ص:2

استشهادهای منحصر به فرد:··· 55

1-1-4- استشهاد به کاربردهای رایج

در قرون متأخر:··· 56

1-2- تفاوت میان مصدرها:··· 61

1-3- گریز از اشتراک لفظی:··· 62

2- تعیین معنای ماده:··· 63

2-1- نزدیکی:··· 63

2-2- پیوستگی:··· 66

2-3- به دنبال در آمدن:··· 67

3- تعیین معنای واژه مولی:··· 67

3-1- اولویت:··· 68

نقد و بررسی:··· 69

3-2- مکان نزدیکی:··· 69

نقد و بررسی:··· 69

3-3- عهده دار کارها (متولی امور):··· 70

نتیجه:··· 72

گفتار سوم: کاوش های کلامی··· 73

مفهوم شناسی حدیث در کلام شیعی··· 75

دلایل··· 75

1- کاربرد «مولی» به معنای «اولی»

در لغت:··· 75

2- کاربرد «مولی» به معنای «اولی»

در حدیث:··· 76

2-1- نادرستی کاربرد دیگر معانی:··· 76

2-2- پیوستگی معنایی با سایر

جملات:··· 77

انتقادها··· 79

1- ناهمسانی معنایی «مولی»

و «اولی»:··· 79

1-1- جایگزین ناپذیری متقابل:··· 80

پاسخ حلّی:··· 80

پاسخ نقضی:··· 80

1-2- تفاوت ساختاری:··· 81

پاسخ حلّی:··· 81

پاسخ نقضی:··· 81

2- محدودیت دامنه اولویت:··· 82

2-1- پذیرش عملی محدودیت:··· 83

پاسخ:··· 83

2-2- تنگناها برای عدم محدودیت:··· 88

2-2-1- جمع ناپذیری دو ولیّ:··· 88

2-2-2- درستی پرسشگری:··· 89

2-2-3- بی ارتباطی با خلافت:··· 90

اولی به متابعت و قُرب:··· 91

اولی به محبت:··· 91

اولی به تعظیم:··· 92

3- ناهمبستگی اولویت با پیوستگی

خلافت:··· 94

پاسخ:··· 95

مفهوم شناسی حدیث در کلام اهل سنت··· 96

تفسیر اول، تأکید بر دوستی امیرالمؤمنین··· 96

1- دلایل:··· 97

1-1- لزوم گزینش معنای مورد اتفاق:··· 97

1-2- نیاز به صراحت گفتار در تعیین

خلیفه:··· 98

1-3- شواهد متنی:··· 98

1-3-1- موضوعات مطرح در آغاز

حدیث:··· 98

1-3-2- دعاهای پیامبر:··· 98

1-3-3- توجه به خاندان (اهل بیت):··· 98

اشکال:··· 101

پاسخ:··· 101

ص:4

2- انگیزه ها:··· 101

2-1- ویژگی های شخصیتی

امیرالمؤمنین:··· 101

2-2- رفتار امیرالمؤمنین در یمن:··· 102

2-3- رفتار امیرالمؤمنین با خوارج:··· 103

3- انتقادها:··· 104

3-1- ناهماهنگی با ساختار جمله:··· 104

3-2- ناپیوستگی غدیر با ماجرای

یمن:··· 105

دفعات اعزام سپاه:··· 105

زمان اعزام و بازگشت سپاه:··· 105

چگونگی ماجرا:··· 106

تعداد معترضان:··· 106

حوزه فردی:··· 108

حوزه اجتماعی:··· 109

3-3- ناپیوستگی غدیر با ماجرای

خوارج:··· 114

3-4- پیوستگی ولایت با

محبت خاندان:··· 115

3-5- پیوستگی معنایی ولایت با

موالات:··· 116

تفسیر دوم، تأکید بر یاری امیرالمؤمنین··· 120

1- دلایل:··· 121

1-1- محدودیت معنایی:··· 121

1-2- تناسب با سایر جملات:··· 122

1-3- مقید نساختن مضمون:··· 122

2- انتقادها:··· 123

2-3- همسانی با دلایل سایر

نظریات:··· 123

2-2- ناپیوستگی معنایی با جملات

پیشین:··· 123

2-3- ناپیوستگی معنایی با جملات

پسین:··· 124

تفسیر سوم، آزاد کنندگی برده··· 124

1- دلایل:··· 124

1-1- مشاجره امیرالمؤمنین با اسامة

ابن زید:··· 125

1-2- مشاجره امیرالمؤمنین با زید

ابن حارثه:··· 125

2- انتقادها:··· 125

2-1- ناپیوستگی معنایی با سایر

جملات:··· 126

2-2- بازگشت به انکار ماجرای

غدیر:··· 126

2-3- تناقض های درونی:··· 127

گفتار چهارم: راهی به سوی نگرشی نو··· 130

1- انتقاد پذیری نگرش کلامی

اهل سنّت··· 132

1-1- انکار ناپذیری مفهوم اولویت:··· 132

1-2- ملاحظات غیر کلامی در اولویت

گریزی:··· 133

2- انتقاد پذیری نگرش کلامی

شیعه··· 137

2-1- نادرستی استفاده از

مفهوم اولویت:··· 137

3- جایگاه خلافت و ولایت علوی در

حدیث غدیر:··· 142

کتاب نامه··· 159

آیات··· 171

احادیث··· 175

فرق و مذاهب··· 177

مکان ها··· 178

اشخاص··· 179

ص:5

اهدا

این اثر را به روح پرفتوح عالم وارسته، فقیه پارسا و معلّم آراسته به مکارم اخلاقی، حضرت آیه اللّه حاج میرزا علی آقا فلسفی قدس سرهکه توفیق بیش زا یک دهه شاگردی در محضرشان را داشته ام، تقدیم می دارم.

ص:6

از جهاز اُشتران برساخت زیبا منبری

شد فرازِ منبر و بگشود لعلِ جان فزا

هر که را صدق ولا نبود، نباشد بهره مند

از لقای مرتضی در حشر، چون اهلِ ولا

چون در این پیمان همه یکدل شدند و متّفق

قال: اللّهمّ والِ مَنْ لَه صِدْقُ الْوَلا

مؤمنان را شد امیر، آن شاه در خُمِّ غدیر

حبّذا روزی که در آن، حق به مرکزْ یافت جا

دینِ حق امروز کامل گشت و اسلام استوار

کان ولیّ پاک یزدان شد، وصیِّ مصطفی

این سخن قول پیمبر هست و وحیِ کردگار

شاهد ار خواهی منا و مشعر و سعی و صفا

کیست دانی بعد احمد، مقتدای جنّ و انس؟

آن شهنشاهی که باشد پیشوای اولیا

لایق تاج خلافت، بعد ختم المرسلین

کیست دانی؟ حیدر مَرْحَبْ کُشِ خیبرْ گشا

آن که از «نصرٌ من الله» هست در دستش عَلَم

آن که از «انّا فتحنا» هست بر فرقش لوا

عطر زلف حور عین، رضوان کند در باغ خلد

هر غباری کآورد از کوی او بادِ صبا

ص:8

لافتی إلاّ علی، لاسیف إلاّ ذوالفقار

این کلام ایزد است و راوی او مصطفی(1)

با غروب آفتاب درخشان نبوی در دوشنبه 28 صفر سال یازدهم هجری، مسلمانان شاهد رخدادی بودند که با گذشت زمانی کوتاه، باعث پیدایش دو جریان اصلی میان آن ها شد که از آن به شیعه و سنّی یاد می شود.

گروه بسیار اندکی از مسلمانان در همان دقایق نخست رحلت پیامبر، در صدد برآمدند تا فردی را به عنوان جانشین پیامبر برگزینند.

چانه زنی های سیاسی و تلاش دو جناح انصار و مهاجر برای احراز کرسی ریاست و رهبری مسلمانان سرانجام به انتخاب ابوبکر بن ابی قحافه انجامید. این انتخاب از همان آغاز با چالش های فراوانی هم در میان بزرگان صحابه (خواص) و هم در میان توده مردم (عوام) مواجه شد.

بسیاری از بزرگان اصحاب پیامبر که شمار آنان به دویست و پنجاه نفر می رسد، حاضر به بیعت با ابوبکر نشدند که زبیر بن عوّام، خالد بن سعید اموی، سلمان فارسی، ابوذر غفّاری، مقداد، عمّار بن یاسر، براء بن عازب، ابیّ بن کعب، عبادة بن صامت، ابوالهیثم بن تیّهان، حذیفة بن یمان، خزیمة بن ثابت (ذو الشهادتین)، عثمان بن حنیف، ابو ایّوب انصاری، بریده اسلمی، سعید بن ابی العاص از جمله آنان هستند.

بزرگ ترین شخصیت تاریخ اسلام یعنی امیرالمؤمنین حاضر به بیعت با ابوبکر نشد که این خود ماجرای یورش به منزل ایشان و آتش زدن در آن را (احراق دار فاطمه) به دنبال داشت.(2)

ص:9

بلال حبشی در مخالفت با ابوبکر، حاضر به گفتن اذان نشد تا این که مجبور گردید مدینه را به قصد شام ترک کند؛(1) همچنان که سعد بن عباده، صحابی برجسته، نیز در اثر همین مخالفت مدینه را ترک کرد و سرانجام به دست خالد بن ولید مخفیانه کشته و مرگش به جنّیان نسبت داده شد.

قد قتلنا سیّد الخزرج سعد بن عباده

و رمیناه بسهمین فلم نحط فؤاده(2)

ما سعد بن عباده، سرور خزرجیان را کشتیم و او را با دو تیر زدیم که در نشانه گرفتن قلبش خطا نکردیم.

در میان عموم مردم نیز مخالفت های متعدّدی شکل گرفت که یکی از معروف ترین آن ها نپرداختن زکات به ابوبکر بود که منجر به شکل گیری جنگ ردّه (مرتدّان) و کشتن مسلمانان مخالف به بهانه ارتداد شد.(3)

هرچند بعضی انگیزه های شخصی یا قومی در شکل گیری این مخالفت ها

بی تأثیر نبود، اما مهم ترین دلیل آن، تعارض انتخاب ابوبکر با حادثه غدیر خم بود

ص:10

که حدود دو ماه و اندی پیش از آن در هیجدهم ذی حجّه سال 10 هجری رخ داده

بود.

با پایان پذیرفتن مراسم حج(1) و آغاز بازگشت حاجیان، در حالی که پیامبر نیز در میان آن ها آهنگ مدینه کرده بود، جبرئیل امین آیه 67 سوره مائده را بدین مضمون بر حضرتش نازل کرد:

«یَاءَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا اُ نْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّه ُ

یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّه َ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرینَ»، «ای رسول، آن چه را که از سوی پروردگارت بر تو نازل شده به مردم برسان، اگر چنین نکنی، رسالت او را نرسانده ای؛ خدا تو را از گزند مردم در امان می دارد، البته خداوند مردمان کافر را هدایت نخواهد کرد».

بدین ترتیب پیامبر مأمور شد تا در یک نشست همگانی، از جانب خداوند پیامی را به مردم برساند؛ پیامی که با نرساندن آن، تمام زحمات بیست و سه ساله پیامبر به هدر می رفت، هرچند رساندن آن خطراتی را هم برای پیامبر به دنبال داشت.

با فرمان پیامبر، کاروان حاجیان در منطقه «جُحفه»(2) و در کنار آبگیر (غدیر) خُم(3)

ص:11

از حرکت باز ایستاد و با درنگی طولانی تا اذان ظهر، فرصتی فراهم شد تا همگان در محضرش گرد آیند.

برای پیامبر در زیر سایه چند درخت، از جهاز شتران منبری فراهم ساختند، پیامبر بر فراز آن سخن خود را چنین آغاز کرد:(1)

یا أیّها النّاس، إنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّه لم یعمّر نبیٌّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله(2) و إنّی لأظنّ یوشک أن أدعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون؛ فماذا أنتم قائلون؟

قالوا: نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت، فجزاک اللّه خیرا.

قال: ألیس تشهدون أن لا اله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقٌّ و ناره حقٌّ و أنّ الموت حقٌّ و أنّ البعث حقٌّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیةٌ لاریب

فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟

قالوا: بلی، نشهد بذلک.

قال: اللّهم اشهد.

ثمّ قال: یا أیّها النّاس، إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه - یعنی علیّا رضی اللّه عنه - اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه؛

ثمّ قال: یا أیّها النّاس، إنّی فَرَطٌ و أنتم واردون علیَّ الحوض، حوض ما بین

ص:12

بُصری إلی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضّة و إنّی سائلکم عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما؛ الثقل الأکبر، کتاب اللّه عزّوجلّ سبب طرفه بید اللّه عزّوجلّ و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لاتضلّوا و لاتبدّلوا؛ و عترتی أهل

بیتی فإنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیَّ الحوض.(1)

«ای مردم، خداوند دانای آگاه به من چنین خبر داده که هیچ پیامبری جز به اندازه نصف عمر پیامبر پیش از خود، عمر نمی کند و من چنین می پندارم که من را به مرگ فرا می خوانند و من باید بپذیرم. از من و شما در پیشگاه خداوند پرسش خواهد شد، شما چه خواهید گفت؟

گفتند: گواهی می دهیم که تو پیام الهی را رساندی، تلاش نمودی و خیرخواهی کردی؛ خدا تو را پاداش خیر دهد.

پیامبر فرمود: آیا گواهی نمی دهید که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمد بنده و فرستاده اوست و بهشت و جهنم خداوند و مرگ و برانگیختن پس از مرگ حق است و قیامت بی تردید خواهد آمد و خداوند آنان را که در قبر هستند، بر خواهد انگیخت؟

مردم گفتند: آری به این مطالب گواهی می دهیم.

پیامبر فرمود: بار خدایا، گواه باش.

در ادامه فرمود: ای مردم، خداوند مولای من است و من مولای مؤمنان و من

ص:13

سزاوار ترم از ایشان به خودشان، پس هر کس من مولای او هستم، این (علی) مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولیّ خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته.

سپس فرمود: ای مردم، من پیشایش شما می روم و شما به من در حوض

می رسید، حوضی که به فاصله بصرا (در شام) تا صنعا (در یمن) بزرگی دارد، در آن به تعداد ستارگان ظرف هایی از نقره است و من درباره دو شی ء گرانبها از شما خواهم پرسید، پس بنگرید که چگونه جانشین من در آن دو می شوید؟

شی ء گرانبهای بزرگتر کتاب خداوند بلند مرتبه است که یک سوی آن به دست خداوند و سوی دیگرش در دست شماست، به آن دست آویزید تا گمراه و منحرف نشوید و دیگری عترت و خاندان من است، چرا که خدای دانای آگاه به من خبر داده است که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض به من برسند».

در این هنگام بود که جبرئیل امین بر حضرتش نازل و از سوی حق چنین آورد: «اَلْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَرَضیتُ لَکُمُ الاِْسْلاَمَ دینًا»؛(1) «امروز کافران از (آسیب زدن به) دین شما نا امید گردیدند، پس از ایشان نهراسید و تنها از (نافرمانی) من بیم داشته باشید. امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد».

پیامبر که از این بشارت بزرگ شادمان شده بود، خدای را چنین سپاس گفت:

اللّه أکبر و الحمد للّه علی اکمال الدّین و اتمام النّعمة و رضاء الرّب برسالتی و ولایة علیٍّ من بعدی؛(2) «خداوند بزرگ تر است و ستایش برای خداست به

ص:14

خاطر کامل شدن دین، تمام شدن نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و

ولایت برای علی پس از من».

عده ای با وجود آن که در آن روز شاهد و ناظر ماجرای جانشینی امیرالمؤمنین بودند، نمی توانستند به راحتی چنین چرخش و جابجایی را در قدرت تحمّل کنند؛ از این رو، هرچند حکومت ابوبکر در ماه های نخست توانست با تطمیع، فشار، تهدید و ترور، فشار مخالفان خود را به کم ترین میزان ممکن برساند، امّا تناقض این جریان با روش پیامبر در تعیین خلیفه، باعث شد تا جریان حاکم در قرون بعدی برای مشروعیّت بخشیدن به انتقال قدرت از پیامبر به ابوبکر و از او به عمر و سپس عثمان، با طرح پاره ای سؤال ها یا ابهام ها، دلالت ماجرای غدیر را بر خلافت و جانشینی امیرالمؤمنین مخدوش کنند.

در این کتاب بر آنیم تا به توفیق الهی در خلال چهار گفتار، به طرح مباحث معناشناسی واژه «مولی» و همچنین مباحث کلامی مطرح در متون شیعه و سنّی پیرامون حدیث غدیر پرداخته، نشان دهیم تردید در معنای «مولی» و به دنبال آن، ادّعای صریح نبودن سخن پیامبر در انتصاب امیرالمؤمنین به مقام خلافت و ولایت در روز غدیر خم، بیش از آن که نتیجه کاوش های اعتقادی - کلامی در این باره باشد، با مسائل سیاسی حاکم بر دوران زندگی پیامبر و پس از آن پیوند دارد.

ص:15

ص:16

ص:18

چو ده سال عُمَّر خلافت براندبرو بر، اجل، نامه عزل خواند(1)

عُمَر نیز در واپسین روزهای زندگی خود، گروهی مرکّب از شش نفر را برگزید تا با شیوه ای بدیع و البته جهت دار، خلیفه بعد از او را حدّ اکثر تا سه روز پس از مرگش بر اریکه قدرت بنشانند.

