنج قصیده بلند، یکی از ترجیع بندهای(3) خود را نیز در هفت بند به مدح او اختصاص داده است:

قصیده های 15 (ص26)، 81 (ص166)، 160 (ص314)، 161 (ص315)، 186 (ص357) و ترجیج بند، 217 (ص427)(4) از دیوان فرخی سیستانی در مدح علی بن فضل اسفراینی است.

برای نمونه، بند اول از ترجیع بند فرخی سیستانی را، که در مدح و کفایت اوست، می آوریم:

ماه فروردین جهان را از درِ دیدار کرد

ابر فروردین زمین را پر بُت فرخار کرد

ص:168

باد گویی نافه های تبّتستان بر درید

باغ گویی کاروان شوشتر آوار کرد

گلبن سرخ آستین صد ره پر یاقوت کرد

گلبن زرد آستین کرته پر دینار کرد

این بهار خرّم شادی فزای مشکبوی

خاک را بزاز کرد و باد را عطّار کرد

تا ز چشم نرگس تازه، بنفشه دور شد

غنچه گُل با شکوفه ی ارغوان دیدار کرد

چشم نیلوفر چو چشم ماندگان در خواب شد

تانم نیسان، دو چشم لاله را بیدار کرد

زند واف زند خوان چون عاشق هجر آزمای

دوش بر گلبن همی تا روز ناله زار کرد

از نوای مرغ گویی جواجه سیّد به باغ

مطربی پنجاه را چون خسروی بر کار کرد

خواجه حجّاج از جمع بزرگان جهان

ایزد او را برگزید و بر جهان سالار کرد.

جاودانه خواجه هر خواجه ای حجاج باد

برترین مهتر به کهتر، کهترش محتاج باد(1)

و در جای دیگر آمده است:

ابوالحسن علی فضل احمد آن که زخلق

مُقَدّم است به فضل و مُقَدّم است به جاه(2)

***

در دلم هیچ کسی دست نیابد به بدی

تا درو مدحت فرزند وزیر الوزراست

ص:169

خواجه حجّاج علی بن الفضل

آن که از بار خدایان جهان بی همتاست

روز و شب، درگه او خانه اهل هنر است

سال و مَه، مجلس او، مسکن و جای ادباست

به سخا مرده صد ساله همی زنده کند

این سخا معجز عیساست همانا، نه سخاست

همچو بر شاخ درختان، اثر باد بهار

اثر نعمت او بر همه گیتی پیداست

همچون او ما همه از نعمت او بهره وریم

پس چو نیکو نگری، نعمت او، نعمت ماست(1)

چنان که اشاره شد، عتبی و دیگران همواره در باره فضل و ادب و کمال قابل توجّه خانواده ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی و فرزندان او، خاصّه ابوالحسن، علی بن فضل «حجّاج» لب به تحسین و تمجید گشوده اند. واین خود دلیلی روشن بر واهی بودن ادّعاهای عتبی مبنی بر «بی بضاعت بودن یا کم بضاعت بودن ابوالعباس اسفراینی در امر صناعت دبیری» است که در شرح حال این سرو سایه فکن و بزرگمرد عصر سامانی و مشوق حکیم ابوالقاسم فردوسی مفصل بدان خواهیم پرداخت.

فرّخی سیستانی، حلم و بردباری حجّاج را مکرّر تحسین کرده است. در خلال مدح وی، نکته ای از زود خشمی ارباب قدرت را در آن روزگار می توان دریافت، در حالی که این وزیرزاده دانا بر تیزی و تندی، لباسی از حلم و بردباری پوشیده است:

زود تیز و زود تند آزار باشد هر شهی

خواجه باری زود تیز و تند و زود آزار نیست(2)

***

ص:170

بسا کسا که گنه کرد و هیچ عذر نداشت

دل کریمش از آن کس نجُست عذر گناه(1)

فرّخی، درباره خواجه ابوالحسن اسفراینی گفته است: «خواجه ابوالحسن حجّاج چون آتشی تیز بر تیغ کوه است و دیگران چون شمعی بر باد خن.»(2) و در باب گشاده

دستی و سخاوت وی گوید: «اثر نعمت حجّاج چون اثر باد بهار بر شاخ درختان بر همه گیتی پیداست.»(3) و درباره درگاه فضل بن علی اسفراینی نیز داد سخن داده است. وی کاخ ابوالحسن حجّاج راچون «روزگار جوانان امیدوار» می پندارد.(4) وقتی فرخی سخن به مدح او می کشاند و می گوید: «مهتران بسیار دیدم، کس چنین مهتر نبود.» می توان احساس کرد

که مدیحش از گرمی و علاقه خالی نیست:

سخن چون بود اندر ستایش هر کس

چو در ستایش او راه یافت گشت چو جان

هر آینه که سخن در ستایش مردم

چنان نیاید کاندر ستایش رحمان(5)

فرّخی سیستانی در مدح وزیرزاده حجّاج، قصاید و اشعار بسیار گفته است. معلوم می شود که اسفراینی، این شاعر گرانمایه را نیک می نواخته و خوی وخصلت پسندیده اش نیز شاعر را شیفته خود ساخته است.

مدایح فرخی در باره حجّاج از بهترین اشعار اوست و قصیده معروف پیچان درختی نام او نارون از این جمله است.(6) در این قصیده شیوا، فرخی در مقدمه، درخت نارون را وصف کرده و هر جزیی از آن را به چیزی مانند ساخته است.(7)

از کثرت شعرهای فرخی در ستایش اسفراینی پیداست که وی علاقه وافری به این وزیرزاده داشته است. زیرا فرخی در قصاید خود شور و حرارت و شوق زایدالوصفی در ستایش ممدوح در شعر و گفتار خود آشکار کرده است.

ص:171

ابوالحسن علی بن فضل بن احمد اسفراینی پس از پدرش چندی عامل جوزجان و نیز حاکم نسا بود؛ گویا در یکی از این دو جا، فرخی سیستانی به نزد او رفته و از محبتهایش

برخوردار شده است:

درین دو مَه که من این جا مقیمم از کف او

به کام دل برسیدند زایری پنجاه

یکی منم که چون آمدم مَثل بر او

که کُرد بی بنه آید هزیمت از بنگاه

کنون چنان شدم از برّ او کجا تن من

به ناز پوشد تَوزّی و صد ره دیباه

به صُرّه زر به هم کردم و به دره درم

همی روم که کنم خلق را ازین آگاه(1)

و شاید در همین سفر بوده که در روز نخست، حجّاج جامه ای گرانبها به او بخشیده است.(2)

مؤلف حبیب السیر نیز در باره حجاج گفته است: «...ابوالعباس پسری داشت حجّاج نام، که در کسب فضایل نفسانی سر آمد افاضل آن زمان بود و اشعار عربی و فارسی و غزل در غایت بلاغت نظم می نمود.»(3)

توجه علی بن فضل به شاعران و ادیبان از این جا پیداست که «با بدیع الزمان همدانی مکاتبه داشته و یکی از مراسلات بدیع الزمان به او در مجموعه رسایل وی باقی است.»(4) و در اشعار فرخی نیز مذکور آمد که:

«روز و شب، درگه او، خانه اهل هنرست.»(5) ثعالبی در کتاب تتمة الیتیمه در ضمن معرّفی ابوالقاسم عمر بن عبدالعزیز السرخسی ملقب بالجکرزی نوشته است: «و قال للشیخ حجاج بن الشیخ ابی العباس الاسفراینی و قد خرَّ سقف دهلیزه بنسا فتطیر من ذلک:

أتاک السعد مشدود النطاق

یبشرنا بعزک فهو باقٍ

و شید عند بابک للمعالی

رواقا رایقا عالی المراقِ

ص:172

و أحکم صنع هیکله فأضحی

رواق الطین قالب ذاالرواق

فلمّا تم واستعلی مشیدا

علی حسن التئام و اتساق

تولی السعد نفض رواق طین

کذاک یهد قالب کل طاق(1)

