ص:2

ص:3

ص:4

از خویشانت آغاز کن··· 83

در خلافت علی علیه السلام··· 85

قتل علی علیه السلام··· 85

نزدیکترین دوست به رسول صلی الله علیه و آله··· 90

حسن و حسین علیهماالسلام فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله··· 91

معجزه امیرالمؤمنین علی علیه السلام··· 91

مقام ابو طالب علیه السلام··· 93

شجاعت در جنگ احزاب··· 94

حُبّ أهل البیت علیهم السلام··· 96

صدّیقان سه گانه··· 96

حبّ آل محمد صلی الله علیه و آله··· 96

توبه چگونه باشد؟··· 98

رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آلهفاطمه علیهاالسلامحسن

و حسین علیهماالسلام··· 98

در حجره فاطمه علیهاالسلام··· 99

فتح قلعه خیبر··· 99

ولایت علی علیه السلام··· 102

سابقان کیانند··· 102

گروه باغیان··· 104

مقام علی بن أبی طالب علیه السلام··· 104

مقام دوستی با رسول

صلی الله علیه و آله و أهل بیت علیهم السلام··· 105

زینت آسمان و زمین··· 106

حجره علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام··· 106

سه چیز علی علیه السلام را بود که کس را نبود··· 107

علی علیه السلام و مرد سائل··· 108

مقام علی علیه السلام و فاطمه و حسنین علیهماالسلام··· 109

شربتی از کف علی علیه السلام··· 112

حسب و نسب فاطمه علیهاالسلام··· 113

دانش ابو جعفر امام محمّد تقی علیه السلام··· 113

بخش دوم

قصه ها، حکایت ها، روایتها،

نکات اخلاقی و دینی

(322 - 119)

در فضل قرآن··· 121

خبری دیگر در فضل قرآن··· 121

قرآن حبل متین··· 122

تفسیر قرآن··· 122

در معنی تفسیر و تأویل··· 122

سوره فاتحة الکتاب··· 123

صُرّه زرد··· 133

بنده راستینه··· 124

مردی صالح از اهل بیت نبوّت··· 124

یاری فرشتگان··· 125

داستان برنایی انصاری··· 125

مومن و منافق··· 126

صدقه پنهان··· 126

اولیای خدا··· 127

شهید عشق دوست··· 128

اهل بهشتم یا دوزخ··· 128

اول فریضه، نماز··· 129

نماز گناهان را فروشوید··· 130

ص:6

وقت گزاردن امانت··· 130

عالم بی منفعت··· 130

از عمر و مال و علم می پرسند··· 131

صبر و شکر··· 131

شکر چیست؟··· 131

خواص عدس··· 131

ستون حنّانه··· 132

بدبخت ترین مردم··· 133

حیله زن··· 133

زنی صالحه··· 134

در ذمّ حسد··· 135

کراهت مرگ در نزد آدمیان··· 136

قصه حضرت ابراهیم علیه السلام··· 136

قصه مرگ یعقوب··· 138

در اخلاص··· 139

یاد خدا در خلوت··· 140

ذکر خدای تعالی··· 140

مقام شهید··· 141

صبر و شکیبایی در مصیبت··· 141

صبر بر مرگ فرزند··· 143

رضا و تسلیم··· 143

اگر صبر کنی بهشت تو را باشد··· 144

عالم طمعکار و عالم صالح نیکوکار··· 144

اسرار حکمت حق··· 144

اکرام ضیف، مهمان نوازی··· 146

سائل را رد نکنید··· 146

آبروی سائل را نبرید··· 146

پایه اولیا··· 146

کلمت حکمت··· 147

توانگری دل··· 147

چرا دعاها مستجاب نمی شود··· 147

تقوی چه باشد··· 148

نوجوانی در بادیه ای خونخوار··· 148

دخترزاده فضّه خادمه فاطمه علیهاالسلام··· 149

شهدای اسلام··· 150

فاضلتر جهاد چیست؟··· 154

اسلام مَثَل درخت است··· 154

تحقیر کردن مؤمن به جهت فقرش و بهتان

بر مؤمن··· 154

نازیدن بر ثروت و لباس··· 155

ابتلاء بنده صالح··· 155

از چه باید صدقه کرد··· 156

فرجام نیک··· 157

حق زنان··· 159

قصه داوود علیه السلام··· 160

طلاق دادن··· 163

رمضان و اهمّیّت آن··· 164

پاداش روزه با خداست··· 165

رمضان··· 166

در فضیلت آیه الکرسی··· 166

منّت و آزار در عطا و بخشش شایسته نیست··· 167

ص:7

امیرالمؤمنین علیه السلام و خضر··· 167

صدقه··· 168

طلب روزی··· 168

وعده خدای تعالی... وعده شیطان··· 168

در سایه عرش··· 169

ادای دین··· 170

صدق نیت··· 171

علم و قدرت خدای تعالی··· 171

علم، حیات دل است··· 173

مردم کیست؟··· 174

ای پادشاه مغرور··· 175

داستان حاطب بن ابی بلتعه··· 176

حواریان عیسی علیه السلام··· 177

مباهله··· 179

داستان هجرت به حبشه و ذکر جعفر بن

أبوطالب··· 181

منافق کیست؟··· 184

امانت و راستیگری··· 185

امانت جالب رزق است··· 185

معجزه رسول اللّه صلی الله علیه و آله··· 185

وقف محبوبترین اموال··· 186

صرف بهای مصحف در راه خیر··· 187

فضیلت مکّه··· 187

به سخن نگر به گوینده منگر··· 188

امّت محمّد صلی الله علیه و آله··· 188

دو بیت در اغتنام فرصت··· 189

جنگ اُحد··· 189

در سخاوت··· 191

اندرز رسول اللّه صلی الله علیه و آله··· 191

عفو و فرو خوردن خشم··· 192

شهادت حمزه··· 192

در مشورت و فواید آن··· 194

مقام توکّل··· 195

امانت و صداقت··· 196

بهترین مردم··· 196

مومن و منافق··· 197

مال بخیل··· 197

پنهانکاری در علم··· 198

سیره رسول اللّه صلی الله علیه و آله··· 198

دنیا و آخرت··· 199

حقّ همسایه··· 199

میزان شناخت حدیث··· 200

سلام کردن و پاسخ دادن··· 200

دلیل نبوّت رسول اللّه صلی الله علیه و آله··· 201

ابراهیم علیه السلام خلیل اللّه ··· 202

نصیحت بهلول به هارون الرشید··· 203

تنگدستی و سرّ پوشی··· 204

آیتی بزرگ··· 205

دو مژده : فتح خیبر، رسیدن جعفر··· 206

دلهای سخت شده··· 209

مزاح··· 209

نور قیامت··· 209

ص:8

کتاب من، تکلیف من بر تو...··· 210

مرتبه آدم علیه السلام··· 210

حضرت موسی علیه السلام و ساحران فرعون··· 212

کرم رسول خدا صلی الله علیه و آله··· 214

گوشه ای از جنگ حُنین··· 215

پیمان با خداوند··· 216

در جستجوی حدیث··· 218

در آغاز تنها سه تن مسلمان بودند··· 220

ابوذر مرد صادق و مخلص··· 221

دوستان خدا··· 221

قصه یونس علیه السلام··· 222

اعجاز قرآن··· 226

سخنان زلیخا با یوسف علیه السلام··· 226

غم فراق یوسف علیه السلام··· 227

جبرئیل علیه السلام در زندان با یوسف علیه السلام··· 228

اثر صدق نیّت··· 229

صله رحم··· 230

مکر نمرود··· 230

زن اعرابی··· 232

در قیامت از پنج چیز پرسند··· 232

مرگ··· 233

نماز··· 233

شیرینی کلام خدا··· 233

داستان عمّار یاسر··· 234

حضرت مهدی علیه السلام و حلّی بیت المقدس··· 237

داستان یحیی زکریّا··· 238

قصه دانیال نبی علیه السلام··· 240

فدک··· 241

حساب و عذاب قیامت··· 241

قصه اصحاب الرقیم··· 243

روایتی از اصحاب کهف··· 245

پادشاه صالح··· 246

بیداری اصحاب کهف··· 247

قوم صالح در زمان ذوالقرنین··· 252

مریم علیهاالسلام··· 253

نماز رسول صلی الله علیه و آله··· 254

جوانی که از مستی و غفلت توبه کرد··· 254

حضرت ابراهیم علیه السلام در آتش··· 255

همسایه خانه خدا··· 256

داستان افک··· 257

در ضرورت و فایده ازدواج··· 260

سلام کردن و آداب آن··· 263

همنشین خوب و همنشین بد··· 264

سرگذشت بعضی صالحان و زاهدان··· 264

پندهای مرغکان··· 266

حشمت حضرت سلیمان··· 267

کلمه ای که مایه امن است··· 268

یاری ظالمان··· 268

ذکر خدا··· 269

مغلوب شدن رومیان و غلبه آنان بر ایرانیان··· 270

لقمان و چند داستان از او··· 274

اجل که می رسد...··· 275

ص:9

شجاعت صفیّه دختر عبدالمطلب··· 276

آزمایش··· 277

حق امامت و غصب فدک··· 278

آمدن رسولان به انطاکیه··· 279

گردن نهادن فرمان خدا··· 281

خوابی بر یقین بهتر است از عبادتی بر شک··· 282

نعمت خدا··· 283

باید از سهل جانبان حاجت طلب کرد··· 283

محمد صلی الله علیه و آله هر چه گوید راست است··· 284

آفاق و انفس··· 285

هدیه معاویه به ابوالاسود دئلی··· 286

سفر رسول اللّه صلی الله علیه و آله به طایف··· 287

بیعت رضوان، بیعت شجره··· 288

خبر فاسق را باور مکنید··· 290

مسلمان برادر مسلمان است··· 291

برخی از گمان ها گناه است··· 291

غیبت··· 291

غیبت از زنا بدتر است··· 292

به نسب و بسیاری مال فخر نکنید··· 292

سخنان رسول صلی الله علیه و آله··· 293

کاتب حسنات - کاتب سیّئات··· 293

گوشه ای از اسرار حکمت حق تعالی··· 293

دادخواهی درویشان در فردای قیامت··· 294

به نزدیک دوست··· 294

دو دریا··· 295

زنان بهشتی··· 296

دنبال عورت کسی مروید··· 297

شنیدن غیبت··· 297

داستان غلام سیاه··· 297

سرّی از حکمت الهی··· 298

داستان اعرابی··· 299

توکّل و رزق بنده··· 300

مؤمن جز از خدای نترسد··· 301

کس که خدای را عبادت کند از غیر خدای

نترسد··· 301

توبه فضیل بن عیاض··· 301

ایثار این باشد··· 302

شکر و ایثار··· 303

نماز در مسجد··· 303

قصّه برصیصای راهب··· 303

با دشمنان دوستی نکنید··· 307

فضل آدینه و نماز آدینه··· 309

قصه اصحاب اخدود··· 310

آغاز وحی··· 314

قصه اصحاب فیل··· 316

خداوند دل اندوهناک را دوست دارد··· 322

ص:10

«ابوالفتوح» از حوادث زمانه به سلامت رهیده و به دست ما رسیده اند.

این از بخت نیک فرجام زبان شیرین فارسی است که در پناه کلام خدا و سخن وحی در طول هزار سال چنین ارزشی پیدا کند و از گزند روزگار مصون ماند و سخنان دلنشین قرآن و اسلام و آثار با ارزش ادب و عرفان ایرانی را به جهانیان انتقال دهد.

امّا، زندگی ابوالفتوح رازی و تفسیر عظیم وی:

زندگی ابوالفتوح

جمال الدین حسین بن علی بن محمّد بن احمد خزاعی مؤلف تفسیر رَوضُ الجِنان و رَوْحُ الجَنان از اولاد (نافع بن بُدَیل ورقاء خزاعی) از اصحاب معروف حضرت رسول صلی الله علیه و آله است. این خاندان همانند بسیاری دیگر از مسلمانان عرب نژاد به ایران مهاجرت کرده در شهرهای نیشابور و ری و دیگر جاها اقامت گزیدند و بعدها، بر اثر طول اقامت در ایران و آمیزش با ایرانیان، بکلّی ایرانی و فارسی زبان شدند، امّا روشن

نیست که اجداد ابوالفتوح چه زمانی به ایران آمده اند. ظاهراً هجرت آنان به ایران در

سده های یک و دو هجری صورت گرفته. این خانواده نخست در نیشابور مسکن گزیده و سپس به «ری» رفته اند و حسین در همان شهر متولّد شده و بالیده است.

ابوالفتوح دو فرزند داشته است که در شمار عالمان زمان خود بوده اند : صدر الدین علی و دیگری تاج الدین ابوجعفر محمد که خود در نزد پدر تلمّذ کرده است.

نام عدّه ای از مشاهیر خاندان مؤلّف که همگی اهل فضل و دانش و از فقها و محدّثان شیعه امامیّه بوده اند در کتب رجال و تراجم ثبت است.

ابوالفتوح رازی مطلبی نقل می کند که از جدّش «ابوسعید» که همچون خودش شیفته خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام بوده است : در اخبار امیرالمؤمنین علی علیه السلام روایت کند از رسول - علیه السلام - که او را پرسیدند که : یا رسول اللّه! ما از تو چند بار شنیدیم که گفتی : مریم «بتول» است و فاطمه «بتول» است. بتول چه باشد؟ گفت : بتول از زنان آن باشد که او را عذر حیض نبود و او سرخی نبیند و مریم و فاطمه چنین اند که حیض در دختران پیغامبران مکروه باشد. و این دو خبر از کتابی نقل افتاد که جدّ من خواجه امام

ص:12

سعید، ابوسعید جمع کرد نام آن «الروضة الزهراء فی مناقب فاطمة الزهراء»(1)

نیز در جای دیگر می نویسد : «...شیخ ما - رحمة اللّه علیه - اعنی الشیخ ابامحمد بن عبدالرحمن بن الحسینی الفارسی ثُمَّ الخزاعی گفتی...»(2) که نسبت «خزاعی» قطعاً نشان دهنده انتساب شیخ است به همین خانواده.

تفسیر ابوالفتوح

کتابی است عظیم و تفسیری است کبیر که در بیست مجلّد فراهم آمده و نخستین تفسیری است که به زبان فارسی بر مذاق شیعه در نیمه قرن ششم هجری (میان سالهای 510 - 556) تالیف شده است.

این تفسیر بزرگ از جهات مختلف جامع نکات بسیار مهمّ تفسیری، لغوی، فقهی روایی و کلامی است و مشتمل بر اشعار عربی و فارسی می باشد که از شعرای بزرگ عرب در ادوار نخستین و جاهلیّت و بعد می باشد که به عنوان استشهاد نقل شده است.

در این تفسیر دقایق صرفی و نحوی و اشتقاق لغات و روشنگریهای بسیار در باره کلام الهی و نکات قرآنی آمده است که به راستی بازگو کردن همه آنها درین مختصر امکان ندارد. این کتاب ارزشمند از جهات مختلف می تواند میدان پژوهش اهل تحقیق قرار گیرد.

مؤلف دانشمند این تفسیر بیقین از تفاسیر عربی قبل از خود - مانند تفسیر تبیان شیخ طوسی و تفسیر طبری - سود جسته، امّا از تفسیرهای فارسی پیش از عصر خود - کمتر

اثر پذیرفته و شاید نیازی به آنها نداشته است. امّا تفسیر ابوالفتوح در تفسیرهای فارسی

بعد از خود مانند تفسیر فارسی گازر تالیف ابوالمحاسن جرجانی و تفسیر منهج الصادقین

ملا فتح اللّه کاشانی تاثیری شگرف کرده است تا بدان حد که آثار آن در کتابهای مزبور

بوضوح برجاست.

این تفسیر علی رغم حجم زیاد و مجلّدات بیست گانه از زمان تالیف تاکنون برای علاقه مندان به کلام الهی و علوم قرآنی مرتباً استنساخ می شده و دست به دست می گشته

ص:13

است؛ چنان که هم در کتابخانه های داخل و خارج نسخه هایی از دستنوشته های آن موجود است.

نسخه های سی و هشتگانه ای که در دسترس مصحّحان طبع اخیر نشر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، قرار داشته و از داخل و خارج کشور فراهم شده و ای بسا که نسخه های خطی دیگری هم در اکناف ایران و جهان باشد که هنوز شناسایی نشده است؛ نشانی از قبول عام این تفسیر بزرگ است(1)

روش نویسنده در تفسیر خود چنین است که : آیات، جداجدا با ترجمه ای لفظ به لفظ در زیر هر آیه نقل می شود، سپس آیه را بعد از (قوله تعالی) ذکر می کند و از جهات صرفی و نحوی و لغوی به کمک شواهد و وجوه مختلف لغت و اشتقاق به بحث می پردازد و به نقل حدیث یا قصّه و یا مطلبی اقتضای سخن روی می آورد. البته در ذیل تفسیر آیات گاهی مباحث فقهی، اصولی و کلامی مطرح می گردد که مؤلف حق مطلب را ادا می کند و بحثهای مربوط به قرائات و جهات دقیق دیگر را روشن می سازد و هیچ نکته ای بدون دلیل و شاهد بیان نمی شود.

در نقل نکات تفسیری، گاه ابوالفتوح تحت تأثیر تفاسیر اهل سنّت واقع شده است تا حدّی که می توان تفسیر وی را منعکس کننده آرا و نظریات علمای اهل سنّت در باب تفسیر قرآن دانست. گاه در این امر تا بدان جا پیش می رود که به جای نقل اقوال و نظرهای

امامان شیعه علیهم السلام که در مجموعه های روایی شیعه و نیز در تفاسیری مانند تفسیر علی بن ابراهیم قمی و تفسیر عیّاشی نقل شده است گفته های مفسرانی همچون قتاده، سُدّی و نظایر آنان را مورد استناد قرار می دهد... و در ذیل آیات مشتمل بر احکام فقهی، به نقل

فتاوای فقیهان اهل سنّت اصرار دارد و با آن که با طبری اختلاف مذهب داشته به نقل نظریّات طبری و گاه نقد کلام وی توجّه خاصّی نشان می دهد(2)

از جهت شیوه کار، ابوالفتوح ادامه دهنده سنّت تفسیرهای قصصی است که در تفسیرنویسی فارسی نمونه های ممتازی مانند ترجمه تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی دارد. ازین جهت ابوالفتوح به تفاسیر قبل از زمان خود توجه داشته است.

ص:14

از سوی دیگر، می دانیم که ابوالفتوح رازی واعظی برجسته و مسلّط بر کلام بوده و در منبر وعظ طبیعتاً گرایشی خاص به ذکر قصص وجود دارد که قصص نیز در وعظ تأثیر و مقام ویژه ای دارد.

بنابراین تفسیر «روض الجنان» تفسیری است با سبک واعظانه و آنچه در باره اعتقادات کلامی و فقه بیان کرده احتمالاً برای رعایت حال و نیاز مخاطبان عامه و فارسی خوان بوده است چنان که گاهی به مشرب عرفا و صوفیه که آنان را «اهل معانی و اهل اشارت» می خواند نزدیک می شود و مباحثی مانند اخلاص، توکل، ذکر، صبر، فقر و صدق را به مذاق آنان طرح می نماید. بدین جهات ابوالفتوح در شیوه کار خود معتدل است و در داوریهای خود سنجیده.(1)

شهر ری زادگاه ابوالفتوح

شهرهای شیعه نشین ایران در زمان ابوالفتوح و عصر طبرسی که دوران زندگی آن دو به یکدیگر نزدیک است؛ عبارت بود از : ری، قم، کاشان، سبزوار و مشهد...

بزرگترین این شهرها و معمورترین آنها «ری» بود که هرچند در نیمی از آن اهل سنّت و جماعت سکونت داشتند؛ امّا نیم دیگر که شیعه نشین بود از همه شهرهای شیعه نشین دیگر، بزرگتر و پرجمعیّت تر بود.

شهر «ری» هشت بازار و پنج دروازه داشت. شیعیان در قرن پنجم و ششم هجری به تحصیل علوم، بویژه علوم اسلامی، رغبتی تمام داشتند و تنها در محلّه شیعه نشین شهر «ری» ده مدرسه بزرگ وجود داشت، بجز از مکتب خانه های بسیار که در حکم دبستانهای امروز بود.

به طور کلی، شیعه اثناعشری به هنگام حکومت علویان و آل بویه قدرت و عظمتی یافتند؛ دانشمندان و فقیهان و عالمان و شاعران بنام از میان آنان برخاستند. لکن چون

غزنویان بر روی کار آمدند نسبت بدانان با کمال خشونت و سختی رفتار کردند و این قوم را جرأت نبود که به حدود و ثغور غزنویان نزدیک شوند.

ص:15

سلطان محمود غزنوی که خود حنفی و اشعری متعصّبی بود نسبت به شیعه (یا به قول خودشان رافضی و قرمطی) و اکابر آنها با کمال خشونت و بی حرمتی عمل می کرد.(1) باری، ابوالفتوح رازی در چنین شهری، با موقعیّت خاص خود، تحصیل کرد و به پایه ای از فضل و دانش رسید که توانست اثری گرانقدر چون تفسیر کبیر روض الجنان را در بیست جلد، با آن همه مزایا، به وجود آورد.

سبک تفسیر «رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان»

در باره سبک نگارش این تفسیر از چند جهت می توان سخن گفت؛ امّا چون بنای کار ما در این مقدّمه بر اختصار و اجمال است؛ تنها به برخی نکات ادبی آن می پردازیم. لازم

است نخست نظر شادروان ملک الشعرای بهار را در باره این کتاب بیاوریم و سپس به ذکر شواهد و نکات دیگر بپردازیم :

این کتاب را نیز بایستی در عداد کتب علمی این دوره که از نثر قدیم تقلید می شده است؛ قرار داد؛ زیرا در صرف و نحو و لغات و طرز جمله بندی کاملاً به کتب قرن پنجم شباهت دارد؛ و غالب سلیقه های آن عصر در این کتاب دیده می شود. از آوردن فعلهای شرطی و تردیدی و مطیعی و استمراری با یای مجهول و استعمال متکلّم مع الغیر در فعلهای تردیدی یا شرطی مزبور به صیغه خاصی که فقط در قرن چهارم یا در قرن پنجم به تقلید قدیم، معمول بوده است؛ مانند : «کردمانی» و «دیدمانی» و «مُردمانی» و غیره که در «بلعمی» و کتب متصوّفه و اسکندرنامه دیدیم و نیز مانند «اسکندرنامه» پیشاوند«ها» بر سر افعال می آورد؛ چون «هاگیرم» و «هاگرفت» و غیره و این یادگار لهجه محلی رازی است که در پهلوی شمالی و ولایات اطراف «ری» و «شهمیرزاد» و «سنگسر» معمول بوده و می باشد. دیگر استعمال فعلهای مکرّر - و عدم حذف افعال به قرینه، جز بندرت و

سایر مختصّات قدیم که از تجدید ذکر آنها خودداری می شود...