چو می رفت عُمَّر ز دنیا برون

خلافت فکند او به شوری درون

چو برداشت عُمَّر ز دنیا قدم

زده بر خلافت ز شوری رقم

ز شور فراوان، سخنها بخاست

چو فتنه سلام و سلامت نخواست

سلام و سلامت نبُد بر یقین

از آن قوم جز «صالح المؤمنین»

نبُد «صالح المؤمنین» جز علی

علی، آنک خواند ایزد او را «ولی»

و لیکن نکردند از کین طلب

رضاء «وصیّ پیامبر» عرب(2)

ابوبکر در بستر بیماری، عثمان را فرا خوانده، از وی می خواهد که چنین بنویسد:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا ما عهد عبد اللّه بن عثمان إلی المسلمین، أمّا بعد، ثمّ أغمی علیه، و کتب عثمان: قد استخلفت علیکم عمر بن الخطّاب، و أفاق أبو بکر فقال: اقرا فقرأه، فکبّر أبوبکر و سرّ و قال: أراک خفت أن یختلف الناس إن متُّ فی غشیتی! قال: نعم، قال: جزاک اللّه خیرا عن الاسلام وأهله، ثمّ أتمّ العهد و أمر أن یقرأ علی النّاس؛(3) «به نام خداوند بخشایشگر مهربان، این وصیّت عبد اللّه بن عثمان (نام ابوبکر) است به مسلمین، امّا بعد، در این هنگام ابوبکر بیهوش می شود و عثمان می نویسد: عمر را جانشین خود بر شما کردم؛ ابوبکر به هوش می آید و به عثمان می گوید بخوان، عثمان آن چه را که نوشته است می خواند، ابوبکر با تعجّب به عثمان می گوید: می بینم که ترسیدی مردم

ص:20

دچار اختلاف شوند اگر من در همان بیهوشی می مردم؟ عثمان می گوید: آری؛ ابوبکر می گوید: خداوند تو را از اسلام و مسلمانان پاداش خیر دهد، سپس وصیّت خود را به پایان می برد و فرمان می دهد که عثمان آن را بر مردم بخواند».

عبد اللّه فرزند عمر بن خطّاب خلیفه دوم به پدرش چنین می گوید:

إنّ النّاس یتحدّثون أنّک غیر مستخلف، و لو کان لک راعی إبل أو راعی غنم ثمّ جاء و ترک رعیّته رأیت أن قد فرّط - لرأیت أن قد ضیّع - و رعیّة الناس أشدّ من رعیّة الإبل والغنم ، ماذا تقول للّه عزّ و جلّ إذ لقیته و لم تستخلف علی عباده؟(1) «مردم می گویند تو نمی خواهی کسی را جانشین خود قرار دهی، اگر تو ساربان یا چوپانی می داشتی و او نزد تو می آمد و شتران یا گوسفندان تو را این گونه رها می کرد، تو می گفتی این چوپان کوتاهی کرده است و حال آن که اداره و سرپرستی مردم از چراندن شتران و گوسفندان مهم تر است. ای پدر، چون به نزد خدای عزوجل رسی، چه پاسخ دهی در حالی که کسی را برای سرپرستی بندگان او به جای خویش تعیین نکرده باشی؟».

عایشه همسر پیامبر و دختر ابوبکر - خلیفه اوّل - از عبد اللّه بن عمر می خواهد پیغام او را به عمر بن خطّاب چنین برساند:

یا بنیّ أبلغ عُمَر سلامی و قل له: لا تدع أمّة محمّد بلا راع، إستخلف علیهم و لا تدعهم بعدک هملاً، فإنّی أخشی علیهم الفتنة؛(2) «پسرم، سلام مرا به پدرت عمر برسان و بگو: امّت محمّد را بی سرپرست رها مکن، کسی را در میان آنان جانشین خود ساز و ایشان را سرگردان رها مکن چرا که بیم فتنه بر آنان می رود».

معاویه هم در توجیه تعیین یزید به عنوان جانشین خود می گوید:

ص:21

إنّی أرهب أن أدع أمّة محمّد بعدی کالضأن لا راعی لها؛(1) «من هراسناکم از این که امّت محمّد را پس از خود چون رمه ای بی شبان رها کنم».

امّا جهان تسنّن در خلال قرن های گذشته از پذیرش این حق و البته واقعیّت، برای پیامبر سرباز زد و با طرح تردیدهایی بسیار تأمّل برانگیز، بزرگ ترین واقعیّت تاریخ اسلام را که بیانگر تصمیم پیامبر برای تعیین جانشین پس از خود بود، در هاله ای از ابهام فرو برد.

غدیر خم که رهاورد آن تعیین امیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام به خلافت و زعامت امّت اسلام پس از پیامبر بود، از دو سو مورد انتقاد ایشان قرار گرفت:

که البتّه مهم ترین آن ها نیز هست، یعنی جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» کوشیدند نشان دهند پیامبر از مجموع سخنان خود هیچ نظری به مسئله خلافت و جانشینی پس از خود نداشته، بلکه در صدد بیان نکته ای اخلاقی - عاطفی بوده است.

اندیشمندان سنّی معتقدند که واژه «مولی» به علت گستردگی معنایی آن، الزاما به مفهوم سرپرست و زمامدار نیست تا بتواند بر جانشینی امیرالمؤمنین دلالت داشته باشد.

بدین ترتیب تواتر و صدور قطعی آن را اثبات کند.

حافظ ابوالفرج، ابن جوزی حنبلی (متوفّای597ه .ق) در باره غدیر می نویسد:

اتّفق علماء السِیَر علی أنّ قصّة الغدیر کانت بعد رجوع النبی صلی الله علیه و آله من حجّة الوداع فی الثامن عشر من ذی الحجّة و کان معه من الصحابة و من الأعراب و ممّن یسکن حوالی مکّة و المدینة مائة و عشرون ألفا و هم الّذین شهدوا معه حجّة الوداع و سمعوا منه هذه المقالة؛(1) «علمای تاریخ و سیره جملگی بر این نظرند که واقعه غدیر پس از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجّة الوداع در روز هیجدهم ذی حجّه رخ داده است. در آن روز صد و بیست هزار نفر از صحابه، اعراب و ساکنان حومه مکّه و مدینه با پیامبر در حجة الوداع همراه بودند و این سخن را از او شنیدند».

همچنان که حافظ شهاب الدین، ابن حجر هیثمی مکّی (متوفّای974ه .ق) درباره ماجرای غدیر این گونه اظهار نظر می کند:

إنّه حدیث صحیح لا مریة فیه و قد أخرجه جماعة کالترمذیّ والنسائیّ و احمد، فطرقه کثیرة جدّا و من ثَمَّ رواه ستّة عشر صحابیّا، و فی روایة احمد إنّه سمعه من النبیّ صلی الله علیه و آله ثلاثون صحابیّا و شهدوا به لعلیٍّ لمّا نوزع أیّام خلافته کما مرّ و سیأتی، و کثیرٌ من أسانیدها صحاح و حسان و لا التفات لمن قدح فی صحّته و لا لمن ردّه بأن علیّا کان بالیمن، لثبوت رجوعه منها و ادراکه الحجّ مع النّبی صلی الله علیه و آله؛(2) «حدیثی است که در صحّت آن تردیدی نیست. گروهی همچون ترمذی، نسائی و احمد آن را نقل کرده اند. راه های نقل آن فراوان است، زیرا شانزده صحابی آن را روایت کرده اند. احمد روایت کرده که سی نفر از صحابه از

ص:24

پیامبر این سخن را شنیده اند و در روزگاری که علی به خلافت رسید به این امر

گواهی دادند همچنان که پیش از این گذشت و بعد از این نیز خواهد آمد و بیشتر سندهای این روایات صحیح و نیکوست و به سخن کسانی که درستی غدیر را زیر سؤال برده و آن را به این دلیل که علی در یمن بوده رد کرده اند، توجه نمی شود؛ زیرا مسلّم است که علی از یمن بازگشته و با پیامبر حج انجام داده است».

بنابر این، تعجبی ندارد اگر عالمی سنّی، استاد عبد الله علایلی در سخنرانی خود در 18 ذی حجّه سال 1380 قمری، پس از گذشت چهارده قرن از ماجرای غدیر، درباره آن چنین بگوید:

إنّ عید الغدیر جزء من الاسلام، فمن أنکره، فقد أنکر الاسلام بالذّات؛(1) «عید غدیر جزئی از اسلام است، هر کس منکر آن شود، خود اسلام را انکار کرده است».

الصحابة إلی الخطاء و هو باطل»؛(1) «برای هیچ یک از دو [خبر: جایگاه تو به من چون جایگاه هارون است به موسی و خبر: هرکس من مولای او هستم، پس

علی مولای اوست] دلالتی بر خلافت علی نه به صراحت و نه به اشاره نیست، زیرا در غیر این صورت، باید تمامی صحابه را متّهم به اشتباه کرد که البتّه چنین کاری نادرست است».

دقّت در همین جملات کافی است تا معلوم شود تردید در مفهوم غدیر نه به این سبب است که واقعا مفهوم آن مشخّص نبوده، بلکه به این علّت است که لازمه پذیرش مفهوم حدیث غدیر، نادرست دانستن کار گروهی اندک از یاران پیامبر در سقیفه و ماجرای خلافت ابوبکر و انتقال آن به عمر بن خطّاب و عثمان است.

برای پی بردن به ابهام ناپذیری مفهوم غدیر و سخنان پیامبر در آن روز، توجّه به این مطالب ضروری است:

شده است که ترک آن جایز نیست و این خود حکایت از میزان اهمّیت کاری دارد که پیامبر مأمور به انجام آن است.

در این جمله پیامبر با عنوان «یا ایّها الرسول» مورد خطاب الهی قرار گرفته است

تا پیوندی هرچه تمام تر با تبلیغ برقرار شود.

از سوی دیگر، برای این که با دقت هرچه بیشتری به مردم فهمانده شود که رسول وظیفه ای جز تبلیغ و رساندن فرامین الهی ندارد - «مَا عَلَی الرَّسُولِ اِلاَّ الْبَلاَغُ»(1) «رسول وظیفه ای جز رساندن پیام الهی ندارد» - و مجاز نیست در آن ها هیچ گونه دخالتی داشته باشد - «قُلْ مَا یَکُونُ لی اَنْ اُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَایِٔنَفْسی اِنْ اَتَّبِعُ اِلاَّ مَا یُوحی اِلَیَّ»،(2) «بگو: نمی توانم خود آن را تغییر دهم، پیروی نمی کنم جز از آن چه به من وحی

می شود» - عبارت «ما اُنزل إلیک من ربّک» نیز اضافه شده است.

بر این اساس، آن چه را که رسول پس از این انجام خواهد داد، همان چیزی است که از سوی خداوند به او وحی شده است.

این مطلب همان چیزی است که پیامبر گرامی اسلام پیش از غدیر در پاسخ به پرسش بنی عامر بن صعصعه از میزان سهمشان در حکومت (أیکون لنا الأمر من

بعدک؟) بدان اشاره کرده است (الأمر إلی اللّه یضعه حیث یشاء).(3)

اهمّیت عبارت «ما اُنزل إلیک من ربّک» آن گاه مشخص می شود که بدانیم کار پیامبر از همان لحظات نخستین ابلاغ ولایت علوی در غدیر خم، با تردید جدّی برخی از اعراب مواجه شد به طوری که آنان کوشیدند دریابند آن چه آن روز پیامبر اعلام کردند، تصمیم الهی است یا نظر شخصی خود ایشان؟

حارث بن نعمان فهری از جمله نخستین افرادی است که این پرسش را مطرح می کند:

ص:27

لمّا نصب رسول الله صلی الله علیه و آله علیّا یوم غدیر خمّ، فقال: من کنت مولاه فعلیّ مولاه؛ طار ذلک فی البلاد، فقدم علی رسول اللّه النعمان بن الحرث الفهریّ فقال:

أمرتنا عن اللّه أن نشهد أن لا إله إلا اللّه و أنّک رسول اللّه، و أمرتنا بالجهاد و الحجّ و الصلاة و الزکاة و الصوم فقبلناها منک؛ ثمّ لم ترض حتّی نصبت هذا الغلام فقلت: من کنت مولاه فهذا مولاه؟ فهذا شیء منک أو أمر من عند اللّه؟ قال: أمر من عند اللّه، قال: اللّه الذی لا إله إلا هو، إنّ هذا من اللّه. قال: فولّی

النعمان و هو یقول اللّهم إن کان هذا هو الحقّ من عندک فأمطر علینا حجارة من السماء أو ائتنا بعذاب ألیم؛(1) «آن هنگام که رسول خدا علی را روز غدیر خم به خلافت منصوب کرد و فرمود: هرکس من مولای اویم، علی مولای اوست؛ خبر آن در شهرها پراکنده شد، حارث بن نعمان فهری نزد پیامبر آمد و گفت: از سوی خداوند به ما فرمان دادی که گواهی دهیم جز خدا معبودی نیست و تو فرستاده خدا هستی و ما را به جهاد و حج و نماز و زکات و روزه فرمان دادی و ما از تو پذیرفتیم، به این راضی نشدی تا این که این جوان را به خلافت نصب کردی و گفتی هر کس من مولای او هستم، این مولای اوست؟ آیا این سخن از تو است یا از جانب خداوند؟ پیامبر فرمود: به فرمان الهی است، قسم به خدایی که جز او خدایی نیست، این انتصاب از جانب خداوند است؛ حارث برگشت در حالی که می گفت: بار خدایا، اگر این سخن حقّی است از جانب تو، ببار بر ما از آسمان سنگ و یا بر ما عذابی دردناک فرست».

از آن جا که پذیرش چنین واقعیّتی برای برخی از یاران پیامبر آسان نبود، برای شانه خالی کردن از پذیرش آن، می بایست آن را از دایره وحی الهی خارج کرده،

ص:28

نتیجه تصمیم پیامبر بدانیم که در خوشبینانه ترین حالت، ناشی از مصلحت اندیشی های او است، همچنان که در بدبینانه ترین حالت می تواند ناشی از وجود پیوندهای نسبی (پسر عمو بودن) و سببی (داماد) میان وی و امیرالمؤمنین باشد.

مصلحت اندیشی بدبینانه را می توان در آن چه مورّخان شیعه و سنّی از سخنان پیامبر در واپسین روزهای زندگی شان نقل کرده اند بدست آورد.

أیّها النّاس سعّرت النّار و أقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم و إنّی واللّه لاتمسّکون علیَّ شیئا، إنّی لم أحل لکم إلاّ ما أحلّ لکم القرآن و لم أحرّم علیکم إلاّ ما حرّم علیکم القرآن؛(1) «ای مردم، آتش زبانه می کشد و فتنه ها چون پاره ای شب تاریک روی آورده است؛ به خدا قسم شما علیه من هیچ دستاویزی ندارید؛ من حلال نکردم برای شما جز آن چه که قرآن برای شما حلال کرد و حرام نکردم بر شما جز آن چه که قرآن بر شما حرام کرد».

دقّت در این سخنان به خوبی روشن می سازد که تا چه میزان پیامبر در روزهای آخر عمر خود در معرض اتّهام قرار داشته که انتخاب امیرالمؤمنین به عنوان جانشین خود، ناشی از وجود روابط خویشاوندی میان آن ها بوده است.

این مطلب را در گزارشی که عیّاشی از امام صادق علیه السلام درباره ماجرای غدیر نقل کرده، به خوبی می توان فهمید:

لمّا نزلت هذه الآیة بالولایة، أمر رسول اللّه صلی الله علیه و آله بالدوحات، دوحات غدیر خمّ فقمت ثمّ نودی الصلاة جامعة، ثمّ قال: أیّها الناس، أ لست أولی بالمؤنین من أنفسهم؟ قالوا: بلی، قال: فمن کنت مولاه فعلیّ مولاه، ربّ وال من والاه و عاد من عاداه، ثمّ أمر الناس ببیعته و بایعه الناس لا یجیء أحد إلاّ بایعه، و لا یتکلّم

حتّی جاء أبوبکر، فقال: یا أبابکر، بایع علیّا بالولایة، فقال: من اللّه أو من رسوله؟ فقال: من اللّه و من رسوله؛ ثمّ جاء عمر، فقال: بایع علیّا بالولایة به، فقال: من اللّه أو من

ص:29

رسوله؟ فقال: من اللّه و من رسوله، ثمّ ثنی عطفیه فالتقیا، فقال لأبی بکر: لشدّ ما یرفع بضبعی ابن عمّه؛(1) «چون این آیه درباره

ولایت فرود آمد، رسول خدا فرمان داد تا زیر دوحات (نوعی درخت) منطقه غدیر را تمیز کنند، سپس مردم را به نماز جماعت فرا خواند، بعد از آن فرمود: ای مردم، آیا من سزاوارتر به مؤمنان از خودشان نیستم؟ گفتند: آری، فرمود: پس هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست؛ بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته. سپس به مردم فرمان داد تا با علی بیعت کنند، همه بیعت کردند به گونه ای که کسی نبود که بیعت نکرده باشد و پیامبر هیچ نمی گفت تا این که ابوبکر آمد، فرمود: با علی به ولایت بیعت کن، ابوبکر گفت: به فرمان خدا یا به فرمان رسولش؟ پیامبر فرمود: به فرمان خدا و رسولش؛ سپس عمر آمد، پیامبر فرمود: با علی به ولایت بیعت کن، عمر گفت: به فرمان خدا یا به فرمان رسولش؟ پیامبر فرمود: به فرمان خدا و رسولش؛ سپس عمر از روی ناراحتی و اعتراض خود را در هم کشید و در ملاقات با ابوبکر به او گفت: چه خوب از پسر عمومی خود حمایت می کند».