تا چند کنم صبر به اومید تهی

نه صبر به پای چو منی بافته اند(1)

در شب شنبه 16 شعبان 677 کشته شده، سروده است. فریدالدین اسفراینی، فرید تخلّص می کرده است:

فریدا فخر اگر آری به قرآن و حدیث آور

که لاف شاعری پیشت خرافات است و کذّابی

بعضی تصور کرده اند که فرید احول پس از خروج از خراسان به هندوستان رفته و به خدمت ناصرالدین قباجه از سلاطین ممالیک غوری، که تا سال 624هجری در ناحیه سند فرمانروایی داشت رسیده است. علّت این تصوّر، وجود قصیده ای است در دیوان فرید احول در مدح عین الملک حسین بن ابو بکر اشعری، وزیر ناصرالدین قباجه به مطلع ذیل:

گفتم بدان نگار که خورشید انوری

گفتا ز وی نکوترم ار نیک بنگری

این قصیده را عوفی در لباب الالباب ذیل احوال کسانی آورده که در شاعری، اختصاص به دربار ناصرالدین قباجه داشته اند ولی اشکال در آن است که گفته اند فرید پیشه شاعری نداشته و بنا به تصریح خود او، وی «سپهدار» بوده است:

گفتم نه شاعرم که سپهدار بوده ام

گفتا که با سری چه به از فضل بر سری

و چنان که عوفی نیز تصریح کرده، پیش از ورود به خدمت ناصرالدین قباجه، نزد سلطان جلال الدین، منقبتی بزرگ داشته و ممدوح بعضی از شاعران بوده است. تشخیص درستی یا نادرستی سوابقی که برای فرید احول بر شمرده اند، مستلزم اطلاعات بیشتری است و قبول این که فرید از خراسان به هندوستان رفته، آسان نیست.(1)

بعد از ترک خراسان ظاهرا اولین محلّ توجّه فرید اصفهان بود. او در آن جا به ملازمت آل صاعد (صاعدیه) که ریاست حنفیان را داشتند، در آمد و آنان را مدح گفت. به همین سبب است که تذکره نویسان «ظهور» او را در شاعری در زمان خاندان صاعدیه دانسته اند. فرید پس از این که شهرت و مهارت پیدا کرد، یکی از معروفترین قصاید خود را در صفت ستارگان و شب در اصفهان سرود.

در زمانی که او در دربار اتابکان فارس بود، میان وی و شعرای عراق و فارس در آن زمان، رقابت افتاد، هر کدام قصیده ای نزد صدرالشریعه بخاری فرستادند. سعدبن ابی

ص:175

بکر بن سعد زنگی، امیر رکن الدین میرآب را، که از ادبای معروف زمان بود، به امتحان ایشان گماشت و در این امتحان برتری فریدالدین ثابت شد. او از شیراز به اصفهان رفت و

تا آخر عمر در اصفهان مقیم بود و در اواخر قرن هفتم در اصفهان رحلت کرد؛ بعضی هم مرگ وی را در بخارا نوشته اند.

فریدالدین احول به سبک عراقی، قصایدی نیکو می سروده ولی بیش از دیگران به صنایع لفظی و محسنات کلام دلبستگی داشته است و به همین جهت، اشعارش به سبک قطران تبریزی، رشید وطواط و عبدالواسع جبلی نزدیکتر می نماید. او همچنین در عروض و قافیه و صنایع شعری مهارت تام داشته است. دیوان اشعار وی شامل سه هزار و پانصد بیت است.(1) بسیاری از اشعار فرید توسط بدرالدین جاجرمی در مونس الاحرار ثبت و ضبط شده است.

چند بیتی از یکی از قصاید او را در این جا نقل می کنیم:

چیست آن آب اندر آتش غرقه و آتش اندر آب

نیست ز آتش آب را، وز آب آتش را حجاب

آتشی کآبش دهی از آب گردد تیزتر

منجمد آبی کز آن آتش نمی گردد مذاب

هر چه در عالم ز خاک و باد و آب و آتش است

هست او را غالب، آب و آتش از باد و تراب

جوهر او از زمرد،پیکرش افعی نمای

ز یورش از زرّ سرخ و گوهرش از سیم ناب

آن زمرّد اوست کز نقره برون آرد عقیق

آن سراب است او که ریزد از دنِ گردن شراب

آسمان گون است اختر، آسمان را گوهرش

اخترش شعری شعار و گوهرش اختر نقاب

اخترش بر اوج آتش چون شهاب اختر نمای

گوهرش از موج آب اندر تموّج چون حباب

ص:176

زابتدا با هندویان چو فحم در آتش شده ست

کاصلش از هندست و هندو را بود آتش مآب

عاشقی بر دوش ترکی چون نگارش دید و گفت

اینت مقبل هندویی از نیکبختی کامیاب

چون سداب است و صدابش داده سکاکت(1) از آنک

قاطع نسل است از سبزی و تیزی چون سداب

مار را مانَد مُنقّط، پشت و روی از بهر آنکهمچو مار آید برون از پوست یعنی از قراب(2)

در میان میغ و نامش فرق حرفی بیش نیستزان چو میغ آبستن برق است و لولوی خوشاب

در شبیخون چون شهاب است از پی آن می شونددشمنان از وی گریزان همچو دیوان از شهاب

آمده ست از آسمان در شأنش انزلنا الحدیدرحمت است آری، گروهی را و قومی را عذاب

با سر کوهست و تاب مهر، نامش مشترکزان سبب از کوه گیرد مهر عالم را بتاب

گر چه هر شامی ملوکش زیر بالین می نهندنصرت او دست و کلک صاحب مالک رقاب

ورچه هر بامی برو گیرد جهان را آفتابآن زمان گیرد جهان را کز سر یاری دهد

صاحب اعظم نظام الدین که او را از شرفصاحب دستور اعظم می کند گردون خطاب

ص:177

آصف ثانی که بلقیس سریر ملک راستآصف بن برخیا من عنده علم الکتاب(1)

پرداخت. چون ولادتش در ماه آذر بود، «آذری» تخلّص می کرد.(1) نام پدر وی را اسماعیل پاشا بغدادی، علی بن مالک(2) و رضاقلی خان هدایت، عبدالملک(3) ذکر کرده است.

در کتاب منتخب جواهرالأسرار، که در سال 840 هجری از جواهرالأسرار شیخ آذری

برگزیده شده و ضمیمه اشعه اللمعات جامی به چاپ رسیده. نام پدر این شاعر، علی

ملک آمده است.(4)

او از امیران سربداران بیهق بود. از این رو، نسبت او را بیهقی نیز گفته اند. پدرش علی ملک بن حسن توسی بیهقی در زمان حکومت سربداران، صاحب اختیار اسفراین بود. نسبت آذری از سوی دیگر به معین الدعوه احمد بن محمّد زمچی هاشمی مروزی می رسد.(5) لقب او در برخی تذکره ها، نورالدین و در بعضی دیگر فخرالدّین وجلال الدین آمده است.(6) بنا به گفته گوپاموی هندی: «آذری نوربخش بزم سخن آفرین و صاحب طبع دلپسند بود... دراوایل در دولت سلطان شاهرخ تیموری اعتباری تمام داشت و رأیت ملک الشعرایی می افراشت و قصیده ای در مدح سلطان شاهرخ تیموری سروده که مطلعش این است:

چیست آن آبی که تخم فتنه بر می افکند

خسرو گردون ز سهم او سپر می افکند(7)

شفیق هندی نیز معترف است که : «آذری در بدایت حال در سر کار شاهرخ مرتبه

ص:179

بلند یافت و به منصب ملک الشعرایی سرافراز گردید.»