تنها شیوه ای که ویژه آن کتاب است، مفرد آوردن جمع مخاطب است که در سایر کتب این دوره گاه به گاه با آن روبرو می شویم؛ ولی در این کتاب صفحه ای از آن خالی

ص:16

نیست؛ مثال : «برفتند و دقیانوس را خبر دادند از احوال ایشان، او کس فرستاد و ایشان را حاضر کرد بر آن هیأت که بودند با جامه عُبّاد روی در خاک مالیده(1) [از سجده] و چشمها پر آب شده، ایشان را تهدید کرد و گفت : چرا به خدمت نیامدی (= نیامدید) و برای اصنام قربانی نکردی (=نکردید) اکنون مخیّری (=مخیّرید) خواهی به دین من در آیی (=درآیید) و خواهی اختیار کشتن کنی(2)

از جهت شیوه نثر، چون تفسیر ابوالفتوح رازی در نیمه اول قرن ششم هجری نگاشته شده، دنباله شکوفایی نثر مرسل و ساده است که در قرن چهارم و پنجم هجری رواج داشته و قابوسنامه و دیگر کتب این دوره بدان نثر نوشته شده است. نثر مرسل در عین رعایت جانب فصاحت و بلاغت از ایجاز و سادگی برخوردار است؛ امّا بتدریج نثر فارسی به سبک مصنوع، مشحون به موازنات و سجعها و آوردن صنایع لفظی و معنوی نزدیک می شود و به الفاظ و عبارات و اشعار عربی و آیات و احادیث آراسته می گردد. نوع دلپذیر این نوع نثر، کلیله و دمنه بهرامشاهی و در قرن بعد، گلستان سعدی است؛ و نوع متکلّف آن مقامات حمیدی و تاریخ وصّاف است.

نثر تفسیر ابوالفتوح حالت بینابین دارد که در آن هم نثر مرسل و ساده دیده می شود، و هم آثار نثر مسجّع و حتّی متکلّف در جای جای آن دیده می شود؛ امّا چون این کتاب در باب علم تفسیر است شواهد زیادی، و گاه بیش از حدّ از اشعار عربی در اثبات استعمال لغات در شواهد مستند آمده و بحث در مسائل فقهی و لغوی و کلامی هم در آن کم نیست؛ بویژه که به عقیده برخی از صاحب نظران نثر ابوالفتوح رازی بیشتر خطابی است(3)آن جا که میدان سخن گشاده بوده است، مانند : نقل داستانها و قصص و تاریخ،

ص:17

نویسنده بیشتر به نثر ساده پرداخته است که نمونه های آن را، کاملتر در مبیّن این «گزینه» ملاحظه خواهید کرد. این امر به خاطر آن است که ابوالفتوح به وعظ و موعظت می پرداخته و بدان گرایشی داشته است. اینک نمونه هایی از هر کدام را در همین مقدّمه

نقل می کنیم :

الف : نثر مسجّع

«سهل بن عبداللّه گفت : تقوی آن باشد که بپرهیزی به دل از غَفَلات، و به نفس از شهوات و به حقّ از لذّات و به جوارح از سیّآت، آن وقت که این کرده باشی امید باشد تو

را به وصول دَرَجات و نجات از دَرَکات.(1)

ب : موازنه و ترصیع :

«بدان که از جمله کلمات ثنای خدای تعالی، یکی این کلمه «الحمد» است؛ چه در او قیدِ نعمتِ حاصل است و صیدِ نعمتِ ناآمده».(2)

نمونه دیگر :

«پس به غنیمت دار تا تو را بازگذاشته اند و تو ممکّنی و تو را خیر کردن ممکن است، تأخیر و تقصیر مکن. تا کارت روان است و بادت جَهان است و هوایت صافی است و آب به جوی تو است، پیش از آن که آبت برود و بادت بنشیند و کارت فروماند.(3)».

«... تا به غنیمت از قتال باز نمانْد، بَرِ همّت او آن کمتر چیز بود، چه همّت او جانها و

نفوس ابطال بود نه نفایس اموال و سرهای سران بود نه مالهای گران بود.».

این نکته را باید، در همین جا، افزود که تکرار فعل از اختصاصات شعر و نثر سبک خراسانی دوره های نخستین ادب فارسی است که در نثر ابوالفتوح رازی نیز دیده می شود :

ص:18

«فتح موصلی شبی به خانه درآمد، در خانه او نه نان بود، نه آب بود، نه چراغ بود؛ نماز بکرد و سر بر زمین نهاد در سجده شکر گریستن گرفت.(1)» و همین تکرار فعل را در جاهای دیگر نیز می بینیم:

«قلم احوال تو نوشت، سَفَره ارزاق تو نوشت، حفَظَه اعمال تو نوشت، رحمت بر تو جبّار تو نوشت»(2)نثرهای مرسل و ساده و در عین حال زیبا، در این تفسیر زیاد است. اینک نمونه ای که در وصف صابران است : «هر ستاره که در فلک هست یا ثابت است یا سیّار، آن که ثابت است از او سَیْر نیاید، و آن که سیّار است در او ثبات نباشد؛ او ستاره ای

بود در فلک حرب که به وقت ثبات سَیْر نشناخت، و به وقت سَیْر ثبات نکرد. وقت سیرش وقت حمله بود، همانند باد حمله بَر بود، به وقت ثبات چون کوه بود، آن جا که دشمن در پیش حمله او چون کاه بود، هر دو چون باد بودند بر یکدیگر و لکن باد با کوه چه تواند کردن، و کاه در پیش باد که باشد؟ گویی در حقّ او گفت شاعر:

زباد و کوه ندانیش در مصاف بدانک

چو باد حمله بَر است و چو کوه حمله پذیر(3)

و اینک مثالی دیگر:

«بیش از آن نبود که چون از نیستی زادسازی، نیست شوی. و همه هستی در تحت آن نیستی هست، و همه وجود در ضمن آن عدم، و همه اثبات در میان آن انتفاء، لاجرم چون چنین کنی هم حاجی باشی و هم غازی، پایه جهاد بیش از پایه حج است، اگر دشمنی را نمی یابی که با او جهاد کنی تا کشته او شوی، با خود گَرد و با خود جهاد کن، و در آن جهاد اجتهاد کن که از تو دشمنتر تو را دشمن نیست : اَعدی عَدُوّکَ بَیْنَ جَنْبیکَ(4) تا کشته خود

شوی به دست خود، تا قاتل و مقتول تو باشی، به قاتلی درجه مجاهدان یابی، به مقتولی پایه شهیدان.

و لکن تو از آن پست همّت تری و دون منزلت تر که اختیار چنین چیزها کنی. تو خود کشته هوایی، چگونه کسی را کشی؟! تو خود اسیر مرادی، کسی را چگونه اسیر کنی؟!

ص:19

گفتم تو هوا را کشی، هوا ترا کشت. گفتم : تو مراد را قهر کنی، مراد تو را قهر کرد. گفتم :

قهرمانی قاهر باشی، قهرمانده ای مقهور شدی، همه عمر در بند آرزو مانده تا باشد که برآید، صدهزار جان عزیز برآید، و آن برنیاید، صدهزار عمر چو عمر تو برسد، و آن بنرسد. عمر تو به سر آید و جز آن که نوشته تو است، به سَرِ تو نیاید. تو را یک نَفَس از این هوس پروای دگر چیز نیست. این همه رنج بر منزل سپنج! گنج ابد رها کرده و رنج اَبَد

اختیار کرده.»(1)

در ذیل تفسیر آیه مبارکه : «یُریدُ اللّه ُ بِکُمُ الیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُمُ العُسْرَ» آمده است:

«می گوید : به شما خواری و آسانی و راحت خواهم، رنج و دشواری نخواهم، ای عجب! در سرای دُشخواری به تو خواری(2) خواست، در سرای خورای به تو کی دشخواری خواهد، در سرای محنت به تو مِنحت(3) خواست، در سرای مِنْحت کی به تو محنت خواهد؟».

حسن بصری در نزدیک رابعه عَدَویّه شد تا او را بپرسد از رنجی که رسیده بود او را. گفت : یا رابعه! چونی؟ گفت : چنانم کِمْ او می دارد. گفت : چونت می دارد؟ گفت : چنان

که او خواهد. گفت : چون می خواهد؟ گفت : چنان که در او برازد. شرم نداری او در حقّ تو آن می گوید از نیکی که در تو نبرازد و لایق تو نباشد، تو در حقّ او آن می گویی از بدی که در او نبرازد، آنچه در حقّ تو بگویند به راست تو را موافق نیاید، به دروغ در حقّ آن مگوی. چو در سفر دنیا به تو آسانی خواست، در سفر قیامت که صعبتر است به تو کی دشخواری خواهد؟! به خَلاف عقل خود برمیا، و مخالفت عدل مکن که مخالفت عدل مخالفت عقل باشد.»(4)

اینک وصف قدرت خالق : «...آنگه گفت : با کمال عالمی کمال قادری است مرا، تا آنچه دگرقادران نتوانند من توانم، و آنچه دگر عالمان ندانند من دانم. من در رحم بر آب

صورت نگارم، همه مصوّران عالم در وقت نگاشتن صورت؛ از آب احتراز کنند، سَرِ قلم از آب نگاه دارند تا متفشّی(5) نشود، و از تاریکی احتراز کنند تا نقش مشوّش نشود، من از

ص:20

کمال قادری در سه ظلمت : ظلمت شب، ظلمت رحم و ظلمت شکم بر آب چنین صورت بدیع نگارم که مصوّران از آن عاجز و حیران مانند...

بتگر به آلت من بت نگارد، قدرت از من و محل قدرت از من و اسباب آلات از من، و اگر آن نباشد، نتواند.

آنگه خود بتراشید و خود بنگارد و خود بپرستد! هیچ عاقل این روا دارد که تراشیده خود پرستد و نگاشته خود را بندگی کند و نشانده خود را خدمت کند!

آنگه ایشان به آلت صورتی برآرند بی معنی، من بی آلت صورتی چنین برآرم با چندین معانی. از پاره ای پیه چشمی بینا سازم و از پاره ای استخوان گوشی شنوا سازم و از پاره ای گوشت زبانی گویا برآرم، و از قطره ای خون دل دانا پدیدآرم.»(1)

نویسنده تفسیرگاه در آوردن واژه های دشوار و دور از ذهن افراط کرده است؛ چنان که گوید :

«حق تعالی در این آیت صفت تزویق زبان منافقان گفت که ایشان به زبان چگونه چاپلوسی می کنند و کلام منمّق مزخرف(2) چگونه می کنند تا تو را به گفتِ زبان به عجب می آرند.».

در چنین جمله هایی نیز، نویسنده، گاه موازنات کلمه و هماهنگی سخن را از یاد نبرده است:

«کریم را چون بفریبی فریفته شود، یعنی کریم سهل جانب باشد، زود به دست آید. از آن جا که کریم باشد و دیر از دست بشود، از آن جا که حلیم باشد. چون گویند باور دارد،

چون سوگند خورند راست پندارد، و همه خلق را از حساب خود انگارد...

منافق همه تزویر و تزویق(3) زُبان باشد، ظاهری آراسته آبادان دارد، باطنی خراب بیران. منافق با دنیا ماند چون گوری که ظاهرش مُذهَّب باشد و خداوندش در اندرون معذّب باشد، در سیرت او نگری، گمان بری که کسی هست، حُسْن سیرت بینی و از خبث سریرت خبر نداری»(4)

ابوالفتوح رازی جای جای در تفسیر خود - به مناسبت - نعت و منقبت علی علیه السلام با

ص:21

شوق و شیفتگی خاصّ در قالب کلماتی آهنگین و زیبا می آورد و داد سخن می دهد. از جمله گوید :

«رسول - علیه السلام - از میان همه صحابه او را به جای خود به آن اختیار کرد تا بدانند که مقام او، او را شایسته بود، در شب غار اَنامَهُ مَنامَه در روز تبوک اَقامَهُ مقامه، آن شبش بر بستر خود و آن روزش بر منبر خود، به علمش منبر داد و به شجاعتش بستر داد...

چو، به منبرِ صاحب نبوّت رسد، منبر از او بنازد و محراب از او ببالد، آن جا که دیگران از محراب و منبر لاف زنند، محراب و منبر بدو فخر کند.»(1)

در مقابل، سخن را درباره منافقان این سان آورده است:

«رسول - علیه السلام - گفت : در جهان از او بتر نباشد، با تو به رویی باشد و با دشمنت به رویی. کاغذوار دو روی بودند و قلم وار دو زبان. و آن کس که چنین بُوَد : به

قلم و کاغذ دوای او برنیاید، به نوشتن قلم متّعظ نشود، به نوشتن کاغذ مبالات نکند، از

صریر اقلام نه اندیشد، تا صلیل حُسام نباشد و با تحریر کاغذ ننگرد تا تقطیرش نکنند از

دو وجه : یکی از قِطْر و یکی از قَطْر. پس جزای او آن بود که با او معامله هم از نوع شکل او کنند در دنیا و آخرت؛ در دنیا قلم وار به تیغش تباه کنند و در آخرت چو کاغذ رویش

سیاه کنند.

هر که چون کاغذ و قلم باشد

دو زبان و دو روی گاه سخن

همچو کاغذ سیاه کن رویش

چو قلم گردنش به تیغ بزن(2)

دو بیتی که نقل شد ترجمه دو بیت عربی زیر است که ظاهراً ابوالفتوح آن را به نظم درآورده است :

مَنْ کانَ کَالطِّرسِ ذَاوَجهَیْنِ مِنْ سَفَهٍ

وَ ذا لِسانَیْنِ فِیما قالَ مِنْ کَلِم

فَسَوِّدَنْ وَجْهَهُ کَالطِّرسِ مُحْتسباً

وَ اضْرِبْ عِلاوَتَهُ بالسَّیفِ کَالقَلِمِ

از جمله سودهایی که از این کتاب عظیم می توان برد، فواید لغوی فراوانی است که در تضاعیف کتاب، به مناسبت مقال، آمده است. نمونه را به نقل دو مورد بسنده می کنیم:

در ذیل آیه مبارکه «و اقْتُلُوهُم حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُم» می گوید : «ثَقِفْتُمُوهُم» اَیْ

ص:22

وَجَدْتُمُوهُم؛ بکشی ایشان را هر کجا یابی. و اصل کلمه حِذْق و بَصارت باشد در کار.

یُقالُ رَجُلٌ ثَقْفٌ لَقْفٌ اِذَا کانَ حاذقاً فِی الحَربِ بَصیراً بمواضِعِها جَیِّدَ الحَذَرِ فیه. چون کارزار و علم آن و مواضع حذر و مقاتل دشمن نیک شناسد او را چنین گویند، و معنی آن است که : هر کجا تمکین یابی و به مقاتل ایشان راه بری.»

و مجدّداً برای کلمه «ثقْف» معانی دیگری ذکر کرده گوید:

«و گفته اند : الثَقْفُ الظَفَرُ بالعَدُوّ و کَما قال تعالی : «فَاِمّا تَثْقَفَنَّهُم فِی الحَرْبِ...» اَیْ تَظْفَرَنَّ بِهِم - و ثِقاف گویند آن آهنی را که کمان و نیزه به آن راست کنند و ثَقّاف گویند او را که نیزه کَژ شده را راست کند و همچنین مُثَقّف و بر سبیل تشبیه مُؤدِّب را مُثَقِّف گویند برای آن که بی ادب کژی کند، مؤدّب او را راست کند»(1)

موارد زیادی است که نشان دهنده تسلّط فراوان ابوالفتوح به لغت عربی است؛ اینک مثالی در باره نامهای مراحل زندگی آدمی:

«آنگه چون ولادت او نزدیک شود «جنین» گویند او را، چون بزاید «ولید» گویند او را،

چون شیر خورد «رضیع» گویند او را، چون از شیرش بازکنند «فطیم» گویند او را، چون مهترک شود «صبیّ» گویند او را، چون بزرگ شود «یافع» گویند او را، چون برتر شود «ناشی» گویند او را، چون تمام بالیده شود «مترعرع» گویند. چون از آن حالت درگذرد «حَزَوَّر» گویند او را، چون به حُلم نزدیک شود «مُراهق» گویند او را، چون به حُلم رسد «محتلم» گویند او را. آنگه «بالغ» گویند او را، چون مرد شود آنگه «اَمْرَد» گویند، چون شارب سبز کند «طارّ» گویند او را، چون آغاز محاسن کند «باقِل» گویند او را. چون ستبر

شود «مُسْبَطّر» گویند او را، آنگه «مُطْرَحِّم» گویند او را.... آنگه چون خط دارد «مختطّ» گویند او را، چون پیوسته کند، «مجتمع» گویند، چون تمام درآرد «صُمُّل» گویند. آنگه

«مُلتَحی» گویند او را، آنگه «مستویّ» گویند او را میان سی ساله و چهل سال، آنگه «مُصْعِد» گویند. و «شابّ» جامع بود این اسماء را.

چون آغاز سپیدی کند «ملهوِرْ» گویند او را، چون آمیخته شود، «اشمَط» گویند، آنگه

«کَهْل» گویند، چون پیر شود «اَشْیَب» گویند، آنگه «شیخ» گویند. آنگه «حوقَل» گویند. «صفتات» پس «همّ» آنگه «هَرِم» آنگه «خَرِف» آنگه چون بمیرد «میّت»(2).

ص:23

اینک به برخی اختصاصات «سبک» و «شیوه نگارش» «و نکته های دستوری اشاره می کنیم:

الف : استعمال فعلهای شرطی:

«...گویند اگر «راه نمودی» ما را خدای، «راه نمودمانی» شما را...»(1)

«اگر ازین کار چیزی «بودی» ما را، و ما در دین و ملّت خود بر کاری «بودمانی»، ما را این جا «نکشتندی»(2)

«اگر خدای ما را هدایت «دادی» متّقی «بودمانی».»(3)

ب : در وجه ترجّی و آرزو نیز به همین صورت می آید :

«کاشک این هفت کاروان ما را «بودی» تا در سبیل خدای صرف «کردمانی»»(4)

«امّ سلمه گفت : یا رسول اللّه! مردان غزا می کنند و ما نمی کنیم، ایشان را حظّ و بهره در

هر دو سرای بیش است که ما را، کاشک تا مرد «بودمانی»»(5)

ج - گاه برای بیان استمرار :

«چون انس ما را حدیثی «گفتی» از رسول - علیه السلام - و ما را معنی مفهوم «نشدی» به نزدیک حسن بصری «آمدمانی» و از او پرسیدی»(6)

فعل ماضی استمراری گاه به کمک (ی) در آخر فعل ماضی ساده بیان می شود:

«چون گرسنه «شدندی» گفتندی : یا روح اللّه! ما گرسنه ایم. عیسی علیه السلام دست در زمین «زدی»، اگر سهل «بودی» و گر جبل نان بیرون «آوردی».»(7)

آوردن (را) زائد در جمله، ظاهراً برای تأکید:

«... و ندانند که در دل ایشان چیست؟ و ایشان مسلمانان را دوست ندارند برای اعتقاد و مسلمانی «را»».

استعمال «با» حرف اضافه به جای «به».

«یوسف - علیه السلام - وصیّت او بپذیرفت و یعقوب «با» پیش خدای شد.»(8)

«...بفرمود تا او را برگرفتند و «با» زمین کنعان بردند «با» نزدیک پدر و جدّش اسحاق و

ص:24

ابراهیم - علیهم الصلوة و السلام.»(1)

«گفتند : اگر تو پیغامبری کوه صفا برای ما «با» زر کن.»(2)

استعمال حرف اضافه (باز) به جای (بسوی).

«چون بازگردید بازِ ایشان (= اِذَا انْقَلَبْتُم اِلَیْهِم)(3)

افعال مرکّب پیشوندی زیادی نیز به کمک حروف اضافه : با، بر، باز و... به تکرار در نثر ابوالفتوح آمده است : مانند : با پس نگریستن(4) با خود گذاشتن (= به حال خود رها کردن)(5)

ب - آوردن حروف خاصّ زبان عربی در ترکیبات و جمله های فارسی؛ مانند : اِمّا... اِمّا... یا «تعلیم از خدای تعالی به دو معنی باشد : اِمّا به خلق عالم یا به نصب دلیل.»(6)

««اِمّا» به سوگند و «اِمّا» به عهد یا جز آن از وثایق.»(7)

گاه «اِنَّما» که «اِنَّ» از حروف ناصبه است و با (ما) ی کافّه مانع نصب می شود؛ مانند : «اِنَّما اعتنای او به شأن دلها باشد که اعتبار به آن است»(8)

گاه همراه ترکیبات دیگر عربی در جمله :

««اِنّما» مراد آن است که حاصل و واقع بود به مقدار حاجت مِنْ غَیْرِ زیادةٍ و لا نُقصانٍ مِنْها»(9)

آوردن فعل (انزله کردن) (انزله شدن) به جای (نازل کردن و نازل شدن). مانند : «و در خبر هست که خدای تعالی در بعض کتب «انزله کرد» : اَنَا ملک الملوک و مالک الملوک(10)

ج - آوردن ضمیر «او» برای غیر ذوی العقول. مانند : «و نمی دانم بر پشت زمین شهری که در «او» صدقه بدهند به صدهزار صدقه برآید الاّ مکّه.»

«امّا طبقه اوّل، جماعتی اند که رغبت نکنند در جمع مال و ادّخار «او» و سعی نکنند

در اقتنا و احتکار «او».»(11).

ص:25

ضمیر (او) به جای (آن) صفت اشاره؛ مانند :

«امیرالمؤمنین - علیه السلام - از «او» در مسجد آمدی»(1)

به کار بردن (ها) پیشوند فعل؛ مانند:

«گفتیم : یا یحیی! کتاب «هاگیر»(2) به قوّتی که ما دادیم تو را(3)

«ملک الموت جان او هاگرفت»(4)

د - استعمال اسم جمع جمع که در نثر قدیم معمول بوده در تفسیر ابوالفتوح نیز دیده می شود : مانند : اصحابان «چون خبر به رسول آمد؛ کس فرستاد و «اصحابان» را بخواند و با ایشان مشورت کرد.»(5)

مطابقه صفت جمع با موصوف جمع نیز، مانند برخی آثار منظوم و منثور آن زمان، در این تفسیر نیز آمده است:

«فرعون بفرمود تا جماعتی را بر «زنان آبستنان» بنی اسرائیل گماشتند»(6)

(پایان) به جای (پاها)

«رسول - علیه السلام - شادمانه شد و بخندید و مرا به خویشتن نزدیک کرد و گفت : این جا در «پایان» من بخسب(7)

«دستور باش» به جای «اجازه بده» در موارد بسیار آمده است :

«دستور باش تا گردنش بزنم»(8)

«ای» به جای «آیا» در استفهام؛ مانند:

«ای نگیرید پند؟ (=افلا تَتَذکّرون)(9)

«ای بنه می شنوند؟ (=اَفَلا یَسْمعون)(10).

استعمال (بازان) به جای (باآن)، مانند : «تا آرام گیرد باز آن» در ترجمه : «لِتَسْکُنُوا

ص:26

اِلَیها»(1)

ه - شیوه نگارش و برخی موارد ابدال حروف :

فعل (مه بَر) به جای (مبر)(2)

(زَوَر) به جای (زَبَر)(3)

(نه یاوند) به جای (نیابند)(4)

(آماهیدن) به جای (آماسیدن) = آماس کردن.

(بپرخیزی) به جای (بپرهیزی).

(بیران) به جای (ویران).

(خروه) به جای (خروس).

(بنجشک) به جای (گنجشک).

(سُنب) به جای (سُم).

(کالزار) به جای (کارزار).

(گاف) به جای (گاو).