مصلحت اندیشی خوشبینانه را نیز می توان از سخنان ابوعبیده یکی از سه ضلع مثلّث سقیفه به دست آورد.

ابوعبیده در مقام دفاع از انتخاب ابوبکر و توجیه عدم انتخاب امیرالمؤمنین، در حالی که هیچ یک از سخنان حضرت را در اثبات حقّانیت خود انکار نمی کند، چنین می گوید:

یا بن عم، لسنا ندفع قرابتک و لاسابقتک و لاعلمک و لانصرتک و لکنّک حدث

ص:30

السن - و کان لعلیٍّ یومئذ ثلاث و ثلاثون سنة - و ابوبکر شیخ من مشایخ قومک و هو أحمل لثقل هذا الأمر و قد مضی الأمر بما فیه، فسلّم له، فإن عمّرک اللّه یسلّموا هذا الأمر إلیک و لایختلف فیک اثنان بعد هذا إلاّ و أنت به خلیق و

له حقیق؛(1) «ای عمو زاده، ما منکر خویشاوندی تو با پیامبر و پیشی گرفتن تو در اسلام آوردن و دانش تو و یاری رساندن تو به اسلام نیستیم، اما تو کم سن هستی - علی در آن روز سی و سه سال داشت - و ابوبکر از پیران قوم تو است و او تواناتر است برای به دوش کشیدن این بار سنگین و کار از کار گذشته است، پس او را بپذیر. اگر خدا به تو عمری داد، مردم حکومت را به تو واگذار خواهند کرد و بعد از آن هیچ کس درباره تو اختلاف نخواهد داشت و تو شایسته و سزاوار به خلافت خواهی بود».

این سخنان که با لحنی آرام بیان شده است نشان می دهد که هرچند تشخیص پیامبر در زمان حیات خود درست است، اما جوان بودن امیرالمؤمنین از یک سو و مسن بودن ابوبکر از سوی دیگر، مسئله ای است که گروهی (اهل حل و عقد) را وادار به انتخاب ابوبکر کرده است؛ هرچند این عمل منافاتی هم با برتری های اخلاقی، اجتماعی، علمی و دینی امیرالمؤمنین نخواهد داشت.

از آن چه گذشت به خوبی روشن می شود که عبارت «ما اُنزل إلیک من ربّک» از چه جایگاه مهمّی در محتوای آیه تبلیغ برخوردار است و خداوند با آگاهی از آن چه پس از این رخ می داده است، چگونه پاسخ سؤال و تردیدهای آینده برخی از افراد را داده است.

پیامبر خود را چنین تهدید می کند: «وَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ»، «اگر چنین نکنی، رسالت او را نرسانده ای».

این عبارت حکایت از اهمّیت موضوعی دارد که پیامبر پیش از این مأمور به ابلاغ

آن شده بود، زیرا خداوند حاضر می شود به واسطه آن، پیامبر خود را تهدید کند. اما چگونگی این تهدید نیز حکایت از درجه بسیار بالای اهمّیت آن دارد؛ زیرا خداوند با هدف قرار دادن وظیفه اصلی پیامبر که همان رسالت الهی باشد، بر این مطلب تأکید می کند که تحقق آن وظیفه منوط به انجام کاری است که در غدیر موظّف به انجام آن شده است.

بنا بر این، تمام تلاش های پیامبر در خلال بیست و سه سال گذشته در یک کفّه ترازو قرار می گیرد و کار امروز او در کفّه دیگر آن؛ حال اگر پیامبر به هر دلیلی نخواهد

یا نتواند وظیفه نهایی خود را انجام دهد، تمام تلاش های گذشته او بی فایده خواهد بود.

نشود و از سوی دیگر، با اعلام حمایت، پیامبر با اطمینان هرچه بیشتر، وظیفه خود را در ابلاغ پیام الهی به انجام رساند.

امّا سؤال اصلی این است که پیامبر از چه چیز نگران است؟ و از سوی مردم چه

خطری متوجّه ایشان است؟

ساده ترین پاسخ آن است که بگوییم پیامبر از به خطر افتادن جان خود بیمناک بود، یعنی احتمال می داد که با ابلاغ فرمان الهی، گروهی که با محتوای آن هم عقیده نبودند، دست به اقدامی علیه شخص ایشان بزنند، نظیر آن چه در سوء قصد به جان پیامبر در غزوه تبوک پیش از این رخ داده بود.(1)

این احتمال هرچند واقعی و منطقی است، امّا تاریخ اسلام نشان داده است که پیامبر هیچ گاه به خاطر بیم از جان خود، وظیفه اش را رها نکرده بود؛ بنابر این، نه پیامبر اسلام و نه تمامی سفیران الهی نباید از کسی جز خداوند بهراسند؛ «مَا کَانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فیمَا فَرَضَ اللّه ُ لَهُ سُنَّةَ اللّه ِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَکَانَ اَمْرُ اللّه ِ قَدَرًا مَقْدُورًا * اَلَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللّه ِ وَیَخْشَوْنَهُ وَ لاَ یَخْشَوْنَ اَحَدًا اِلاَّ اللّه َ وَ کَفی بِاص للّه ِ حَسیبًا»،(2) «بر پیامبر در رساندن آن چه را که خدا بر او واجب کرده، هیچ سختی و مشقّتی نیست. این سنّت خداوند است در مورد همه پیامبرانی که پیش از این آمده و وظیفه خود را انجام داده اند و فرمان الهی معیّن و اندازه گیری شده است. آن کسانی که رسالت های الهی را تبلیغ می کنند و از خدا می ترسند و از هیچ کس جز او ترسی ندارند و خداوند در رسیدگی کافی است».

به نظر می رسد خطری که پیامبر از آن هراسان بود و خداوند نیز تضمین حمایت او را در مقابل آن داده است، خطر عدم باور و پای بندی مردم به موضوعی باشد که پیامبر آن را از جانب خداوند مطرح کرده است؛

ص:33

إنّ اللّه أرسلنی برسالة ضاق بها صدری و ظننت أنّ النّاس مکذّبی، فأوعدنی لأبلّغها أو یعذّبنی،(1) «خداوند من را به انجام رسالتی مأمور کرده است که عرصه بر من تنگ شده و بیم آن دارم که مردم من را باور نکنند، خداوند به من وعده

داده است که یا آن پیام را برسانم یا عذابم کند».

ابن ابی حاتم این مطلب را از مجاهد چنین نقل می کند:

لمّا نزلت: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ، قال: ربّ، کیف أصنع و أنا وحدی، یجتمعون علیَّ، فنزلت: وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ؛(2) «چون آیه: یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ فرود آمد، رسول خدا عرض کرد: پروردگارا، من یک تن بیش نیستم، اگر مردم علیه من گرد هم آیند، چه کنم؟ پس این آیه نازل شد: وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ».

توحید سر داده و به فرمان الهی احرام پوشیده، سر تراشیده و قربانی کرده اند.

صرف نظر از مطالبی که در متون تفسیری پیرامون این آیه آمده است، دو احتمال در معنای واژه «کافر» مطرح است:

1- کافر به معنای لغوی خود، یعنی پنهان (کتمان) کنندگان به کار رفته است؛ در

این صورت، معنای جمله این خواهد شد: خداوند گروهی را که حقانیت پیام جملات گذشته را با وجود آگاهی از آن، کتمان می کنند، هدایت نخواهد کرد.(1)

2- کافر به معنای اصطلاحی خود بکار رفته است، یعنی آن کسی که ربوبیت الهی و رسالت حضرت ختمی مرتبت را انکار می کند؛ در این صورت باید مدعی شد کسانی که ولایت علوی یا موضوع تبلیغ رسول گرامی اسلام در روز غدیر را انکار کنند، کافر بوده، خداوند ایشان را هدایت نمی کند، زیرا ایشان با انکار ولایت علوی، تمام رسالت نبوی را که خداوند هم عرض آن قرار داده (و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته)، انکار کرده اند؛ و چنین انکاری به طور منطقی، انکار همان چیزی خواهد بود که خداوند بر پیامبرش نازل کرده است (ما اُنزل إلیک) و این نیست جز کفر.(2)

این مطلب را می توان از آیه 41 مائده نیز استنباط کرد، «یَاءَیُّهَا الرَّسُولُ لاَ یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسَارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذینَ قَالُوا امَنَّا بِاَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ»،(3) «ای رسول، غمگین نسازد تو را کسانی که در کفر ورزیدن بر یکدیگر پیشی می گیرند، آنان که به زبان ایمان می آورند، اما قلب هایشان ایمان نمی آورد»؛ زیرا خداوند کسانی را که به زبان ایمان آورده، اما باور قلبی ندارند، کافر دانسته و روشن است کسانی ولایت علوی را انکار کردند که هرچند به ظاهر به رسول خدا ایمان آورده بودند، امّا مخالفت عملی آن ها با

ص:35

دستورات پیامبر و عدم متابعت از رأی وی، حکایت از عدم ایمان قلبی آن ها دارد؛ پس می توان عنوان کافر را بر آن ها صادق دانست.

جالب است بدانیم که در دو جای قرآن کریم، خداوند از پیامبر خود با عنوان «یا ایها الرسول» یاد کرده است: آیات 41 و 67 مائده که در آیه 41 برای کفر تعریفی

ارائه می دهد که این تعریف دقیقا بر عنوان کافر در آیه 67 منطبق است.

دقت در این نکات چهارگانه به خوبی روشن می سازد که ادعای فخر رازی مبنی بر این که اگر غرض از آیه تبلیغ تعیین امامت می بود، باید خداوند به صراحت آن را بیان می کرد،(1) ادعایی نا روا است.

اشعاری این رخداد بزرگ را به زیبایی هرچه تمام تر توصیف می کند.

فقال حسّان: ائذن لی یا رسول اللّه أن أقول فی علیٍّ أبیاتا تسمعهنّ، فقال: قل علی برکة الله؛ فقام حسّان فقال: یا معشر مشیخة قریش أتبعها قولی بشهادة من رسول الله فی الولایة ماضیة؛ ثمَّ قال؛ «حسان گفت: ای رسول خدا به من

اجازه دهید که در محضر شما ابیاتی را درباره علی بخوانم؛ پیامبر فرمودند: با استمداد از برکات الهی، بخوان. حسان برخاست و گفت: ای بزرگان قریش، من به دنبال گواهی به درستی سخن رسول خدا درباره ولایت، چنین می گویم».

ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم

بخمّ فاسمع بالرسول منادیا1

و قد جاءه جبریل عن أمر ربّه

بأنّک معصوم فلاتک وانیا2

و بلّغهم ما أنزل اللّه ربّهم إلیک

و لاتخش هناک الأعادیا3

فقام به اذ ذاک رافع کفّه

بکفّ علی معلن الصوت عالیا4

فقال: فمن مولاکم و ولیّکم؟

فقالوا و لم یبدوا هناک تعامیا5

الهک مولانا و انت ولیّنا

و لن تجدن فینا لک الیوم عاصیا6

فقال له: قم یا علیّ، فانّنی

رضیتک من بعدی اماما و هادیا7

فمن کنت مولاه فهذا ولیّه

فکونوا له انصار صدق موالیا8

هناک دعا اللّهمّ وال ولیّه

و کن للذی عادی علیّا معادیا9

فیا ربّ انصر ناصریه لنصرهم

امام هدی کالبدر یجلو الدیاجیا10

1. «پیامبر ایشان در روز غدیر آن ها را در خم ندا می کند و چقدر ندای این پیامبر منادی،

فهماننده است؛

2. در حالی که جبرئیل به فرمان پروردگارش نزد او آمده بود که تو مصون هستی، پس در این کار سستی نکن؛

3. و به ایشان برسان آن چه را که پروردگارشان بر تو نازل کرده است و در آن جا از دشمنان

ترسی به دل نداشته باش؛

ص:37

4. پس در آن هنگام پیامبر او را به پا داشت در حالی که با دست خود، دست علی را بلند کرده

بود و با صدای بلند نشان می داد؛

5. پیامبر فرمود: چه کسی مولا و ولی شماست؟ مردم بدون آن که خود را به نادانی بزنند گفتند؛

6. خدای تو مولای ماست و تو ولی ما هستی و در میان ما کسی را نمی یابی که از تو نافرمانی کند؛

7. پیامبر به او گفت: به پا خیز یا علی، زیرا خوش دارم که تو بعد از من امام و هادی باشی؛

8. پس هر کس من مولای او هستم، این علی ولی اوست و شما مردم نیز از سر راستی یاور او باشید؛

9. در این هنگام دعا کرد: بار خدایا، ولی بدار هر که او را ولی می دارد و دشمن باش با کسانی که علی را دشمن می دارند؛

10. ای پروردگار من، یاری کن هر کس علی را یاری می کند، او پیشوای هدایت است که چون ماه

تاریکی را می شکافد».

این اشعار تا به آن میزان بیانگر واقعیت آن رخداد بود که پیامبر گرامی اسلام پس از شنیدن آن با کمال شادمانی سراینده آن را چنین می ستایند:

یا حسّان لاتزال مؤیّدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک؛ «ای حسان مادامی که ما را به زبانت یاری می کنی، پیوسته در حمایت روح القدس باشی».

می باید به پرسش رو آورند، اما سکوت آن ها در مقابل سخن پیامبر و واکنش های بعدی ایشان به خوبی نشان می دهد که مردم به روشنی می فهمیدند که پیامبر چه می گوید، وگرنه باید بپذیریم که پیامبر بیهوده سخن می گفته است. بنابر این، تردیدهای بعدی در واقع چاره جویی برای درست جلوه نشان دادن تصمیم های

گرفته شده در خلال ماجرای سقیفه و نحوه انتخاب خلفای سه گانه است.(1)

با توجّه به آن چه گذشت به خوبی روشن می شود که اگر ادّعای غزالی و ابن اثیر را درباره حدیث غدیر بپذیریم - «نص صریحی نیست، بلکه خبر واحدی است که چند احتمال در معنای الفاظ آن وجود دارد»،(2) «بر افراد زیادی اسم مولا اطلاق می شود ... بیشتر این اسامی بر واژه مولی در حدیث من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، صدق می کند»(3) - باید مدعی شویم که حاضران در مجلس بدون آن که متوجه شوند که منظور پیامبر از این سخنان چیست، راهی خانه های خود شدند یا هر کدام معنایی خاص از آن فهمیده و پس از پایان پذیرفتن سخنان پیامبر، برای اثبات فهم خود با یکدیگر به گفتگو نشسته اند.

همان گونه که در این جملات دیده می شود، پیامبر سه بار از واژه «مولی» استفاده کرده است و اگر بپذیریم که این واژه دارای معانی متعددی است، می باید همان تردیدها درباره آن ها نیز به وجود آید، اما وقتی به منابع روایی و کلامی اهل سنت مراجعه می کنیم، در می یابیم که کسی درباره معنای جمله «انا مولی المؤمنین»

سخنی ندارد؛ بلکه تردیدها از آن هنگام آغاز می شود که پیامبر همچون خود، امیرالمؤمنین را مولای مسلمانان می داند.

این نکته نیز به خوبی روشن می سازد که تردیدها در ماجرای غدیر نه به سبب تعدد معانی واژه «مولی» است، بلکه به این علت است که پذیرش معنای متبادر از این واژه با تحلیل رخدادهای بعدی در مسئله خلافت ناسازگار است.

به هر حال، در این جا بر آن هستیم تا ضمن مرور آن چه پیش از این متکلمان شیعه و سنّی درباره معنای حدیث ولایت مطرح کرده اند، همچنین نقد و بررسی آن ها، به دریافتی نو از آن دست یابیم.

- استدلال عمرو بن عاص بر معاویه؛

- استدلال عمار یاسر بر عمرو بن عاص؛

- استدلال اصبغ بن نباتة در مجلس معاویه؛

- استدلال قیس بن سعد بر معاویه؛

- استدلال دارمیة حجونیة بر معاویه؛

- استدلال عمر بن عبد العزیز (خلیفه اموی)؛

- استدلال مأمون عباسی بر فقهای زمان خود.(1)

ص:41

ص:42

ص:44

29. مُنْعِم (نعمت دهنده) 30. مُنْعَمٌ علیه (نعمت داده شده) 31. مُنْعَمٌ علیه معتَق

(کسی که به او نعمت آزادی داده شده)(1) 32. مُنْعِم معتِق (کسی که نعمت آزادی داده است) 33. ناصر (یاور) 34. نزیل (ساکن در یک مکان) 35. ولی (مولی فی الدین).

لازم به یادآوری است، در تهیه این فهرست فقط به گزارش هایی که از معانی «مولی» در منابع گوناگون ارائه شده اکتفا کردیم و در ادامه نشان خواهیم داد که مفسران در توضیح آیاتی که واژه «مولی» در آن ها به کار رفته است، برای آن معانی دیگری هم بر شمرده اند که در روند معناشناسی این واژه از اهمیت فراوانی برخوردار است.