آذری در سنّ 16 سالگی در سال 800ه .ق در قراباغ همراه دایی خود، که قصّه خوان امیر تیمور گورکان بود، به خدمت امیر تیمور راه یافت. او با میرزا اُلُغ بیگ در ایّام

طفولیّت، به نشاط کودکی بازی می کرد و سمر وحکایات، چنان که رسم اطفال است، برای وی می گفت. در سال 853 هجری نیز، که اُلُغ بیگ خراسان را گشود و در اسفراین فرود آمد، آذری به خدمت وی رسید. شیخ آذری، زمان امیر عبداللطیف، فرزند اُلُغ بیگ را نیز درک کرد هنگامی که امیر عبداللطیف به حکومت عراق می رفت، در اسفراین به خانه شیخ آذری فرود آمد و شیخ؛ او را نصایحی چند فرمود وامیر، کیسه ای زر پیش پای شیخ نهاد، که او از گرفتن آن امتناع ورزید.(1)

طبع بلند و مقام شیخ آذری سبب شد تا دولت و ارباب مُلک، طالب صحبت او گردند و همواره به خدمت شریفش التجا آورند؛ چنان که در سال 855 هجری، سلطان محمّد بایسنقر میرزا به وقت عزیمت عراق به زیارت شیخ به اسفراین آمد و شیخ، او را به قانون عدل وانصاف نصیحت کرد و شاهزاده را اعتقادی عظیم به شیخ دست داد و فرمود بدره زر پیش شیخ نهادند. شیخ مال قبول نکرد و فرمود:

زر که ستانی و بر افشانی اش

هم به از آن نیست که نستانی اش(2)

مولانا مجاهد هندی، که یکی از طالبان علم و دانش آن روزگار بود، در آن مجلس حاضر بود، یک مشت زر از آن مال برداشت و گفت: ای شیخ! این مال را تو به زور بر خود حرام کردی، و خدا بر من حلال کرده است. مجاهد، زر را بی مجاهده بیرون برد و سلطان زمان از آن حالت، خندان و شادان شد. دولتشاه سمرقندی بدین مناسبت این ابیات را از او آورده است:

ای برون از عقل ما عشق تو را رایی دگر

گفت و گوی ما همه جایی و تو جایی دگر

گوهر ذات تو را غواصِ فکرت در نیافت

زان که هست این تخم حیرت، دُرّ دریایی دگر

ص:180

صد هزاران گنج اِلاّ اللّه داری در وجود

اژدهای لاست بر هر گنج والایی دگر...

آذری را از وصال خویش بر خوردار دار

در دو دارش نیست چون غیر تو دارایی دگر

آذری تقریبا در چهل سالگی (825ه . ق) ) در شاهراه عرفان گام نهاد. این بیت که خود سروده، نقطه عطفی است در بازگشت او به خویشتن خویش:

آذری! عمر به بازیچه و غفلت بگذشت

آنچه باقی است مشو غافل و فرصت دریاب

سپس وی به حلقه مریدان شیخ محیی الدین توسی غزالی (م.830ه . ق) در آمد و 5 سال در خدمت او به تحصیل علوم حدیث و تفسیر پرداخت. هنگامی که شیخ غزالی به سفر حج می رفت، با او همسفر شد.

چون شیخ محیی الدین در سال 830 در حلب درگذشت، آذری از مریدان شاه نعمت اللّه ولی شد و از آن شیخ کامل، اجازه ارشاد و خرقه گرفت و دو نوبت پیاده حج گزارد، و یک سال مجاور کعبه ماند. در مدّتی که آذری در مکه، مجاور خانه خدا بود، کتاب سعی الصفا را درباره تاریخ کعبه و آداب مناسک حج نوشت،(1) و پس از بازگشت، عازم هندوستان شد. در کتاب شام غریبان (تذکره شعرای فارسی که از ایران به هند آمده

بوده اند) مسطور است که؛ سلطان محمّد جَوَنا (=جَوَنَه) والی گلبرکه دهلی، نبیره خضرخان، پنجاه هزار دینار درصحبت اول به آذری عطا کرد و او نپذیرفت به سبب آن که به شکرانه آن زر بنا به رسم آن دیار، تعظیم وتکریم می خواستند، و این بیت را سرود:

من تَرکِ هند و جیفه چیپال گفته ام

باد بروت جَوَنه به یک جو نمی خرم(2)

سپس قصد دکن کرد و به سلطان احمد شاه بهمنی پیوست و نبوغ ادبی خویش را با شرکت در «مدیحه صلات» با سرودن قصاید غرّا به معرض نمایش گذاشت و نزد او

ص:181

خدمت و احترام و اعتبار بسیار یافت و «ملک الشعرای، دربار او شد.(1) محمّد قاسم

فرشته در تاریخ خود می نویسد که: شیخ حسب الحکم سلطان احمد، سرودن منظومه ای را به نام بهمن نامه در تاریخ شاهان این خاندان آغاز کرده بود و هنگامی که شرح وقایع این کتاب به زمان احمد شاه رسید، آن را بر شاه عرضه کرد و رخصت خواست که به زادگاه خود، اسفراین خراسان باز گردد. احمد شاه به سبب ارادتی که به شیخ آذری اسفراینی داشت، کوشید او را از رفتن منصرف کند، و چنان که تذکره نویسان نیز نوشته اند به او گفت: مرا از فوت سیّد محمّد گیسو دراز، کُلفَتی عظیم روی نموده و وصال

تو دافع (یا رافع) مواد غم و الم است. مپسند که به فراق تو نیز مبتلا گردم (یا گرفتار

شوم). شیخ چون این قسم التفات از پادشاه دید، ماندن در هندوستان را ترجیح داد، به مصداق این بیت:

چشم مسافر چو بر جمال تو افتد

عزم رحیلش بدل شود به اقامت

شیخ آذری فرزندان خویش را از ولایت (اسفراین) طلب کرد. اتّفاقا د رآن ایام، قصر دارالاماره شهر «بیلد» به اتمام رسیده بود. او این دو بیت را به این مناسبت گفت:

حبّذا قصر مشیّد که ز فرط عظمت

آسمان سُدّه ای از پایه این درگاه است

آسمان هم نتوان گفت که ترک ادب است

قصر سلطان جهان، احمد بهمن شاه است

و ملاّ شرف الدین مازندرانی، که از مریدان شاه نعمت اللّه ولی بود و به خوشنویسی مشهور و معروف زمان، آن را به خط جلی نوشت و سنگ تراشان تلنکی، که درتقلید سحرآفرینند در سنگهای بزرگ و کنده، بالای دروازه نشاندند، چنانچه روزی چشم شاه بر آن افتاده از شاهزاده علاءالدین پرسید که این شعر از کیست؟ عرض نمود، از نتایج طبع شیخ آذری است.(2) شاهزاده فرصت یافت و به عرض شاه رسانید که شیخ به

ص:182

مقتضای «حُبُّ الوطن من الایمان»، اراده ولایت دارد که حضرت اگر رخصت فرمایند، نیمه ثواب حج اکبر که کرده ام پیشکش می کنم، شاه از این معنا بیش از پیش شکفته گردید

و در ساعت به احضار شیخ فرمان داد و به خزانه چی حکم کرد که چهل هزار تنکه سفید، که هر تنکه یک توله نقره باشد، جهت شیخ حاضر سازد. چون چشم شیخ بر آن مال افتاد، گفت: «لا یَحمِلُ عطایاکم الاّ مَطایاکُم». شاه خندید و گفت : بیست هزار تنکه دیگر به جهت خرج راه و وجه کرایه حمل آن حاضر گردانند. چون وقت کار رسیده بود، در همان مجلس خلعت خاصّه و پنج غلام هندی به شیخ آذری عنایت کرده، اجازه بازگشت به ولایت اسفراین را به شیخ آذری ارزانی داشت.(1)

شیخ آذری این دو بیت مشهور غضایری رازی را که در حق ممدوح خود سلطان محمود غزنوی گفته بود، بر زبان آورد:

صواب کرد که پیدا نکرد هر دو جهان

یگانه داور دادار بی نظیر و همال

وگرنه هر دو جهان را کف تو بخشیدی

امید بنده نماندی به ایزد متعال

سر انجام شیخ آذری به وساطت شاهزاده علاءالدین و با تعهّد اتمام بهمن نامه اجازه

بازگشت گرفت و عازم خراسان شد. او تا وقتی که زنده بود، برخی اوقات عزیز را به گفتن

بهمن نامه صرف می کرد و قسمتهایی از آن را به دارالخلافه دکن به هندوستان می فرستاد،

آذری با دکن همواره در ارتباط بود، در سال 855ه .ق شیخ آذری، مقتدای سلطان علاءالدین پسر سلطان احمد بهمنی بود و در ایّام شاهزادگی با او الفت بسیار داشت و برای وی از اسفراین عریضه طولانی مشتمل بر انواع سخنان مؤثّر ارسال می داشت و سلطان ازمطالعه آنها متأثّر گشته، از شراب خوردن توبه نصوح فرمود.