و - اینک برخی از واژه ها و ترکیبات خاصّ نویسنده تفسیر که برخی ظاهراً در گویش محلی به کار می رفته است و در برخی از فرهنگها فوت شده در این جا - برای نمونه - می آوریم:

(بَخْنَوه) : برق.

(نِزْم) : باران نرم (این لغت در گویش بیرجند به صورت : نِسْم یا نِزم هنوز به کار برده می شود).

(وَککَ) : کلیه.

مُنج انگبین : زنبول عسل.

اَژْک : (در برهان قاطع : ازغ) شاخه درخت (در بیرجند به همین صورت هنوز به کار برده می شود).

پایندان : ضامن.

ص:27

پَرگست : هرگز (در ترجمه کلمه عربی کَلاّ که در مقام ردع و زجر می آید).

رسیدن : به پایان آمدن (در متون کهن دیده می شود) [و چون مهلت برسید و وقت

فراز آمد.]

نمازگران : نمازگزاران

راستیگر : صادق

فریشتگان : فرشتگان

برآمدنگاه خورشید : مطلع، مشرق.

فروشدنگاه خورشید : مغرب

اسپید : سپید، سفید

اشنیدن : شنیدن

اشتر : شتر

افراختن، افلاختن : افراشتن

اَوْگندن : افکندن

با سر چیزی شدن : به سر کاری رفتن

با سر گرفتن : دوباره انجام دادن

برآهختن / برآهیختن : کشیدن

پرستک / پرستوک : پرستو

«واژه نامه) هایی که در هر بیست جلد کتاب آمده است، خواننده پژوهشگر را با لغات عربی، فارسی، گویش خاص «ابوالفتوح» کاملاً آشنا می کند و می تواند از آنها - برای مقاصد خود - سود جوید.

ما دراین جا - علاوه بر آن چه بدان اشارت رفت - تعداد دیگری از واژه ها را نقل می کنیم :

آدینه، آذین، ازار، استه / هسته، انبازگویان (=مشرکین) اندوهگن، انگیزیدن، بادیدارآمدن (ظاهر شدن)، بپساویدن، بُژهان، بُوستن، بیران / ویران، پاداشت، پراهن / پرهن / پیراهن، جربو / چربو / چربوا، چاهی / جایی، چرغ، چرکن / چرکین، خایه مرغ، درپوشیدن، درپیختن، رزیدن / رنگ کردن، زرخونهینده / زرخوسه، سُرُو /

ص:28

سُرُوی، سیوم / سوم، شبیازه، شکرفیدن، شوخگن، فسوس کردن، کُفُرّی، گزدم، ناورد دادن(1)

خوشبختانه مصحّحان دانشمند تفسیر ابوالفتوح در طبع بنیاد پژوهشها به همه ظرایف و نکات ارزشمند کتاب توجّه داشته و برای هر جلد در پایان کتاب «فهرستایی» ترتیب داده اند:

1 - واژه ها 2 - فهرست برخی کلمه های مشکوک (از باب توجّه به سابقه تلفّظ کلمه در زمان مؤلف) 3 - فهرست اماکن 4 - فهرست احادیث و اقوال پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام 7 - فهرست امثال عربی 8 - فهرست امثال فارسی 8 - فهرست اشعار عربی 10 - فهرست اشعار فارسی که بر ارزش این چاپ بسی افزوده و کار پژوهشگر متتبّع را آسان کرده است.

وقتی خواننده آگاه، چاپ اخیر را با چاپهای قبل مقایسه کند، بیشتر به اهمیّت کار مصحّحان سختکوش دل آگاه پی خواهد برد.

اینک به اختصار به چاپهای قبلی تفسیر ابوالفتوح اشاره ای می کنیم:

نخستین بار ملک الشعرای صبوری به یاری ملا داوود ملاّ باشی و به فرمان شاهزاده محمد تقی میرزا رکن الدوله به تصحیح تفسیر ابوالفتوح مشغول شد. امّا آن را ادامه نداد

و دنباله کار را ملا داوود گرفت و به این ترتیب دو مجلد از تفسیر در عهد مظفر الدین شاه در 1323 قمری منتشر شد. چاپ دنباله آن سالها به تعویق افتاد تا آن که به دستور علی اصغر حکمت و با همّت نصر اللّه تقوی با انتشار سه جلد دیگر آن در سالهای 1313 تا 1315 ه . ش چاپ آن با مؤخّره محمد قزوینی بپایان رسید.

همین چاپ یک بار دیگر با تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه ای در سال 1320 - 1322 ش و آخر بار با تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی در سال 1382 ق انتشار یافته است.

چاپهای قبلی از روی نسخه معتبری صورت نگرفته و بیشتر ذوقی و استحسانی بوده است.

در بین چاپهای قبل چاپ استاد فقید میرزا ابوالحسن شعرانی بر بقیه چاپها رجحان

ص:29

دارد.

آخرین بار چاپ 20 جلدی آن به صورتی علمی و دقیق همراه با فهارس که از سال 1360 ش آغاز شده بود در سال 1376 به پایان آمد.

در این هفده سال بیشتر از ده هزار صفحه مجلدات بیستگانه تفسیر بر اساس نسخه های سی و هشتگانه موجود مقابله و مقایسه شده است. در میانه این سالهای دراز صدها هزار واژه، نام، جای، طایفه، حدیث، مثل، بیت عربی یا فارسی بیرون کشیده شد و در فهرستهای ده یازدگانه در مجلدات بیستگانه گردآمد و فایده کتاب را برای خواننده

دوچندان و برای ما که به نازکی کار، دل داده بودیم ده چندان کرد(1)

از آن جا که اولیاء محترم نظام جمهوری اسلامی ایران، بویژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به کارهای علمی سترگ و مفید ارج می نهند، در این سال (1376 ه . ش) تفسیر ابوالفتوح رازی چاپ بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در شمار کتب برگزیده پنجمین نمایشگاه قرآن کریم مورد تشویق و تحسین قرار گرفت و از مصحّحان و بنیاد پژوهشها تجلیل و تقدیر به عمل آمد. امّا مبنای کار این «گزینه» چنین است :

از سه چهار سال قبل خداوند منّان به این بنده ناتوان توفیق عنایت فرمود که با بامدادان پس از ادای دوگانه به درگاه یگانه، این تفسیر عظیم را از اول تا آخر در مطالعه

گیرم و به فیض رابطه با کلام الهی نایل آیم. در ضمن مطالعه نکته ها، روایات، حکایات

بویژه آنچه مربوط به «علی بن ابیطالب» علیه السلام و اهل البیت علیهم السلام را در دفترهایی یادداشت می کردم. در باره «فصل بندی» مطالب به ناهمگونی آنها پی بردم، و تلخیص کلّی تفسیر را

نیز از توان خود بیش یافتم، بناچار این گزینه را به دو بخش تقسیم کردم:

بخش اول : در فضایل علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام.

در این بخش گاه سخن از کرامات و معجزاتی است که از اولیای حق و ائمه معصومین علیهم السلام بروز کرده است. «البته معجزه در نزد متکلمین، کاری خارق العاده و مقرون به دعوی نبوت و همراه با تحدّی است (=دعوت کردن دیگران به آوردن نظیر آن) به طوری که عجز دیگران (از افراد امت) از کردن نظیر آن کار دلالت بر صدق دعوی نبوت می کند و این کار باید دعوت کننده برخیر و صلاح باشد. اما کرامت عبارت است از

ص:30

کارهای غیر عادی و به اصطلاح خارق العاده که از اولیای حق صادر می شود و نشان صدق آنان است.

از شرایط امام معصوم علیه السلام قدرت اعجاز یعنی انجام دادن کردارهایی است خارق العاده به اذن خدا و این امر از آن روست که در پاره ای موارد برای پذیرش امام از

سوی مردم، راهی جز معجزه باقی نمی ماند. بنابراین ظهور کرامت و معجزه از امام و اولیاءاللّه که در این بخش و گاه در بخش دوم آمده است لزوماً از شرایط ولیّ مطلق حق و امام معصوم علیه السلام می باشد و امامیّه را در آن انکاری نیست.

بخش دوم : در نکات اخلاقی، تربیتی، روایی، قصّه هاست.

واضح است که بخشهای دشوار تفسیری و مورد اختلاف؛ مسائل فقهی، اصولی، کلامی... را فروگذاشتم که برای خواننده جوان قابل درک نیست.

در پایان سپاس بی حدّ به پیشگاه حقّ جلّت عظمته می گزارم که این بنده را توفیق ارزانی فرمود و نیز از استادان بزرگوار جنابان آقایان دکتر یاحقی و دکتر ناصح و دستیاران

علاقه مندشان در گروه فرهنگ و ادب اسلامی بنیادپژوهشها و از الطاف و عنایات تشویق آمیز حضرت حجه الاسلام و المسلمین جناب آقای الهی خراسانی مدیر عامل بنیاد پژوهشهای اسلامی که مساعدتهای معظم له در تمشیت طبع تفسیر ابوالفتوح همیشه یاریگر یاران بوده است از استاد محمد مهدی رکنی به جهت برخی راهنمودها و آقایان محمدعلی علی دوست که در دستیاری و ویراستاری و رضا ارغیانی در آماده سازی و سیّد محمود خسروانی شریعتی و محمود عنبرانی، در نمونه خوانی اثر و سید نعمت اللّه طباطبایی در حروفچینی و صفحه آرایی این کتاب بنده را یاری کردند و نیز از اولیای محترم بنیاد - که به نحوی مساعدت صمیمانه داشته اند، سپاسگزاری می نماید.

و السّلام علیکم و رحمة اللّه

مشهد - احمد احمدی بیرجندی

اسفند ماه 1376 ه . ش

ص:31

ص:32

ص:34

علی - علیه السلام - درآمد. او فِریَت کردن گرفت(1)، و ما نیز از خوف او مساعدت و تصویب رأی او می کردیم مگر حسن بصری که خاموش می بود و هیچ نمی گفت. حجّاج روی به او کرد و گفت : یا باسعید : در علی چه گویی؟ گفت : چه خواهی تا گویم. گفت : رأی تو در او چیست؟ گفت : خدای تعالی می گوید : «وَ ما جَعَلنَا القِبْلَةَ الّتی کُنْتَ عَلَیْها اِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرسولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَ اِنْ کانَتْ لَکِبیرَةً اِلاّ عَلی الّذین هَدَی اللّه ُ» - فَعَلیٌّ مِمَّن هَدَی اللّه ُ وَ مِنْ اَهْلِ الایمانِ وَ هُوَ ابنُ عمّ رَسولِ اللّه ِ وَ خَتَنَهُ عَلَی ابْنَتِهِ وَ اَحَبُّ النّاسِ اِلَیْهِ وَ صَاحِبُ سَوابقَ مُبَارَکاتٍ سَبَقَتْ لَهُ مِنَ اللّه ِ لا تَسْتَطیعُ اَنْتَ وَ لا اَحَدٌ مِنَ النّاس یَخْطُوها عَلَیْهِ وَ لا اَنْ یَحُولَ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ؛ چون خدای تعالی امتحان کرد خلق را به تحویل قبله تا، که بر جای ماند و که از جای بشود، او از آنان بود که بر هدایت و ایمان بود، و پسر عمِّ رسول بود و دامادش بود بر دخترش، و دوست ترین خلقان به او، و او را از خدای تعالی سوابقی و نعمتهایی بود که نه تو و نه هیچ کس از مردمان آن را دفع نتواند کردن(2)

مشرکان امشب به کشتن من عزم کرده اند، خدای تعالی مرا می فرماید که از مکّه برو، و تو

را می فرماید که برجای من بخُسب تا اگر مشرکان تعرّض و قصد من کنند به تو دفع شود، به جای آن که مرا خواهند کشتن تو را بکشند، تو را شاید که جان تو به جای جان من باشد؟

امیرالمؤمنین - علیه السلام - بگریست - رسول - علیه السلام - گفت : تو هرگز بد دل نبودی از ترس مرگ می بگریی؟ گفت : نه - یا رسول اللّه - و لکن برای آن می گریم تا چرا

یک جان دارم که به یک بار فدا کنم، من بایستی تا هزار جان داشتمی تا به هر نوبتی جانی

فدا کردمی.

آنگه از سرای بیرون آمد شب تاریک شده، و آنان که ره او می داشتند نشسته بودند به دو صف برابر یکدیگر فراز آمدند، خدای تعالی خواب بر ایشان افگند، تا رسول - علیه السلام - هر یکی را مشتی خاک بر سر کرد... ایشان از آن خواب درآمدند، بر سر خود خاک دیدند، گفتند : این خاک بر سر ما که کرد؟ کاری که در اولش خاک بر سر باشد، در آخرش باد در دست بود.

در اوّل شب خاک بر سر بودشان و به میانه شب چون بدانستند که مرغ از قفص(1) پریده، باد در دستشان ماند، به آخر شب که به طلب رفتند و نیافتند آبِ حسرت در چشمشان بود، به آخر کار که آخرت بُوَد آتش در جانشان باشد، ایشان عجب داشتند، گفتند : ما به یک بار چوئین غافل شدیم که کسی خاک بر سر ما کرد و ما بی خبر.

آنگه توقّف کردند تا شب به نیمه آخر رسید. آنگه قصد بام کردند، گروهی در را مراقبت می کردند، اینان از بام فرو نگریدند، امیرالمؤمنین علی بر جای رسول خفته بود،

روی پوشیده و پای بیرون کرده، برای آن که پایش به پای رسول نیک ماند... تا گمان نبرند

که آن نه رسول است. می نگریدند و می گفتند : محمد بر جای خود است، تا آنگه که فرو شدند و بر بالین او بایستادند، او بیدار بود و می نمود که خفته ام.

آنگه یک یک را می گفت : تو ابتدا کن، او برخاست و بانگ بر ایشان زد، گفت : شما چه کار داری این جا؟

چون آواز علی شنیدند، خائب شدند(2) که ایشان به طلب محمد آمده بودند، اگر

ص:37

دانستندی که همه بلا و آفت ایشان از علی خواهد بودن، به کشتن او راغبتر بودندی. او را گفتند : یا علی! محمد کجاست؟ گفت : من ندانم... من رقیب(1) او نبودم تا دانم کجا باشد.

در ساعت ایشان از سرای بیرون آمدند، پی دیدند نهاده، بدانستند که آن که در اول شب خاک بر سر ایشان کرد همان بود که در آخر شب باد به دست ایشان داد،

در خبر می آید از صادق - علیه السلام - که گفت : حق تعالی در این شب به امیرالمؤمنین علی - علیه اسلام - با فریشتگان مباهات کرد، جبریل و میکایل را گفت : من

در آسمان میان شما برادری داده ام، از شما کیست تا اختیار آن کند که جان فدای برادر

کند؟ ایشان هر یک توقّف می کردند، حق تعالی گفت : علی از شما جوانمردتر است که جان به فدای برادر کرده است، و بر بستر او بخفته تا به جای او این را کشند. به عزّ عزّت

من که بروی و بر او موکّل باشی، و دشمن را از او دفع کنی [پیغامبر آن شب با ابابکر به غار ثور رفت و چندی بعد از آنجا به یثرب هجرت فرمود. بدین جهت آن شب را (لیلة المبیت)(2) یا شب غار گفته اند].

مِنَ الیَدِ السُّفلی، گفت : دست زبرین بهتر از دست زیرین باشد، یعنی دست دهنده بِه از دست گیرنده باشد، و من نخواهم که کسی را بر من دستی بود تا دست او از دست من بهتر باشد، و لکن یک دینار مرا ده بر سبیل قرض، و این خبر از من بشنو، گفت : بیار! گفت : از رسول - علیه السلام - شنیدم که گفت : الصَّدَقةُ عَشرَةُ اَضعافٍ وَ القَرْضُ ثَمانِیَةَ عَشرَ ضِعفاً : صدقه یکی را ده باشد و قرض یکی را هژده. عبدالرحمن دست در کیسه کرد و دیناری از آن جا برداشت و به امیرالمؤمنین داد. او بستد و از آن جا بیامد تا به بازار چیزی خَرَد، مقداد اسود را دید - جالساً علی قارِعةِ الطّریقِ - بر سر راه نشسته. امیرالمؤمنین او را گفت : [ای مقداد] در این وقت در چنین جای چرا نشسته ای؟ گفت : ضرورتی را. گفت : چیست آن؟ گفت : چند روز است تا طعامی نیافتم. گفت : چند روز است؟ گفت : چهار روز، آن دیناری که به قرض بستده بود به او داد و گفت : تو اولیتری که تو چهار روز است که چیزی نیافته ای و ما سه روز، مقداد آن بستد و برفت.

و امیرالمؤمنین با مسجد رسول آمد، در شأن او و این قصه آیت آمده بود که : «وَ یُؤثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِم وَ لَوْ کانَ بِهِم خَصاصَةٌ»(1)، چون با رسول - علیه السلام - نماز شام بکرد، رسول - علیه السلام - گفت : یا علی! من امشب به خانه تو می آیم، او شرم داشت که رسول را گوید : در خانه ما چیزی نیست، گفت : عَزازَةً و کَرامَةً یا رسولَ اللّه ِ(2) و برخاست و از پیش برفت و فاطمه را گفت : رسول خدای امشب به خانه ما می آید و در خانه چیزی نیست!

بر اثر او رسول - علیه السلام - درآمد و بنشست. فاطمه زهرا - علیها السلام - برخاست و در خانه شد و دو رکعت نماز کرد، در رکعت اول «الحمد» برخواند و «الم سجده» و در دوم رکعت «الحمد» و «سورةُ الاَنعام» و چون سلام بداد سر بر زمین نهاد و گفت : بارخدایا! از تو می خواهم به حق محمّد و آل محمّد که برای ما خوانی فرستی از آسمان تا ما از آن بخوریم و در شکر تو بیفزاییم. سر برداشت جَفْنه(3)ای دید از ثرید(4)، و علیها

ص:39

عُراقٌ مِن لَحْم(1) و بر سر آن گوشت نهاده از استخوان جدا کرده و دستاری بر سر آن نهاده که کسی مانند آن ندیده بود. از خانه به درآمد و آب پیش رسول آورد تا رسول - علیه السلام - دست بشست و امیرالمؤمنین در او می نگرید، تا [او] چه خواهد کردن!

آنگه در خانه رفت و آن جَفنه بیرون آورد و در پیش ایشان بنهاد. رسول - علیه السلام - و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین از آن طعام می خوردند.

سایلی به در حُجره فراز آمد و سؤال کرد. امیرالمؤمنین دست فراز کرد تا پاره ای از آن طعام به او دهد. رسول - علیه السلام - گفت [مَه] : یا علی! مکن [ای علی] که این سایل ابلیس است، خبر یافت که خدای ما را طعام بهشت فرستاد. خواست تا با ما شریک باشد، و طعام بهشت در دنیا همه کس [را] نرسد. امیرالمؤمنین گفت : یا رسول اللّه! این طعام از بهشت است؟ گفت : آری! [و] خدای تعالی طعام بهشت به کس نفرستاد مگر [آن خوان که] برای عیسی [مریم فرستاد]، و این جفنه برای ما.

امیرالمؤمنین گفت : یا رسول اللّه! آن خوان که برای عیسی [بن مریم] فرستاد چه [نوع بود و بر آن خوان چه طعام] بود؟ گفت : [آن] خوانی [بود که] از زر سرخ، مکلّل به دُرّ و یاقوت و زمرّد(2)چهل گز در چهل گز [و] آن را چهار پایه بود، و بر آن خوان پنج نان بود [و ]بر سر هر نانی ناری بود پوست باز کرده، و بر زبر هر ناری سیبی، [و] از انواع ترها بر آن خوان همه چیزی بود مَا خَلاَ الثَوْمَ و الجِرجِیرَ مگر سیر و کَکِج(3)، و بر میان آن سفره ای صرخ بود، و بر آن جا ماهیی برشته، بنزدیک سرش نمک نهاده و بنزدیک دنبالش سرکه نهاده، و به دستاری از دستارهای بهشت پوشیده. اصحاب عیسی حاضر آمدند و گفتند : تو را کشف این باید کردن، او دست فراز کرد و آن دستار از روی خوان برگرفت، توانگران بدیدند حقیر آمد ایشان را از آن بنخوردند، گفتند : اندکی است.

عیسی - علیه السلام - ندا کرد و درویشان را بخواند تا از آن خوان می خوردند، چهل چاشت از آن بخوردند [تا چهار هزار یا چهل هزار مرد از آن بخوردند]، هیچ بیمار

نخورد که نه شفا یافت، و هیچ دیوانه نخورد و الاّ به هوش آمد، و هیچ نابینا نخورد و الاّ

ص:40

بینا شد، و هیچ مُقعَد(1) نخورد و الاّ به رفتن آمد، و هیچ پیر نخورد و الاّ برنا شد.

چون رسول - صلوات اللّه علیه و آله - و ایشان از آن فارغ شدند و دست بشستند، رسول - علیه السلام - گفت : این جَفْنه برگیر و همان جا که نهاده بود بنه، جفنه برگرفت و با جای خود برد و بنهاد، [در حال] به آسمان بردند و رسول - علیه السلام - و امیرالمؤمنین با مسجد شدند و نماز خفتن بکردند.

[بر دگر روز] امیرالمؤمنین - علیه السلام - در مسجد نشسته بود، اعرابی بیامد، بر ناقه ای نشسته و علی را از مسجد بیرون خواند و کیسه ای بزرگ به او داد، گفت : این بستان که توراست و ناپیدا شد [امیرالمؤمنین - علیه السلام] بیامد و کیسه به رسول داد و او را بگفت که : [این] اعرابی به من داد و ناپیدا شد.

رسول - علیه السلام - سر آن کیسه بگشاد و [از پیش] بریخت در آن جا هفصد دینار بود. رسول - علیه السلام - گفت : یا علی! شناختی آن اعرابی را؟ گفت : نه، گفت : او جبریل بود، کنزی(2) از کنزهای زمین [برای تو] بیرون کرد، و خدای تعالی تو را به عوض آن یک دینار که به مِقداد دادی بیست و چهار جزو [ثواب داد] و خیر، از جمله آن دو

معجّل بکرد(3)، آن جَفنه و این کیسه، و بیست و دو در آخرت برای تو مُعَّد(4) بکرد، آنچه

چشمها چنان دیده نیست و گوشها چنان شنیده نیست، و بر خاطر هیچ بشر چنان گذشته نیست. امیرالمؤمنین آن زر برسَخْت(5) هفصد دینار بود، گفت : صَدَقَ اللّه ُ جَلَّتْ عَظَمَتُهُ...

چنان که آن سَرِ جوانمردان کرد : در شب بداد و به روز باز نگفت، شرط برنهاد و منّت برننهاد، شرط برنهاد. سایل را که کس را نگوید : «لا نُریدُ منکُم جَزاءً وَ لا شُکوراً»(1)

کُنْ فَکانَ جَنّاتِ عَدْنٍ، گفت : قضیبی و شاخی حقّ تعالی به دست قدرت خود غرس کرد در اعلی علیّین. آنگه گفت آن را که : بباش، بهشت عدن [شد]. گفت : اِمْلاءُ مُوسی

و کِتابُ هرُون.

گفت : خبر ده مرا تا با او که باشد در آن جا؟ گفت : «اِثنی عَشَر مِنْ اَهْلِ بَیتِهِ یَأمُرُونَ

بِالمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ وَ لا یَخافُونَ فی اللّه ِ لَوْمَةَ لائِمٍ»(1)

دوازده کس از اهل البیت او که امر معروف و نهی منکر کنند، و از ملامت هیچ ملامت کننده نترسند. گفت : راست گفتی، املاء موسی است و کتاب هارون.