(الذی یلی علیک أمرک).(1)

خلال سده های گذشته کوشیده اند، ضمن پذیرش فراوانی معانی واژه «مولی»، حد مشترکی میان آن ها بیابند، اما به نظر می رسد اصل وجود این تعداد از معنا برای این واژه مسلّم نباشد.

این مسئله از سه جهت قابل بررسی است:

حصین بن حمام المری:

موالیکم مولی الولادة منهم

و مولی الیمین حابس قد تقسّما(1)

دقت در این ابیات به خوبی نشان می دهد که «مولی» به معنای «حلیف» نیست، بلکه منظور از ترکیب اضافی «مولی الیمین»، «حلیف» است.

معمّر با دقت بیشتری این مطلب را چنین توضیح می دهد: «موالی: أولیاء ورثة عاقدت أیمانکم هو مولی الیمین و هو الحلیف»؛(2) همچنان که ابن حجر نیز با صراحت اعلام می کند: «مولی الیمین: الحلیف».(3)

این مطلب را درباره برخی دیگر از معانی واژه «مولی» نیز می توان ادعا کرد. به عنوان مثال، عتبة بن شتیر بن خالد در بیتی می گوید:

انبئت حیا علی سقمان أسلمهم

مولی الیمین و مولی الجار و النسب(4)

به من که زنده بودم خبر دادند راستگوترین سقمان یا هم سوگندند یا همکناران با خویشان.

می نویسد: «معتِق: مولی النعمة أنعم علی بعتقه، ولی: مولی فی الدین»؛(1) باقلانی نیز

به این نکته توجه دارد که برای رساندن معنای معتِق و معتَق، نیازمند آن هستیم که واژه «مولی» را به دو شکل به کار بریم، معتِق و معتَق: فلان مولی فلان و فلان مولی لفلان.(2)

ابن اثیر بر اساس همین نگرش می نویسد:

قد تکرّر ذکر المولی فی الحدیث و هو اسم یقع علی جماعة کثیرة ... فیضاف کلّ واحد إلی ما یقتضیه الحدیث الوارد فیه؛(3) «واژه مولی در احادیث تکرار شده است. مولی نامی است که به افراد زیادی گفته می شود ... پس اضافه می شود هریک به آن چه که حدیثی که در آن به کار رفته اقتضاء دارد».

این عبارت حکایت از آن دارد که گروهی از افراد مولی خوانده می شوند، آن هم با ملاحظه ترکیب اضافه ای که واژه «مولی» ممکن است در هر متنی پیدا کند؛ بنابر این، واژه «مولی» معانی متعدد ندارد، افزون بر این که نامیدن این افراد به نام مولا

ناشی از ترکیب «مولی» با کلمات مختلف است.

پس می توان چنین نتیجه گرفت که «مولی» به معنای: «حلیف»، «جار»، «ابن عم»، «قرابة»، «معتِق» و «ولی» نیست، بلکه این واژه هنگامی که به صورت ترکیبی به کار می رود، معنایی پیدا خواهد کرد که با واژه های حلیف، جار، ابن عم، قرابت و معتق هم معناست.

ادعا کرد که به آن معنا به کار نرفته اند (صحت سلب).

به عنوان مثال، فرزدق در بیتی واژه «مولی» را به معنای «حلیف» به کار برده، چنین سروده است:

فلو کان عبداللّه مولی هجوته

و لکنَّ عبداللّه، مولی مَوالیا(1)

اگر من عبداللّه ِ برده را هجو کردم، ولی عبداللّه، هم پیمانِ هم پیمانان است.

اما روشن است که پذیرش این معنا متوقف بر اطلاع از قراین حالی و مقامی است، چرا که مراد از عبدالله در مصرع اول، عبدالله بن ابی اسحاق است و جوهری در توصیف او می نویسد: «عبدالله بن ابی اسحاق مولی الحضرمیین و هم حلفاء بنی عبد شمس بن عبد مناف».(2)

بنابر این، فرزدق هرچند واژه «مولی» را به معنای «حلیف» به کار می برد، اما این معنا تنها و تنها با اطلاع از قراین خارجی قابل فهم است، اما بدون آن ها، نه تنها این

معنا به ذهن نمی آید، بلکه می توان برای آن، معنای دیگری نیز در نظر گرفت.

همچنین، باقلانی برای بیان این مطلب که واژه «مولی»، به معنای «صِهر» به کار می رود، به این بیت یزید بن قیس کلابی که در مقام شکایت به عمر می نویسد، استشهاد می کند:

فلاتنسین النافعین کلیهما

و هذا الذی فی السوق مولی بنی بدر(3)

هرگز آن دو سودمند را فراموش مکن و این همان است که در بازار، داماد بنی بدر است.

اگر این نقل را بپذیریم، هیچ دلیلی نداریم که «مولی» به معنای «صهر» است و به همین علت، باقلانی برای نشان دادن درستی ادعایش، در ادامه می نویسد: «کان الرجل صهرا لبنی الدار»؛(4) و به عبارت دیگر، اگر مشخص نمی بود که مراد از آن مرد

ص:53

کیست، نمی توان گفت که منظور از «مولی» در آن بیت، «صهر» است.(1)

مربع بن دعدعة از همسایگان بنی کلیب بن یربوع است، وی ایشان را چنین توصیف می کند:

هم خلطونی بالنفوس وألجموا

الی نصر مولاهم مسومة جردا(2)

اما این سؤال مطرح است که اگر کسی از ارتباط شاعر با همسایگانش و همچنین منظور وی از سرودن این شعر آگاه نباشد، آیا راهی دارد که متوجه شود مراد او از «مولی»، «جار» است؟

دقت در مطالب گذشته این نکته را به خوبی روشن می سازد که تعدادی از معانی واژه «مولی»، در واقع کاربردهای این واژه در قالب اشعار شاعرانی است که برای رساندن مقصود خود با عنایت به قرینه های موجود از آن استفاده کرده اند. و نیاز به یادآوری نیست که تنوع کاربردهای مجازی یک واژه را نمی توان دلیلی بر تنوع معنایی آن واژه دانست.

این اتفاق بیانگر این واقعیت است که برخی از این معانی، در واقع معنای واژه

«مولی» نیستند، بلکه کاربردهای عرفی آن محسوب می شوند که همچون سایر

لغات، با توجه به قراین و شواهد گوناگون و با ملاحظه اندک تشابهی که با معنای اصلی دارند، البته با تسامح رایج در باستفاده از کلمات، به معنای خاصی به کار رفته اند.

صغیر، ابن علویّة، ابن حمّاد، ابن طباطبا، ابن عودی نیلی، جوهری، زاهی، تنوخی،

صولی نیلی، ابوالعلا سروی، مهیار، فنجکردی، ابو الفرج رازی(1) - از آن واژه را در خلال قرون گذشته برای رساندن مفهوم خلافت و ولایت امیرالمؤمنین در ماجرای غدیر، دلیلی بر آن دانست که نه تنها یکی از معانی این کلمه در زبان عربی، ولایت، سرپرستی و نظایر آن است، بلکه پیامبر نیز آن را به همین معنا به کار برده است.

بنا بر توضیحات گذشته، اصل وجود معانی متعدد برای واژه «مولی»، مطلب قابل پذیرشی نیست و چه خوب است به یاد داشته باشیم که کاربردهای عرفی (استعمال) یک واژه همیشه بیانگر وضع لغوی آن نیست؛ از این رو، می باید میان معنای حقیقی و معانی مجازی واژه «مولی» تفاوت گذاشت. از این گذشته، گویش های مختلف زبان عربی و پراکندگی جغرافیایی قبایل عرب سهم بسزایی در به وجود آمدن این معانی مجازی داشته اند.

بهترین شاهد بر این مدعا، استشهادهای ناسازگاری است که به آیات قرآنی یا متون ادبی که این واژه در آن ها به کار رفته شده است، به این معنا که هریک از لغت شناسان یا مفسران برای واژه «مولی» در یک متن، معانی مختلفی بیان کرده اند که با هم قابل جمع نیستند.

واژه «مولی» به صورت مفرد و جمع، معرفه و نکره، مضاف به ضمیر (نا - کم - هم - ه) و غیر مضاف، بیست و یک بار در قرآن کریم تکرار شده است.

این آیات عبارت اند از:

«ذلِکَ بِاَنَّ اللّه َ مَوْلَی الَّذینَ امَنُوا وَ اَنَّ الْکَافِرینَ لاَ مَوْلی لَهُمْ»(2)، «این برای آن است که خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آوردند، اما کافران سرپرستی ندارند»؛

ص:57

«وَارْحَمْنَا اَ نْتَ مَوْلینَا فَاص نْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرینَ»(1)، «بر ما رحمت آور، سرپرست ما

تویی، پس ما را بر کافران پیروز گردان»؛

«قَدْ فَرَضَ اللّه ُ لَکُمْ تَحِلَّةَ اَیْمَانِکُمْ وَ اللّه ُ مَوْلیکُمْ وَ هُوَ الْعَلیمُ الْحَکیمُ»(2)، «خداوند راه گشودن سوگندهایتان را روشن ساخته و خداوند مولای شماست و او دانا و حکیم است»؛

«وَ اعْتَصِمُوا بِاص للّه ِ هُوَ مَوْلیکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصیرُ»(3)، «به خدا تمسک جویید که سرپرست شماست، چه سرپرست خوب و چه یاور شایسته ای»؛

«فَاص عْلَمُوا اَنَّ اللّه َ مَوْلیکُمْ نِعْمَ الْمَوْلی وَنِعْمَ النَّصیرُ»(4)، «بدانید خدا سرپرست شماست، چه سرپرست خوب و چه یاور خوبی»؛

«مَاْویکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلیکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ»(5)، «جایگاهتان دوزخ است، دوزخ عهده دار امر شماست و چه بد جایگاهی است»؛

«بَلِ اللّه ُ مَوْلیکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرینَ»(6)، «بلکه خداوند سرپرست شماست و او بهترین یاوران است»؛

«ثُمَّ رُدُّوا اِلَی اللّه ِ مَوْلیهُمُ الْحَقِّ»(7)، «سپس به سوی خداوند که سرپرست حقیقی آن هاست باز می گردند»؛

«وَلِکُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِیَ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَالاَْقْرَبُونَ»(8)، «برای هر کسی وارثانی قرار دادیم که از میراث پدر و مادر و نزدیکان ارث برند»؛

«وَ رُدُّوا اِلَی اللّه ِ مَوْلیهُمُ الْحَقِّ»(9)، «و به سوی خداوند که سرپرست حقیقی آن هاست باز گردانده می شوند»؛

ص:58

«وَ ضَرَبَ اللّه ُ مَثَلاً رَجُلَیْنِ اَحَدُهُمَا اَبْکَمُ لاَ یَقْدِرُ عَلی شَیْ ءٍ وَ هُوَ کَلٌّ عَلی مَوْلیهُ»(1)، «خداوند مثل دو مردی را زده است که یکی از آن ها لال بوده و قادر به انجام دادن کاری نیست و سربار صاحبش می باشد»؛

«وَ اِنّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِنْ وَرَاءی»(2)، «و من از بستگانم پس از خودم بیمناک هستم»؛

«یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ اَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشیرُ»(3)، «کسی را می خواند که زیانش از سودش نزدیک تر است، چه بد مولا و یاوری و چه بد مونسی»؛

«اُدْعُوهُمْ لاِبَائِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّه ِ فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوا ابَاءَهُمْ فَاِخْوَانُکُمْ فِی الدّینِ وَ مَوَالیکُمْ»(4)، «آن ها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خداوند عادلانه تر است و اگر پدرانشان را

نمی شناسید، آن ها برادران دینی و موالی شما هستند»؛

«یَوْمَ لاَ یُغْنی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیْٔا وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ»(5)، «روزی که هیچ زمامداری کم ترین کمکی به زیر دستانش نمی کند و از هیچ سو یاری نمی شوند»؛

«وَ اِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَاِنَّ اللّه َ هُوَ مَوْلیهُ»(6)، «اگر از کار خود توبه کنید (به سود شما است زیرا) دل هایتان از حق منحرف شده و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقت خدا سرپرست اوست»؛

«قُلْ لَنْ یُصیبَنَا اِلاَّ مَا کَتَبَ اللّه ُ لَنَا هُوَ مَوْلینَا وَعَلَی اللّه ِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(7)، «بگو جز آن چه

خدا برای ما مقرر داشته هرگز به ما نمی رسد، او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا

توکل کنند».

در متون تفسیری و گاه لغوی یا کلامی، در مقام بیان مراد این آیات، معانی

مختلفی برای واژه «مولی»، صرف نظر از ساختار صرفی آن، ارائه شده است که در

ص:59

خور تأمل است.

به عنوان مثال، برای واژه «مولاکم» در آیه «مَاْویکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلیکُمْ»:(1) این معانی بیان شده است: 1- أولی(2) 2- مالک امر(3) 3- صاحب(4) 4- عاقبت(5) 5- متولی(6) 6- مصیر(7) 7- مکان(8) 8- محرا(9) 9- ناصر(10) 10- ولی.(11)

همچنین، واژه «موالی» در آیه «وَ اِنّی خِفْتُ الْمَوَالِیَ مِنْ وَرَاءی»(12) که صورت جمعِ کلمه «مولی» است به این معانی آمده است: 1- عموزادگان 2- خویشان پدری.

به معنای کلمه «مولی» در اشعار زیر نظری می افکنیم:

فغدت کلا الفرجین تحسب أنّه

مولی المخافة، خلفها و أمامها(13)

ص:60

برای واژه «مولی» در این بیت که متعلق به لبید بن ربیعة است سه معنا بیان شده است: 1- أولی: مناسب ترین جایگاه نبرد (أولی موضع أن تکون فیه الحرب)(1)،

سزاوار به ترسیدن (أولی بالمخافة)(2) 2- ولی المخافة(3) 3- اطراف یک چیز (لما یلی الشی ء مثل خلفه و قدامه).(4)

هم المولی و ان جنفوا علینا

و إنّا من لقائهم لزور

آن ها هستند که باید از ایشان هراسید اگر چه از ما دوری کنند و ما در جنگ از رویارویی با آن ها کناره می گیریم.

همچنان که «مولی» در این بیت که متعلق به عامر خصفی است، به دو معنا آمده است: 1- پسر عمو (ابن عم)(5) 2- خویشان پدری (عصبه).(6)

نظیر این مطلب را در این شعر فضل بن عباس لهبی نیز می توان دید:

مهلاً بنی عمّنا، مهلاً موالینا

لاتنبتوا بیننا ما کان مدفونا(7)

زیرا به واژه «موالینا» برای دو معنای: 1- پسر عمو (ابن عم) 2- خویشان پدری (عصبه) استشهاد شده است.(8)

ابن اثیر پس از آن که گزارشی از معانی متعدد «مولی» ارائه می دهد، به این نکته مهم اشاره می کند که این معانی متفاوت از آن جا ناشی شده است که برای «مولی» دو مصدر می توان فرض کرد، وِلایت و وَلایت.(1)

اگر «مولی» را از مصدر «وَلایت» بدانیم، در این صورت در نَسَب (پیوندهای خویشاوندی) و نصرت (یاری) و معتق به کار می رود؛ اما اگر آن را از مصدر «وِلایت» بدانیم، در آن صورت به معنای «امارت» خواهد بود.(2)

لازم به یادآوری است که ابن منظور همین مطلب را با اندکی تفاوت از ابن سکیت و زجاج نقل می کند.(3) و بر همین اساس است که طریحی در تعریف وَلایت می نویسد:

الوَلایة: محبة اهل البیت و اتباعهم فی الدین و امتثال أوامرهم و نواهیهم و التأسّی بهم فی الأعمال و الأخلاق؛(4) «وَلایت: دوستی خاندان پیامبر و پیروی از ایشان در امور دینی و فرمان برداری از امر و نهی ایشان و اقتدا به ایشان در رفتار و اخلاقشان».

از آن جا که پذیرش معانی متعدد برای واژه «مولی» مستلزم آن است که نسبت میان آن با معانی متعددش، اشتراک لفظی باشد و چون اشتراک لفظی به واسطه آن که مستلزم وضع های متعدد است، بر خلاف اصل است، می باید نسبت میان آن ها را از نوع اشتراک معنوی بدانیم که لفظ برای قدر جامع میان تمام معانی وضع شده است؛ بنابر این، واژه «مولی» یک معنا بیشتر ندارد.(1)

است گاهی دور از دسترس.

از آن جا که معنای ماده در تمام مشتقات آن جاری است، می بایست مفهوم «قُرب» در واژه «مولی» نیز لحاظ شود.

نزدیکی حقیقی به حکم آیه «وَ نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ»(1)، «و ما به او نزدیک تریم از رگ گردن»؛ از آنِ خداوند متعال است که با مخلوقات خود معیّت قیّومیه دارد، «هُوَ مَعَکُمْ اَیْنَ مَا کُنْتُمْ »(2)، «او با شماست هر کجا که باشید»؛ بنابر این، مولای حقیقی اوست، پس می توان بر «رب» عنوان مولا را منطبق کرد.

بر این اساس، به کسی که همراه انسان است (صاحب)، این عنوان صادق خواهد بود؛ همچنان که همسایه (جار) را نیز می توان مولا دانست.