آذری تحقیقا در حدود سال 836 هجری از هندوستان به ایران بازگشت و به اسفراین آمد و پای قناعت در دامن همّت کشید واز سیاحت عالم مُلک به تماشای عالم ملکوت، سر به جیب تفکّر فرو برد و سی سال بر سجاده طاعت نشست. این بیت بیانگر درد دوری او از زادگاه خویش است:

به نیم ساعت هجر «آذری» نمی ارزد

هزار سال گرش درجهان بقا بخشند

آذری، عارفی مجرّد، عالی همّت و کم التفات به دنیا و همواره طالب صحبت و

ص:183

همنشینی اهل اللّه بود. وی در فضیلت و علوم ظاهر و باطن آراسته و در طریقت و مجاهدت، صادق و استوار بود. هنگامی که از هند به اسفراین رسید، بقعه ها و رباطهای بسیار ساخت واملاک بسیاری بر آنها وقف کرد تا پارسایان و نیازمندان و زایران و طالبان

علم از آن بهره مند شوند. او سرانجام در 82 سالگی در گذشت و در مدرسه ای در شارستان اسفراین، نزدیک دروازه شمالی، که خود ساخته بود، مدفون شد. بنا به گفته محمّد معصوم شیرازی: «شیخ املاک خود را در حال حیات وقف نمود. بر بقعه ای که ساخته و در آن جا مدفون است والیوم بر سر روضه شیخ، رونق درس و روشنایی و فرش مرتب و زوار را بدان لنگر التجاست و سلاطین و حکّام، احسان بسیار درباره مجاوران می نمایند و از تکالیف مسلّم دارند.» به گفته مرحوم نفیسی، آذری همه دارایی خود را وقف قبر خویش کرد و از وقفیات وی طلاب در آن جا درس می خواندند. خواجه احمد مستوفی در تاریخ فوت آذری، این قطعه را سروده و ماده تاریخ فوتش را «خسرو» نوشته است:

دریغا آذری شیخ زمانه

که مصباح حیاتش گشته بی ضو

چراغ دل به مفتاح حیاتش

به انواع حقایق داشت پرتو

چو او ثانیّ خسرو بود در شعر

ازآن تاریخ فوتش گشت«خسرو»[866ق]

امیر علیشیر نوایی تاریخ وفات آذری را«خروس» ضبط کرده است:

فصیح زمان، توسی آن شاعری

که بودش ز بکر معانی عروس

چو طوطی(1) برفت این عجب طرفه ای

که تاریخ شدفوت او را«خروس»[866ق(2)]

در کتاب شام غریبان چنین مسطور است : «از بزرگی منقول است که فرمود که حضرت [محمّد صلی الله علیه و آله] را در خواب دیدم که با اصحاب به جایی می روند و خواستم تا از سبب توجّه استفسار نمایم. حضرت خود متوجّه شده فرمودند به زیارت آذری می روم برای صله بیتی که در مرثیه فرزندم گفت. بیت این است:

ص:184

سوراخ می شود دل ما چون گل حسین

هر جا که ذکر واقعه کربلا رود(1)

این مرثیه، ترکیب بندی(2) است در 9 خانه در رثای امام حسین علیه السلام تأثیر پذیری بنا به گفته هاشمی سندیلوی: «عمارت عالی بر قبر شیخ آذری ساختند و اسفراینیان هر پنجشنبه به زیارت مرقدش می روند.»(3) بر تربت شیخ آذری این ابیات نوشته بودند که اکنون اثری از آن نیست:

مصاحبان همه جان را بنورپاک کشیدند

چواشک ما همه سردر نقاب خاک کشیدند

بسی درخت از این باغ و بوستان بدر آمد

ز سرکشی همه را در زمین چو تاک کشیدند

اگر چه یوسف یعقوب بود احسن خوبان

چو دور حسن تو آمد خط سواک کشیدند

ز شهرهای حیات و بنای کوژ...

ندانمش که چه در ورطه هلاک کشیدند

عزیز بود «آذری» بعالم علوی

چه اوفتاد که او را در این مغاک کشیدند(4)

محتشم کاشانی از آذری اسفراینی در سرودن ترکیب بند مشهورش قابل بررسی است.

همان طور که اشاره شد، مقبره شیخ آذری در قسمت شمالی شارستان شهر اسفراین کهن واقع است و موقوفاتی دارد. در گذشته در جلو مقبره باغی عظیم که بیش از چهل درخت کهنسال از گذشته ایام باقی بود و مردم اقصی نقاط اسفراین به زیارت شیخ می آمدند و به وی توسل می جستند. بنا به گفته مرحوم غلامرضا برزگر (1284 - 1377)

ص:185

از بزرگان و نویسندگان و معمرّان اسفراین، تا سال 1307 از محل عایدات موقوفات شیخ آذری، ساختمان آرامگاه وی را مرمت می کردند. حتی در سال 1310 مکاتباتی توسط اداره فرهنگ سابق مبنی بر تعمیرات اساسی انجام شد و نقشه ای نیز تهیه گردید؛ امّا سودی نبخشید. نگارنده در مقاله ای به تاریخ 24/7/1368 در روزنامه خراسان(1) اشاره به موقوفات وی، از اداره کل میراث فرهنگی خراسان و اداره اوقاف اسفراین، مرمت مقبره او را تقاضا کردم امّا متأسفانه تعمیرات انجام نشد و بر اثر کم توجهی، سارقان به امید یافتن اشیای عتیقه، مقبره این مداح اهل بیت را شکافتند و ویران ساختند.

معاصران و شاگردان شیخ آذری

از جمله معاصران شیخ آذری، علی شهاب ترشیزی است، که مردی صاحب فضل بود و به روزگار خود، یکی از مستعدان خراسان به شمار می رفت. میان او و آذری مشاعره و مناظره افتاد و آذری این ابیات را به وی نوشت:

سر دفتر ارباب هنر، خواجه علی است

ای آن که تو را لطف طبیعت ازلی است

تو خواه مرا پسند و خواهی مپسند

داند همه کس که «حمزه» استاد علی است

نام شیخ آذری «حمزه» بوده و مولانا خواجه علی شهاب ترشیزی این رباعی را در جواب شیخ آذری می گوید:

ای «حمزه» بدان که عرش حق، جای علی است

بر کتف رسول صلی الله علیه و آله از شرف پای علی است

استاد علی است حمزه در جنگ ولی

صد حمزه به عِلم و فضل لالای علی است

مولانا معین الدین جوینی، ابو اسحاق شیرازی، بابا سودایی ابیوردی، بساطی سمرقندی، امیر شاهی سبزواری، خواجه فخرالدین اوحد مستوفی، مولانا یحیی سیبک، مولانا سلیمی تونی، خواجه صاین الدین ترکه اصفهانی، فاضل حسین خوارزمی