گفت : خبر ده مرا از وصیّ او تا از پس او چند سال بماند. امیرالمؤمنین - علیه السلام - عَقَدَ(2) بِیَدِهِ ثَلاثینَ، به دست، سی بگرفت، یعنی سی سال.

گفت : یک مسأله ماند مرا، اگر جواب دهی بصواب ایمان آرم. گفت : وَ ما هِیَ؛ آن چیست؟ گفت : اَخْبِرنی عَنْ وَصِیِّهِ اَیَمُوتُ اَمْ یُقْتَلُ؛ خبر ده مرا از وصیّ او تا به مرگ میرد یا او را بکشند؟ امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : لا بَلْ یُخْضَبُ هذِهِ مِنْ هَذَا و وَضَعَ یَدَهُ عَلی لِحیتِهِ وَ رَأسِهِ؛ لا بل که این را از این خضاب کنند - و اشارت کرد به دست ها(3) سر و محاسن خود. جهود ایمان آورد و از جمله موالی او یکی بود و گفت : اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اللّه وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحمّداً رَسولُ اللّه ُ وَ اَنَّکَ وَصِیُّ رسولِ اللّه ِ.

مُحمّدُ بن عَلیٍّ المَعروفُ فی التَوراةِ بِالباقِرِ و سَتُدرِکُهُ یا جابِرُ فَاِذَا لَقِیتَهُ فَاَقْرِءهُ مِنّی السّلام، ثمّ الصّادِقُ جَعْفَرُ بنُ محمدٍ، ثُمَّ موسی بنُ جعفرٍ، ثُمَّ عَلیُّ بنُ موسی، ثُمّ محمّدُ بنُ عَلیٍّ، ثُمَّ علیُّ بنُ محمدٍ، ثمّ الحسن بنُ علیٍ، ثمَّ سَمّیی وَ کُنیّی حُجَّةُ اللّه ِ فی ارضِهِ و بَقیّتُهُ فی عِبادِهِ ابْنُ الحَسَنِ بن علیٍ ذاکَ الّذی یَفْتَحُ اللّه ُ عَلی یَدِهِ مَشارِقَ الأرضِ وَ مَغارِبَها ذاکَ الّذی یَغیبُ عَنْ شِیْعَتِهِ غَیبَةً لا یَثبُتُ فِیه عَلَی القولِ بِامامَتِهِ اِلاّ مَنِ اِمْتَحَنَ اللّه ُ قَلبَهُ للاِْیمانِ. گفت : ایشان خلیفتان منند و امامان مسلمانانند پس من، اوّلشان علی، و آنگه حسن، و پس حسین، و پس علی بن الحسین، آنگه محمد بن علی - که در تورات به باقر معروف است - و تو او را دریابی، چون او را بینی از منش سلام برسان. آنگه یک یک را نام برد تا به

حجّت رسید، گفت : آنگه مردی که نامش نام من بود و کنیتش کنیت من بود حجّت خدای بود در زمین، و بقیّه او در بندگانش پسر حسن علی، و او آن بود که خدای تعالی بگشاید بر دست او مشارق و مغارب زمین، او آن است که از شیعتش غایب شود، غیبتی که بر امامت او ثبات نکند با آن غیبت اِلاّ مؤمنی که خدای تعالی دل او را به ایمان امتحان

کرده باشد.

جابر گفت : من گفتم : یا رسول اللّه! شیعه او را در غیبت او به او انتفاع(1) باشد؟ گفت :

بلی! چنان که انتفاع باشد مردمان را به آفتاب، و اگر چه ابری در پیش او آید؛ یا جابر! هذا مِن مَکنونِ سرّ اللّه ِ و مَخْزون عِلْمِ اللّه ِ فَاکتُمْهُ اِلاّ عَنْ اَهْلِهِ، این از مکنون(2) سرّ خداست و

مخزون علم خدای، نگاه دار این را اِلاّ از اهلش.

نام آن کتاب بَیانُ رَدّ الشَّمسِ علی امیرالمؤمنین - علیه السلام - در آن جا بیارد که اند بارها(1) آفتاب برای امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - بازآمد. امّا آنچه مشهور است در اخبار و طوائف روایت کرده اند آن است که دوبار آفتاب بازآمد برای او : یک بار در هیأت رسول - علیه السلام - و یک بار از پس وفات او.

امّا در حیات او، امّ سَلَمه روایت کند و اسماء بنت عمیس و جابر عبداللّه انصاری و ابوسعید الخُدریّ و ابوذر الغفاری و عبداللّه بن عباس و جماعتی بسیار از صحابه رسول

- صلوات اللّه علیه و رَضِی عَنْهم - و احادیث ایشان متداخل(2) است که یک روز رسول - علیه السلام - امیرالمؤمنین علی را به مهمّی فرستاده بود او به آن مهمّ رفته بود. رسول - علیه السلام - نماز دیگر بکرد. چون امیرالمؤمنین - علیه السلام - بازآمد و با رسول - علیه السلام - می گفت آنچه در آن کار رفته بود، فَغَشّاهُ الوحیُ؛ وحی به پیغامبر فرود آمد.

رسول - علیه السلام - تکیه بر امیرالمؤمنین کرد و سَر بر ران او نهاد. مدّت دراز شد و آفتاب نزدیک شد به غروب. امیرالمؤمنین - علیه السلام - نماز نشسته به اشارت بکرد و آفتاب فرو شد. چون رسول - علیه السلام - از غشیت وحی(3) درآمد روی علی متغیّر دید. گفت : یا علی چه رسید تو را؟ گفت : خیر، یا رسول اللّه، جز که نماز دیگر نکرده بودم و چون تو را وحی آمد و سر تو بر کنار من بود نخواستم که تو را بر زمین افگنم. به اشارت

نماز کردم و دلم خوش نیست. رسول - علیه السلام - گفت : دل تنگ مکن که من دعا کنم تا خدای تعالی آفتاب باز آرد و تو نماز بوقت با شرایط و ارکان بگزاری. آنگه دست برداشت و گفت : بارخدایا! تو دانی که علی در طاعت تو بود و در طاعت رسول تو، اَللّهُمَّ

رُدَّ عَلَیه الشَّمسَ حَتّی یُصَلّی؛ بار خدایا آفتاب بازآر تا علی بوقت خود نماز به شرائط خود بیارد. راوی خبر گوید که به آن خدایی که محمّد را بحقّ به خلقان فرستاد که ما آفتاب دیدیم که بازآمد و او را آوازی بود چون آواز دَستِره(4) که در چوب افتد و روشنایی آن دیدیم بر در و دیوار تافته تا امیرالمؤمنین علی نماز کرد. چون او سلام باز داد آفتاب

فرو افتاد نه چنان که بعادت رفتی بل به یک ساعت فروشد.

و امّا از پس وفات رسول آنچه مشهور است از آن، آن است که به بابل آفتاب بازآمد

ص:46

برای او، چنان که ابوالمقدام روایت کرد از جُوَیرِیَة بن مُسْهِر که با امیرالمؤمنین علی

بودیم به زمین بابل. وقت نماز دیگر درآمد، ما را گفت : شما نماز بکنید که این زمینی

است معذّب که خدای تعالی بر این زمین قومی را عذاب کرده است و هیچ [پیغمبری را وصی] پیغمبر را نشاید که این جا نماز کند.

جُویریه گفت : من اندیشه کردم که این چه حدیث باشد و گفتم من نماز خود در گردن او کنم و نماز نکنم الاّ آن که او نماز کند. و می رفتم تا آفتاب فروشد و من متعجّب و متحیّر می رفتم تا او فرود آمد و وضوءِ نماز بازکرد و دست برداشت و دعایی کرد، او دعا تمام

ناکرده بود که آفتاب بازآمد به جای آن که به وقت نماز دیگر بودی، و او مرا گفت بیا نماز

بکن. او نماز بکرد و من با او نماز بکردم. چون از نماز فارغ شد آفتاب فروشد. آنگه روی

با من کرد گفت : یا جُوَیریةُ لَعِبَ الشیطانُ بِکَ، شیطان به تو بازی کرد. گفتم : آری یا امیرالمؤمنین. گفت : خدای را به نام بزرگترین بخواندم تا آفتاب بازآورد تا من نماز بوقت

بکردم. من گفتم : اَشْهَدُ اَنَّکَ وَصیُّ مُحمّدٍ حَقّاً.

مرا آواز داد و گفت : ای کنیزک! علی را دوست داری از دلی صافی؟ گفتم : اِی واللّه ِ(1)مرا گفت : دستها بر چشمها نِه. من هم چنان کردم. او دست برداشت و گفت : بارخدایا اگر دانی که این کنیزک راست گوید و علی را دوست دارد از نیّتی صادق چشمها با او دِه. خدای تعالی دعای او اجابت کرد و چشم با من داد. من بر او سوگند دادم که به خدای که مرا بگوی تا تو کیستی؟ گفت : من خضرم و از جمله مُوالیان عَلیَّم(2) و از جمله موکّلانم بر شیعه او. و اخبار در این باب از طریق خواص و عام نه چندان است که آن را حدّی هست و درین جای بیش از این احتمال نکند.

دست من بود. من آواز خریر(1) این کشته شنیدم در پهلوی سرای من در آن خربه، به بتعجیل بیرون جستم و کارد به دست، این مرد چون بهر آن پای بشنید به دیوار بجست. من درشدم آن مرد را کشته دیدم بترسیدم از آن جا بیرون دویدم با کارد خون آلود، این جماعت مرا بگرفتند و مرا راه نداد انکار کردن از آن علامات که کس از من مقبول نکردی. آن مرد که دوم بار آمده بود؛ گفت : راست می گوید. همه همچنان است که او گفت. امیرالمؤمنین - علیه السلام - با اصحابان نگرید و گفت : چه باید کردن؟ گفتند : آن مرد اوّل را رها باید کردن و این دوم را بکشتن.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : این فتوی بر خلاف راستی کردی و روی به حسنِ علی کرد و گفت : یا پسر! در این حادثه چه باید کردن؟ گفت : یا امیرالمؤمنین! هر دو را

رها باید کردن و دیت کُشته از بیت المال بدادن، امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : چرا گفتی؟ گفت : لقوله تعالی : «و مَنْ احیاها فکَأنّما أحیا النّاسَ جمیعاً»(2) اگر چه مردی را بکشت، مردی را از قتل برهانید. قتل آن به احیای این بباید رفتن و دیت کشته از بیت المال بباید دادن، امیرالمؤمنین - علیه السلام - شادمانه شد و بوسه بر چشم او داد و

گفت : سپاس آن خدای را که اهل البیت ما را توفیق علم و فقه داد.

انصار هرگه ما را حاجت بودی به رسول - علیه السلام - علی را وسیله کردمانی تا حاجت من روا کردی(1)

زُهری گفت : بیمار شدم بیماری که از آن به هلاکت نزدیک شدم با خویشتن اندیشه کردم که مرا به خدای تعالی وسیلتی باید، در عهد خود از علی حسین زین العابدین فاضلتر نشناختم. او را گفتم یابْنَ رسول اللّه، حال من این است که تو می بینی. اگر بر من صدقه کنی به دعایی که در این عهد از تو گرامیتر بر خدای تعالی بنده نمی دانم. مرا گفت

کدام خواهی؟ من دعا کنم تا تو آمین گویی یا تو دعا کنی من آمین گویم؟ گفتم : یابنَ رسول اللّه تو دعا کنی و تو آمین گویی و بر اثر آن من آمین گویم. علی بن الحسین - علیه السلام - دست برداشت و گفت : بارخدایا! پسر شهاب با من گریخته است و وسیله می سازد مرا و پدران مرا به تو، خدای به حقّ آن اخلاص که تو از پدران من دانی و الاّ

حاجات او روا کنی و او را شفا دهی به برکت دعای من و روزی بر او فراخ کنی و قدر او در علم رفیع کنی.

زهری گفت : به آن خدایی که جانها به امر اوست که پس از آن هرگز بیمار نشدم و دستم تنگ نشد و هیچ سختی نرسید مرا، از آن وقت تا اکنون در راحت و آسایشم و امید می دارم که خدای تعالی مرا به رحمت بیامرزد به دعای زین العابدین علی بن الحسین - علیه السلام - .

العلاء بن عبدالرحمن روایت کند از پدرش از ابوهریره که رسول - صلی اللّه علیه و آله - گفت که : چون خدای تعالی آدم را بیافرید و روح در او دمید او از دست راست عرش بنگرید اشباحی(2) و تماثیلی(3) دید از نور به عدد پنج، بعضی راکع و بعضی ساجد بر صورت او، گفت : بارخدایا پیش از من کس را آفریده بر صورت من؟ گفت : نه - گفت : بار خدایا این پنج شخص کیستند که من ایشان را بر صورت خود می بینم؟ گفت : اینان پنج کس اند از نسل تو و لَوْلاهُمْ لَما خَلَقْتُکَ و اگر نه اینانندی، من خود تو را نیافریدمی و نامهای ایشان از نامهای خود شکافتم و اگر نه اینانندی من آسمان و زمین و عرش و کرسی و بهشت و دوزخ و جنّ و انس نیافریدمی فَاَنَا المحمود و هَذَا محمّدٌ و اَنَا العالی و

ص:50

هَذَا علیٌ و اَنَا الفاطِرُ و هَذِهِ فاطِمةُ وَ اَنَا ذوالاْحْسانِ وَ هَذَا الحَسَنُ و اَنَا المُحسِنُ و هَذَا الحُسَیْنُ به عزّت و جلال من که هیچ بنده نباشد که پیش من آید و چند دانه سپند بغض

اینان در دل دارد و الاّ به دوزخش برم و باک ندارد.

ای آدم اینان صفوت مَنَنْد از خلق من، به اینان نجات دهم و به اینان هلاک کنم چون تو را به من حاجتی باشد به اینان توسّل کن و اینان را وسیله و شفاعت ساز به من، پس رسول - علیه السلام - گفت : ما سفینه نجات ایم، هر که در او نشیند نجات یابد و هر که از آن بگردد هلاک شود، هر که را به خدای حاجتی باشد باید که به ما توسّل کند به خدای تعالی و شاعر گوید:

عَلَی اللّه ِ فِی کُلِّ الامُورِ تَوَکُّلی

وَ بِالخَمْسِ اَصحابِ العَباءِ تَوَسُّلی

امیرالمؤمنین من ایمن نباشم که او سوگند به دروغ بخورد و دیت بستاند. حکمی باید که من بدانم که مرا این جنایت لازم است.

امیرالمؤمنین آن مرد را وعظ کرد و بترسانید به خدای و گفت اگر در این دعوی خلاف می گویی رجوع کن. مرد اصرار کرد و طریقی نبود به صدق و کذب او. امیرالمؤمنین گفت : ظنّ من آن است که این مرد دروغ می گوید. من در این حکمی کنم که پیدا شود دروغ او از راست.

آنگه گفت : این مرد را ببری و برابر قرص خورشید بداری اگر چشم برکرده در قرص خورشید نگرد و چشم بر هم نزند و آب از چشم نریزد راست می گوید و اگر چشم برهم زند و آب از چشم ریختن گیرد دروغ می گوید و اختیار سمعش به این توان کردن که آوازی بلند ناگاه در گوش او زند اگر از آن بهراسد دروغ می گوید و الاّ راست می گوید.

و حدیث بینی پاره رُکْو(1) بیارید و بر آتش نهید و در زیر بینی او بدارید اگر عطسه پیش آید دروغ می گوید و اگر نیاید راست می گوید و زبانش از دهن بیرون آری و درزنی(2) در زبانش زنی اگر خونی سیاه برآید، راست می گوید و اگر سرخ باشد دروغ می گوید، تجربه کردند همه همچنان آمد که امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت و مرد دروغزن بود در آن دعاوی، بفرمود تا او را ادب کردند و گفت تو را بر او بیش از آن نیست که به قصاص، چوبی بر سر او زنی و آن حکمی روشن شد و شبهه برخاست.

که پدر و برادر او را کشته بودند بیامد و گفت : یا رسول اللّه! این رایت به من ده تا من بروم و بذل جهد کنم و بغایت طاقت بکوشم و انتقام اینان بکشم. رسول - علیه السلام - گفتند : لاَُعْطِیَنَّ الرّایَةَ غداً رَجُلاً یُحِبُّهُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ وَ یُحِبُّ اللّه َ وَ رَسُولَهُ کَرّارٌ غَیرُ فَرّارٍ، گفت : من فردا رایت(1) به مردی دهم که خدای و پیغمبر او را دوست دارند و او خدای و پیغمبر را دوست دارد. کَرّارٌ؛ حمله بر باشد، غَیرُ فَرّارٍ گریزنده نباشد. لا یَرجِعُ حَتّی یَفْتَحَ اللّه ُ عَلی یَدَیْهِ؛ برنگردد تا خدای تعالی بر دست او فتح برآرد.

آن شب همه صحابه به امید دربستند و طمع داشت(2) هر یکی از ایشان که آن که رسول - علیه السلام - گفت، او باشد. بامداد که برخاستند و هر که سلاحی نیکوتر داشت و اسبی فاره تر(3)، درپوشید و بر نشست و خویشتن عرض می داد. رسول - علیه السلام - در نگریدند یک باری در قوم همه حاضر بودند و ساخته. در میان ایشان امیرالمؤمنین علی را ندید، گفت : علی کجاست؟ گفتند : یا رسول اللّه او را چشم درد می کند. سلمان را گفت : برو و بیارش. سلمان بیامد و گفت : اَجِبْ رسول اللّه؛ اجابت کن رسول خدای را او برخاست و سلمان دست او را گرفت و او را پیش رسول - علیه السلام - آورد. رسول - علیه السلام - گفت : یا علی! چه بوده است تورا؟ گفت : صُداعٌ بِرأسی و رَمَدٌ لا اُبْصِرُ مَعَهُ شَیئاً، گفت : ای رسول اللّه درد سر است مرا و درد چشم، چنان که هیچ نمی بینم. رسول - علیه السلام - گفت : پیش آی. او پیش رسول رفت، رسول - علیه السلام - آب دهن مبارک خود در چشم او دمید و دست به او فرود آورد.

درحال چشم باز کرد چنان که پنداشتی که او را هرگز درد چشم نبوده است و رایت به او داد. او برفت و خدای تعالی فتح بر دست او برآورد و قصّه خیبر مشهور است؛ چون بازآمد خیبر گشاده.

آنِ او(1) بر در حجره نشسته بود. امیرالمؤمنین او را آواز داد، او می شنید و جواب نمی داد. بیرون آمد و گفت : یا غلام آواز من نمی شنیدی؟ گفت : بلی، گفت : چرا جواب ندادی؟ گفت : برای آن که از تو ایمن بودم. امیرالمؤمنین - علیه السلام - شکر گزارد خدای را، که مرا چنان کرد که بندگان او، از من ایمن اند. ای غلام! برو که تو را آزاد کردم(2)

نزدیک معاویه شد، گفت : ما فَعَلَ ابوتُرابُ؟ چه کرد ابوتراب؟ گفت : کانَ عَبْداً لِلّهِ دَعاهُ

فَاَجابَهُ؛ بنده بود خدای را خدایش بخواند اجابت کرد. گفت : صِفْ لی بَعْضَ اَخْلاقِهِ،

بعضی اخلاق او مرا وصف کن، گفت : مرا از این عفو کن، گفت : لابدّ است. گفت : چون لابد است بشنو : کانَ وَاللّه ِ اَوَّلَ مَنْ لَبّی و کَبَّرَ وَ اَفْضَلَ مَنْ تَقَمَّصَ وَ اعتَجَرَ وَ اَکْرَمَ مَن نَاجی رَبَّهُ وَ سَهِرَ، وَ اَعْلَمَ مَنْ قَرَّبَ و نَحَرَ وَ اَجْوَدَ مَنْ تَصَدَّقَ بِاَبْیَضَ وَ اَصْفَرَ وَ خَیْرَ مَنْ اَقْبَلَ وَ اَدْبَرَ، بَعْدَ محمّدٍ سَیّدِ البَشَرِ گفت : او نخستین کسی است که اجابت کرد خدای را و پیغامبر را در ایمان، و فاضلتر کسی که پیراهن درپوشید و کریمتر کس که با خدای مناجات کرد، و عالمتر کس که نَحر و قربان کرد، و سخی تر کس که زر و سیم داد و بهتر کس که آمد و شد کرد، پَسِ محمّد مصطفی که بهترین خلقان است.

گفت : زِدْنی یا ضِرار؛ بیفزای ای ضرار، گفت : کانَ وَاللّه ِ شَدیدَ القُوی، بَعیدَ المَدی

یَقُولُ فَصْلاً وَ یَحْکُمُ عَدْلاً تَنْفَجِرُ الحِکْمَةُ مِنْ جَوانِبِهِ یَنْطِقُ العِلمُ مِنْ نَواحِیهِ لا یُطمِعُ القَویَّ فی باطِلِهِ وَ لا یُؤیِسُ الضَّعِیفَ مِنْ عَدْلِهِ وَ کانَ واللّه ِ یُجیبُنا اِذَا سَئَلْنَاهُ وَ یُلَبّینا اِذَا دَعَوْنَاهُ وَ کَانَ فِینا کَاَحَدِنَا وَ کَانَ مَعَ قُرْبِهِ وَ تَقرُّبِهِ اِلَیْنا، لا نُکَلِّمُهُ هَیْبَةً وَ لا نَبْتَدِیهِ جَلالةً وَ اَشْهَدُ بِاللّه ِ لَقَد رَأیتُهُ فِی بَعضِ مَواقِفِهِ، وَ قَدْ اَرْخَی اللّیْلَ سُدُولَه قابِضاً عَلی لِحْیَتِهِ یَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلیم، یَبکی بُکاءَ الوالِهِ الحَزینِ یُناجی رَبَّهُ و یُعاتِبْ نَفْسَهُ وَ یَقولُ یا دُنیا اِلَیَّ تَعَرَّضْتِ اَمْ بِی تَسَوَّقْتِ هیهاتَ هَیْهاتَ لا حانَ حِینُکِ، غُرّی غَیْری قَدْ ابَنْتُکِ ثَلاثاً لا رِجْعَةَ لی اِلَیْکِ فَعُمْرُکِ قَصیرٌ و عَیْشُکِ حَقِیرٌ وَ خَطَرُکِ یَسِیرٌ.

گفت : واللّه ِ! که مردی سخت قوّت بود، دورغایت بود که گفتی سخنش فصل بودی و چون قضا کردی حکمش عدل بودی، حکمت از جوانب پهلوهای او بردمیدی و علم از نواحی او سخن می گفتی، قومی را در باطل طمع نیفکندی، و ضعیف را از عدل خود نومید نکردی، و در میان، او از روی تواضع چون یکی از ما بودی؛ چون چیزی خواستمی بدادی و چون نخواستمی ابتدا کردی و چون او را بخواندمی به لبّیک جواب کردی، آنگه با آن که چنین نزدیک بودی به ما و تقرّب کردی، ما از هیبت او با او سخن نیارستمی(1) گفت و از جلالت موقع و تعظیم او در چشم ما ابتدا نیارستمی به او، و سوگند می خورم به خدای که دیدم او را در بعض شبها، شب تاریک شده، که محاسن به دست

ص:55

گرفته بود و بر خویشتن می پیچید و اضطراب می کرد چون مرد مار گزیده و می گریست چون مصیبت رسیده، گاه با خدا مناجات کردی، و گاه با خود عتاب می کرد و گاه با دنیا خطاب می کرد و می گفت : ای دنیا مرا تعرّض(1) می کنی؟ یا با من بازار(2) می کنی؟ هیهات!