بر نزدیکان و خویشاوندان انسان (قریب) نیز این عنوان صادق خواهد بود، اما خویشان انسان چه کسانی هستند؟ پسران عمو قطعا از جمله خویشان انسان هستند، هرچند بجز ایشان، کسان دیگری هم هستند که این عنوان بر آن ها صادق است و به همین سبب، ابن منظور می نویسد: «المولی: ... القریب کابن العم و شبهه»؛(3) پس ابو الهیثم می تواند ادعا کند که بر برادر (اخ) نیز عنوان «مولی» صادق است(4)، همچنان که ابن اعرابی نیز می تواند فرزند خواهر (ابن الاخت) را از جمله افرادی بداند که این عنوان بر آن صادق است؛(5) و به همین قیاس، می توان خویشان پدری (عصبه) و وارثان فرد (وارث) را نیز مولای او دانست.(6)

اگر چنین باشد، دیگر تردیدی نخواهد بود که سرپرستِ انسان های نیازمند به سرپرست (افراد نابالغ، سبک مغزان، دیوانگان) که از او به «ولی» یا «مولی فی

الدین» یاد می شود نیز به آن علت که با فرد نوعی همبستگی و قرابت دارد، مولای

ص:64

وی به حساب می آید و روشن است که لازمه ولایت، داشتن اولویت نسبت به دیگران در اداره امور مولّی علیه است؛ پس نمی توان «أولی»، «أولی بالتصرف»، «أولی بالشی ء»، «متصرف فی الامر»، «متولی فی الامر» را از جمله معانی واژه «مولی» دانست، بلکه این معانی که همه به یک چیز دلالت می کنند از جمله لوازم معنای واژه «ولی» به حساب می آیند.

از سوی دیگر، چون نزدیکی، تنها از راه پیوندهای نَسَبی به وجود نمی آید، بلکه شامل پیوندهای سَبَبی نیز می شود، می توان داماد خانواده (صهر) را نیز مولای آن ها دانست.

طبیعی است که این نزدیکی میان افراد گاه می تواند در خارج از چارچوب روابط خویشاوندی شکل بگیرد، پس ابن اعرابی حق دارد هم پیمان های افراد (حلیف و عقید) را هم مولای آن ها بداند؛ طبیعی است که این نزدیکی می تواند به شکل اعتباری میان مالک و مملوک نیز برقرار باشد که البته در صورت انسان بودن مملوک، از وضوح بیشتری برخوردار است، پس می توان «مالک» و «مملوک» را به شکل عام، مولا دانست، همچنان که بر مالکِ برده و برده (عبد) نیز این عنوان صادق است، حتی اگر پیوند مالکیت از میان آن ها برداشته شده باشد؛ پس «معتِق» و «معتَق» نیز مولا خواهند بود، زیرا برده آزاد شده (معتَق) همچنان با آزاد کننده خود (معتِق) رابطه حقوقی دارد (ینزل منزلة ابن العم یجب علیک أن تنصره و أن ترثه إن مات و لا وارث له)(1) و بر همین اساس بر خویشاوند مجازی (ضامن جریره) هم عنوان مولی صادق خواهد بود.

از آن جا که آزاد کننده برده (معتِق) با آزاد کردن برده خود (معتَق)، او را از نعمت آزادی برخوردار می کند، می توان یکی را نعمت دهنده (مُنْعِم) و دیگری را نعمت

ص:65

داده شده (مُنْعَمٌ علیه) دانست؛ از این رو، بر «مُنْعِم» و «مُنْعَمٌ علیه» نیز «مولی»

اطلاق شده است، اما با ملاحظه جهت آزاد کنندگی و آزاد شدگی؛ معتق (مولی النعمة أنعم علیه بعتقه)(1)، مُنْعِم معتِق، مُنْعَمٌ علیه معتَق.(2) همچنین، اگر این نزدیکی نتیجه پیوندهای اقتصادی باشد، شریک را نیز می توان مولای شریکش به حساب آورد.(3)

بنابر این، بر اساس تنوع «قُرب»، معانی ذکر شده برای واژه «مولی» را می توان به ترتیب زیر طبقه بندی کرد:

1- مکانی (جار، صاحب، نزیل) 2- خویشاوندی: نسبی (ابن، ابن اخت، اخ، عم، ابن عم، عصبه، وارث)؛ سببی (صهر)؛ اعتباری (مالک، عبد، معتِق، معتَق و عتیق، ضامن جریره)؛ 3- اجتماعی - سیاسی (حلیف، عقید، سید غیر مالک و غیر معتق) 4- اقتصادی (شریک) 5- عاطفی (محب، حمیم، ناصر).

به این ترتیب، اگر «قریب» را معنای واژه «مولی» بدانیم، واژه های: صاحب، جار، ابن عم، ابن اخت، اخ، وارث، عصبه، صهر، حلیف، عقید، شریک، ... دیگر معنای مستقلی برای «مولی» نخواهند بود، بلکه مصادیق آن خواهند بود.

در گام نخست، حسی (مکانی) است، اما می تواند شامل قرب و نزدیکی غیر حسی (معنوی) نیز باشد، همچون نزدیکی حاصل از خویشاوندی، دوستی، هم کیشی و مانند آن.(1)

به همین سبب است که واژه «مولی» به هریک از دو طرف این نسبت، یعنی قُرب حاصل میان دو یا چند شی ء (شخص) اطلاق می شود، نظیر مالک و برده، مُنْعِم و مُنْعَمٌ علیه، مُعتِق و مُعتَق، دو حلیف، دو عقید، حبیب و محبوب، ناصر و منصور، دو پسر عمو، دو همسایه.(2)

یکسان داشته باشد، می باید در جستجوی معنای اصلی آن باشیم.

در این که معنای اصلی این واژه چیست، احتمالات مختلفی مطرح شده است:

کرده اند:(1) «لایقل العبد لسیده مولای»(2)، «لایقل العبد لسیده مولای فان مولاکم الله».(3)

است، زیرا - همان گونه که پس از این به تفصیل درباره آن سخن می گوییم - این که وزن «مَفْعَل» دلالت بر زمان و مکان می کند، به این معنا نیست که این وزن حاکی از هیچ معنای دیگری نیست.

به عنوان مثال طبری در تفسیر آیه «اَ نْتَ مَوْلینَا فَاص نْصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرینَ» می نویسد:

المولی فی هذا الموضع المفعل من ولی فلان امر فلان فهو یلیه ولایة و هو ولیه و مولاه.(1)

از سوی دیگر، برای این برداشت هیچ شاهدی در ادبیات عرب وجود ندارد، جز احتمالی که برخی از مفسران درباره معنای آیه «مَاْویکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلیکُمْ» بیان کرده اند و این احتمال نیز از آن جا مطرح شده که متکلمان شیعه اصرار داشته اند به استناد همین آیه اثبات کنند که «مولی» به معنای «أولی» است.(2)

اما به نظر می رسد - آن گونه که ثعالبی احتمال داده است - اطلاق مولی بر دوزخ، اطلاقی مجازی باشد، یعنی قرآن با نوعی استعاره، جهنم را مولای کافران دانسته است، زیرا زمام امور آن ها را به دست دارد.(3)

همین اساس، در سایر مواردی که فرد نوعی ملازمت و همراهی با چیزی دارد نیز به کار می رود.(1)

دقت در این معنا، دو نکته را به خوبی نشان می دهد: 1- مولا کسی است که عهده دار کارهای دیگران است 2- مولا عهده دار انجام کارهایی است که به مصلحت فرد دیگر است.

هرچند جصّاص از قید «مصالح» سخنی به میان نمی آورد، اما می توان او را از جمله طرفداران این نظریه دانست، زیرا وی نیز بر این باور است که واژه «مولی» در جایی به کار می رود که شخص عهده دار انجام کار دیگران است.

وی در توضیح چگونگی انطباق مفهوم «ولایت در تصرف» بر معنای واژه «مولی» می نویسد:

المولی لفظ مشترک ینصرف علی وجوه: فالمولی: المعتِق، لأنّه ولیّ نعمه فی عتقه و لذلک سمّی مولی النعمة و المولی: العبد المعتَق، لاتصال ولایة مولاه به فی انعامه علیه ... و المولی: العصبة و المولی: الحلیف، لأن المحالف یلی أمره بعقد الیمین و المولی: ابن العم، لأنّه یلیه بالنصرة للقرابة التی بینهما و المولی:

الولیّ، لأنّه یلی بالنصرة و قال تعالی «ذَلک بأنّ اللّه مولی الذین آمنوا» ... و المولی: مالک العبد، لأنّه یلیه الملک و التصرف و الولایة و النصر و الحمایة؛ فاسم المولی ینصرف علی هذه الوجوه و هو اسم مشترک لایصح اعتبار عمومه؛(2) «مولی» لفظی است مشترک که به صورت های مختلف به کار می رود:

«مولی» آزاد کننده برده است، زیرا او از آن جهت که برده خود را آزاد کرده، ولیّ نعمت اوست و به همین علت به او «مولی النعمة» گفته می شود و «مولی» برده

ص:71

آزاد شده است، زیرا ولایت صاحبش بر او به آن سبب که به او نعمت آزادی داده همچنان باقی است ... و «مولی» خویشان پدری است و «مولی» هم سوگند است، زیرا هم سوگند با بستن قسم، عهده دار کارهای او می شود و «مولی» پسر عموست، زیرا به علت وجود نسبت خویشاوندی، عهده دار یاری اوست و «مولی» سرپرست (ولی) است، زیرا عهده دار یاری اوست، همچنان که خداوند تعالی فرموده: خداوند یاور مؤمنان است ... «مولی» مالک برده است، چرا که عهده دار یاری و حمایت از او و مجاز در تصرف در اوست؛ پس واژه «مولی» بر این معانی قابل انطباق بوده، کلمه ای مشترک است که نمی تواند همه معانی را با هم برساند.

ص:74

ادعای خود، به کاربردهای عرفی و متون ادبی عرب استناد کرده اند.(1)

مرحوم علامه امینی در کتاب گران سنگ الغدیر، فهرستی از بزرگان اهل سنت ارائه می دهد که یا معتقدند واژه «مولاکم» در آیه «مَاْویکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلیکُمْ» تنها به معنای «أولی بکم» به کار رفته است یا دست کم، یکی از معانی آن را «أولی بکم» دانسته اند.(2)

نیاز باشد به اطلاع عموم مردم رسانده شود، چرا که هر مسلمانی می داند باید دیگر مسلمانان را دوست بدارد و به یاری آن ها بشتابد.(1)

شاهد بر این مطلب، روایتی است که از امام صادق علیه السلام در این باره نقل شده

است:

انّه سئل عن معنی هذا الخبر، فقال: سئل عنها - و اللّه - رسول اللّه فقال: اللّه مولای، أولی بی من نفسی، لا أمر لی معه و أنا أولی المؤمنین بهم من أنفسهم، لا أمر لهم معی و من کنت مولاه، أولی به من نفسه، لا أمر له معی، فعلیٌّ مولاه، أولی به من نفسه، لا أمر له معه؛(1) «از معنای این خبر پرسیده شد، فرمود: به خدا قسم، از پیامبر هم همین سؤال شد، فرمود: خداوند مولای من است، او سزاوارتر است به من از خودم، با وجود او برای من انتخابی نیست و من سزاوارترین مؤمنان هستم به ایشان از خودشان، با وجود من برای ایشان انتخابی نیست و هرکس که من مولای او باشم، سزاوارترم به او از خودش، برای او با وجود من انتخابی نیست، پس علی مولای اوست، سزاوارتر است به او از خودش، انتخابی برای او با وجود علی نیست».

افزون بر این، پیامبر پس از بیان سخن اصلی خود درباره مولی بودن امیرالمؤمنین، در قالب چند دعا، بحث موالات موالیان حضرت و معادات با دشمنان ایشان را مطرح می سازد و سرانجام از حاضران می خواهد تا این ماجرا را به اطلاع آن ها که حاضر نیستند، برسانند.

بیان دعا از یک سو و امر به ابلاغ ماجرای غدیر از سوی دیگر، نشانگر آن است که امیرالمؤمنین در خلال این رخداد به مقام شامخی منصوب شده است و به همین

ص:78

دلیل یاران پیامبر، پس از پایان پذیرفتن ماجرا، به امیرالمؤمنین برای رسیدن به چنین مقامی تبریک و تهنیت می گویند.(1)

همچنان که خبر دادن پیامبر از فرا رسیدن زمان مرگ خود و گفتن جمله: «اللّه أکبر علی اکمال الدین و اتمام النّعمة و رضی الرّب برسالتی و الولایة لعلیٍّ من بعدی» پس از نزول آیه «اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَرَضیتُ لَکُمُ الاِْسْلاَمَ دینًا»(2) و پایان پذیرفتن مراسم، بر بزرگی و اهمیت ماجرای غدیر می افزاید.(3)

شاعران برجسته نیز در آثار خود آن را به همان معنا به کار برده اند.

بنابر این، واژه «مولی» در حدیث غدیر - از روی حقیقت و نه مجاز(1) - به معنای «أولی» به کار رفته است، چه «أولی» تنها معنای آن باشد یا یکی از معانی آن(2) و انکار

چنین مطلبی تا آن جا نارواست که نیشابوری ضمن بیان سه احتمال در معنای جمله «هی مولاکم»، یعنی: تتولی امورکم، أولی بکم و مکانکم الذی یقال فیه هو أولی بکم، سخن فخر رازی را در معنای حدیث «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» نقل کرده و با عبارت «و فی هذا الاسقاط بحث لایخفی»، آن را مورد انتقاد قرار می دهد.(3)

یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لایَرْقَی إِلَیَّ الطَّیْرُ فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَیْتُ عَنْهَا کَشْحا وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِی بَیْنَ أَنْ أَصُولَ بِیَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَی طَخْیَةٍ عَمْیَاءَ یَهْرَمُ فِیهَا الْکَبِیرُ وَ یَشِیبُ فِیهَا الصَّغِیرُ وَ یَکْدَحُ فِیهَا مُؤمِنٌ حَتَّی یَلْقَی رَبَّهُ فَرَأَیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَی هَاتَا أَحْجَی فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذًی وَ فِی الْحَلْقِ شَجا أَرَی تُرَاثِی نَهْبا؛(1) «آگاه باشید، به خدا سوگند، ابابکر جامه خلافت را بر تن کرد در حالی که می دانست جایگاه من در حکومت اسلامی چون محور سنگ آسیاب است. او می دانست که سیل علوم از دامن کوهسار من جاری است و مرغان دور پرواز

اندیشه ها به بلندای ارزش من نتوانند پرواز کرد. پس من ردای خلافت را رها کرده و دامن جمع نموده، از آن کناره گیری کردم و در این اندیشه بودم که آیا با دست تنها برای گرفتن حقّ خود به پا خیزم یا در این محیط خفقان زا و تاریکی که به وجود آوردند صبر پیشه سازم که پیران را فرسوده، جوانان را پیر و مردان با ایمان را تا قیامت و ملاقات پروردگار اندوهگین نگه می دارد؟ پس از ارزیابی درست، صبر و بردباری را خردمندانه تر دیدم، پس صبر کردم در حالی که گویا خاشاک در چشم و استخوان در گلوی من مانده بود و با دیدگان خود نگریستم که میراث مرا به غارت می برند».

همچنان که بنا به گزارش مورخان و محدثان شیعه و سنی، آن حضرت هرجا فرصتی پیدا می کرد، یاران پیامبر را به یاد غدیر می انداخت(2) و گاه آنان را قسم

ص:84

می داد (مناشده) تا آن چه را که در آن روز دیده و شنیده بودند، بازگو کنند.

به عنوان مثال، آن حضرت به افرادی که عمر بن خطاب برای تعیین خلیفه پس از خود انتخاب کرده بود (اصحاب شورا) چنین می فرماید:

عامر بن واثلة قال: کنت علی الباب یوم الشوری مع علی علیه السلام فی البیت و سمعته یقول لهم ... فأنشدکم باللّه، هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلی الله علیه و آله: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره، لیبلغ الشّاهد الغایب، غیری؟(1) «عامر بن واثله می گوید: روز شورا با علی علیه السلامدر

خانه بودم و شنیدم که به آن ها می گفت: ... شما را به خدا قسم، آیا در میان شما کسی جز من هست که رسول خدا به او گفته باشد: هر کس من مولای او هستم، پس علی مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته و یاری کن هر کس که او را یاری کند؛ حاضران به غایبان این مطلب را برسانند».

به اصحاب پیامبر در روزگار خلافت عثمان می فرماید:

سلیم بن قیس الهلالی، قال: رأیت علیّا صلوات اللّه علیه فی مسجد رسول اللّه فی خلافة عثمان و جماعة یتحدّثون و یتذاکرون العلم و العفّة فذاکروا قریشا و فضلها و سوابقها و هجرتها و ما قال فیها رسول اللّه صلی الله علیه و آله من الفضل ... علی بن أبی طالب ساکت لاینطق و لا أحد من أهل بیته، فأقبل القوم علیه، فقالوا: یا أبا الحسن ما یمنعک أن تتکلم؟ فقال: ... ینصبنی للنّاس بعد غدیر خم، ثمّ خطب و قال: ... أیّها النّاس، أتعلمون أنّ اللّه عزّوجلّ مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا

أولی بهم من أنفسهم؟ قالوا: بلی یا رسول اللّه؛ قال: قم یا علی، فقمت؛ فقال:

ص:85

من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه ... ؛(1) «سلیم بن قیس هلالی می گوید: علی علیه السلام را در زمان خلافت عثمان در مسجد رسول خدا دیدم در حالی که گروهی درباره دانش و عفت با یکدیگر سخن می گفتند، پس به یاد آوردند فضایل قریش و سابقه هجرت آن ها و آن چه پیامبر درباره فضیلت ایشان گفته است ... علی بن ابی طالب ساکت بود، او و نه هیچ یک از خاندانش سخن نمی گفتند، مردم به ایشان روی کرده، گفتند: ای ابا الحسن چه چیز باعث شده که سخن نمی گویی؟ فرمود: ... رسول خدا مرا در غدیر خم بر مردم منصوب کرد، سپس ایراد سخن کرد و گفت: ... ای مردم، آیا می دانید که خداوند عزوجل مولای من است و من مولای مؤمنان و من سزاوار ترم از ایشان به

خودشان؟ گفتند: بلی ای رسول خدا، فرمود: بلند شو ای علی، من برپا خاستم، پس فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته ....».