ص:186

و محمّد حافظی بخارایی، شرف الدین علی یزدی و ... از معاصران شیخ آذری بوده اند. شیخ صدرالدین محمّد رواسی اسفراینی عارف (م. 871ه . ق) از معاصران و مصاحبان شیخ آذری است. امیر نظام الدین شیخ احمد سهیلی جغتایی معروف به شیخ سهیلی از شاگردان آذری بوده است. تخلّص «سهیل» را آذری اسفراینی به او داده است.(1)

طالب جاجرمی از شاگردان شیخ آذری است. از دیگر شاگردان آذری، خاتون عفت عفتی اسفراینی است که تذکره نویسان گاهی او را «عشقی» نوشته اند؛ شاید «عشقی» تخلّص این شاعره اسفراینی بوده است.(2)

بنا به گفته فخری هروی مؤلف جواهر العجائب: «عفت کنیز ملاّآذری بود واز فیض صحبت ملا، نغمه به آهنگ می سرود.» بعضی دیگر نیز گفته اند: «از فیض صحبت ملاّدر سخن سرایی طرز دلربایی آموخت.»(3) در تذکره کاظم، نسخه خطی شماره 901 که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود، ثبت است که: «عفتی اسفرائینیّه، کنیز ملاّ آذری است. مضامین رنگین به سلک نظم می کشید. دیوان او به غارت رفته که اثری از او پیدا نشد.»(4) کاتبی اسفراینی نیز از معاصران شیخ آذری و از جمله کسانی است که در انجمن شعر در جمع معاصران آذری اشعار نغز می سروده است.(5)

فرازهایی از اندیشه شیعی آذری

آذری پس از سفر هند و سیاحت عالم به تماشای عالم ملکوت سر به حبیب تفکّر فرو برد و سی سال بر سجده طاعت نشست و بجز با علمای دین با دیگری حشر و نشر نکرد و دست از مدیحه سرایی برداشت و تنها در مدح پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و بیان مناقب

اهل بیت پرداخت و به ادای طاعات و عبادات مشغول شد. این غزل از اوست:

به مجلسی که در او گنج کبریا بخشند

هزار افسر شاهی به یک گدا بخشند

ص:187

دلا به میکده ها روز و شب گدایی کن

بوَد که دُرد کشان جرعه ای به ما بخشند

شدیم پیر به عصیان و چشم آن داریم

که جرم ما به جوانان پارسا بخشند

غلام همّت آن عارفان با کَرَمم

که یک صواب نبینند و صد خطا بخشند

به کوی میکده از مفلسی چه غم دارم

که ساقیان، همه، جام جهان نما بخشند

به نیم ساعت، هجر «آذری» نمی ارزد

هزار سال گرش در جهان بقا بخشند(1)

و آن جناب را قصاید غرّا در نعت و منقبت بسیار است که این قصیده 63 بیتی برگی از آن گُل و جزیی از آن کُل است:

منّت خدای را که مطیع پیمبرم

فرمانبر قضایِ خداوند اکبرم

ز آنها نیم که حُسن فروشم به مال وزر

تقواست زینت من وزُهد است زیورم

توحید بحر باشد و تن همچو کشتی است

جان،ناخدای کشتی وعقل است لنگرم

تا من عزیز مصر وجود خود آمدم

آید ز روم، باج ولایت ز قیصرم

آفاق را به تیغ توکّل گرفته ام

نی راغب سپاه ونه محتاج لشکرم

تا من ببسته ام کمر فقر بر میان

از تاج فقر، طعنه زن تخت سنجرم...

از خسروان روی زمین ننگ آیدم

تا من گدای حضرت ساقی کوثرم

شاهان به بندگیّ من اقرار می کنند

تامن کمینه چاکر اولاد حیدرم

شاه نجف، امیر ولایت، علی که هست

برسر زفخر خاک ره او چو افسرم...

ساقی کوثری تو و من آذری تو

برسان به آب کوثر و برهان ز آذرم(2)

شیخ آذری در اشعار خود به تشیع خود تصریح کرده است. قاضی نوراللّه شوشتری در شرح احوال شیخ آذری می نگارد، علت این که جامی، نام شیخ آذری را در نفحات الانس نیاورده و در بهارستان با این جمله زننده او را معرفی کرده است که: «از شعرای خراسان، آذری اسفراینی است و در اشعار او طامات بسیار است.» محبّت و ارادت آذری به خانواده نبوی است و در آخر کلام خود، این قطعه را از قاضی میر حسین شافعی یزدی نقل می کند:

آن امام به حق ولیّ خدا

اسداللّه غالبش نامی

ص:188

دو کس او را به جان بیازردند

یکی از ابلهی، یک از خامی

هر دو را نام عبد رحمان است

آن یکی ابن ملجم، این جامی(1)

در باب تیزهوشی آذری

آذری از مشاهیر شعرای زمان خود بوده و به تیز فهمی و با هوشی اشتهار داشته است؛ چنان که وقتی به اتفاق شیخ صدرالدین محمّد رواسی در مشهد مقدس به دیدن اُلُغ بیگ میرزای تیموری (807 - 853ه .ق ) رفت، میرزا اول از شیخ صدرالدین رواسی پرسید که: شما رواسِ به سین یا رواث به ثایید؟ او گفت رواص به صادم. میرزا فرمود که

شما آن هم نبوده اید، چه که رواص در کلام عرب نیامده است، بعد از آن از شیخ آذری پرسید که : آذری چه نوع تخلّص شماست؟ شیخ گفت: فقیر در ماه آذر متولّد شده، بنا بر این «آذری»تخلّص کرده، میرزا فرمود: شما شاعر پیشه نبوده اید، آن آذر به بضم ذال است نه به فتح [یعنی آذُر]. شیخ بدیهه گفت که ذال ماه آذر، سالها در مقام ذلّ و خواری گذرانید [یعنی در ایّام ساسانیان و دوران آتش پرستی] و پشتش دو تاگشته نزدیک بدان شده بود که ذکرش واقع شود؛ امّا در مقام شعور و ادراک آمده قائم گشت و پشتش راست شد. میرزا ازطبع بلندش خوشوقت شده، با او صحبت نیکو می داشت و انعام وافر فرمود و مشتاق مصاحبت وی گشت.(2)

نظری بر شعر و شاعری شیخ آذری

آذری که گاه در پایان اشعارش به جای تخلّص نام خود «حمزه» رامی آورد، میان همعهدان خود از جمله شاعران، بزرگ شمرده می شد و محلّ اعتقاد و احترام معاصران خویش، خاصّه شاهان و شاهزادگان تیموری و بهمنی هندوستان بود. وی در حُسن عقیده و حدّت ذهن وهدایت و ارشاد مشهور و زبانزد همگنان بود؛ چنان که شفیق وی را «آذر بت تراش سخن و آباد ساز میکده این فن»(3) معرفی کرده است. به نظر استاد صفا هر چند که او را نمی توان در پایه شاعران استاد قرن هشتم، که خود تربیت یافته آنهاست،

ص:189

گذارد ولی هنر او و همعصرانش، اگر به درجه استادی می رسیدند، آن بود که بتوانند از عهده جوابگویی استادان متقدّم برآیند واین آذری چنین بود؛ چنان که چون در شاعری نام بر آورد، سخن شناسان دیگر با او از در معارضه در آمدند، از جمله خواجه عبدالقادر

عودی مراغه ای او را «در چند قصیده خواجه سلمان ساوجی» امتحان کرد و او جواب بر وجهی گفت که پسندیده اکابر بود. مشاعره وی با شیخ علی شهاب ترشیزی، که ذکر آن گذشت، از آن جمله است. آذری در غزلهای خود نیز گرم جوابگویی غزلهای استادان قرن هفتم و هشتم مانند سعدی، امیر خسرو دهلوی و حافظ بود. بعضی او را «ثانی» امیر خسرو دهلوی دانسته اند، چنان که خواجه احمد مستوفی در مادّه تاریخ فوت آذری که ذکر آن بیامد، بدین مطلب معترف و مقرّ است. غث و سمین ابیات او، سبکش در بیان، نحوه خلق مضامین، نوع مضامین که در اشعار خود به کار برده، اهتمام به ایراد صنایع لفظی بر رسم اهل زمان، همگی تابع همان اختصاصاتی است که در شعر گویندگان اواخر قرن هشتم هجری مهمّ دیده می شود.(1) غزلیاتش معمولاً، حتی اگر ظاهر عاشقانه داشته باشد، مشتمل بر اندیشه های عرفانی و گاه متضمن طامات است،(2) اگر چه جامی آن را در شعر او با قید «بسیار» وصف می کند.