دور باش از من که وقتت مباد با من، جز مرا بفریب که من به فریب تو غرّه نشوم، طلاقت

دادم سه بار طلاقی که بعد از آن رجعت نباشد که عمرت کوتاه است و زندگانیت حقیر است و خطر و مقدارت اندک است. آنگاه چون سخن به این جا رسانید، گریه بر او غلبه کرد و بگریست.

معاویه گفت که : کان وَاللّه کَما ذَکَرَ به خدای که علی (ع) همچنان بود که او گفت. آنگه گفت : کَیْفَ کانَ حُبُّکَ لَهُ؟ چگونه دوست داری او را؟ گفت : کَحُبِّ اُمّ موسی لِموسی،

چنان که مادر موسی موسی را وَ اَعْتَذِرُ اِلی اللّه ِ مِنَ التَّقصیر، و عذر می خواهم خدای را از تقصیر، گفت : کَیْفَ کانَ حُزْنُکَ عَلَیهِ. حزن و اندوه تو بر او چون بود؟ گفت : حُزنُ والِدَةٍ ذُبِحَ واحِدُها فی حِجْرها. گفت : چون حزن مادری که یک فرزند دارد و در کنارش کُشند

لا یَرْقَأُ دَمْعُها وَ لا یَذْهَبُ حُزْنُها اِلی یَوْمِ القِیامَةِ؛ آب چشمش کم نشود و غمش را کناره نباشد تا قیامت.

برون زد. در خبر است که چهارصد مَن آهن بر او و بر اسبش بود ترک(1) بر سر نهاده و از بالای آن سنگی بسفته بود(2) و چون مغفری کرده و رُمحی(3) چهل گز به دست گرفته و در میدان مبارزات اسب را ناورد می داد(4) و [رجز(5) می خواند که من چنینم و چنانم!]

چون مرد را بدیدند و آواز او بشنیدند از او بترسیدند و از مبارزتِ او برمیدند. کس پیش او نیارست رفتن... رسول - علیه السلام - بر یک یک عرض می کرد مبارزت او کس رغبت نمی کرد تا گفت : مَنْ لَهُ وَ لَهُ الامامَةُ مِنْ بَعْدی؛ کیست که پیش او رود و از پسِ من امامت او را باشد : چون کسی رغبت نکرد، امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - گفت : یا رسول اللّه مرا دستور باشی که پیش او روم؟ گفت : جز تو، کس پیش او نرود و با او مقاومت نکند.

آنگاه او را پیش خود خواند و به دست خود عمامه در سر او بست و او را گفت : سِرْ عَلی بَرَکَةِ اللّه ِ فِی حِرْزِ مِنْ اَمانِ اللّه عَلی ثِقَةٍ بِنَصْرِ اللّه ِ(6)او پیش اسد عُوَیلم رفت، یک دوبار باهم بگشتند، یک بار امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - تیغ بر بالای سر برد درقی(7) داشت از آهن در سر کشید او تیغ بر میان درقه زد، درق ببرید و سنگ ببرید و خود آهن ببرید و سر و پیشانی و کام و دهن و ذقن و گردن و سینه و شکم و کمربست تا مرد را بر طول به دو نیم کرد، آنگه به تیغ سرش از تن جدا کرد و پیش رسول فرستاد. رسول - علیه السلام - تکبیر فتح کردند و شادمانه شدند و مسلمانان شاد شدند و او از آن جا برگشت منصور و مظفّر، می آمد خرامان و این بیتها می گفت :

.........................

..........................

اَنَا عَلیٌّ صاحِبُ الصَمْصامَه

وَ صاحِبُ الحَوْضِ لَدَی القیامَة

اَخِی نبیّ اللّه ِ ذو العَلامَةِ

قَدْ قال اِذْ عَمَّمَنَی العِمامَة

اَنتَ الّذی بَعْدی لَهُ الامامة(8)

ص:57

گفت : برادر من که رسول رَبُّ العِزّه است به وقت آن که مرا عمامه در سر بست گفت : امامت تو را، عمامه کرامت بر سرش نهاد و طوق امامت در گردنش افگند، گفت : عمامه بِستان عاجلاً(1) و امامت آجلاً(2)، عمامه از من و امامت از خدا، عمامه به صلت و امامت به خِلعت، عمامه به تقدمه(3) امامت به تکرمه(4)، عمامه به اتفاق و امامت به استحقاق، چون به این سر حمایت دین به دست تو باشد به آن سر رعایت دین به قلم تو باشد. چون به آغاز تقویت اسلام از تو است، به انجام تربیت آن هم به تو باشد، امروزت رایت و عمامه

و فردات ولایت و امامت. این به تقدمه بستان و بنشان دار که بر اثر این آیت ولایتت رسد،

که : اِنّما وَلیَّکُمُ اللّه ُ(5)، تو در باب جهاد مجاهده کن و با اعدای دین مکابده کن(6) و دین مرا بیارا و جلوه کن که تا به مکافات این تو را به باز و جلوه کنم، امروزت روز هریر(7) است تا فردا که روز غدیرت باشد این معامله را پیش از آن به ثنا مقابله کنم که : یُجاهِدونَ فی سَبیل اللّه وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِم(8)، گفت : آنان که آیات در حقّ ایشان است او نه از بیگانگان بل از خویشان است، بر مؤمنان ذلول(9) است مر کافران را مُذِلّ(10) است، رسول مرا شاهد است و در دین مجاهد است به ملامت لایمان(11) مبالات نکند از کس دامنش نگیرد، گُفتِ کسی حجابش نشود، آن که از تیغ ابطال(12) نترسد، از ملامت جُهّال کی اندیشد، تو بر سر ملامت می باش که او بر ره سلامت است و بر طریق استقامت است و بر عزم ادامت و استدامت(13) است.

ص:58

تو اهل این آیت نئی که نه مؤمن هستی و نه متّقی، نه عامل صالح، آنگه چون خواستند که حدّ زنند او را در کمّیّت خلاف افتاد ایشان را هر کسی چیزی بگفت. گفتند : رجوع هم به

او باید کردن. او را گفتند : حدّش چند زنیم؟ امیرالمؤمنین گفت : هشتاد تازیانه. گفتند : چرا؟ گفت : لاَِنَّ الشارِبَ اِذَا شَرِبَ سَکِرَ وَ اِذَا سَکَرَ هَذی وَ اِذَا هَذَی افتری و حَدُّ المُفترِی ثَمانُونَ جَلْدَةً برای آن که شارب چون خمر خورد مست شود و چون مست شود هذیان(1) گوید و چون هذیان گوید فریه(2) کند و چون فریه کند حدّ مفتری هشتاد تازیانه بُوَد.

اُمّ سَلَمه گفت : وَاللّه ما عَنی اِلاّ عَلیّاً، به خدای که جز علی را نخواست. برفتند و او را بخواندند و جماعتی بسیار از صحابه حاضر بودند، چون او را بدید گفت : هَذا قرینی [فی الدّنیا و الآخرة کانَ قَرینی]... این قرین من است در دنیا و آخرت. قرین من بود در صُلب(1) آدم چون آدم در بهشت بود، و قرین من بود در صُلب نوح چون نوح در کشتی بود، قرین من بود در صُلب ابراهیم چون او را به آتش انداختند، و قرین من بود در صُلب

اسماعیل چون او را برای ذبح بخوابانیدند. آنگه همچنین می گردیدیم از اَصلاب(2) طاهرین به ارحام طاهرات تا به صلب عبدالمطلب رسیدیم، آنگه حق تعالی آن آب را و نور را که ما را از او آفرید به دو قسمت کرد، یک نیمه از آن به عبداللّه داد از او من آمدم، و یک نیمه به ابوطالب داد و از او علی آمد.

خرق عادت از جهت او. و اگر نجات موسی و قومش را راههای دریا بود، هم دوازده از لطیف صنع او و کمال فضل او آنچه نجات و خلاص بهترین امّت به آن باشد [و صلاح معاد و معاش به او منوط بود، همانا با رأی تو نگذارند تا آن بر تو باشد و] از کتاب تو خوانند آنچه برای تو باشد نه به رأی تو باشد به صلاحدید من باشد. این دوازده ماه، از

او چهار حرام کرد. از این دوازده امام، چهار را به یک نام برآورد، چنان که آن را نام در حرامی یکی است، ذالک قوله - علیه السلام : الائمّة مِنْ بَعْدی اثناعشر اوَّلَهُم عَلیٌّ و رابِعُهُم علیٌ و ثامِنُهُم علیٌّ و عاشرُهُم علیٌ و آخِرُهُم مَهدیٌّ، گفت : امامان از پس من دوازده اند؛ اولشان علی، و او مرتضی است، و چهارمشان : علی و آن سیّد عباد و اصفیاست. و هشتمشان : علی و آن علی بن موسی الرضا است. و دهمشان : علی بن محمّد التقّی که او زین اتقیاست. و آخرشان مَهدی، که باز پسین خلفاست. چون عدد تمام کردی اطلاق کن و برخوان و : ذالک الدّینُ القَیِّمُ.

برجای خود بنشاند و مدینه به او سپرد. منافقان چون آن دیدند، بدانستند که کید ایشان

باطل شد. چون رسول - علیه السلام - از مدینه یک منزل برفت، زبان طعن در علی دراز کردند و گفتند : اَلا اِنَّ محمّداً قَدْ قَلی عَلیّاً اَلا تَراهُ قَدْ خَلَّفَهُ مَعَ النِّساءِ و الصّبیانِ، محمد، علی را ببُرید، نبینی که او را با زنان و کودکان رها کرد. امیرالمؤمنین - علیه السلام - این بشنید، سخت آمد او را، برخاست و برنشست و سلاح درپوشید و شمشیر حمایل کرد و از پس رسول - علیه السلام - برفت. نماز دیگر به او رسید و رسول - علیه السلام - از خیمه

بیرون آمده بود و به ره نگاه می کرد، درنگرید علی را بشناخت، گفت : آری! شمایل علی، شمایل علی می بینم. چون نزدیک رسید، رسول گفت : یا عَلیُّ ما حَمَلَکَ عَلی الخُرُوجِ؟ چه حمل کرد تو را بر آن که از مدینه بیرون آمدی؟ گفت : طعنه منافقان و آن که چنین گفتند. رسول - علیه السلام - گفت : یا عَلیُّ اَما تَرضی باَ نَّکَ وَزیری و وَصیِّی و

خَلِیفتی و قاضِی دِینی و مُنْجِزُ وَعدی لَحْمُکَ لَحْمِی و دَمُکَ دَمی وَ اَنْتَ مِنّی بِمَنْزِلَةَ هرونَ مِنْ مُوسی اِلاّ اَنَّهُ لا نَبِیَّ بَعْدِی گفت : راضی نباشی به آن که تو وزیر منی و وَصیّ منی و خلیفت منی و قاضی دین منی و مُنجز وَعْدِ منی، گوشتت گوشتِ من است و خونت خون من است و تو را از من آن منزلت است که هارون را از موسی، اِلاّ آن که از پس من پیغمبر

نیست. امیرالمؤمنین گفت : رَضِیتُ رَضیتُ رَضیتُ؛ راضی شدم، آنگه برگردید.

خواهید زدن در حقّ این محمّد، خواستم تا من نیز حاضر باشم و رای شما بشنوم و اگر صواب باشد از پیش ببریم و اگر خطا باشد من نیز رای زنم که شما از من نصیحت بینید و شنوید. گفتند : روا باشد. ابوالبَخْتَری گفت : رای من در او آن است که، او را بگیری و در خانه ای محبوس کنی و بند بر نِهی و درِ خانه برآری و سوراخی رها کنی که طعامی و شرابی به او می دهید، و او را آن جا رها کنید تا به مردن چنان که با دگر شاعران کردند از زُهَیر و نابغه. ابلیس بانگ بر او زد و گفت : بد رای است این که دیدی، این با کسی توان

کردن که او را اهلی و عشیرتی و عزّتی و مَنعَتی(1) نباشد، امّا محمّد که از بنی هاشم باشد و از قوم خود اَتباع(2) و از برون اَتباع دارد [اگر] او را یک دو روز محبوس کنید خویشان او بر شما بیرون آیند و مدد خواهند از انصاریان و با شما قتال کنند و او را بیرون آرند و رأی

شما باطل شود. از سَرِ آن برفتند و گفتند : راست گفت این شیخ نَجْدی. هشام بن عمرو مِنْ بنی عامر بن لُویّ گفت : رای آن است که این مرد را بیارید و بر شتری نشانید و سَرِ

شتر در بیابان نهید و از میان خودش بیرون کنید تا برود و از وی و گفتاگوی او برهید.

ابلیس گفت : بِئْسَ الرّای ما رَأیتُم؛ بد رای است این که دیدی! مردی با این صفت که

اوست با حسن خَلْق و خُلْق و حلاوت منطق و ذَلاقتِ لسان(3) و فَصاحت تمام از میان شما بشود، هر کجا شود و هر که را دعوت کند اجابت کنند و مفتون شوند، تا نه بس، لشکری جمع کند و بیاید و جهان بر شما تنگ کند و مردانتان را بکشد و زنانتان را آواره کند. گفتند : صدق الشیخُ النَجْدی. ابوجهل گفت : رای من آن است که، ده مرد را از بطون امّهات(4) قریش اختیار کنند و نصب کنند تا او را بکُشند آشکارا، چنان که مردمان دانند که او را که کشته است تا خون او در قبایل متفرّق شود، طلب قصاص نتوانند کردن لابد به دِیَت(5) راضی شوند. شیخ گفت : نِعْمَ ما رَأیتَ، الرّایُ رأیُکْ؛ نیک رای است این که دیدی! و

روایت دیگر آن است که : این رأی ابلیس زد، و این درست تر است و همه با رأی او آمدند... و بر آن اتّفاق کردند و ده مرد را از قریش اختیار کردند و نصب کردند بدان کار.

جبریل آمد و این آیت آورد، رسول را - علیه السلام - خبر داد از آن احوال و گفت : خدای

ص:65

تعالی می فرماید که : مضجع(1) خود رها کن و از شهر بیرون شو. رسول - صلی اللّه علیه و آله - امیرالمؤمنین علی را بخواند و گفت، خدای مرا فرموده است که : از این شهر بروم،

تو را امشب بر جای من می باید خفتن تا قریش را اگر تعرّض می کنند، جای من خالی نبینند که به سر بر اثر من بیایند، و اگر مکروهی به من خواهند رسانیدن به من نرسد، و

جامه خود برکشید و بدو داد و گفت : جامه من درپوش و برجای من بخسب. امیرالمؤمنین - علیه السلام - همچنان کرد، و رسول - علیه السلام - از سرای بیرون آمد و این جماعت بر درِ سرای بودند این آیات می خواند : «انّا جَعَلْنا فِی اَعْناقِهِم اَغْلالاً فَهِیَ اِلی الاَذْقانِ فَهُم مُقْمَحون... الی قوله - فَهُم لا یبصرونَ» [ما قرار دادیم در گردنهاشان غلها، پس آن تا چانه ها و ذقنهاست پس ایشان سر به هواکنندگان اند و گردانیدیم از میان دستهاشان

سدّی و از پس سرشان سدّی پس فرو انداختیم بر چشمهاشان، پس ایشان نمی بینند.(2)]

هر یکی را پاره ای خاک بر سر کرد و بگذشت و به غار رفت و امیرالمؤمنین را به مکّه رها کرد بر سر اهل و خانه و آنچه او را بود و آنچه از ودایع مردمان بنزدیک او بود، که

مردمان مکّه ودایع پیش او بنهادندی برای صدق و امانتش، و مشرکان همه شب علی را مراقبت می کردند بر گمان آن که او محمّد است، تا صبح برآمد، در سرای رفتند با تیغها تا رسول را بکشند، امیرالمؤمنین - علیه السلام - از آن جا برخاست و گفت : چه کار را آمده اید و چه می خواهید؟ گفتند : محمّد کجاست؟ گفت : کجاست، گفت : ما کُنْتُ علیه رقیباً، من رقیب او نبودم. ایشان از سرای بیرون آمدند، پی دیدند، گفتند : محمّد رفته

است و همانا این خاک بر سر ما او کرده است! و پی آوردند تا به دَرِ غار که رسول - علیه

السلام - در آن جا بود، و خدای تعالی عنکبوت را برگماشت تا دَرِ غار را نسج کرد، ایشان

گفتند : پی تا این جاست؛ در این غار نشده است، چه اگر در غار شده بودی این نسج عنکبوت دریده شده بودی، از این جا به زمین فروشده است یا به آسمانش برده اند، و خدای تعالی در حق امیرالمؤمنین [این آیت] بفرستاد : «وَ مِنَ النّاس مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ

مَرْضاتِ اللّه ِ» [و از مردمان کس هست که می فروشد خودش را برای جستن رضای خداوند.(3)]

ص:66

دگرباره باز گفت، اعراض کرد. به بار سه دیگر گفت. [رسول گفت] : یا بابکر! کار فاطمه

به من نیست، کار او به خداست، خدای تعالی دهد او را به آن که او خواهد.

ابوبکر بیرون آمد و این حال با عمر باز گفت، گفت : من می ترسم که نباید که رسول از من کراهتی باشد و بر من سخطی کند(1)، و این اِعراض برای آن است، عمر گفت : باش تا من بروم و من بر این خطبه کنم(2)، اگر با من همین گوید تو ایمن باش از آنچه اندیشه کرده ای. آنگه بیامد و همان سخن که ابوبکر گفته بود بگفت. رسول - علیه السلام - همان

جواب داد. بازآمد و ابوبکر را گفت : جواب همان است که تو را گفت، امّا گمان چنان است که او را برای بعضی رؤسای عرب بازگرفته است که او را عُدّتی(3) و شوکتی [باشد] تا با او معتضد(4) شود.

ایشان در این بودند عبدالرحمن عَوْف درآمد و گفت : شما در چه چیزی؟ این حدیث با او بگفتند. عبدالرحمن گفت : من بروم و بخواهم او را، و گمان چنان است که به من دهد. عمر گفت : چرا؟ گفت : برای آن که مرا مال بسیار است و رسول مردی درویش است و ممکن است که به مال مایل شود تا صرف کند بر بعضی کارهای خود. آنگه برخاست و جامه های نیکو بپوشید و طیب بر خویشتن کرد و بیامد و خطبه کرد. رسول - علیه السلام - هیچ جواب نداد او را. عبدالرحمن گمان برد که رسول - علیه السلام - برای

آن توقّف کرد تا او مهر معیّن کند. گفت : یا رسول اللّه! از مهر چندین شتر و چندین

گوسپند، و چندین بنده، و چند زر و سیم. رسول - علیه السلام - خشم گرفت و دست دراز کرد و از سنگ ریزه مسجد برگرفت و در کنار عبدالرحمن عوف ریخت و گفت : این بردار تا مالت بیشتر شود، آن سنگ ریزه در دست رسول - علیه السلام - تسبیح کرد و چون به دامن عبدالرحمن عوف رسید درّ و مرجان گشت؛ آنگه گفت : یا عبدالرحمن! نه چند بار گفتم که کار فاطمه به من تعلّق ندارد، به خدای تعلّق دارد، و او را خدای دهد به آن که خواهد. واللّه اگر دگرباره از شما کسی او را از من بخواهد شکایت او را به خدای

گویم...

عبدالرحمن از آن جا برون آمد خجل شده، و با نزدیک ابوبکر، و عمر آمد و آنچه

ص:68

رفته بود بازگفت. پس از آن یک روز ابوبکر و عمر و سعد معاذ انصاری که رئیس اَوْس بود حاضر آمدند و این حدیث کردند، گفتند : رسول، سادات و اشراف قریش را رد کرد در باب فاطمه، و همه کس خطبه کردند و رغبت نمودند، و علی ابوطالب هیچ تعرض نکرد و خطبه نکرد همانا که منع او از آن است که مال ندارد، گمان چنان است که خدای و

پیغامبر فاطمه را برای او باز گرفته اند(1) و لکن بیایید تا برویم و از او بپرسیم و گوییم چه منع کرد تو را از آن که فاطمه را از رسول - علیه السلام - بنخواستی و جمله بزرگان قریش

خواستند؟ اگر گوید : منعْ قلّت ذات الید(2) است، یاری دهیم او را به آنچه ممکن باشد. برخاستند و بنزدیک علی آمدند و او را در خرماستان بعضی انصاریان یافتند که آن را آب

می داد به اُجرتی. چون ایشان را بدید ایشان را بنشاند، و آن رطبی که حق او بود در پیش

ایشان نهاد. ایشان از آن بخوردند و این حدیث با او گفتند.

ابوبکر گفت : یا اباالحسن! خدای تعالی مجامع فضل و شرف در تو جمع کرد، و تو را به انواع کرامت مخصوص کرد، و هیچ خصلت از خصال خیر ندانیم و الاّ در تو موجود است، و مکان تو از رسول - علیه السلام - از قرابت و صحبت و سابقه پوشیده نیست، و اشراف قریش

این خطبه کردند و تو نکردی، چه منع کرد تو را از این؟ چرا نروی و فاطمه را از رسول نخواهی که در این مناکحت شرف دنیا و آخرت است، و گمان ما چنان است که خدا و پیغامبر او را برای تو بازگرفته اند.

چون ایشان این سخن بگفتند، امیرالمؤمنین را آب در چشم بگردید، گفت : به هرحال جای رغبت است، و امّا منع من یکی دست تنگی است، و یکی آن که شرم می دارم که مواجهه با رسول - علیه السلام - این سخن بگویم. ایشان گفتند : به هر حال تو را این خطبه باید کردن، و او را تحریص کردند.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - با خانه آمد و جامه بدل کرد و آمد تا به در حجره رسول - علیه السلام.

رسول - علیه السلام - در حجره اُمّ سَلَمه بود، در بزد رسول - علیه السلام - دربزدن علی بشناخت پیش از آن که او گفت علی ام گفت : یا امّ سلمه! برخیز و در بگشای که : هذا

ص:69

رَجُلٌ یُحِبُّهُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ و یُحِبُّ اللّه َ وَ رسولَهُ(1)

ام سَلَمه گفت : این کیست که این منزلت دارد و تو مرا می فرمای که در بگشای تا او درآید، و خدای تعالی ما را فرمود تا حجاب کنیم؟ رسول گفت : یا اُمّ سَلَمةَ بالباب رَجُلٌ

لَیْسَ بِالخَرقِ و لا بالنّزِقِ؛ مردی است که بر این در است سبکسار نیست و هُوَ اَخی وَ ابْنُ عَمّی وَ اَحبُّ الخَلْقِ اِلَیَّ؛ او برادر من است و پسر عمّ من، و دوست ترین خلقان بنزدیک من.