امیرالمؤمنین در روز رحبه(2) به مردم کوفه می فرماید:

عبدالرحمن بن أبی لیلی، قال: شهدت علیّا فی الرحبة یناشد النّاس: أنشد اللّه مع من سمع رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول یوم غدیر خم: من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه؟ لمّا قام، قال عبد الرحمن: فقام اثنا عشر بدریّا ... فقالوا: نشهد أنّا سمعنا رسول اللّه یقول یوم غدیر خم: ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم و أزواجی أمهاتهم؟ قلنا: بلی یا رسول اللّه، فقال: من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه؛(3) «عبدالرحمان ابی لیلی می گوید: روز رحبه شاهد

ص:86

بودم که علی مردم را چنین قسم می داد: شما را به خدا قسم، چه کسی از پیامبر شنید که در روز غدیر فرمود: هر کس من مولای اویم، علی مولای اوست؟ عبد الرحمان می گوید: چون امیرالمؤمنین از جای خود بلند شد، دوازده نفر از کسانی که در جنگ بدر حاضر بودند بر پا خاستند .. و گفتند: ما گواهی می دهیم که از پیامبر در روز غدیر شنیدیم که فرمود: آیا من سزاوارتر نیستم به مؤمنان از خودشان و همسران من مادران ایشان نیستند؟ گفتند: بلی ای رسول خدا، پس فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته».

در روز جمل، طلحه را مخاطب قرار داده می فرماید:

کنّا مع علی یوم الجمل، فبعث الی طلحة بن عبید الله أن القنی، فأتاه طلحة،

فقال: نشدتک الله هل سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؟ قال: نعم؛ قال: فلم تقاتلنی؟ قال: لم اذکر. قال: فانصرف طلحة؛(1) «ما روز جمل با علی بودیم. کسی را به دنبال طلحه فرستاد که به دیدارش بیاید، طلحه نزد او آمد، امیر المؤمنین فرمود: تو را به خدا قسم می دهم، آیا از رسول خدا نشنیده ای که فرمود: هر کس من مولای اویم، علی مولای اوست، بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته؟ طلحه گفت: بلی، امیرالمؤمنین فرمود: پس چرا با من می جنگی؟ گفت: یادم نبود و راوی می گوید که برگشت».

در روز صفین نیز به یاران خود فرمود:

صعد علی علیه السلام المنبر (فی صفین) فی عسکره و جمع النّاس و مَنْ بحضرته مِنَ

ص:87

النواحی و المهاجرین و الأنصار، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: ... فنصبنی بغدیر خم و قال: إنّ اللّه أرسلنی برسالة ضاق بها صدری و ظننت أنّ النّاس مکذّبی، فأوعدنی لأبلّغها أو یعذّبنی ... أیّها النّاس، إنّ اللّه مولای و أنا مولی

المؤمنین و أولی بهم من أنفسهم، من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله ...؛(1) «علی علیه السلامدر روز

صفین در میان لشکریان خود بر فراز منبر رفت در حالی که مردم گرد او جمع شده، مهاجران و انصار نیز حاضر بودند، خدا را حمد و ستایش کرد و فرمود: ... پیامبر من را در غدیر خم (به مقام خلافت) منصوب کرد و گفت: خداوند من را به انجام رسالتی مأمور کرده است که عرصه بر من تنگ شده و بیم آن دارم که مردم من را باور نکنند، خداوند من را تهدید کرده که یا آن پیام را برسانم یا

مجازاتم کند ... ای مردم، خداوند عزوجل مولای من است و من مولای مؤمنان و من سزاوار ترم به ایشان از خودشان، هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته و یاری کن هرکس او را یاری کند و خوار کن هرکس او را خوار کرده است ...».

مطلق داشته باشند؛(1) پس امیرالمؤمنین در روز غدیر مولای مردان و زنان مؤمن شد با این که در آن روز متولی و زمام دار آنان نبود.(2)

به عبارت دیگر، هرچند واژه «مولی» از نظر لغوی می تواند به معنای «أولی» باشد، اما چون امت اسلامی اتفاق نظر (اجماع) دارند که امیرالمؤمنین نمی تواند در زمان حیات پیامبر، بر مردم ولایت داشته و فرمان (امر و نهی) براند، این واژه در جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» به معنای اولویت نیست.(3)

ابن تیمیه این مطلب را چنین توضیح می دهد: اگر مولا بودن امیرالمؤمنین به معنای اولویت مطلق و خلافت او باشد، جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» به معنای «من کنت أولی به من نفسه فعلیٌّ أولی به من نفسه» خواهد بود و این معنا هرچند همیشه در حق پیامبر صادق است، اما در حق امیرالمؤمنین تنها پس از

رحلت پیامبر صادق خواهد بود، زیرا خلافت امیرالمؤمنین در این دوره آغاز خواهد شد؛ پس مولا بودن امیرالمؤمنین به مفهوم اولی بودن وی در حیات پیامبر منتفی است، ناگزیر واژه «مولا» در حدیث غدیر می باید به معنایی به کار رود که در زمان حیات پیامبر نیز صادق باشد.(4)

مطلق نبودن اولویت است(1)، زیرا می توان اولویت را به انواع مختلف تقسیم کرد، سپس پرسید که کدام نوع از اولویت مراد است.

فاضل الدین ابهری این مطلب را چنین توضیح می دهد:

اگر مسلّم داریم که «مولی» به معنی «أولی» است، از چه معلوم که مراد از «أولی»، «اولی بالتّصرف» است؟ بلکه می تواند بود که مراد اولویت باشد در امری از امور باشد، چنان که الله تعالی فرموده: «اِنَّ اَوْلَی

النَّاسِ بِاِبْرهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ»، یعنی: به درستی که سزاوارترین مردمان به ابراهیم آن کسانند که متابعت او کرده اند؛ این اولویت به ابراهیم علیه السلام می تواند بود که از جهت اتباع یا از جهت قُرب یا از جهت اختصاص به او باشد، و «اولی بالتصرف» این جا مراد نیست؛ و صحت استفسار و صحت تقسیم دلیل است بر آن که مراد از «أولی» اولویت است در امری از امور، اما استفسار مثل آن که گویند: «علی در چه کار اولی

است به محمد، در نصرت یا محبت یا در تصرف در او؟» و اما تقسیم مثل آن که گویند: «علی در چه کار اولی است به محمد و این اولویت یا از جهت نصرت اوست یا از برای ضبط اموال او یا از حیثیت تصرف در او».(2)

مَسْطُورًا»،(1) «پیامبر سزاوارتر است به مؤمنان از خودشان و همسران او مادران ایشان هستند و خویشان نسبت به یکدیگر از مؤمنان و مهاجران در آنچه خدا مقرر داشته، اولی هستند، مگر این که بخواهید نسبت به دوستانتان نیکی کنید، این حکم در کتاب خدا نوشته شده است».

این آیه در مقام بیان نفی نَسَب فرزند خوانده بوده، بر این نکته تأکید می ورزد که خویشاوندان نَسَبی بر سایر افراد مقدم هستند، هرچند ممکن است که غیر خویشاوندان مهربان تر هم باشند. روشن است که این مطلب هیچ ارتباطی با مسئله اولویت در تصرف ندارد تا قرینه ای باشد بر اولویت در تصرف در جملات حدیث ولایت.(2)

از آن چه گذشت می توان نتیجه گرفت که اگر «مولی» به معنای «أولی» هم باشد، نمی تواند به معنای «اولی به امامت» باشد، بلکه منظور از آن عبارت است از:

حکایت دارد و تردیدی نیست که اولویت پیامبر به خصوص با ملاحظه جمله «ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم» اولویتی مطلق و غیر مقید به نوعی خاص است، طبیعی است که اولویت امیرالمؤمنین نیز بر مردم، اولویتی تام و مطلق خواهد بود.(1)

فاضل الدین ابهری این مطلب را چنین توضیح می دهد:

در جواب می گوییم: دلیل بر آن که مراد از «أولی» در حدیث: ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم، «اولی بالتصرف» است، ضمیمه «من أنفسهم» است؛ و به قرینه «من أنفسهم» محقق شده که مراد از «أولی» در حدیثِ مذکور، «اولی بالتصرف» است، نه آن که مراد اولویت است در امری از امور، جهت آن که به نفس مردم از مردم اولی بودن، به غیر از اولی بالتصرف بودن، هیچ معنی ندارد. اما اگر قید «من أنفسهم» نبودی، استشهاد نمودن به آیه: «اِنَّ اَوْلَی النَّاسِ بِاِبْرهیمَ»، و استدلال به صحت استفسار و صحت تقسیم درست بودی، و اگر نظم آیه چنین بودی: «إنّ أولی الناس بابراهیم من نفسه للذین اتبعوه»، مراد از

«أولی»، اولی بالتصرف بودی؛ و همچنین اگر گویند - مثلاً - محمد اولی به علی [است ]من نفس علی، استفسار و تقسیم را صحت می نماید و مراد، اولی بالتصرف، می شود لاغیر.(2)

توجه به این نکته نیز ضروری است که اولویت مطلق امیرالمؤمنین بر سایر افراد با وجود پیامبر نیز قابل جمع است، زیرا اولویت امیرالمؤمنین در طول اولویت پیامبر قرار دارد و نه در عرض آن؛ پس اولویت امیرالمؤمنین بر همه مردان و زنان

ص:93

مؤمن، مستلزم اولویت ایشان بر پیامبر گرامی اسلام نخواهد بود، همچنان که مستلزم اولویت هم زمان دو نفر بر مردم نیز نخواهد بود.(1)

همچنین سکوت حاضران و عدم پرسش آن ها از دامنه اولویت، خود نشان دهنده این واقعیت است که برای ایشان حدود این اولویت مشخص بوده است و به همین علت، نه تنها صحت استفسار و تقسیم - آن گونه که ایجی ادعا می کند - دلیل بر معین نبودن دامنه اولویت نیست، بلکه عدم استفسار حاضران از مقصود پیامبر، از مشخص بودن دامنه این اولویت نزد ایشان حکایت دارد.

(مفضول) با وجود فرد برتر (افضل) صحیح است.(1)

شَیْئاً وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ»؛(1) مطرح کرده است(2)، اما تنها احتمال دوم مورد توجه متکلمان سنّی قرار گرفته است و آن ها کوشیده اند بر اساس آن، حدیث غدیر را معنا کنند.

از نظر بزرگان سنّی، پیامبر گرامی اسلام با گفتن جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه»، در صدد بیان این مطلب بوده است که مردم همان گونه که به پیامبر محبت می ورزند، می باید به امیرالمؤمنین نیز محبت ورزیده، او را دوست بدارند (من أحبّنی و تولانی فلیحبه و لیتوله).(3)

سایر معانی میان آن ها اختلاف نظر است.(1)

صحیح نقل کرده اند، پیامبر گرامی اسلام، پس از طرح موضوع «من کنت مولاه فعلیٌّ

مولاه»، به بیان حوض کوثر و نسبت میان قرآن و خاندان خود (اهل بیت) می پردازد.

أیّها النّاس، إنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّه لم یعمّر نبی إلاّ نصف عمر الّذی یلیه مِن قبله و إنّی لأظنّ أنّی یوشک أن أدعی فأجیب و إنّی مسئولٌ و إنّکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟ قالوا: نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت فجزاک اللّه خیرا؛ فقال: أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أن محمّدا عبده و رسوله و أن جنّته حقٌّ و أنّ ناره حقٌّ و أن الموت حقٌّ و أن البعث حقٌّ بعد الموت و أنّ الساعة آتیةٌ لا ریب فیها و أن اللّه یبعث من فی القبور؟ قالوا: بلی نشهد بذلک؛ قال: اللّهم اشهد، ثمّ قال: یا أیّها النّاس، إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤنین و أنا أولی بهم من أنفسهم، فمن کنت مولاه فهذا مولاه - یعنی علیّا - اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه، ثمّ قال: یا أیّها النّاس إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیَ الحوض، حوض أعرض ممّا بین بُصری إلی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیَ عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، الثقل الأکبر کتاب اللّه عزّوجلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به، لاتضلّوا و لاتبدّلوا، و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیَ الحوض؛(1) «ای مردم، خداوند دانای آگاه به من چنین خبر داده که هیچ پیامبری جز به اندازه نصف عمر پیامبر پیش از خود، عمر نمی کند و من چنین می پندارم که من را به مرگ فرا می خوانند و من باید بپذیرم. از من و شما در پیشگاه خداوند پرسش خواهد شد، شما چه خواهید گفت؟ گفتند: گواهی می دهیم که تو پیام الهی را رساندی،

ص:99

تلاش نمودی و خیرخواهی کردی؛ خدا تو را پاداش خیر دهد. پیامبر فرمود: آیا

گواهی نمی دهید که هیچ معبودی جز خداوند نیست و محمد بنده و فرستاده اوست و بهشت و جهنم خداوند و مرگ و برانگیختن پس از مرگ حق است و قیامت بی تردید خواهد آمد و خداوند آنان را که در قبر هستند، بر خواهد انگیخت؟ مردم گفتند: آری به این مطالب گواهی می دهیم؛ پیامبر فرمود: بار خدایا، گواه باش. در ادامه فرمود: ای مردم، خداوند مولای من است و من مولای مؤمنان و من سزاوارترم به ایشان از خودشان، پس هر کس من مولای او هستم، این (علی) مولای اوست. بار خدایا ولی باش هرکس او را ولی خود قرار داده و دشمن بدار هر کس او را دشمن داشته. سپس فرمود: ای مردم، من پیشایش شما می روم و شما به من در حوض می رسید، حوضی که به فاصله بصرا (در شام) تا صنعا (در یمن) بزرگی دارد، در آن به تعداد ستارگان ظرف هایی از نقره است و من درباره دو شی ء گران بها از شما خواهم پرسید، پس بنگرید که چگونه جانشین من در آن دو می شوید؟ شی ء گران بهای بزرگ تر کتاب خداوند بلند مرتبه است که یک سوی آن به دست خداوند و سوی دیگرش در دست شماست، به آن دست آویزید تا گمراه و منحرف نشوید و دیگری عترت و خاندان من است، چرا که خدای دانای آگاه به من خبر داده است که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض به من برسند».

از مجموع این سه نکته که در حدیث طبرانی به آن ها اشاره رفته است، چنین بر می آید که منظور پیامبر گرامی اسلام، نوعی پاسخ عملی به بدخواهان و منتقدان امیرالمؤمنین بوده، یادآور می شود که مسلمانان همچنان که خدا و پیامبر او را دوست دارند، می باید خاندان پیامبر و به خصوص امیرالمؤمنین را نیز دوست

ص:100

داشته باشند.(1)

صفات و ویژگی های برجسته و ممتاز اخلاقی و رفتاری برخوردار بوده است که نمی توان در هیچ یک از صحابه پیامبر همه آن ها را در آن سطح پیدا کرد؛ همچنان که

خدمات تأثیر گذار آن حضرت به اسلام و پیامبر از همان آغازین روز نبوت، مطلبی است که موقعیت اجتماعی وی را از سایر صحابه برجسته تر می سازد.

طبیعی است برخورداری از چنین جایگاه فردی و اجتماعی، پیامبر را در واپسین روزهای زندگی خود وادار می سازد که ضمن توجه دادن مسلمانان به این نکته، به آنان گوشزد کند که باید امیرالمؤمنین را همچون خود او دوست بدارند.(1)

مواجه شد، تصمیم گرفت در همایش عمومی و در پایان مراسم حج، ضمن تأیید عمل امیرالمؤمنین، به مردم یادآور شود همان گونه که به ایشان ابراز محبت

می کنند، باید به امیرالمؤمنین نیز محبت خود را نشان داده، از هر کار یا سخنی که نشانگر کینه و تنفر است، پرهیز کنند.(1)

به نظر نیاز به توضیح نیست که بیان این مطلب با استفاده از کلمات و جملات خاص، بستگی به نظر پیامبر دارد، هرچند بعید نیست بگوییم بیان این مطالب نزد

همگان و اشاره به لزوم اطاعت پیامبر، لطفی الهی است برای امیرالمؤمنین تا همگان متوجه ارزش محبت و موالات وی باشند.(1)

نکرده است.

بنابر این: تمام تلاش متکلمان سنّی برای خارج کردن حدیث غدیر از بحث

ولایت و استناد به شواهد تاریخی تنها هنگامی صحیح است که به جای واژه «مولی» از کلمه «محبوب» استفاده کنیم، با آن که واژه «مولی» با کلمه «مُحب» هم معنی است.