در قصیده های آذری هم ایراد معانی حِکْمی و عرفانی و توجه به نعت و منقبت اهل بیت علیهم السلام بسیار دیده می شود. آذری، شاعری است که اعتقادات مذهبی یعنی «تشیّع اثنی عشری» هم بر آثارش سایه افکنده و این همان نکته ای است که جامی را برافروخته است.

به نظر نگارنده، هر چند استادان مسلّم درباره آذری به داوری نشسته اند و فضل و ادب آنها بر ما پوشیده نیست؛ امّا به ابعاد ادبی ومذهبی وعرفانی و بحثهای فلسفی و کلامی آذری و وسعت دانش وی توجهی تام و تمام مبذول نداشته اند. شاید این نکته ناشی از عدم انتشار و تصحیح و چاپ نسخه منقحی از آثار آذری باشد، که امید است ان شاءاللّه این مهم با عنایت اهل تحقیق و پژوهش صورت گیرد.

ص:190

بررسی آثار شیخ آذری

از آذری آثار ارزنده ای به یادگار مانده است:

(1) بهمن نامه : منظومه ای است حماسی تاریخی، به تقلید شاهنامه فردوسی و اسکندرنامه نظامی به بحر متقارب در تاریخ سلاطین بهمنی دکن هندوستان. این منظومه

تا زمانی که آذری در دکن بود، به دوران سلطنت احمد شاه (820 - 838ه .ق / 1417 - 1435م) رسیده بود و آذری تعهّد کرد که در بازگشت به خراسان آن را به اتمام رساند و ظاهرا تا دوران شاهی علاءالدین همایون شاه (862 - 865ه .ق / 1458 - 1461م) به نظم آن ادامه داد و آنچه می سرود از اسفراین به دکن می فرستاد.(1)

به گفته فرشته، پس از آذری، نظیری و سامعی و شاعران دیگر، این کتاب را تا انقراض سلسله بهمنی رسانیدند. و از این روست که به گفته فرشته، نظم این کتاب، یکدست و یکسان نیست. فرشته، نام این کتاب را در شمار منابع تاریخ خود یاد کرده است. برخی ازابیاتی که به بحر متقارب مثمّن مقصور در بخش مربوط به شاهان سلسله بهمنی (مقاله سوم) در کتاب او دیده می شود، از بهمن نامه نقل شده است. از این کتاب، تاکنون نسخه ای در فهرستها نشان داده نشده است. کتابی که در ذیل فهرست موزه بریتانا

یاد شده، بهمن نامه دیگری است(2) زیرا نسخه بریتانیا در ربیع الاول 800ه .ق / نوامبر 1397م استنساخ شده درحالی که بهمن نامه آذری توسی اسفراینی بعد از 830ه .ق /

1427م در دوران سلطنت احمد شاه بهمنی سروده شده است.(3) مگر این که بهمن نامه آذری را بعدها به این نسخه افزوده باشند. ولی بخش دیگری از همین نسخه موزه بریتانیا، منظومه ای است به نام کوش نامه از همان سراینده بهمن نامه، که آن نیز به محمّد شاه سلجوقی تقدیم گشته و نام سراینده آن هم در نسخه «حکیم آذری» قید شده است.(4)

(2) جواهرالأسرار: کتابی است در 4 باب: الف - اسرار کلام اللّه، ب - اسرار احادیث نبوی، ج - اسرار کلام اولیا، د - اسرار کلام شعرا. باب اول، در باره حروف مقطعه آغاز

ص:191

برخی از سوره های قرآن حکیم است. باب دوم، شرح و تفسیرعرفانی بعضی از احادیث نبوی است. باب سوم، در شرح برخی از گفتارهای عارفان است. باب چهارم، درباره معانی بعضی از مشکلات اشعار شاعران است. فصولی نیز در باب معمّا و لغز و دیگر مسایل ادبی همانند دارد. آذری در مقدمه این کتاب می گوید در سال 830ه .ق / 1427م، که در سوریه بود، کتابی به نام مفتاح الاسرار تألیف کرد، چون به دکن آمد، در سال 740ه .ق به درخواست دوستان، همان کتاب را تلخیص و به صورتی تازه دوباره تصنیف کرد.(1) گزیده ای از این کتاب به نام منتخب جواهرالأسرار به پیوست اشعة اللمعات جامی و برخی رساله های عرفانی دیگر در سال 1303 ه .ق / 1886م در تهران به چاپ رسیده است.

(3) مرآت : بنا به گفته میر غلامعلی آزاد بلگرامی، شاعر، مورخ و عارف مشهور هندوستان (1116 - 1200ه . ق / 1704 - 1786م) مثنوی مرآت، مشتمل بر چهار کتاب

است و هر کتاب نام خاصی دارد:

1 - الطامة الکبری 2 - عجائب الدنیا 3 - عجائب الأعلی 4 - سعی الصفا

در این کتاب گوید:

خوانده باشی که زمره تقلید

به صناعت کنند مروارید

از صدف دُر توان تراشیدن

کی بود چون گهر گهِ دیدن

ماه نخشب مشابه ماه است

لیک ازو تا به ماه بس راه است

تیغ چو بین اگر چه تیغ نماست

حرب پیدا کند دروغ از راست

همچو اَلْف است الف به شکل و شمار

اَلِف آید یکی و اَلْف هزار

ص:192

نی خالی به شکل نیشکر است

داند امّا مذاق کان دگر است

کی به یاقوت می شود همسنگ

آبگینه اگر بود خوش رنگ

گوهر کان ز بحر سیّد ماست

از فشار مُسَیْلَمه پیداست(1)

کتاب اول (الطامّة الکبری) در مراتب عالَم علوی و سفلی و آرای عالمان واهل توحید در تحقیق ایجاد عالم، مراتب موجودات، حکمت وجود آدمی، مناسبت آفاق با انفس و مطالب دیگری از این دست است. شیخ آذری، کتاب نخست مرآت را چنین معرفی کرده است:

در کتاب نخست از مرآت

گفتم آن جا مراتب حضرات

کتاب دوم غرائب الدنیا/ عجائب الدنیا / عجائب الغرائب: منظومه ای است از متفرّعات بحر حفیف در ذکر عجایب بلاد و نواحی از چشمه ها و عمارات وحیوانات و طیور و جز اینها، که در نظم آن از کتابهای عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات و ربیع الابرار زمخشری استفاده کرده است. از اشعاری که در کتاب مرقوم پنجم سلم السموات آمده معلوم می شود که نام صحیح این کتاب عجایب و غرایب است. آغاز این کتاب چنین است:

ابتدا می کنم به بسم اللّه

کوست بر کُلّ کاینات گواه

آفریننده وجود و عدم

شرف اندوز طینت آدم(2)

آذری به زبانی ساده، مطالب خویش را به نظم در آورده است چنان که در نمونه زیر از کتاب عجائب الغرائب آمده است:

ص:193

هست در فاریاب چشمه آب

علفی هست اندر آن گرداب

هر که در آب چشمه می خسبد

آن علف، محکم اندرو چسبد

خویشتن را به زور نتواند

که از آن چشمه هیچ برهاند(1)

کتاب سوم عجائب الأعلی : در عجایب عالَم علوی و آسمان است. این کتاب یا این باب، برابر است با کتاب قزوینی (فی العلویات).