امّ سلمه گفت : من برفتم و در بگشادم، به خدایی خدای که او در به دست می داشت تا آنگه که بدانست که من در حجاب رفتم. آنگه درآمد و سلام کرد و گفت : السَّلامُ عَلَیکَ

یا رَسُولَ اللّه ِ وَ رحمةُ اللّه ِ و برکاته. رسول - علیه السلام - گفت : وَ عَلَیکَ السَّلامُ وَ رَحمةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ، و پیش رسول بنشست و ساعتی سر در پیش افگند و می خواست تا سخنی گوید و شرم می داشت. رسول گفت : یا علی! اَلَکَ حاجَةٌ، حاجتی داری؟ گفت : آری یا رسول اللّه، گفت : بگو، هر حاجت که خواهی مقضیّ است(2)امیرالمؤمنین گفت : یا رسول اللّه! تو دانی که مرا از پدر و مادر تو پذیرفته ای، و مرا به جای فرزندان داشته ای، و پدری کرده ای مرا و تربیت کرده ای و ادب آموخته ای و بر من از مادر و پدر مشفقتر بوده ای، و تو دانی یا رسول اللّه که ذخیره من در دنیا و آخرت تویی، و حقِّ من و قرابت من و سابقه من پوشیده نیست بر تو یا رسول اللّه. و من شنیدم که تو گفتی : کُلُّ سَبَبٍ وَ نَسَبٍ مُنقَطِعٌ اِلاّ سَبَبی و نَسَبی. رسول - علیه السلام - گفت : امّا السّبَبُ فَقَد سَبَّبَ اللّه ُ وَ أمَّا النَّسَبُ فَقَد قَرَّبَ اللّه ُ(3)ای رسول اللّه! مرا رغبت افتاده است در فاطمه، و من به خطبت و رغبت آمده ام، و مرا می باید تا مرا از او نسلی و فرزندانی باشند.

رسول - علیه السلام - گشاده روی شد، و در روی او بخندید و گفت : یا علی! چیزی داری تا فاطمه را بدان به تو دهم؟ گفت : یا رسول اللّه! احوال من بر تو پوشیده نیست که

مرا اسبی و شتری آبکش و تیغی و درعی است.

ص:70

رسول - علیه السلام - گفت : امّا اسبت به کار باید تا بر او جهاد کنی، امّا تیغ نگزیرد(1) از او تو را تا به زدن او دفع کنی از دین خدای و روی رسول خدای. امّا شتر به کار باید تا

رحلی(2) و چیزی بر او نهی. برو درع بفروش. امیرالمؤمنین - علیه السلام - از پیش رسول بیامد و به نمازگاه خود رفت و نماز می کرد.

رسول - علیه السلام - سلمان را بفرستاد گفت : برو علی را بخوان. سلمان بیامد و گفت : اَجِبْ رَسولَ اللّه ِ؛ اجابت کن رسول خدای را. علی با پیش رسول آمد، چون درآمد

رسول گفت : اَبْشِر یا علیُّ فَاِنَّ اللّه َ قَد زَوَّجَکَ بِها فی السَّماءِ قَبْل اَنْ یُزَوِّجَکَها فِی الاَرْضِ؛ بشارت باد تو را ای علی که خدای تعالی فاطمه را به تو داد در آسمان پیش از آن که من او را به تو دهم در زمین. در این حال فرشته ای به من آمد با پرها و رویهای مختلف که پیش

از آن نیامده بود، و مرا بگفت : اَبْشِر یا محمّدُ بِاجتماعِ الشَّمْلِ وَ طَهارَةِ النَّسْلِ.

من گفتم یا فرشته! نام تو چیست؟ گفت : نسطاییل، یکی از جمله موکّلانم به قائمه ای از قوایم عرش. و من این بشارت از خدای تعالی بخواسته ام، و جبریل بر اثر من می آید به

تفصیل این حال....

رسول - علیه السلام - گفت : این سخن تمام نگفته بود محمود(3) تا جبریل فرو آمد و رسول را بشارت داد و گفت : خدای تعالی این عقد بفرمود بستن در آسمان و حریری سپید از حریرهای بهشت در دست من نهاد، دو سطر بر آن جا نبشته از نور، من گفتم : یا جبریل! چیست که این جا نوشته است؟ گفت : این جا نوشته است که : خدای تعالی اطّلاعی کرد بر زمین و تو را برگزید و رسالت داد. و بار دیگر اطّلاع کرد و برای تو برادری و صاحبی و وزیری برگزید و دختر تو را به او داد. من گفتم : آن کیست؟ گفت : برادرت در دین و پسر عمّت در نسب - علیّ بن ابی طالب.

و خدای تعالی بفرمود خازنان بهشت را تا بهشتها بیاراستند، دور و قصور و غُرَف و منازل او، و درخت طوبی را فرمود تا بار برگرفت به انواع حُلّی و حُلَل. و حورالعین را

بفرمود تا «یس» و «طه» و «طواسین»(4) و «حوامیم»(5) می خواندند، و بادهای بهشت را

ص:71

فرمود تا انواع عطر و طیب در بهشت بپراگند، و بفرمود تا فرشتگان آسمانها در آسمان چهارم حاضر آمدند بنزدیک بیت المعمور ملائکه صفح اعلی(1) و ملائکه آسمان هفتم و آسمان ششم و پنجم و چهارم و سیم و دوم و اول حاضر آمدند. و بفرمود تا منبر کرامت بنهادند بر در بیت المعمور آن منبر که آدم بر او خطبه کرد چون خدای تعالی او را اسماء

باز آموخت و آن منبری است از نور، و فرشته ای را فرمود تا بر آن منبر رفت نام او «راحیل» و او فرشته ای است که در میان فرشتگان از او فصیحتر نیست و او را گفت تا خطبه کند و حمد و ثنای خدای کند.

...خدای تعالی گفت عقیب(2) خطبه این فرشته که پرستارم را به بنده ای دادم، گواه باشی ای فرشتگان، گفت : آسمانها از خرّمی بجنبیدند و خدای تعالی مرا فرمود که عقد ببند، من عقد بستم و فرشتگان را گواه کرد، و این نوشته گواهی فرشتگان است بر این حریر، و خدای تعالی مرا فرمود تا بر تو عوض کنم(3) و مُهری از مشک سپید بر او نهم و به رضوان سپارم خازن بهشت.

و خدای تعالی درخت طوبی را فرمود تا آنچه داشت از حُلی و حلل نثار کرد، آنگه ابری بفرستاد تا دُرّ و یاقوت و انواع جواهر نثار کرد، و فرشتگان سنبل و قرنفل برافشاندند و حورالعین برچیدند و به یکدیگر می دهند و به آن فخر می کنند تا به روز قیامت و می گویند : این نثار فاطمه است.

...خدای تعالی گفت : یا راحیل! از برکت من بر ایشان آن است که من ایشان را بر محبّت خود جمع کردم، و از فرزندان ایشان امامانی کردم که عالمیان را دعوت کنند با دین من و به ایشان حجّت انگیزم بر خلقانم تا به روز قیامت.

آنگه جبریل گفت : خدای مرا فرموده است تا تو را بگویم که فاطمه را به علی دهی و ایشان را بشارت دهی به دو پسر زکیّ نجیب طاهر خیّر فاضل در دنیا و آخرت.

یا علی! این فرشته از [بر] من برفت، من در حال کس فرستادم به تو و عزم مصمّم کردم بر آن که فرمان خدای پیش گیرم در این باب.

ص:72

علی گفت : یا رسول اللّه! کار من این جا رسیده است که خدای تعالی مرا یاد کند در ملأ اعلی!؟ و در بهشتها حدیث می کنند؟ و عقد نکاح من بر آسمان بندند به حضور فرشتگان؟

رسول - علیه السلام - گفت : یا علی! خدای تعالی چون ولیّ خود را اکرام کند، آن دهد او را که هیچ چشم چنان ندیده باشد، و هیچ گوش چنان نشنیده باشد، و بر خاطر هیچ بشر چنان نگذشته باشد. علی گفت : من گفتم : رَبِّ اَوزِعنِی اَنْ اَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الّتی اَنْعَمْتَ عَلَیَّ : خدایا مرا توفیق ده تا شکر نعمتی که بر من کردی بگذارم، رسول گفت : آمین.

آنگه رسول گفت : یا علی! خیز و به مسجد رو که من بر اثر تو می آیم تا آنچه خدای مرا فرموده است به جای آرم، به حضور مهاجر و انصار، و ذکر می کنم از فضل تو آنچه چشم تو به آن روشن شود و چشم دوستان تو در دنیا و آخرت.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : من از نزدیک رسول به درآمدم و از خرّمی نمی دانستم تا چگونه می روند، در راه بوبکر و عمر پیش من برافتادند، مرا گفتند : ما

وَراءَکَ : چه خبر است؟ گفتم : رسول فاطمه را به من داد، و گفت : خدای تعالی او را به تو داد و عقد شما در آسمان ببستند. رسول - علیه السلام - بر اثر می آید تا این حدیث تمام

بکند. ایشان نیز شادمانه شدند و با من به مسجد آمدند. بر اثر، رسول - علیه السلام -

در رسید روی از خرّمی تازه و شکفته بود، گفت : بِلال کجاست؟ بِلال را بخواندند، گفت : برو آواز ده مهاجر و انصار را. و او برفت و صحابه را جمع می کرد و رسول - علیه

السلام - بنزدیک منبر بنشست تا مردم مجتمع شدند، آنگه بر منبر شد و خطبه برخواند...

آنگه گفت : بدانی ای معاشر مهاجر و انصار که جبریل بنزدیک من آمد و مرا خبر داد که خدای تعالی فرشتگان را بنزدیک بیت المعمور جمع کرد و ایشان را گفت : گواه باشی که من پرستارم(1) را، فاطمه، به بنده خود دادم علی بن ابیطالب.

آنگه بنشست و گفت : یا علی برخیز و برای خود خطبه کن... علی (ع) خطبه کرد... آنگه گفت : تا رسول اللّه دخترش را فاطمه را به من داد، بپرسی و گواه باشی که من راضی

شدم. مسلمانان گفتند : یا رسول اللّه! بدادی و راضی شدی؟ گفت : آری که نیک داماد است مرا او، و نیک برادر و او سیّد است هم در دنیا و هم در آخرت و از جمله صالحان

ص:73

است.

علی برخاست و سر بر زمین نهاد و به سجده شکر خدای را تعالی گفت : الحمدُ للّه ِ الّذِی حَبّبنی اِلی خَیْرِ البَریَّةِ محمّدٍ - علیه السلام، مسلمانان گفتند : بارک اللّه ُ فیکُما و عَلَیکُما و جَمَعَ شَمْلَکُما فَاَسْعَدَ جَدَّکُما وَ اَخْرَجَ مِنْکُما الکَثیرَ الطّیب؛ خدای مبارک گرداناد و شملتان(1) مجتمع باد و بختتان نیک باد. و خدای تعالی شما را فرزندان بسیار پاکیزه دهاد.

آنگه رسول - علیه السلام - بفرمود تا طبقی بُسر(2) بیاوردند و بنهادند، رسول - علیه السلام - [گفت] : بِرُبایی(3) آن، بربودند، و رسول - علیه السلام - در حجره زنان رفت و گفت : به این خرّمی برای فاطمه دف برزنی؛ بزدند.

آنگه علی را گفت : برخیز و درعت بفروش تا در این کار صرف کنی. علی گفت : من برخاستم و درع برگرفتم تا به بازار برم، در راه اعرابی از پیش من برآمد و مرا گفت : یا علی! این درع بهایی(4) هست؟ گفتم : آری. گفت : به چند می فروشی؟ گفتم : به پانصد درم. دست در آستین کرد و صُرّه ای(5) برگرفت پانصد درم در او به من داد و من درع به او دادم، و درم با نزدیک رسول آوردم، مرا گفت : چه کردی؟ گفتم : بفروختم به پانصد درم و درمها اینک. گفت : به کی فروختی؟ گفتم : به اعرابی. گفت : شناختی آن اعرابی را؟ گفتم: نه یا رسول اللّه. گفت : جبریل بود، و پیش از آن که تو بازآمدی، درع بازآورد و درع با من داد.

آنگه ابوبکر را بخواند و مشتی از آن درم برگرفت و به او داد و گفت : یا بابکر! به بازار رو و برای دختر من فاطمه چیزی بخر که ایشان را به کار باید. و سلمان و بلال را با او

بفرستاد تا با او یاری کنند در حمل آن. و مشتی دیگر برگرفت و به اَسماء بنت عُمیس داد

و گفت : برو برای فاطمه طیب خر.

بوبکر گفت : آن درمها که رسول به من داده بود شست و سه درم بود و به روایتی شست و نه. گفت : برفتم و به آن بستری خریدم از خیش مصر، پشم در او براگنده(6)، و

ص:74

نطعی ادیم، و مخدّه ای ادیم لیف در او آگنده، و عبایی قَطَوانی(1)، و قِربه ای(2) از آنِ آب، و کوزه ای چند، و سبویی چند، و مطهره ای(3) برای وضو، و پرده ای پشمین، و به روایت وَهْب بن وَهْب القُرشی پیرهنی سنبلانی به چهار درم بخرید، و مقنعی(4) به چهار درم، و تختی فرش او از سازه(5)، و حصیری هجری و آسیابی و قعبی(6) برای شیر و سبویی سبز.

ابوبکر گفت : از آن متاع بعضی من برگرفتم و بعضی سلمان و بعضی بلال و پیش رسول آوردیم، و رسول در حجره امّ سَلَمه بود. رسول چون در آن نگرید، بگریست و سر سوی آسمان کرد و گفت : اللّهمّ بارِکْ لِقَوْمٍ جَلُّ آنِیَتِهِم الخَزَفُ. بارخدایا برکت کن مر قومی را که بیشتر اثاثهای ایشان سُفال است، اَللّهمّ بارِک لآلِ مُحمّدٍ فِی جَهازِهِم؛

بارخدایا برکت کن آل محمد را بر جهازشان.

و باقی درم به امّ سلمه داد و گفت : نگه دار تا به وقت حاجت.

امیرالمومنین برفت از آن جا و یک ماه توقّف کرد و همه دل او مشتاق و معلّق آن کار بود و لکن شرم می داشت، و هر وقت که رسول - علیه السلام - او را دیدی و به خلوت، گفتی : یا علی! می دانی که من بهترین زنان جهان را به تو دادم، چه نکوست جفت تو.

چون یک ماه برین برآمد، عقیل گفت : یا برادر! چرا فاطمه را باز نمی خواهی تا چشم ما روشن شود به اجتماع شَمْل شما؟ علی گفت : یا برادر! واللّه که رغبت من بیش از این

است، و لکن حیا منع می کند مرا، گفت : بیا تا برویم و این حدیث با رسول بگوییم. برخاستند و برفتند. در راه اُمّ ایمن را دیدند مولاة رسول. گفت : کجا می روی؟ گفتند : پیش رسول خدای می رویم به این کار، گفت : شما به سلامت بازگردی، گفت : این حدیثی باشد که به زفان(7) زنان راست آید تا ما بگوییم. آنگه برفت و بنزدیک امّ سلمه رفت و این حدیث با او بگفت. او کس فرستاد و زنان رسول را - علیه السلام - حاضر کرد

و رسول - علیه السلام - درآمد و گفت : برای چه مجتمع شده ای؟ ام سلمه گفت : یا رسول اللّه! برای کاری که اگر خدیجه زنده بودی چشمش روشن بودی. رسول - علیه السلام - چون نام خدیجه شنید بگریست، آنگه گفت : مانند خدیجه کجا باشد؟! تصدیق

ص:75

کرد مرا آنگه که مردمان مرا تکذیب کردند و انیس من بود چون مردمان مستوحش(1) بکردند مرا، و مرا قوّت داد بر دین خدای و مواسات و مساعدت کرد با من به جان و مال،

و خدای تعالی مرا فرمود تا او را بشارت دهم به خانه ای در بهشت از زمرّد سبز که در او

تَغبی و نَصَبی و ضَجَّتی(2) نباشد.

زنان گفتند : یا رسول اللّه! هر چه تو از خدیجه گویی بیش از آن باشد، جز آن است که او با جوار رحمت ایزدی رفت، خدای تعالی او را مهنّا کناد و ما را با او حشر کناد. یا

رسول اللّه! برادر پسر عمّ تو - علی بن ابی طالب - می خواهد که فاطمه را با او دهی. رسول گفت : چرا نگفت این حدیث مرا؟ گفتند : یا رسول اللّه! حیا منع می کند او را.

رسول - علیه السلام - گفت : یا اُمّ ایمن! برو علی را بخوان. او برفت و علی مترصّد نشسته بود تا چه جواب دهد. علی چون اُمّ ایمن را دید، گفت : چه گفت رسول در آنچه او را گفتی؟ گفت : تو را می خواند. علی برخاست و پیش رسول رفت شرم زده، سر در پیش افگنده. رسول گفت : یا علی! می خواهی که جفتت را با تو دهم؟ گفت : بلی یا رسول اللّه! گفت : حُبّاً وَ کَرامَةً(3)امشب یا فرداشب ان انشاءاللّه تعالی.

آنگه اُمّ سَلَمه را گفت : آن درمهای فاطمه که تو را دادم بیار، بیاورد. از آن جا مشتی برگرفت و به علی داد و گفت : به این گاو روغن و خرما خر و ماستینه، او برفت و بخرید.

و مشتی دیگر برداشت و عمر را داد که به این جامه خر و طیب، برفت و بخرید.

سَعد مُعاذ آمد و ده گوسفند آورد و گاوی و شتری. سعد بن الرّبیع آمد و پنج گوسفند آورد و شتری. سعد بن خیثمه آمد و دو شتر آورد، و ابو ایّوب انصاری آمد و گوسپندی آورد و خرواری خرما. و خارجة بن زید شتری آورد و گاوی و چهار گوسپند. عبدالرحمن عَوْف آمد و پنج خروار خرما آورد. عثمان عفّان آمد و پنج خروار خرما آورد و بیست گوسپند و مشکی گاو روغن، و هر کس از صحابه آمدند و هدیّه ای آوردند تا هدایای بسیار جمع شد آن جا.

رسول - علیه السلام - هدیه پذرفتی و عوض بدادی آن را و صدقه نپذرفتی. رسول - علیه السلام - بفرمود تا آنچه گندم بود تفرقه کردند، و هر کس را نصیبی داد از صحابه تا

ص:76

ببردند و آرد کردند و بپختند. و علی را گفت : یا علی امشب مرا و تو را به آن مشغول باید بودن که این گاوان و گوسپندان را بکشیم. امیرالمؤمنین علی می کشت و پوست می کند و رسول - علیه السلام - مفصّل(1) می کرد که روز بود تمام کرده بودند.

امیرالمؤمنین گفت : بر دست اثر خون ندیدم. چون روز بود رسول - علیه السلام - کس فرستاد و صحابه را بخواند و گفت : امروز روز زفاف و خرّمی است، مرا یاری دهید، خود و موالیان خود، تا ولیمه علی بسازیم و صحابه برهنه شدند و دیگها بر بار نهادند و

آتش بر کردند.

گروهی گوشت پاره می کردند و گروهی می شستند و گروهی آتش می کردند. رسول - علیه السلام - چون جدّ ایشان دید، دعا کرد ایشان را، گفت : اللّهمّ اَعِنْهُم عَلی طاعَتِکَ وَ لا تُؤیِسْهُم مِن رَحمَتِکَ و لا تُخْلِهِم مِنْ فَضْلِکَ(2)

چون دو ساعت از روز بگذشت همه طبخها ساخته بودند و طعامها مُعَدّ کرده. رسول - علیه السلام - علی را گفت : برخیز و جمله مهاجر و انصار را و اهل مدینه را از مردان و موالیان و بندگان و کودکان همه را بخوان و حاضر کن، و هیچ را در مدینه رها مکن که او را نخوانی. علی گفت : یا رسول اللّه! چگونه کنم؟ و این قوم پراگنده اند، بعضی در شهر و

بعضی بیرون شهر در کشتزارها و خرماستانها، من چگونه رسم با ایشان؟

گفت : یا علی! تو بر بام این خانه رو آواز ده و بگو که یا اَیُّها النّاس اَجیبُوا رَسولَ اللّه ِ؛ ای مردمان اجابت کنی رسول خدای را، که خدای تعالی آواز تو به گوش ایشان برساند و اگر بهری به مشرق باشند و بهری به مغرب از کرامت من بر خدای همچنان که آواز ابراهیم چون خلق را با حجّ دعوت کرد به گوش خلایق برسانید، و ذالک قوله تعالی:

«وَ اذِّن فِی النّاس بالحَجِّ یأتوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یأتین مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ»(3)امیرالمؤمنین علی بر بام خانه رفت و آواز درداد، خدای تعالی آواز او به گوش آنان که در مدینه و خارج مدینه [بودند] برسانید تا همه جواب دادند و گفتند : لَبّیک لَبّیک یا داعِیَ النّبیّ وَ سَعدَیْکَ، و مردم سر نهادند، از هر جای به شتاب می آمدند.

ص:77

رسول - علیه السلام - بفرمود تا در مسجد نطعها بیفگندند و طعام بیاوردند، و مردم را نان بدادند تا در مدینه هیچ نماند از مردان و زنان و کودکان و بردگان اِلاّ از آن طعام

بخوردند و سیر شدند، و هر که خواست چیزی بردارد برداشت، و طعام بسیار بماند از برکت رسول - علیه السلام.

مردم بر دگر روز بازآمدند و باقی طعام بخوردند. روز سه دیگر طعام هیچ نماند جز آن گوسفند. ابو ایّوب گفت : یا رسول اللّه! این گوسفند را چه افتاده است؟ بر او خشم

گرفته اند یا بر خداوندش؟ یا برای آن که مستحقر است که اندک است؟ یا گوشتش حرام است؟ واللّه این جز این نداشتم و الاّ فدا کردمی. رسول - علیه السلام - گفت یا ابا ایّوب! علی خواست که تا او را بکشد، جبریل گفت : او را تأخیر کن که او را شأنی و کاری خواهد بودن.

آنگه یزید بن جُبَیر الانصاری را فرمود تا آن گوسفند را بکشت و پوست بکَند و بپخت. و رسول - علیه السلام - گفت : مفصّل کن این گوسفند را و استخوانهاش مشکن، همچنان کرد و بپخت و رسول بفرمود تا آن گوسفند تنها بنهادند. و دیگر باره ندا کردند و جمله صحابه را باز خواندند. رسول ایشان را گفت : بخوری از این طعام به نام خدای و استخوانهای آن هیچ مشکنی. همچنان کردند، رسول بفرمود تا استخوانهای او جمع کردند و در پوست نهاد و دعا کرد تا خدای تعالی او را زنده کرد. جبریل آمد و گفت : یا

محمد! خدایت سلام می کند و می گوید اگر امروز از من بخواهی که همه دنیا شرق و غرب و سَهْل و جبل(1) و برّ و بحر زایل بکنم، اگر خواهی تا هرچه گذشته است بازآرم بکنم از بزرگواری این نامها. رسول - علیه السلام - گفت : وقت را احیای آن گوسفند می خواهم تا با [ابو] ایّوب دهم که درویش است، خدای تعالی آن را زنده کرد و رسول به ابا ایّوب داد، و خدای تعالی [ابو] ایّوب را از آن نسل آن برکت بسیار داد.

مسلمانان چون آن بدیدند، ایشان را یقین زیادت شد... و خدای تعالی شیر او سبب شفای بیماران کرد تا هر بیماری که از او بخوردی تن درست شدی که آن گوسفند را مردمان مدینه «مبعوثه» خواندندی...