است؟ سپاه به مدینه بازگشته است یا به مکه؟(1)

از افراد،خطاب به او می فرمایند:

- «ألست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ قلت: بلی یا رسول اللّه، قال: من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه»(1)

این عبارت که در روایات معتبر و با سند صحیح نقل شده است،(2) دقیقا همان عبارت حدیث غدیر است. بنابر این، چه پیامبر این جمله را دو بار فرموده باشد و چه یک بار، این جمله یک معنا بیشتر ندارد. اما معنای آن چیست؟

معنای این جمله هرچه باشد، باید یک نکته در آن لحاظ شود که پیامبر گرامی اسلام مولا بودن امیرالمؤمنین را بر هر کس که پیامبر مولای اوست، با اولویت خود بر مؤمنان پیوند زده است.

مهم ترین پرسش آن است که اگر میان این دو مطلب هیچ ارتباطی نبوده است، چرا پیامبر آن ها را به هم پیوند زده، لازمه قبول اولویت خود بر مسلمانان را، مولا بودن امیرالمؤمنین می داند؟ و اگر میان این دو جمله نوعی پیوند برقرار است، آیا می توان میان اولویت رسول گرامی اسلام بر مؤمنان و مولا بودن پیامبر و امیر المؤمنین به معنای لزوم محبت آنها ارتباطی پیدا کرد؟

- «من کنت مولاه فعلیٌّ (فإنّ علیّا) مولاه»(3)

این عبارت، همان عبارت حدیث غدیر است با این تفاوت که مسئله اولویت

ص:107

پیامبر بر مؤمنان در آن مطرح نشده است؛ بنابر این، اگر به فرض محال معنای آن لزوم دوستی امیرالمؤمنین باشد، نمی تواند در حدیث غدیر هم همین معنا را داشته باشد، زیرا در حدیث غدیر ابتدا بحث اولویت پیامبر بر مؤمنان مطرح شده است.

افزون بر این، در همین ماجرا هم معنای جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه»، لزوم دوستی امیر المؤمنین نیست، زیرا این جمله در روایاتی آمده که فقط موضوع اعتراض برخی از اصحاب را نقل کرده اند، اما در روایاتی که راوی (بریده) بحث

بغض و دشمنی خود را نسبت به امیرالمؤمنین بیان می کند، پیامبر به گونه دیگری پاسخ می دهد بدون آن که به مسئله مولی بودن امیرالمؤمنین اشاره کند.

به عنوان مثال در یک روایت آمده است: «قال: و کنت أبغض علیا، فقال: یا بریدة، أتبغض علیا؟ فقلت: نعم، قال: لاتبغضه و أحبّه، فإن له فی الخمس أکثر من ذلک»(1) و در روایتی دیگر ماجرا از زبان بُریده چنین نقل شده است: «قال: أبغضت علیا بغضا لم أبغضه أحدا، قال: و أحببت رجلاً من قریش لم أحبه إلا علی بغضه علیا، قال: ... قال: أتبغض علیا؟ قال: قلت نعم، قال: فلاتبغضه و إن کنت تحبه فازدد له حبا».(2)

این تفاوت در پاسخ به خوبی گویای این مطلب است که پیامبر آن جا که می خواهد لزوم محبت امیرالمؤمنین را یادآور شود از کلماتی استفاده می کند که آن ها را هنگام بیان جایگاه اجتماعی امیرالمؤمنین به کار نمی برد.

به عبارت دیگر، مخالفت با تصمیم امیرالمؤمنین در نحوه تقسیم غنایم در دو حوزه قابل بررسی است:

چهار نفر می رسد، به واسطه کینه توزی و غرض های شخصی، با بهانه کردن نحوه تقسیم غنایم که بر اساس اعتراف خودشان با معیاری خاص انجام شده است، قصد توهین و انتقام جویی داشتند که پیامبر با ناراحتی به آن ها یادآور می شود که باید امیرالمؤمنین را دوست بدارند.

بُریده و یک بار در جمع مسلمانان پس از بازگشت از حج و چه یک بار فرموده باشد و نقل بُریده تنها گزارشی کوتاه از آن ماجرا باشد.

- «لاتقع فی علیٍّ فإنّه منّی و أنا منه و هو ولیّکم بعدی»(1)

گواه بر آن چه گذشت، جمله دیگری است که محدثان سنّی از زبان بُریده در ماجرای یمن نقل کرده اند. بر اساس این نقل، پیامبر گرامی اسلام ضمن ابرازمخالفت خود با بدگویی از امیرالمؤمنین، ابتدا با بیان این که «او از من است و من از او هستم» جایگاه و نسبت امیرالمؤمنین را به خود بیان کرده، سپس بر این نکته تأکید می کند که او ولیّ شما پس از من است.

این جمله به خوبی نشان می دهد که پیامبر ضمن تفاوت گذاشتن میان دو حوزه فردی و اجتماعی، آن گاه که اعتراض به امیرالمؤمنین از حد بغض و کینه شخصی خارج و به حریم اجتماعی وارد می شود، دیگر به موضوع محبت به امیرالمؤمنین اکتفا نمی کنند و مسئله ولایت ایشان را نیز مطرح سازند.

محدثان سنّی هرچند این نقل را در متون خود آورده اند و اعتراف می کنند که از نظر سندی هم معتبر است، اما چون وجود قید «من بعدی» در این نقل، کار را برای آن ها مشکل می سازد، با طرح یک تردید جالب، می کوشند اعتبار این نقل را زیر سؤال ببرند.(2)

در سند این روایات، اجلح کندی قرار دارد. اجلح کندی که نام وی یحیی بن عبد الله، ابو حجَیَّة الکندی الکوفی است، در سال 140 یا 145 از دنیا رفته است.(3)

ص:110

در متون رجالی - حدیثیِ اهل سنت، درباره اجلح کندی چنین اظهار نظر شده است: «اسوأ حالاً منه (من مجالد)»، «تابعیٌّ ثقة»، «ثقةٌ»، «جائز الحدیث و لیس بالقوی فی عداد الشّیوخ»، «روی عن الشعبی أحادیث مضطربة لایتابع علیها»، «روی غیر حدیث منکر»، «روی له الأربعة»، «صالح»، «صدوقٌ»، «صدوقٌ شیعیٌّ»، «صدوقٌ شیعیٌّ جلد»، «ضعیفٌ لیس بذاک و کان له رأیٌّ سوء»، «ضعیفٌ و هو صدوقٌ»، «فی نفسی منه»، «کان لایدری ما یقول، یجعل أبا سفیان، أبا الزبیر و یقلّب

الأسامی»، «لایحتجّ بحدیثه»، «له أحادیث صالحة، یروی عنه الکوفیّون و غیرهم و لم أجد له حدیثا منکرا مجاوزا للحدّ، لا اسنادا و لا متنا إلاّ أنّه یعدّ فی شیعة الکوفة،

و هو عندی مستقیم الحدیث، صدوقٌ»، «لیس بالقوی و کان مسرفا فی التشیّع»، «لیس بقویٍّ»، «لیس بقویٍّ، کان کثیر الخطاء، مضطرب الحدیث، صدوقٌ»، «لیس به بأس»، «لین لیس بالقویٌّ، یکتب حدیثه و لایحتجّ به»، «مفترٍ»، «منکر الحدیث، وحبة واه فی الحدیث، غالٍ فی التشیّع».(1)

همچنان که برخی از محققان سنّی یادآور شده اند، منشأ اعتراض به این راوی و روایاتش، مذهب او بوده است. آن ها ضمن اعتراف به قابل اعتماد و راستگو بودن

ص:111

وی، شیعه بودنش را مانعی از قبول روایاتش دانسته اند(1) و روشن است که ملاک در پذیرش یک روایت راستگو بودن راوی آن است، بدون آن که مذهب وی در این مسئله نقشی داشته باشد.(2)

شایان ذکر است که ابن حجر در بررسی ماجرای غدیر خم، مدعی است هدف پیامبر از گفتن آن جملات بیان لزوم محبت امیرالمؤمنین است و شاهد آن ماجرای یمن به روایت بُریده است. وی سپس این عبارت را نقل می کند : «لاتقع یا بریدة فی علیٍّ، فإن علیا منّی و أنا منه و هو ولیّکم بعدی»، اما مدعی می شود که چون در سند

آن فردی بنام اجلح که شیعه است قرار دارد، روایتش اعتبار ندارد.

اما از آن جا که انکار صحت روایت به این روش با مبانی رجالی سازگار نیست، مدعی می شود که بر فرض صحت روایت، بُریده سخن پیامبر را به سلیقه و نظر خود نقل به معنا کرده، از عبارت «ولیکم بعدی» استفاده کرده است.

اما چون چنین ادعایی هم راه به جایی نمی برد، مدعی می شود که بر فرض بُریده کلمات و عبارت پیامبر را هم بدون هر گونه اعمال نظر نقل کرده باشد، باید آن را توجیه کنیم و بگوییم که منظور پیامبر نوعی خاص از ولایت بوده است نه ولایت به معنای حکومت. روشن است که چنین توجیهی نیز فاقد دلیل است. از این رو، سخن نهایی خود را چنین بیان می کند: چون اجماع و اتفاق داریم بر حق و درست بودن ولایت ابوبکر و مفاد و مدلول اجماع یقین آور، اما مفاد خبر واحد، ظنی و گمان آور است و بین قطعی و ظنی هیچ گاه تعارض واقع نمی شود، دست از سخن پیامبر بر می داریم.(3)

همچنان که پس از این نیز به تفصیل در این باره سخن خواهیم گفت، واقعیت

ص:112

همین است که ابن حجر بدان اشاره کرده است، زیرا متکلمان و محدثان سنّی با دو واقعیت مواجه هستند: ماجرای غدیر خم و تعیین امیرالمؤمنین به عنوان جانشین پیامبر از یک سو و انتخاب ابوبکر در سقیفه بنی ساعده توسط گروه اندکی از مردم، از سوی دیگر.

از آن جا که این دو ماجرا در تناقض با هم هستند و تردید در خلافت ابوبکر یعنی زیر سؤال بردن همه چیز، بنابر این، می کوشند غدیر را به گونه ای توجیه و تأویل کنند تا خدشه ای به انتخاب ابوبکر وارد نشود. پس می توان چنین نتیجه گرفت که تلاش این عده برای فهم تاریخ نیست، بلکه قصدشان آن است تا عمل انجام

شده ای را درست جلوه دهند، هرچند قرار باشد از مسلم ترین رخدادهای تاریخی چشم پوشی کنیم.

- «من کنت مولاه فعلیٌّ ولیّه»(1)

بر فرض که اشکال گروهی از عالمان سنّی در سند روایت گذشته وارد باشد و بپذیریم که قید «من بعدی» در متن حدیث وجود ندارد، جایگزینی واژه «ولی» به جای «مولی» در ماجرای یمن به نقل بُریده در برخی از روایات مسلّم است و همین جایگزینی، گواه درستی مطلب گذشته خواهد بود که منظور پیامبر در پاسخ خود به بُریده، مسئله لزوم محبت امیرالمؤمنین نبوده است.

جای تردید نیست که اگر قید «من بعدی» وجود داشته باشد، دلالت آن بر ولایت امیرالمؤمنین روشن تر است، اما نبود آن هم نمی تواند خللی به این استدلال وارد سازد، زیرا مهم برای ما مفهوم واژه «مولی» است. بنابر این، این ادعا که ماجرای یمن به طریق های متعدد نقل شده است و در آن ها کلمه «بعدی» وجود ندارد، پس استدلال شیعه مبنی بر خلافت امیرالمؤمنین بعد از رسول خدا، باطل

ص:113

خواهد بود،(1) ادعایی نادرست است، زیرا بود یا نبود قید «من بعدی» آسیبی به این استدلال نمی زند، افزون بر این که استدلال متکلمان شیعه مبتنی بر ماجرای غدیر خم است نه پاسخ پیامبر در ماجرای یمن، هرچند که این سخنان نیز بخصوص با نقل های متفاوتی که دارد، مؤید همان فهم است.

از مجموع آن چه گذشت به خوبی روشن می شود که اعتراض تعداد انگشت شماری از افراد در چگونگی تقسیم غنایم که به تصریح راوی آن ناشی از غرض ورزی و کینه توزی های شخصی آن ها بود، نمی تواند توجیه گر ستایش پیامبر از امیرالمؤمنین با چنان الفاظی بر فراز منبر و در مقابل ده ها هزار نفر مسلمان آن هم در

بازگشت از مراسم حج باشد.(2)

در مذاکره میان ابوموسی و عمرو بن عاص، ابوموسی فریب خورد و امیرالمؤمنین را از خلافت عزل کرد، موضوعی که اساسا هیچ ارتباطی با مسئله جنگ نداشت؛ اما در مقابل، عمرو عاص با زیرکی، ضمن تأیید کار ابوموسی، معاویه را به عنوان خلیفه تعیین کرد.

سپاهیان امیرالمؤمنین، هنگامی که دریافتند فریب خورده اند، ضمن ابراز پشیمانی و توبه، از امیرالمؤمنین نیز خواستند که به علت انتخاب ابوموسی و راضی شدن به حَکَمیت، توبه کند که حضرت نپذیرفت و اعلام داشت که رضایت به حَکَمیت و انتخاب ابوموسی، را خود آنان بر ایشان تحمیل کرده اند.

این گروه که از جواب حضرت راضی نبودند، بهانه می آوردند که امیرالمؤمنین

مرتکب گناه کبیره شده است و چون توبه نمی کند، باید کشته شود؛ از این جا بود که خوارج شکل گرفتند و در ماجرای نهروان با حضرت به جنگ برخاسته، با تحمل شکستی سنگین تا سال ها از صحنه تاریخ اسلام محو شدند.

حال سؤال این جاست که آیا امیرالمؤمنین در ماجرای صفین و نهروان بر حق بوده است یا نه؟ اگر امیرالمؤمنین بر حق بوده است، پس معاویه و وابستگان آن ها همچون عمرو بن عاص راه باطل را پیموده اند، زیرا بر خلیفه رسول خدا شوریده و با پاره پاره کردن قرآن، شانه از قبول حق خالی کرده اند؛ در این صورت، پیامبر با اطلاع از آینده، باید مردم را بر اطاعت از حضرت ملزم کند تا مردم به بی راهه نرفته،

به ستیز با حق برنخیزند نه آن که فقط او را دوست بدارند.

اما اگر امیرالمؤمنین راه باطل پیموده و در آن ماجرا مقصر است، دیگر چرا باید مردم ایشان را دوست بدارند، زیرا یقین دارند گناهکار است؟

یا أیّها النّاس إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیَ الحوض، حوض أعرض ممّا بین بُصری إلی صنعاء، فیه عدد النجوم قدحان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیَ عن الثقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما، الثقل الأکبر کتاب اللّه عزّوجلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به، لاتضلّوا و لاتبدّلوا، و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیَ الحوض،(1) «ای مردم، من پیشایش شما می روم و شما به من در حوض می رسید، حوضی که وسیع تر است از فاصله بصرا (در شام) تا صنعا (در یمن)،

در آن به تعداد ستارگان، ظرف هایی از نقره است و هنگامی که به من رسید، درباره دو شی ء گران بها از شما خواهم پرسید، پس بنگرید که چگونه جانشین من در آن دو می شوید؟ شی ء گران بهای بزرگتر کتاب خداوند بلند مرتبه است که یک سوی آن به دست خداوند و سوی دیگرش در دست شماست، به آن دست آویزید تا گمراه و منحرف نشوید و دیگری عترت و خاندان من است، زیرا خدای دانای آگاه به من خبر داده است که این دو از یکدیگر جدا نمی شوند تا در حوض به من برسند».

این حدیث به خوبی بر این مطلب دلالت دارد که قرآن و خاندان پیامبر دو رکن اسلام نیز به شمار می آیند که همیشه همراه هم هستند و جدا ناپذیری آن ها از یکدیگر تا قیامت بیانگر این واقعیت است که زمین هیچ گاه خالی از امام که همتای قرآن است نخواهد شد.(2)

حدیث غدیر بر ولایت و خلافت امیرالمؤمنین باشد، زیرا:

کلمه «وال» فعل امر از مصدر «موالات» است و در متون لغوی برای «موالات» این معانی ذکر شده است: 1- مولی گزیدن (اتخاذ المولی)(1) 2- کسی که زمام داری

گروهی را بر عهده دارد (من والی القوم)(2) 3- دشمن نبودن (ضد المعاداة)(3) 4-

دونفر با یکدیگر اختلاف داشته باشند و نفر سومی برای سازش دادن آن ها وارد شود در حالی که به یکی از آن دو نفر تمایل داشته باشد، پس به او ابراز محبت

می کند (أن یتشاجر اثنان فیدخل ثالث بینهما للصلح و یکون له فی احدهما هوی، فیوالیه او یحابیه)(4) 5- به او مهر ورزید (والی فلان فلانا، إذا أحبّه)(5) 6- او را از دیگران جدا کرده، مشخص نمود (عزلها عن بعض و میّزها).(6)

دقت در این معانی این نکته را روشن می سازد که «موالات» در اصل به معنای «پی در پی آمدن اشیاء یا افعال است(7) و به همین سبب به جدا سازی کودک از مادر در حیوانات (عزلها عن بعض و میزها) موالات می گویند، زیرا کودک با ناله فراوان به دنبال مادرش می گردد؛(8) همچنان که به دوست داشتن نیز «موالات» می گویند، چرا که انسان در پی کسی است که او را دوست دارد. روشن است که هرگاه انسان کسی را سرپرست، ولی و زمام دار خود قرار داد، با اطاعت و فرمان برداری از او، نسبت به وی موالات دارد (به نوعی لازم و ملزوم، غایت و سبب تعریف می شود).