کتاب چهارم : سعی الصفا؛ این کتاب را آذری در تاریخ مکه و آداب مناسک حج به احتمال زیاد در سال 831 یا 832 هجری، که در مکه مجاور خانه خدا بوده، به رشته تحریر در آورده است.

(4) طغرای همایون: اسماعیل پاشا بغدادی، این اثر آذری را «طغرای غرّای همایون» نوشته است.(2)

(5) دیوان اشعار : این دیوان مشتمل است بر قصاید و غزلیّات و ترجیع بند و ترکیب بند و چند مثنوی و... قصاید آذری، بیشتر در مدح و منقبت اهل بیت علیهم السلام رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اثنا عشری است. غزلیات او رنگ عرفانی دارد. افزون بر مثنوی آذر که تحت تأثیر مثنوی سوز و گداز میرزا محمّد صادق تفرشی سروده شده، یک مغنی نامه و یک ساقی نامه نیز در دیوان او مندرج است. آذری ترکیب بندی در رثای امام حسین علیه السلامدارد که چنین است:

ای دل حیات ماه محرم حرام شد

آری حساب عمر درین مه تمام شد

باز از فراق آل نبی، آب چشم ما

چون خاک کربلا ز بلا تیره فام شد

ما خود مدام غرقه طوفان محنتیم

خاصه کنون که نوبت طوفان عام شد

بخت یزید نعره هَلْ مِنْ مزید زد

وز نکبت یزید بدین نکته نام شد

ص:194

بدبخت را وسیله بی دولتی بس است

چون روز کوفیان به صد حیله شام شد

آن بی بصر نگر که متاعی چه بد خرید

عیش ابد فروخت عذاب ابد خرید

آری بلا علامت اهل قبول شد

وین حکم مهر یرلیغ آل رسول شد

گویا بلا علامت هر ناقبول شد

درّیست کان عطیه صاحب قبول شد

هرگز به منزلی نرسد گمرهی که او

دنبال هر زیاده سری بوالفضول شد

هر گمرهی که بر پی خصم علی برفت

در وادی هلاک به دنبال غول شد

هر کو ز اهل بیت نبی عبرتی گرفت

از کار و بار دهر بکلّی ملول شد

زشتی به هر که روی نهد ازجمال اوست

آری بلای مرد به قدر کمال اوست

روزی که چتر روح به صحرای تن زدند

کوس بلا به نام حسین و حسن زدند

بی قیمتی و بد گهری کرده اند فاش

آنها که سنگ بر کهر بوالحسن زدند

هرگز بَر از معیشت شیرین کجا خورند

آنها که تیشه بر جگر کوهکن زدند

هر دم به آسمان برسد دود یأس من

زان آتش فراق که در یاسمن زدند

بیخ حیات خویش زدند آن که از حسد

سروی چنان بلند به ظلم از چمن زدند

ص:195

چون روز حشر خلق جهان سر برآورند

آل رسول شور ز محشر بر آورند

این حکم اگر نه بر نهج شرع ما رود

آدم و آل در سر این ماجرا رود

ور خلق را خدای بگیرد به اولیا

بیم است کین معامله با انبیا رود

زین قصه دوستان نبیّ را خجالتست

با دشمنان آل نبی تا چها رود

سوراخ می شود دل ما چون گل حسین

هر جا که ذکر واقعه کربلا رود

چون بر زمین ز مقتل او داستان نهند

بر آسمان نماز ملایک قضا رود

ای دل بسوز ازغم و دود از جهان برآر

وی دیده آب ازغم لب تشنگان ببار

ای آبروی هر دو جهان خاک پای تو

وای گشته آب خاک نشین درعزای تو

تا بر لب مبارک تو بسته گشته آب

هر دم فرو رود به زمین از حیای تو

آوازه جهان شده ابر سیه گلیم

در برّ و بحر گریه کنان از هوای تو

با خونبهای تو چه کند خصم بدگهر

ای گشته خون بهای تو هم خون بهای تو

تا تشنه لب به خاک شدی آب زندگی

ماتم گرفت در ظلمات از برای تو

چون گلبن بلای حسین از فلک شکفت

رو جانب فلک به مناجات کرد وگفت

ص:196

یارب حسین تو نمک جان چشیده است

جز تلخی از حلاوت دوران ندیده است

یارب تو آگهی که چها بر سر حسین

از دست روزگار مخالف رسیده است

هجران مادر و پدر و فرقت حسن

صبر عیال و زهر برادر چشیده است

یارب طناب عمر حسین ار بریده شد

او هم طمع ز جان و جوابی بریده است

بس نیست بی کسی و یتیمی که روزگار

چندان هزار تیغ به خونم کشیده است

آن گاه رو سوی مدینه سلام کرد

وز آب دیده سوی پیمبر پیام کرد

یا مصطفی حسین تو در دام ابتلاست

یا مصطفی حسین تو در کام اژدهاست

یا مصطفی حسین تو نه اهل بیت توست

بر اهل بیت این همه ظلم و ستم چراست

یا مرتضی رواست که فرزند تو حسین

در کربلا فتاده به صد محنت و بلاست

یا فاطمه حسین تو را روز آخر است

آخر بیا ببین که جگر گوشه ات کجاست

یا ثمرة الفؤاد دل بوالحسن حسین

جان برادرت شده در معرض فناست

گرما به رغم بخت بدی در زمان تو

کردی همه فدای تو جانها به جان تو

آن دم چرا زمین و زمان سرنگون نشد

خاک سیاه بر سر گردون دون نشد

ص:197

در خون چو گشت فرق جگر گوشه رسول

جان عدوی او زد و عالم برون نشد

او روشنی چشم جهانی بُد و چه سود

کان روشنی نصیب سیاه اندرون نشد

آن دم که آب بر لب او بسته شد چرا

همچون فرات چشمه خور نیلگون نشد

آه از دمی که زد به جفا شمر خاکسار

بر بوسه جای سیّد ما تیغ آبدار

ای آرزوی دیده خونبار یا حسین

نام تو مرهم دل افگار یا حسین

درعاصیان خود به چشم شفاعت نگاه کن

ای نور چشم احمد مختار یا حسین

تو افتخار فخر نسا هستی و بس

ای افتخار حیدر کرّار یا حسین

ما تشنگان هالک آب شفاعتیم

در کربلای نفس گرفتار یا حسین

وقت است اگر کنی نظری از کمال لطف

در کار «آذری» گنهکار یا حسین

گر شد حسین دولت آلش مخلّد است

عالم همه مسخّر آل محمّد است(1)

(6) لیلی و مجنون : این مثنوی به طور مجزا از دیوان شیخ آذری جمع آوری گردیده واصل آن در کتابخانه ارمغان محفوظ است. مثنوی لیلی و مجنون آذری بر وزن لیلی و مجنون نظامی گنجوی و به تقلید از آن در بغداد منظوم شده است:

این نامه چو زد درِ تمامی

بردم بَرِ شیخ خود، نظامی

ص:198

آن گشته به مثنوی یگانه

گردیده در آسمان فسانه

آن مرشد عاشقان به هر فن

چون رشته روان به چشم سوزن

آن تاج تبارک فلک نه

مرهم به جراحت نمک نه

آن پخته ز مثنوی مزعفر

شیرین کان کام شهد و شکّر

آن جلوه طراز سرو آزاد

مشاطه نو عروس شمشاد

آن در بر شعر، چُست و چالاک

آن معدن و کان فهم وادراک

آن شربت معرفت چشیده

نیک و بد روزگار دیده...