چون مردم متفرّق شدند، رسول - علیه السلام - امّ سلمه را بخواند و امّ ایمن را و

ص:78

سَوْدَه و حفصه و زنان مهاجر و انصار را و گفت : به کار فاطمه قیام کنی و او را بیارایی.

عایشه گفت و امّ ایمن گفت : چون در نزدیک او شدیم تا او را بیاراییم، نوری دیدیم [میان] دو چشم او تابان. عایشه گفت و اُمّ ایمن گفت : چون نور آفتاب و جمالی و حشمتی که مثل آن ندیده بودیم. بنشستیم و در آراستن او گرفتیم، او جامه های مادرش خدیجه بیاورد. آن جامه ها در او پوشانیدیم، و آن طیب که خریده بودند بر او می کردیم،

او گفت : مرا پاره ای طیب است من بروم و آن بیارم آنگه برفت و پاره ای گلاب آورد که ما هرگز چنان نشنیده بودیم، و چیزی دیگر آورد بمانند پرهای مرغی لطیف هزار بار از مشک اذفر(1) خوشتر.

اُمّ سلمه گفت : این چیست یا بنت رسول اللّه؟ گفت : امّا این آب عرق رسول است که در وقت گرمگاه که او در آمدی عرق کرده، من آن عرق او بگرفتمی، در جایی جمع می کردم.

امّا این زَغَب(2) : مردی بنزدیک پدرم آمدی، او را دِحْیَة الکلبی گفتندی، چون برخاستی از او چیزکها بیفتادی، من برگرفتمی، امروز که مرا به کار است پیش آوردم.

رسول - علیه السلام - این حدیث می شنید، گفت : یا بُنیّه(3)! آن دحیه الکلبی نبود، آن جبریل بود، و لکن خُنک تو را که طیب تو از پَرِ جبریل امین است و عرق پیشانی سیّد المرسلین است. آنگه گفت : از این چه عجب است که خدای تعالی او را از میوه بهشت آفرید... امیرالمؤمنین علی گفت : من نماز دیگر در نزدیک رسول شدم، او استغفار و تسبیح می کرد، مرا گفت : یا علی! سازی که من باید کردن بکن که امشب اهل تو را با خانه

تو خواهند آوردن گفت : من با خانه رفتم و پاره ای ریگ نرم بیاوردم و بگستردم آن جا، و چوبی فرا گرفتم که از این دیوار تا آن دیوار نهادم که جامه بر او افگنند، و پوست گوسفندی بود باز افگندم و مخدّه ای از لیف بود بنهادم، و آنچه خریده بودند از جهاز فاطمه - که شرح دادیم - با خانه من آوردند.

رسول، اسماء بنت عُمیس را بفرستاد به دختران عبدالمطّلب و به زنان مهاجر و انصار گفت : ایشان را از من سلام برسان و بگو که رسول خدای می گوید که : امشب فاطمه با

ص:79

خانه علی می شود، حاضر آیی.

رسول - علیه السلام - نماز شام و خفتن کرد و با خانه آمد. آن زنان جمله حاضر آمده بودند، گفت : در صحبت فاطمه امشب بروی و او را به خانه علی بری و خرّمی کنی، و رجزخوانی، فحش نگویی و چیزی که خدای مپسندد. و تکبیر و تحمید خدای گویی.

ایشان بیامدند و فاطمه را بیاراستند و حُلیّی که او را بود از میراث خدیجه - رضی اللّه عنها - بر او کردند، چادری در سر او دادند و هفتاد حور فرو آمدند از بهشت و گرداگرد او دراستادند، و آن جا رفتند و می گفتند : لا اِلهَ اِلاّ اللّه ُ ما اَکرمَ مُحمّداً وَ اَهلَ بَیتِهِ عَلی اللّه ِ؛ چه گرامی اند محمّد و اهل البیت او بر خدای. جابر بن عبداللّه الانصاریّ گفت : رسول - علیه السلام - بفرمود تا استر شهبایش(1) را زین کردند و او را برنشاند، و سلمان را فرمود تا عنان او گرفت، و رسول - علیه السلام - با او برفت و اهل البیت از : حمزه و عقیل و جعفر و جز ایشان، در پیش می رفتند و با سلاح...

... و زنان رسول - علیه السلام - در پیش می رفتند و رجز می گفتند. اول کس که از ایشان رجز گفت : اُمّ سلمه الخیر بود... و زنان بیت اول باز می گفتند. رسول - علیه السلام - چون این بشنید شاد شد و او را دعا کرد به خیر...

چون به دَرِ سرای رسیدند مردان برگشتند و زنان در سرای شدند و اشعار می خواندند و دست می زدند، و رسول - علیه السلام - در سرای دیگر شد و علی به مسجد بود. رسول کس فرستاد و او را بخواند.

او پیش رسول آمد، سر در پیش افگنده از فرط حیا.

رسول - علیه السلام - او را بر خود بنشاند، و امّ ایمن را گفت : برو و فاطمه را بیار، او

بیامد و گفت : أجیبی رسول اللّه؛ رسول خدای را اجابت کن. او گفت : بَرِ رسول کیست؟

گفت : علی. بگریست، گفت : واحیائی! چگونه آیم پیش رسول و مردی دیگر با اوست! من گفتم : جان من فدای تو باد! او از تو بیگانه نیست، شوهر و پسر عمّ توست و نزدیکترین مردمان است به نَسَب و سَبَب.

آنگه دست او گرفت و او را می آورد شرم زده. چون پیش رسول آمد، رسول بگریست و او را بر ران راست خود نشاند و او را در برگرفت و گفت : جان پدر مَگِری که

ص:80

اوان فرح است، آنگه دست علی گرفت و دست فاطمه در دست او نهاد، گفت : بگیر که تو را سزاوارتری به او، و نِعمَ الخَتَنُ و نِعمَ الاَخُ و نِعمَ الصّاحِبُ [انت] و تو نیک داماد و برادر و رفیقی مرا. آنگه گفت : مَرحباً ببحرَیْنِ یَلْتَقِیانِ وَ نَجمَیْنِ یَقتَرِنان، مرحبا به دو دریا که به هم رسیدند و به دو ستاره که به یکدیگر پیوستند. آنگه فاطمه را گفت : پیش او چون پرستار باش تا او تو را چون بنده باشد...

آنگه زنان را گفت : بازگردی که رحمت بر شما باد. زنان جمله برفتند. رسول باز نگرید یک زن بَرِ فاطمه بود و نمی رفت. رسول گفت : این زن کیست که نمی رود؟ گفت : یا رسول اللّه! من اَسماء بنت عُمَیس ام. گفت : چرا نرفتی؟ گفت : یا رسول اللّه! می خواهم تا وصایت خدیجه بجای آرم.

گفت : آن چه وصیّت است؟ گفت : روزی بنزدیک خدیجه حاضر بودم، و فاطمه پیش او بود در او نگرید و بگریست. گفتم : برای چه می گریی؟ و آنچه خدای تو را داده است کس را نداد؟ گفت : همچنین است، و خدای را برای آن شکر می کنم، و لکن اندیشه من از آن است که من با پیش خدای شوم و فاطمه تنها ماند و به وقت آن که به شوهر دهند کس نباشد که تعهّد او کند و انیس او باشد. وصیّت می کنم تو را و سوگند می دهم بر تو به خدای - عزّوجلّ - که اگر تو در حیات باشی این تیمار بداری و فاطمه را

تنها رها نکنی.

رسول - علیه السلام - بگریست و او را دعا کرد و گفت : یا اسماء نکو اندیشه کرده ای، سه روز تا هفته ای بَرِ او باش تا او تنها نماند.

چون رسول برفت فاطمه از شرم چراغ بنشاند، اسماء گفت : چندان نور از روی فاطمه بتافت تا خانه روشن شد. علی گفت : من در روی فاطمه نگریدم، مرا هیبتی بگرفت برای آن که فاطمه - علیها السلام - نیک نیک ماننده بود به رسول - علیه السلام - به روی و قامت و رفتن و گفتن و شمایل و اشارات.

چون روز شد، رسول - علیه السلام - بیامد و در بزد در بزدنی برفق و گفت : السّلامُ عَلَیکُم ءَاَدْخُلُ رَحِمَکُمُ اللّه، اسماء گفت : بجستم و در بگشادم، و ایشان از نزد بامداد در زیر گلیمی بودند. چون رسول درآمد، خواستند تا برخیزند. رسول سوگند داد بر ایشان

ص:81

که بر حال خود باشی. آنگه بیامد بر سراینان(1) ایشان بنشست، و پایها در میان ایشان کرد، یک پای علی در برگرفت و یک پایش فاطمه. آنگه گفت علی را که : یا علی! چگونه یافتی اهلت را؟ گفت : نِعْمَ العَوْن هِیَ عَلی طاعَةِ اللّه ِ؛ نیک یار است او بر طاعت خدای، فاطمه را بپرسید، همین جواب داد.

آنگه علی را گفت : کوزه ای آب بیار، بیاورد، رسول - علیه السلام - آیاتی از قرآن بر آن جا خواند و باد در او دمید و علی را گفت : بازخور، و بقیّتی در او رها کن. همچنان کرد. رسول - علیه السلام - آن آب بر روی و سینه علی ریخت و گفت : اَذْهَبَ اللّه ُ عَنْکَ الرجسَ و طَهَّرَکَ تطهیراً. آنگه بار دیگر آب بخواست و آیاتی قرآن بر او خواند و فاطمه را گفت : بازخور و پاره ای رها کن در او.

همچنان کرد. رسول آن آب بر روی فاطمه ریخت و گفت : اَذْهَبَ اللّه ُ عَنْکِ الرّجْسَ و طَهَّرَکِ تَطهِیراً؛ آنگه ایشان را دعا بکرد و بیرون آمد.

روز سیّم وقت سحرگاه بیامد و در بزد، اسماء در باز کرد و ایشان در زیر عبا بودند، خواستند تا جدا شوند، رسول گفت : عَلی حالِکُما، آنگه علی را گفت : یک ساعت به مسجد رو، او بیرون رفت. فاطمه را گفت : چگونه می یابی شوهرت را؟ گفت : خَیْرُ بَعْلٍ؛

بهتر شوی، آن که است که زنان قریش مرا طعنه می زنند و می گویند : اِنَّ اَباکِ زَوَّجَکِ

فَقیراً مُعدماً لا مالَ لَه؛ پدر تو تو را به مردی درویش داده است که از دنیا مالی ندارد.

رسول - علیه السلام - گفت : یا فاطمه! بدان که پدرت درویش نیست، و شوهرت درویش نیست، و خدای تعالی خزاین و گنجهای زمین بر من عرضه کرد از زر و سیم، من قبول نکردم و اختیار آخرت کردم. و اگر تو آن بدانی که پدرت می داند، دنیا و زینت دنیا

در چشم تو زشت گردد. بدان که این زنان که این گفتند نه بر طریق شفقت گفتند، من تو را

به مردی داده ام اَقْدَمُهُم سِلماً وَ اَکْثَرُهُم عِلماً و اَعْظَمُهُمْ حِلماً. به اسلام از همه پیشتر است [و به علم از همه بیشتر] و به حلم از همه عظیمتر... و بدان که خدای تعالی در زمین اطّلاعی کرد و دو مرد را برگزید : یکی را پدر تو کرد و یکی را شوهر تو کرد، نیک شوهر

است این شوهر تو. در او عصیان مکن به آنچه تو را فرماید. آنگه دعا کرد ایشان را.

آنگه رسول - علیه السلام - اسماء را گفت : تو نیز بسلامت بازگرد جَزاکِ اللّه ُ خیراً

ص:82

اسماء بازگشت و ایشان تنها ماندند و امیرالمؤمنین به فرمان و اشارت رسول خلوت ساخت با فاطمه. رسول - علیه السلام - بر دگر روز درآمد و به دیدار ایشان چشم روشن کرد.

امیرالمؤمنین گفت : واللّه که من با او چنان زندگانی کردم که او را نیازردم و کراهت او اختیار نکردم، و او در من هرگز عاصی نشد، و چیزی نکرد که رضای من نبود تا [با] جوار رحمت ایزدی رفت. و هر گه که در او نگریدم هر غم که مرا بود برفت، و تا او از دنیا برفت من شادمانه نشدم.

این جمله ای است که از قصّه تزویج فاطمه - صلوات اللّه علیها - و اگر چه این قصّه دراز شد، تبرّک را نبشته آمد تا تنبیه باشد بر بعضی فضایل ایشان - صلوات اللّه علیهما.

بر صدق دعوی رسول - علیه الصّلاة و السّلام.

آنگه بر پای خاست پس از آن که از آن طعام و شراب فارغ شده بودند، گفت : ای پسران عبدالمطّلب : بدانی که خدای تعالی مرا به جمله خلقان فرستاد بر عموم، و به شما

فرستاد مرا بر خصوص، و این آیت بر من انزله کرد : «وَ اَنْذِر عَشیرَتَکَ الاَقْرَبینَ». و من شما را با دو کلمه می خوانم که بر زبان آسان است و در ترازو سنگی و گران است که شما بر آن بر عرب و عجم مالک شوی، و امّتان شما را منقاد(1) شوند، و به آن به بهشت رسی و از دوزخ نجات یابی، و آن آن است که : گواهی دهی که خدای یک است، و من رسول اویم، هر که او مرا اجابت کند با این و موازرت(2) و معاونت کند مرا بر این کار برادر من باشد و وصیّ من باشد و وزیر من باشد و خلیفت من باشد از پس من. هیچ کس هیچ جواب نداد، علی بن ابی طالب برپای خاست و گفت : اَنَا اُوازِرُکَ عَلی هَذا الاَمْرِ وَ اِن کانَ اَصْغَرَهُم سِنّاً وَ اَخْمَصَهُمْ ساقاً وَ اَدْمَعَهُمْ عَیناً؛ و او به سال از همه کهتر و به ساق از همه باریکتر بود و به چشم از همه گریانتر بود. گفت : من تو را موازرت کنم بر این کار.

رسول - علیه السلام - گفت : بنشین. او بنشست. رسول - علیه السلام - دگرباره این سخن بازگفت. کس جواب نداد. هم او برپای خواست و گفت : یا رسول اللّه! من معاونت کنم تو را بر این کار. رسول - علیه السلام - گفت : بنشین. بار سه دیگر همین سخن بازگفت : کس برنخاست، هم او برخاست و گفت : من موازرت کنم تو را یا رسول اللّه! رسول - علیه السلام - گفت : بنشین یا علی، فاِنَّکَ اَخی و وَصیّی و وَزیری و وارِثی و خلیفتی مِنْ بعدی؛ بنشین که تو برادر منی و وصیّ منی و وزیر منی و وارث منی و خلیفت

منی از پس من.

قوم از آن جا برخاستند و بر طریق استهزا ابوطالب را می گفتند : لِیَهنِئُکَ الَیوْمَ اَنَ

دَخَلْتَ فی دینِ ابنِ اَخیکَ فَقَد اَمَّرَ ابنَکَ عَلَیکَ. مبارک باد تو را ای ابوطالب که در دین پسر برادرت رفتی تا پسرت را بر تو امیر کرد. و این خبر بیرون آن که در کتب اصحابان ماست، ثعلبی مفسّر امام اصحاب الحدیث در تفسیر خود بیاورده است بر این وجه، و این حجّتی باشد هر کدام تمامتر.

ابوهریره روایت کرد که : چون این آیت آمد، رسول - علیه السلام - برخاست و گفت :

ص:84

یا مَعْشَرَ قُریشٍ اِشْتَرُوا اَنْفُسَکُم مِنَ اللّه ِ [اُ] غْنی عَنْکُم مِنَ اللّه ِ شیئاً : ای جماعت قریش! خویشتن را از خدای باز خرید که من شما را از خدای [نگزیرانم چیزی. یا بنی

عبدالمطلب، یا بنی عبد مناف، یا فاطمه بنت رسول اللّه، یا عباس بن عبدالمطّلب، یا صفیّه، عمّه رسول اللّه، لا اُغْنی عَنْکُمْ مِنَ اللّه ِ شیئاً، من شما را از خدا] هیچ غنا نکنم، اگر از مال من چیزی خواهی بدهم شما را، امّا کار شما با خداست از این جا ساخته روید.

نوزدهم ماه رمضان کنند... پسر ملجم به کوفه فرود آمد، و این کار پوشیده داشت. یک روز بنزدیک دوستی رفته بود، زنی را یافت آن جا از تیم الرُّباب نام از قَطّام بنت الاخضر

التیمیّه و امیرالمؤمنین - علیه السلام - پدر و برادر او را به نهروان کشته بود و او جمالی داشت.

پسر ملجم او را بدید، مشعوف شد بدو، و او را گفت : شوهر داری؟ گفت : نه. گفت : رغبت کنی که به حُکْم من شوی(1)؟ گفت : تو طاقت مهر من نداری. گفت : مهر تو چند باشد؟ گفت : سه هزار درهم و غلامی و کنیزکی و کشتن علی بن ابی طالب.

گفت : درم و غلام و کنیزک تحمّل کنم، امّا کشتن علی ابوطالب چگونه توانم؟ گفت : مقصود من آن است، و اگر نه درم و غلام و کنیزک نباشد هم روا بود. چه او شوهر و برادر

مرا کشته است. آنگه او را گفت : جهد کن اگر این کار برآید تو را و از او بجهی، عیش تو با من خوش باشد، و اگر گرفتار شوی ثواب آخرت تو را بهتر از نعیم دنیا بود.

پسر ملجم گفت : بدان که من به این شهر برای این کار آمده ام پس از آن که مدّتی از این شهر برفته بودم، چه بر اهل این شهر مرا امان نبود.

قطّام گفت : من یاری به دست آرم که تو را مساعدت کند و یاری دهد بر این کار. آنگه کس فرستاد و، وَرْدان بن مُجالد را بخواند مِنْ تَیم الرُّباب، و از او یاری خواست، او قبول کرد که مساعدت کند.

پسر ملجم - لَعَنَهُ اللّه ُ - بیرون آمد، و مردی را گفت نام او شَیب بن بَجَرَه، و این مردی خارجی بود : ای شیب! چه گویی در شرف دنیا و آخرت؟ گفت : و آن چیست؟ گفت : کشتن علی ابوطالب. گفت : هُبِلَتْکَ الهَبُولُ لَقَد جِئْتَ شَیْئاً اِدّاً(2)؛ کاری منکر آوردی، چگونه ممکن باشد؟ گفت : کمین کنیم در مسجد آدینه، چون به نماز بامداد بیرون آید کمین بگشاییم و بکشیم او را و خویشتن را از این شرف حاصل کنیم. بسیار بگفت تا او را

نرم کرد.

آنگه بیامدند به مسجد آدینه و بنزدیک قطّام - و او اعتکاف(3) گرفته بود و خیمه ای

ص:86

بزده - و او را گفتند : رای ما درست شد بر کشتن این مرد. گفت : چون وقت آن باشد مرا خبر کنی و با نزدیک من آیی در این جایگاه. روزی چند بایستادند، و آنگه با نزدیک او شدند، و آن شب چهارشنبه بود، شب نوزدهم ماه رمضان سنه اربعین؛ چهل از هجرت رسول - علیه السلام.

او جامه ای چند حریر بداد و گفت : این در سینه بندی. همچنان کردند، و تیغها برگرفتند و در برابر آن در بنشستند که امیرالمؤمنین - علیه السلام - از او در مسجد آمدی،

و پیش از این، این را با اَشعث قَیْس(1) گفته بودند، و او تقویت کرده بود ایشان را بر آن.

و آن شب حاضر آمد تا معاونت کند. و حُجر بن عَدیّ(2) در مسجد بود و نماز می کرد با جماعتی که شب آن جا نماز کردندی. او از اَشعث شنید که می گفت : پسر ملجم را : النَّجاءَ النَّجاءَ لِحاجَتِکَ فَقَد فَضَحَکَ الصُّبحُ، بشتاب [بشتاب] به حاجتی که داری که صبح تو را رسوا کرد.

حُجْر گفت : من بدانستم که آن ملعون چه خواست. گفتم : قَتْلَهُ یا اَعْوَر؛ بیامدم تا امیرالمؤمنین را خبر کنم. او به دگر راه آمده بود و من به دگر راه رفتم.

امیرالمؤمنین در مسجد آمد و مردمانی را که خفته بودند بیدار می کرد، و این قوم همه شب مراقبت کرده بودند، این ساعت خواب ببرده بود. ایشان را بیدار کرد و گفت : الصَلاةَ رَحِمَکُمُ اللّه ُ، به نماز مشغول باشی.

عبداللّه بن محمّد الاَزْدی گفت : در حال که امیرالمؤمنین این بگفت، ایشان برجستند و من بریق(3) شمشیر دیدم و آوازی شنیدم که گفت : لِلّهِ الحُکم یا عَلیّ لا لَکَ و لاَِصْحابِک. و آواز امیرالمؤمنین شنیدم که می گفت : لا یَفُوتَنَّکُم الرَجُلُ؛ مرد نباید تا فایت شود و بجهد! و او را تیغ زده بودند.

امّا شبیب بن بَجَره تیغ بزد، تیغ در طاق آمد و کار نکرد، و عبدالرحمن ملجم - لَعَنَه اللّه ُ - تیغ بزد بر میان سر امیرالمؤمنین، و آواز در مسجد افتاد که امیرالمؤمنین را بکشتند. و امّا شبیب بجست و از در مسجد بیرون شد با تیغ، مردی او را بیفگند و تیغ از او بستد و خواست تا او بگشد، مردم با ایشان رسیدند، بترسید و ایمن نبود که گویند کشنده تویی،

ص:87

تیغ بینداخت و او را رها کرد و بگریخت.

و شبیب با خانه رفت و جامه بکند و حریر از سینه می گشاد. پسر عمّی از آنِ او در سرای شد، او را دید. گفت : همانا امیرالمؤمنین را تو کشته ای؟ خواست تا گوید : نه، گفت : آری! پسر عمّش تیغ برگرفت بر گردن او زد و سرش بینداخت.

و پسر ملجم می گریخت، مردی گلیمی داشت بر او زد و او را بیفگند و تیغش بیوفتاد.

او را بگرفتند و پیش امیرالمؤمنین بردند، و آن سه دیگر بجست و به میان مردم درشد و بگریخت. و این یک روایت است.

دیگر روایت آن است که : پسر ملجم او را تیغ در نماز زد و او نماز ببسته بود و الحمد برخوانده بود و یازده آیت از سوره الانبیاء، که این ملعون او را ضربت زد. او نماز نبرید،

بل نماز سبک بکرد و سلام داد و گفت : فُزْتُ وَ رَبِّ الکَعْبَةِ؛ به خدای کعبه که ظفر یافتم. و پسر ملجم را بگرفتند و پیش امیرالمؤمنین آوردند و گفتند : یا امیرالمؤمنین! مُرْ باَمْرِکَ

فی عَدُوِّ اللّه ِ؛ بفرمای آنچه رای تست در دشمن خدای. گفت : اگر من بمیرم به قصاص او

را باز کشی، النّفسُ بالنَّفسِ، و اگر زنده مانم رای خود در او بینم...

امیرالمؤمنین - علیه السلام - روی به حسن و حسین کرد و گفت : ببری این را و جامه ای نرم و خوار باز کنی برای او، و طعام نیک دهی او را که او اسیر شماست. اگر من

بمانم، رای خود در او بینم، و اگر من بمیرم با او آن کنی که با قاتل پیغامبری کنند، بکشی او را و بسوزی. امیرالمؤمنین آن روز و آن شب و بر دگر روز همچنان بود رنجور.