ص:117

جالب است که واژه «معادات» در زبان عربی نیز به «موالات» و «متابعت» معنا شده است، زیرا لازمه دشمنی، تعقیب و در پی دشمن رفتن است.(1)

نتیجه آن که به هر دوستی و دشمنی در زبان عربی موالات و معادات گفته نمی شود و به همین سبب در حدیث غدیر بحث موالات، معادات، محبت و بغض به طور مستقل ذکر شده است.(2)

از سوی دیگر، اگر «مولی برگزیدن» نیز از جمله معانی موالات است، در این صورت، معنای جمله «اللهم وال من والاه» این خواهد بود: «بار خدایا، ولی بدار هر که او را ولی می دارد»، «مولی باش برای هر که او را مولی می دارد» و روشن است که خدای تعالی تنها مولی و ولی مؤمنان است، «ذلِکَ بِاَنَّ اللّه َ مَوْلَی الَّذینَ امَنُوا وَ اَنَّ الْکَافِرینَ لاَ مَوْلی لَهُمْ»،(3) «این برای آن است که خداوند سرپرست کسانی است که ایمان آوردند، اما کافران سرپرستی ندارند»؛ «اَللّه ُ وَلِیُّ الَّذینَ امَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَی النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا اَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَی الظُّلُمَاتِ اُولئِکَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فیهَا خَالِدُونَ»،(4) «خداوند ولی مؤمنان است، ایشان را از تاریکی ها به سوی نور خارج می کند، طاغوت ها، سرپرستان کافران هستند که ایشان را از نور به سوی تاریکی می کشانند،

ایشان دوزخیانی هستند که در آن جا جاودانه خواهند بود».

بنابر این، مراد از موالات در دعای پیامبر نیز ولایت است نه محبت، چرا که افزون بر قابلیت معنایی واژه «موالات»، استفاده از واژه «مَنْ» که متضمن عمومیت است، حاکی از نوعی فراخوان همگانی در موالات و مساعدت امیرالمؤمنین بوده

ص:118

که بدین ترتیب معنا را از دوستی فراتر برده و بر ولایت دلالت می کند که چون محدود به هیچ حد و مقید به هیچ قیدی نیست، می تواند بیان گر عصمت آن حضرت نیز باشد.(1)

در نتیجه، ترجمه جمله «اللّهم وال من والاه» به «أحبب من أحبّه و انصر من نصره»(2) نمی تواند درست باشد و دیگر نیازی نیست که بگوییم: بر فرض که وال به معنای محبت باشد، مولی به معنای ولایت است؛(3) همچنان که اختصاص دادن

معنای «موالات» به «ضد المعاداة» و برابر دانستن آن با «محاربه» و «مخادعه» نیز سخنی بدون دلیل است.(4)

از آن چه گذشت به خوبی روشن می شود که پاسخ فاضل الدین ابهری به اشکال قاضی عضد ایجی درست نیست؛ وی در این باره می نویسد:

قاضی عضد در مواقف گفته: «مولی» در این حدیث به معنی «ناصر» است به دلیل آخرِ حدیث: اللّهم وال من والاه؛ در جواب می گوییم: اولِ حدیث که «ألست اولی بالمؤمنین» و مقدمه و تمهیدِ کلام است، دلالت می کند بر آن که «مولی» به معنی «اولی بالتصرف» است، و در آخر حدیث «اللهم وال من والاه» به معنی «أحبّ من أحبّه» است، به قرینه

ص:119

«عاد من عاداه».(1)

روشنی دلالت مجموع دعاهای پیامبر در پایان ماجرای غدیر بر تأیید ولایت و خلافت امیرالمؤمنین به حدی است که برخی از عالمان سنّی را وادار کرده است نه تنها وجود آن را انکار کنند بلکه نادرست نیز بدانند.

به عنوان مثال، ابن تیمیه معتقد است عبارت «اللهم انصر من نصره و اخذل من خذله» نادرست است، زیرا عده ای در ماجرای صفین امیرالمؤمنین را همراهی کردند و در کنار او جنگیدند و حال آن که پیروز نشدند و عده ای هم - همچون سعد

بن ابی وقاص - در کنار او نجنگیدند اما خوار و خاذل نشدند و در مقابل، خداوند یاران معاویه و بنی امیه را بر آن حضرت پیروز گردانید.

او همچنین معتقد است جمله «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» مخالف مبانی اسلام است، زیرا مؤمنین برادر یکدیگرند هرچند با هم می جنگند.(2)

به نظر نمی رسد چنین سخنانی نیاز به پاسخ داشته باشد؛ اما همین قدر کافی است که به یاد داشته باشیم کسانی مدعی چنین مطالبی هستند که معتقدند مفاد حدیث غدیر، لزوم محبت و یاری امیرالمؤمنین است.

مولاه» را بر این اساس معنا کنند، فقط به ذکر این مطلب بسنده کرده اند که «مولی» به

معنای «ناصر» است، ولی در معنای سخن پیامبر با توجه به این مطلب، دو احتمال را می توان تصور کرد:

الف) هر کس من را یاری می کند، علی را یاری می کند

ب) هر کس من او را یاری می کنم، علی او را یاری می کند

احتمال نخست گرچه به خودی خود متضمن معنای درستی است، ولی چون با ساختار جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» تناسب ندارد، در متون کلامی اهل سنّت نیز بررسی نشده است؛ اما باقلانی معنای دوم را چنین توضیح می دهد: همان گونه

که پیامبر به ظاهر و باطن، در نهان و آشکار، یاور و حامی دیگران است، امیرالمؤمنین نیز به همین شکل، یاور و حامی آن هاست.(1)

با پذیرش این معنا برای سخن پیامبر، این پرسش مطرح شود که بیان چنین مطلبی آن هم در سطح عموم، چه نتیجه ای را به دنبال خواهد داشت؟

در پاسخ باید گفت: مهم ترین پیام این جمله آن است که امیرالمؤمنین مبرای از خصلت نفاق بوده، همان گونه که در ظاهر یار و یاور دین خدا و مؤمنان است، در باطن نیز چنین است؛ در نتیجه، از مقام و منزلت بالا و والایی برخوردار است.(2)

اسلام و چون چنین مطلبی نادرست است، می باید «مولی» به معنای «ناصر» باشد.(1)

برداشت جایگاه قابل اعتنایی ندارد، زیرا گمان نمی رود که رسول گرامی اسلام ده ها هزار نفر مسلمان از حج برگشته را در هوایی گرم ساعت ها نگاه دارد، برای آن ها سخن بگوید، به مولا بودن خداوند و خود نسبت به مردم تأکید ورزد، سپس برای برطرف کردن اختلافی کوچک میان دو نفر، به آنان گوشزد کند که هرکس پیامبر او را آزاد کرده است، گویا امیرالمؤمنین او را آزاد کرده است و مردم هم به واسطه این مطلب به ایشان تبریک و تهنیت بگویند.(1)

اما صرف نظر از غیر عادی بودن چنین تصویری از ماجرای غدیر، چند انتقاد می توان بر آن وارد دانست:

اگر چنین باشد، بی گمان دروغی نا بخشودنی است؛ زیرا همچنان که گذشت، مدارک معتبر و متواتر بر وجود ماجرای غدیر وجود دارد که نادیده گرفتن آن ها با طرح چنین مطالبی، آب در هاون کوبیدن است.

از این رو، بنا بر رسم روزگار جاهلیت، زید بن حارثه، برده آزاد شده پیامبر است که به همین سبب، عنوان «مولی رسول الله» بر او صادق است و طبیعتا جا دارد که امیرالمؤمنین به علت پیوند عمیقی که با پیامبر دارد مدعی شود من مولای زید هستم همان چیزی که پیامبر نیز آن را تأیید کرد؛ اما باید توجه داشت که زید بن حارثه یکی از فرماندهان سپاه اسلام در جنگ با رومیان است (غزوه موته) و در سال هشتم هجری یعنی حدود دو سال پیش از رحلت پیامبر در مرزهای شام به شهادت می رسد؛ پس نمی شود پیامبر در حادثه غدیر یعنی در 18 ذی حجه سال دهم هجری این سخن را گفته باشد.

اما اگر این مشاجره بین علی علیه السلام و اسامه صورت گرفته، در آن صورت باید گفت که هرچند اسامه در روز غدیر جوانی 20 ساله بوده و سال ها پس از رحلت پیامبر زنده بوده است، ولی باید به این نکته توجه داشت که اسامه برده آزاد شده پیامبر

نبوده، که عنوان «مولی» بر او به معنای آزاد شده رسول خدا (مُعْتَق) صادق باشد.

البته باید توجه داشت که اطلاق عنوان «مولی رسول الله» در برخی از کتاب ها و منابع تاریخی و رجالی بر اسامه و شمردن او از جمله موالی رسول خدا(1) با این مطلب تعارضی ندارد، زیرا در پاره ای از موارد این عنوان بر کسانی که پیوسته ملازم و همراه پیامبر بوده اند یا به دست پیامبر، اسلام آورده اند نیز صادق است.(2)

بنابر این، هنگامی که پیامبر مولای اسامه نباشد، دیگر مجالی برای ادعای علی علیه السلام باقی نماند، همچنان که جایی برای سخن پیامبر هم وجود نخواهد داشت.

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود و آنِ علی مولا نهاد

گفت هر کو را منم مولا و دوست

ابن عم من علی مولای اوست

ص:128

کیست مولا آن که آزادت کند

بند رقیت ز پایت بر کند

چون به آزادی نبوت هادی است

مؤمنان را ز انبیا آزادی است

ای گروه مؤمنان شادی کنید

همچو سرو و سوسن آزادی کنید(1)

ص:129

ص:131

بررسی وجود یا عدم وجود رابطه میان دو موضوع کلامی و لغوی، یعنی دلالت حدیث غدیر بر خلافت امیرالمؤمنین و دلالت واژه «مولی» بر اولویت که محور اصلی تعارض اندیشمندان شیعه و سنّی است به آن سبب اهمیت می یابد که می تواند با نقد دو دیدگاه رایج میان آن ها، زمینه طرح نظریه جدیدی را فراهم سازد که بدون در نظر گرفتن چنین پیوندی، دلالت حدیث غدیر را بر خلافت و ولایت امیرالمؤمنین به اثبات رساند.

از سوی برخی از متکلمان سنّی(1) فاقد ارزش علمی است.

شاهد بر این مدعا، نقل ماجرای غدیر با استفاده از دو واژه «اولی» و «مولی» است. در این نقل پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مقام گرفتن گواهی از مردم، ابتدا اولی بودن خدا و خود را بر مردم مطرح کرده، سپس همین مطلب را با مولی بودن خدا و خود بر مردم توضیح می دهد:

إنّ النّبی قام بحفرة الشجرة بخم و هو آخذ بید علی، فقال: أیّها الناس، ألستم تشهدون أنّ اللّه ربّکم؟ قالوا: بلی، قال: ألستم تشهدون أنّ اللّه و رسوله أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: بلی، و أنّ اللّه و رسوله مولاکم؟ قالوا: بلی، قال: فمن کنت مولاه، فإنّ هذا مولاه.(2)

و لایمکن حمل لفظ المولی علی الأولی، فإنّ ذلک ممّا لایرد فی اللغة أصلاً ...

ثمّ و إن کان ذلک محتملاً، فهو ممّا یمتنع حمل کلام النبی علیه لما فیه من مراغمة الاجماع و مخالفة اتفاق المسلمین و هدم قواعد الدین؛(1) «ممکن نیست واژه مولی بر أولی حمل شود، زیرا چنین چیزی هیچ گاه در لغت نیامده است ... و بر فرض که این حمل روا باشد، ممکن نیست سخن پیامبر را بر آن حمل کنیم، زیرا چنین کاری باعث شکستن اجماع و مخالفت کردن با اتفاق مسلمانان و خراب کردن ستون های دین است».

این عبارت به خوبی نشان می دهد که انگیزه اصلی از تردید در مفهوم اولویت آن است که با پذیرش دلالت سخن پیامبر بر اولویت امیر المؤمنین، می باید بپذیریم که روند انتخاب جانشین برای پیامبر در سقیفه نادرست بوده، حکومت و خلافت ابوبکر فاقد مشروعیت است. در نظر اهل سنت چنین مطلبی قابل پذیرش نیست و به گفته آنان باید بپذیریم که منظور پیامبر از سخن خود چیزی غیر از خلافت امیرالمؤمنین بوده است.

چنین روشی برای بررسی معنای سخن پیامبر در نوع خود بی نظیر است، زیرا بر این اساس، مهم نیست که گوینده در پی بیان چه مطلبی بوده است، همچنان که اهمیت ندارد شنوندگان از آن سخن چه فهمیده و نسبت به آن چه واکنشی از خود نشان داده اند؛ بلکه مهم آن است که رفتار گروهی با فاصله چند ماه از سخن پیامبر درست جلوه داده شود و به همین منظور می توان رفتار متأخر افراد را قرینه برای سخن متقدم پیامبر دانست.

این روش در بررسی اسناد و مدارک تاریخی نه تنها در باره پیامبر و سخنان ایشان به اجرا در آمد، بلکه هرجا احساس می شد سخن یک فرد با روند سقیفه در تعارض

ص:134

است نیز به کار رفت، هرچند آن شخص عمر بن خطاب باشد.

مورخان شیعه و سنّی نقل کرده اند که پس از پایان پذیرفتن سخنان پیامبر، یاران ایشان در صدد ابراز تبریک و تهنیت به امیرالمؤمنین برآمدند که یکی از آن ها عمر بن خطاب است.(1)

مورخان سخن او را با عبارت های گوناگون اما نزدیک به هم چنین نقل کرده اند: «هنیئا لک یا بن أبی طالب، أصبحت مولی کلّ مؤمن و مؤمنة»، «هنیئا لک یا بن أبی طالب، أصبحت مولای و مولی جمیع المؤمنین و المؤمنات»، «بخَّ بخَّ یا علی، أصبحت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة»، «بخَّ بخَّ یا بن أبی طالب، أصبحت مولای و مولی کلّ مسلم»، «طوبی لک یا أبا الحسن، أصبحت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة» که وجه مشترک همه آن ها استفاده از واژه «مولی» است.(2)

هرچند ابن اثیر سخن عمر را به «ولی کل مؤمن» معنا کرده(3) و برخی نیز آن را با عبارت «یا بن ابی طالب، اصبحت الیوم ولیّ کل مؤمن» نقل کرده اند،(4) اما بی تردید

اگر بپذیریم وی در آن روز به ولایت و در نتیجه اولویت امیرالمؤمنین اعتراف کرده، به سادگی نمی توان رخدادهای پس از رحلت پیامبر را در مسئله خلافت توجیه

ص:135

کرد؛ پس باید در صدد باشیم تا سخن وی را از ظاهر خود به گونه ای دور سازیم که با رفتارهای بعدی او در تعارض نباشد.

به عنوان مثال، باقلانی مدعی است یکی از شواهدی که واژه «مولی» نمی تواند به معنای «أولی» باشد، سخن عمر بن خطاب است؛ زیرا اگر منظور وی از آن جمله، اولویت و ولایت امیرالمؤمنین بود، پیامبر به او اعتراض می کردند که چرا آن چه تنها در حقّ من ثابت است، برای غیر من (امیرالمؤمنین) ثابت کردی.(1) اما باقلانی از این نکته غفلت کرده است که سیاق جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» صرف نظر از این که «مولی» را چه معنا کنیم، به گونه ای است که بر همین مطلب، یعنی اثبات چیزی برای امیرالمؤمنین که پیشتر برای پیامبر ثابت بوده است، دلالت دارد و به واسطه وجود همین تلازم است که متکلمان سنّی ادعا می کنند هدف پیامبر از گفتن آن جمله این بوده است که مردم همان محبت یا نصرتی را که در حقّ وی دارند، نسبت به امیرالمؤمنین نیز روا داشته باشند.

طبیعتا اگر چنین استدلالی درست باشد، پیامبر باید به حسان بن ثابت که بلافاصله پس از پایان پذیرفتن سخنان ایشان، در توضیح جمله «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» با سرودن اشعاری به مسئله ولایت و خلافت امیرالمؤمنین اشاره می کند، اعتراض می کرد که چرا چیزی را که به من اختصاص دارد به امیرالمؤمنین نسبت می دهی؟ در حالی که می دانیم پیامبر نه تنها به او اعتراض نمی کند، بلکه او را مؤیّد از جانب روح القدس نیز می داند.(2)

افزون بر این، باقلانی و همفکران او توجه نکرده اند که عمر بن خطاب در سخن خود از واژه «أصبح» استفاده کرده که به معنای «صار» است و در فارسی از آن به

ص:136

«شدن» و «گردیدن» یاد می شود. استفاده از این واژه حکایت از آن دارد که از نظر عمر برای امیرالمؤمنین چیزی ثابت شده که پیش از این ثابت نبوده است و این جز با ولایت و خلافت با هیچ یک از معانی واژه «مولی» سازگاری ندارد؛ گرچه دیری

نگذشت که وی پای بند نبودن خود را در عمل به این سخن نشان داد.