آمده است که: «عفتی اسفراینیّه، کنیز ملاّآذری است. مضامین رنگین به سلک نظم می کشید. دیوان او به غارت رفت که اثری از او پیدا نگردید.»(1) این بیت از اوست:

قامت سرو که در آب نمودار شده

کرده دعوی به قد یار و نگونسار شده(2)

عفت علاوه بر شعر و شاعری در وادی عرفان نیز متأثر از شیخ خود، آذری بوده است واو را می توان در زمره زنان عارف قرن نهم بر شمرد. این بیت، دلیلی براین مدعاست:

مست بودم به می غفلت وساقی دیشب

دوسه جامم عطاکرده وهوشیارشدم(3)

در کتاب حدیقة السلاطین به نقل از حدیقه عشرت، صفحه 35 آمده است که: «فیض

صحبت ملاّ[آذری] او را در سخن سرایی، طرز دلربایی آموخت».(4) بنا به گفته

اعتمادالسلطنه: «تذکره نویسان در باره زهد و صلاح و حُسن عقیدت و خلوص و پاکنهادی و مواظبت او در فرایض و نوافل زیاده از حد مبالغه کرده اند.»(5) امّا بعید نیست

که تعلیمات ارشادی شیخ آذری به عنوان حکیمی دانشمند و با تقوا او را زاهده ای ساخته باشد، آن طور که ذکر شد. به علاوه در ادبیات نیز بهره لازم را از آذری برگرفته

وطبع شاعری وی پرورش یافته ودیوان شعری را ساخته و پرداخته است.

نگارنده با تفحص زیاد و بررسی بسیاری از جُنگهای خطی، ابیات زیرا را که تعلّق به این شاعره اسفراینی است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به دست آورده است.

شد آفتاب ز حُسن تو از حجاب سفید

به رنگ گُل شده از نور آفتاب سفید

ز شرم عکس جمال تو چهره خورشید

چو عکس ماه نماید به روی آب سفید

فتاد چشم مرا تابه نرگست درخواب

شده ست دیده چونرگس مرابه خواب سفید

ص:200

ز پرتو رخت ار پاره پاره شد چه عجب

دلم که کرده کتان را به ماهتاب سفید

به دل از آن نفتد نور عیش عشقی را

که کس نکرده سیه خانه خراب سفید(1)

نسرین را باز پس گذاشته...»(1) گویند زمانی که او را تعلّق خاطر به جوانیِ شیخ ولی بیگ پیدا شد، کار وی به جنون کشید و او را در زنجیر کردند. بعد از چند روزی که به خود آمد، این مطلع را سرود و به خدمت سلطان یعقوب فرستاد:

به زنجیرم فکند از بی قراری دلستان من

دلِ زنجیر شد سوراخ سوراخ از فغان من

اگر چه به سبب جنون که بدو نسبت داده بودند مدّتی به فرمان آن پادشاه برای معالجه در بند بود؛ چون بهبود یافت از مقربان سلطان گردید. وامیر همایون در ستایش او

قصیده ها و در مرگ او رثایی سوزناک و زیبا سرود و در همین مدت نیز قاضی عیسی را که از حامیان او بود، ستایش می کرد. پس از مرگ سلطان یعقوب و کشته شدن قاضی عیسی، وی ناچار از تبریز به قریه ارمک از توابع کاشان که شیخ ولی بیگ در آن جا بود،

رفت و در کنف حمایت شیخ او قرار گرفت؛ ولی پس از چندی به سال 902ه .ق بدرود حیات گفت و در قریه ارمک مدفون شد.(2) بنا به وصیّت امیر همایون بعد از وفاتش این دو بیت را بر سنگ مزار وی نقش کردند:

میا بر سر مرا روزی که میرم در وفای تو

که ترسم زنده گردم بازافتم در بلای تو

من و خیال غزالی و چشم گریانی

گرفته کوه صفت، گوشه بیابانی(3)

دیوان(4) اشعار امیر همایون در حدود دو هزار بیت است. اشعار وی ساده و روان و

ص:202

متضمن طرزی بسیار نو است. قصاید او مقرون به سادگی تمام و متضمن بسیاری از کلمات و ترکیبات متداول در زمان شاعر است، که او آنها را در شعر گنجانیده است. در قصیده و غزل او، این نکته قابل توجّه است که شیوه های آماده شعری را که شاعران آغاز

قرن نهم استفاده می کردند، وی کمتر به کار برده است و خود، ترکیبات و طرز بیانی تازه

دارد، که بیشتر از زبان فارسی رایج در عهد او گرفته شده است و تشبیهات واستعارات او

هم غالبا مبتنی است بر زبان عهد او و نحوه زندگی دوران او و این خاصیّت، او را به شاعران قرن دهم و یازدهم هجری بسیار نزدیک می کند. به همین سبب بود که امیر همایون اسفراینی، آن همه در نزد شاعران و سخن شناسان دو قرن مذکور شهرت و مقبولیّت داشت، چنان که از گفتار تقی الدین کاشی آشکار است که گفته: «اشعار او را شعرا و فضلا مسلّم می دارند و در فصاحت وبلاغتش بی نظیر می دانند و غزلیاتش با وجود حالت عاشقی از متانت فکری و خیالات خالی نیست و بعد از دیوان امیر شاهی سبزواری، پاکیزه تر از دیوان وی در میان مردم شهرت نکرده است.»(1)

امیر همایون اسفراینی در اشعارش «همایون» تخلّص می کرده است. در تذکره مجالس النفائس نیز به این مطلب بر می خوریم که: «امیر همایون از ولایت اسفراین بوده و طبع خوب داشته و ابیات او مشهور است.» و نیز در جای دیگر از همین کتاب آمده است: «طبع نظم او نیکوست، و خُلق حمیده دارد و خلق پسندیده»(2) و این مطلع از اوست:

افتاده ام به کویش از آب دیده در گل

دستی نهاده بر سر، دستی نهاده بر دل

این ابیات از اوست:

چنان در عاشقی خو کرده دل با جور بیدادش

که ناید سالها از راحت و آسودگی یادش

برو این باغ را بر دیگران ده عرضه ای ساقی

که من ببریده ام شاخ امید از سرو شمشادش

ص:203

کسی بر یاد شیرین بگذرد از بیستون روزی

که ناید ناله و زاری به گوش جان ز فرهادش

چو شد در ساحری شاگرد چشمت غمزه دانستم

که در اوّل نظر شاگرد خواهد گشت استادش

«همایون» رفت وی از شهر هستی گوییا بیرون

که می آمد ز صحرای عدم، دوشینه فریادش(1)

تا که بر صفحه هستی بود از تو رقمیبی خیال خط سبز تو نباشیم دمی

ای که در راه تمنّای تو شد خاک سرمرنجه فرما به سر خاک من آخر قدمی

دود آهِ من سودا زده ابری است سیاهکه بجز گریه نمی آید ازین ابر نمی

دور از آن موی میان در بدنِ سوخته امدلم از ضعف چو نالی است میان قلمی

در ره عشق «همایون» به لب آمد جانمکاش کین قاعده را از تو نیاموختمی

چو بر من وقت جانبازی لباس خویشتن پوشد

کسی خواهم که روز مرگ بر تابوت من پوشد

وی دعوی بهادری نیز می کرده است.(1) از مطالب نوایی بر می آید نویسنده ای که این شرح را بر احوال مولانا قوسی اسفراینی نوشته است، مورد اذیّت قوسی قرار گرفته و دل خوشی از قوسی اسفراینی نداشته است. ازسیاق کلام نوایی، فهمیده می شود که قوسی، شاعری حاضر جواب و بدیهه سرا بوده است. از لحاظ جسمی نیز مردی تنومند و پهلوان بوده و رقیبان از او به امان آمده بوده اند.

این کهن اوراق گردون کش ز انجم زیور است

کهنه تاریخ بسی شاهان انجم لشکر است

مولانا عبدالوهاب اسفراینی در استرآباد از دنیا رفت و در همان جا مدفون شد.