راوی خبر گوید : اَصْبَغ نُباته(1) گفت : خواستم که روز دوم در نزدیک امیرالمؤمنین شوم تا او را ببینم. حسنِ علی بیرون آمد - و ما جماعتی بودیم و گفت : بازگردی که امیرالمؤمنین رنجور است. جماعت بازگشتند، مرا دل نداد، من بنشستم بر در سرای ساعتی بود، آواز گریه زنان و کودکان برآمد من نیز از بیرون سرای بگریستم. امیرالمؤمنین آواز من بشنید، گفت : بنگری تا کیست؟ بیامدند و بنگریدند و گفتند : فلان

است. گفت : درآرید او را، مرا در پیش او بردند. او را دیدم عِصابه ای(2) زرد بر سر بسته و خون بسیار از جراحتش رفته، و روی او زرد شده چنان که نتوانستم فرق کردن میان روی او و عصابه. مرا گفت : چرا با مردم بِنَه رفتی؟ گفتم یا امیرالمؤمنین! دلم نداد و خواستم تا

ص:88

تو را ببینم. گفت : مرا دوست داری؟ گفتم : بلی! یا امیرالمؤمینن، و سر تا پای او بوسه می دادم و می گریستم. گفت : مَگِری که من به بهشت می روم. گفتم : یا امیرالمؤمنین! دانم، و لکن بر خود می گریم که ما را بی تو زندگانی چون باشد؟

چون آن شب بود که او را وفات آمد، فرزندان را جمع کرد و وصایت به حسن کرد - وصایتی معروف - و در جمله وصایت گفت : مرا در این خانه بری و در بر من فراز کنی و شما بر در خانه بنشینی. چون دانی که من جان به خدای تسلیم کردم، از زاویه خانه لوحی

پدید آمد، برداری و مرا بر آن جا نهی، و در آستانه خانه کفن و حَنوط من پدید آید، بر آن لوح مرا بشویی و از آن حنوط(1) بر من کنی و مرا بر سریر خود نهی. و چون مقدّمه سریر از جای برخیزید، مؤخّره بردارید و کس را خبر مکنید، و هم در شب مرا ببری تا به ظَهْر الغَری(2) آن جا که مقدّمه سریر فرود آید آن جا بنهی و بر کنی از جای که تابوتی از ساج پیدا شود برو نبشته : هذا مَا اَدَّخَرَهُ نوحٌ النبیُ لاَخیهِ علی بن ابی طالب. مرا آن جا دفن کنی و نماز یک بار بر من حسن کند و یک بار حسین.

گفت : ما او را برداشتیم و در آن خانه بردیم و در فروگرفتیم آواز او جز به لا اِلهَ اِلاّ اللّه نمی شنیدیم. از خانه آوازی شنیدیم که کسی می خواند : «اَفَمَنْ یُلقی فِی النّارِ خَیْرٌ اَمْ مَنْ یَأتی آمِناً یَوْمَ القیامَةِ»(3)هاتفی دیگر آواز داد : ماتَ النّبیُ و قُتِلَ علیُّ بنُ ابی طالبٍ اَلآنَ تَضَعضَعَ رُکْنُ الاسلام(4)

حسنِ علی گفت : صبر نداشتم تا در خانه باز کردم، امیرالمؤمنین از دنیا مفارقت کرده بود، در تجهیز او گرفتم و اِنفاذ وصیّت او چنان که فرموده بود. و سریر او برگرفتم مؤخّره

آن و مقدّمه آن از جای برخاست، و او را به غَرِیّ دفن کردیم و بازگشتیم و اثر گور ناپیدا

کردیم به وصیّت او.

از باقر - علیه السلام - پرسیدند که : امیرالمؤمنین را کجا دفن کردند؟ گفت : به ناحیة الغَرِیّ - و پیش از صبح دفن کردند او را و دفن او حسن و حسین و محمّد حنفیّه و عبداللّه

جعفر کردند. و حسنِ علی را پرسیدند که : امیرالمؤمنین را کجا دفن کردی؟ گفت : به ره

ص:89

مسجد اشعث بیرون بردیم و به ظَهْر الغَریّ دفن کردیم او را.

عبداللّه بن حازم گفت : با رشید - یعنی هارون - به صید رفتیم به جانب غَرِیّ، گلّه ای آهو دیدیم. سگان را و چرغان(1) را برگماشتیم. این آهوان برفتند بر پشته ای شدند و بایستادند. سگان و چرغان چون آن جا رسیدند بایستادند و بازماندند و هیچ تعرّض نکردند. آهوان از آن پشته به زیر آمدند. دگر باره سگان آهنگ کردند و به دنبال ایشان

درافتادند. دگر باره با آن پشته گریختند، سگان به جانبی رفتند و چَرغان، و هیچ تعرّض

نکردند. همچنین چندبار هرگه که آن آهوان از آن جا فرود آمدندی، سگان به دنبال ایشان

درافتادندی، و هرگه که به پشته شدندی، سگان برفتند و تعرّض نکردندی.

هارون از آن به شگفت آمد، گفت : بروی و هر کس را که بینی بیاری تا بپرسم از او که آگند(2) و پشته چه جای است؟ پیری را بیاوردند از بنی اسد. هارون او را گفت : این پشته چه جای است؟ گفت : اگر بگویم مرا امان باشد؟ گفت : توراست امان و عهد خدای که تو را نرنجانند.

گفت : پدران من مرا روایت کردند که این پشته گور علی بن ابی طالب است. خدای تعالی این را حرمی کرده است که هیچ کس با او نگریزد و الاّ در امان خدای باشد. هارون

از اسب فرود آمد و آب بخواست و وضوی نماز کرد، و بسیاری نماز کرد آن جا و در آن خاک بغلتید.

گفتم : چه گویی در علی؟ گفت : تَسْألنی عَنْ اَحَبِّ النّاسِ اِلی رَسول اللّه؟ گفت : از کسی می پرسی مرا که رسول خدا از او دوست تر کس را نداشت.

نیست این جا، و اگر نه آنستی که مرا آب آرند به قدر حاجت و به تقتیر(1) به کار برم، از تشنگی هلاک شدمی.

قوم گفتند : یا امیرالمؤمنین! اگر صواب بینی تا آن جا رویم اکنون که هنوز قوّتی و رمقی مانده است. امیرالمؤمنین گفت : حاجت نیست به آن. آنگه از جانب قبله اشارت کرد به جایی و گفت : این جا بر کنی که آب است. مردم بشتافتند و بیل و کلنگ برگرفتند و زمین پاره ای بکندند، سنگی سپید در ریگ پدید آمد. پیرامن آن باز کردند و خواستند تا

سنگ بردارند نتوانستند.

امیرالمؤمنین گفت : این سنگ بینی بر سر آب نهاده است! اگر سنگ بگردانی در زیر او آب است، آب خوری از او. و چندان که توانستند جهد کردند، ممکن نبود ایشان را سنگ از جای بجنبانیدن. گفتند : یا امیرالمؤمنین! به قوّت ما راست نمی شود. او پای از

اسب باز آورد و آستین دور کرد و دست فراز کرد، و سنگ بجنبانید و به تنهایی برکند و برگرفت و چند گام بینداخت. از زیر آن آبی پدید آمد از برف سردتر و از شیر سپیدتر و از

عسل خوشتر، آب بخوردند و چهارپایان را سیراب کردند و قِربه ها(2) پرآب کردند و راهب از بالا می نگرید.

آنگه امیرالمؤمنین - علیه السلام - بیامد، و سنگ با جای خود نهاد و بفرمود تا خاک بر او کردند و اثر او ناپدید کردند.

راهب چون چنان دید، آواز داد که : ایّها الناسُ اَنزِلونی اَنزِلونی؛ فرود آری(3) مرا، فرود آری مرا. او را فرود آوردند. از آن جا بیامد و در پیش امیرالمؤمنین بایستاد و گفت : یا هذا اَنْتَ نبیٌّ مُرسَلٌ، تو پیغامبری مرسلی؟ گفت : نه. گفت : فَمَلَکٌ مُقَرَّبٌ؛ فریشته مقرّبی؟ گفت : نه، و لکن وصیّ رسول اللّه محمّد بن عبداللّه خاتم النبیّین؛ و لکن وصیّ پیغامبر

خدایم - محمّد بن عبداللّه - خاتم پیغامبران. راهب گفت : دست بگستر تا ایمان آرم.

آنگه دست بر دست او زد و گفت : اَشْهَدُ اَن لا اِلهَ اِلاّ اللّه ُ وَ اَنَّ مُحمّداً رسولُ اللّه و اَنّکَ

وَصیُّ رَسولُ اللّه ِ وَ اَحَقُّ النّاسِ بِالاَمْرِ مِنْ بَعْدِهِ.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - عهود و شرایط اسلام بر او هاگرفت(4)، آنگه، گفت : چه

ص:92

حمل کرد تو را بر مسلمانی، پس از آن که مدّتی دراز بر خلاف مسلمانی مقام کردی؟ گفت : بدان که این دیر که بنا کرده اند بر طلب و امید تو بنا کرده اند، و عالَمی از پیش من برفتند و این کرامت نیافتند، و خدای تعالی مرا روزی کرد، و سبب آن بود که در کتب ما

نبشته است که : این جا چشمه ای است سنگی بر سر او نهاده، پیدا نشود اِلاّ بر دست پیغامبری یا وصیّی، لا جرم بر دست تو اسلام آوردم و به حق ولایت تو معترف شدم.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - بگریست چنان که محاسن او از آب تر شد، آنگه گفت : الحَمْدُ لِلّهِ الّذی لَم اَکُنْ عِنْدَهُ مَنْسیّاً الحمدُ لِلّهِ الّذی ذَکَرَنی فی کُتُبِه : سپاس آن خدای را که مرا فراموش نکرد و ذکر من در کتب اوایل یاد کرد.

آنگه گفت مسلمانان را : شنیدی این که این برادر شما گفت؟ گفتند : شنیدیم؛ و خدای را شکر گزاریم بر این نعمت که با تو کرد و با ما از برای تو.

و راهب با امیرالمؤمنین به شام رفت و کارزار کرد و در پیش او شهیدش کردند. و امیرالمؤمنین - علیه السلام - بر او نماز کرد و او را دفن کرد. و چون ذکر او کردی، بر او ترحّم کردی و گفتی : او مولای من بود و ذالک قوله تعالی : «ذالک مَثَلُهُمْ فِی التوریة و مَثَلُهُم فِی الانجیل...»(1)

زمین اند، خدای شفاعت او قبول کند.

آنگه گفت : به آن خدای که محمّد را بحقّ به خلقان فرستاد که نور پدرم، روز قیامت، نور همه خلقان را بنشاند، جز نور محمّد و نور من و نور فاطمه و نور حسن و حسین، چه نور او از نور ماست، و نور ما از یک نور است که خدای تعالی آفرید پیش از خلق آدم به دو هزار سال.

فرود آمد و اسب را پی کرد، و گفتند : تازیانه زد تا برفت. آنگه یک دو نوبت بگردیدند، او تیغی زد، تیغش در سپر علی گرفت، و علی او را ضربتی زد و بکشت.

و روایت دیگر آن است که : او ضربه ای آورد به امیرالمؤمنین او دَرَق(1) در سر کشید،

او تیغ بگذارد دَرَق ببرید و مِغفَر ببرید، و تیغ به سر امیرالمؤمنین رسید. امیرالمؤمنین با کنار آمد، عمرو گمان برد که او را کشت، دگر مبارز خواست امیرالمؤمنین جراحت ببست و با پیش او شد. او گفت : تو کیستی؟ گفت : همان که اوّل بودم. گفت : هرگز ندانستم که

کس از ضربه ای چنین بجهد! علی گفت : یا عمرو! نوبت من است. گفت : بیار. عمرو بایستاد. علی حمله برد. او سپر در سر کشید امیرالمؤمنین ضربه ای با زیر افگند و بر ران

او زد رانش بیفگند. عمرو از پای درآمد. امیرالمؤمنین باز جَسْت و بر سینه او نشست و

سرش از تن جدا کرد و بر دست گرفت و این بیتها می گفت :

[مضمون چند بیتی به فارسی چنین است: آیا سواران بر من تازند این چنین یاران من از من و آنان خبر می دهند. با تیغ هندی پاک گوهر آزموده برّان عمرو را، چون سرکشی و

طغیان نمود به خاک هلاک افگندم. ای گروه احزاب گمان مبرید که خداوند دین خود و پیامبرش را رها نماید و خوار فروگذارد!...]

...آنان که با عمرو بودند بگریختند و اسبان به خندق بجهانیدند. نَوْفَل بن عبداللّه در خندق افتاد. امیرالمؤمنین فرورفت و با او برآویخت و او را در خندق بکشت...

محمد بن اسحاق گفت : چون علی عمرو را بکشت هیچ کس از مسلمانان نماند و الاّ بوسه بر روی او داد و بر چشم او.

عمر خطّاب گفت : یا علی! چرا درع او باز نکردی که در همه عرب کس درع چنان ندارد؟ گفت : نخواستم که کشف سوأة(2) پسر عمّ خود کنم.

حذیفه [یمان] گفت : یا ربیعه [سعدی] اگر اعمال جمله اصحاب محمّد در کفّه ای نهند و عمل علی در دگر کفّه، عمل علی بر آن بچربد.

ربیعه گفت : من گفتم : این سخنی است که کس طاقت گفتن و شنیدن آن ندارد.

حذیفه گفت : یا لُکَع(3)! چرا چنین باشد، که آن روز که عمرو اسب به خندق بجهانید

ص:95

ابوبکر و عُمر و حذیفه کجا بودند چون او مردم را به مبارزه می خواند و مردم از او می گریختند؟

ابوعیّاش گفت دو ضربت زدند در اسلام : علی ضربه ای زد بر پای عمرو که اسلام بدان عزیز شد و از آن عزیزتر ضربه ای نبود، و پسر ملجم - علیه لَعائِنُ اللّه (1) - ضربه ای زد

بر سر علی که از آن شومتر نبود در جهان ضربه ای.

خدای تعالی... ابو محمّد عبداللّه حامد الاصفهانی روایت کرد به اسنادش از جریر بن عبداللّه البَجَلی که رسول - صلی اللّه علیه و آله - گفت : مَنْ ماتَ عَلی حُبّ آلِ محمّدٍ ماتَ شَهیداً، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ محمّدٍ ماتَ مغفوراً لهُ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ محمّدٍ ماتَ تائباً، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحمّدٍ ماتَ مؤمناً مستکملَ الایمانِ، اَلا وَ مَنْ ماتَ علی حُبّ آلِ محمّدٍ بَشَّرَهُ مَلکُ المَوْتِ بِالجنّة ثمَّ مُنکرٌ و نکیرٌ، اَلا و من مات علی حبّ آل محمد یُزَفُّ اِلی الجَنَّةِ کما تُزَفُّ العَرُوس اِلی زَوجِها، اَلا و من ماتَ عَلی حُبّ آلِ مُحمّدٍ فُتِحَ لَهُ مِنْ قَبْرِهِ بابانِ اِلَی الجَنَّةِ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ محمّدٍ جَعَلَ اللّه ُ زُوّار قَبْرِهِ مَلائِکةِ الرّحمنِ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی حُبِّ آلِ محمّدٍ ماتَ عَلی السنَّةِ و الجَماعَةِ، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی بُغْضِ آلِ محمّدٍ جاءَ یَوْمَ القِیامَةِ مَکتوبٌ بَیْنَ عَیْنَیْهِ آیِسٌ مِن رَحْمَةِ اللّه ِ، اَلا وَ مَن ماتَ عَلی بُغْضِ آلِ محمّدٍ ماتَ کافِراً، اَلا وَ مَنْ ماتَ عَلی بُغْضِ آلِ محمّدٍ لَمْ یَشَمَّ رائِحَةَ الجَنَّةِ، گفت : هر که بر دوستی آل محمّد بمیرد، شهید باشد، و هر که بر دوستی آل محمّد بمیرد، گناهش بیامرزند. و هر که بر دوستی آل محمّد بمیرد، بر توبت میرد، و هر

که بر دوستی آل محمد بمیرد، مؤمنی باشد تمام ایمان. و هر که بر دوستی آل محمّد بمیرد، ملک الموت و منکَر و نکیر او را بشارت دهند به بهشت. اَلا! و هر که بر دوستی آل

محمد بمیرد، او را چنان به بهشت برند که عروس را به خانه شوهر. هر که بر دوستی آل محمد بمیرد خدای تعالی فریشتگان رحمت را فرماید تا گور او را زیارت کنند، اَلا! و هر

که بر دوستی آل محمد بمیرد، بر سنّت و جماعت بمرده باشد. اَلا! و هر کس که بر بغض آل محمد بمیرد، روز قیامت می آید و بر پیشانی او نوشته که : نومید است این بنده از رحمت خدای تعالی. الا! و هر که بر دشمنی آل محمد بمیرد، کافر میرد. اَلا! و هر کس که

بر دشمنی آل محمد بمیرد، بوی بهشت نشنود، پس چون اخبار مانند این بسیار است، محال باشد که قرآن منسوخ(1) باشد و سنّت اخبار چنین مؤکّد.

ص:97

او گرفته بیاورد تا پیش رسول. رسول گفت : یا علی چه رسید تو را؟ گفت : یا رسول اللّه مرا صُداعی هست و رَمَدی. گفت : پیش آی. علی پیش رسول رفت. رسول - علیه السلام - سَرِ او بر ران خود نهاد و آب دهن مبارک خود در چشم او پاشید و دست فرود آورد، در حال چشم بر کرد(1) و چشمش درست شد. پنداشتی او را هرگز درد چشم نبوده است و صُداعش ساکن شد. و رسول - علیه السلام - در آن جا او را دعا کرد، و گفت : اللّهمّ قِهِ

الحَرَّ وَ البَردَ؛ بار خدایا از سرما و گرمایش نگاه دار! امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : واللّه ِ که از آن روز نه سرما یافتم و نه گرما، و رایت به دست او داد.

راوی خبر گوید که رایتی بود سپید، گفت : این رایت بستان و برو که جبریل با تو است و نصرت در پیش تو است و ترس در دل قوم پراگنده است.

آنگه گفت : یا علی! بدان که ایشان در کتاب خود چنین یافتند که آن کس که حصن ایشان بگشاید و دَمار(2) ایشان بر دست او بود، او را ایلیا گویند و به روایتی الیا. چون آن جا روی بگوی که من علی ام که ایشان مخذول شوند(3) - اِن شاءَاللّه.

امیرالمؤمنین گفت : رایت بستدم و رفتم تا به زیر حصن. راوی خبر گوید : این روز علی ارجُوانی صُرخ(4) پوشیده داشت مُزَ أبَر یعنی پُر زَه برآورده. از خیبر مرحب بیرون آمد، که رئیس و مقدّم و صاحب حصن بود با سلاح تمام، مغفری(5) بر سر نهاده بر بالای آن مغفری از سنگ تراشیده بر سر نهاده و اسب ناورد می داد(6)...

امیرالمؤمنین پیش او شد و به جواب او می گفت:...

و یک دو ضربت میان ایشان مختلف شد. آنگه امیرالمؤمنین تیغ در بالا برد و بزد، آن هر دو مغفر ببرد : یکی از سنگ و یکی از آهن، و سر و روی و کام و دهن او ببرد تا تیغ در دهن و دندانهای او افتاد و او بیفتاد مرده.

و در خبر هست که چون امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : من علی ام پسر ابوطالب،حِبْری(7) از احبار ایشان گفت : غُلِبْتُم وَ ما اُنْزِلَ عَلی موسی، مغلوب شدی به آن خدای که توریت بر موسی فرو فرستاد، چون امیرالمؤمنین مرحب را بکشت ترسی در دل ایشان

ص:100

افتاد که نتوانستند بر جای بایستادن؛ در حصن گریختند و در استوار کردند. امیرالمؤمنین

به در حصن آمد و حلقه به دست گرفت و می جنبانید و در را معالجت می کرد. یکی از بالا[ی] حصن بنگرید مردی دید حلقه دری چنان به دست گرفته و می جنبانید، عجب آمد او را. گفت : یا مرد! نام تو چیست؟ گفت : علی. گفت : عَلا محمّدٌ وَ مَن مَعَهُ؛ محمد عالی گشت و اصحابان او بر سبیل تفاؤل.

آنگه گفت : یا علی من در کتب خوانده ام که در این ولایت پیغامبری پدید آید که سلام او تحیّت اهل بهشت باشد او پسر عمّ خود را به این حصن فرستد و خدای تعالی این حصن بر دست او بگشاید. اگر تو صاحب این فتح باشی مرا امان هست؟ امیرالمؤمنین گفت : لَکَ أمانٌ رسُولِ اللّه ِ، ترا امان رسول خدای است. مرد گفت : عالِجِ البابَ

امیرالمؤمنین از گفتار او نشاط کرد و حلقه در بگرفت و یک دو بار بقوّت بجنبانید تا حلقه ها و زنجیرها و بندهای او بگسست و در از جای برکند و از بالای خود از پس پشت چند گام بینداخت.

چو مسلمانان خواستند که در حصن شوند نتوانستند که خندقی حایل(1) بود. امیرالمؤمنین در خیبر بیاورد و بر سر خندق پل کرد بنرسید، یک سر او بر کنار خندق نهاد

و یک سر بر دست گرفت تا لشکر عبر کردند(2) و رسول - علیه السلام - بگذشت و در حصن شدند.

در خبر است که یکی از اصحاب گفت : یا رسول اللّه! عجب بماندیم ما از قوّت علی بیرون از آن که در خیبر بکند و بینداخت، اکنون پل ساخته است و دست خود در زیر ان ستون کرده. رسول - علیه السلام - گفت : یا هذا تو در دستش نگریدی در پایش نگر تا بر

کجا نهاده است. گفت : درنگریدم پایش معلّق بود. گفتم : یا رسول اللّه! پای او در هوا معلّق است و این از همه عجب تر! گفت : پای او در هوا نیست بر پَر جبریل است.

ص:101

یُصافِحُنی یَوْمَ القِیامَةِ وَ اَنْتَ الصِّدِیقُ الاکبَر وَ الفاروقُ الاَعظَم تَفْرِقُ بَیْنَ الحَقِّ و الباطِلِ وَ اَنْتَ یَعْسُوبُ المؤمِنِ وَ المالُ یَعْسُوبُ الظَّلَمَةِ و اخبار در مانند این بی حدّ است از طریق ما و طریق مخالفان.

امّا در سبق در نماز، قولهُ علیه السلام - صَلَّتِ المَلائِکةُ عَلیَّ وَ عَلی عَلیٍّ سَبْعَ سِنینَ لاَِ نَّهُ لَمْ تُرْفَعْ صَلاةِ مِنَ الاَرْضِ اِلَی السَّماءِ اِلاّ مِنّی وَ مِنْ عَلیّ. و از امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - روایت است که او گفت در چند موقف : وَ لَقَدْ صَلَّیْتُ قَبْلَ النّاسِ بِسَبْعٍ، حدیث عفیف بن عبداللّه و عباس بن عبدالمطلب رفته است پیش از این، و آن که گفت : وَاللّه ِ لا اَعْرِفُ عَلی هذا الدّینِ غَیْرَ هؤُلاءِ الثَّلاثَه، یعنی النبیُّ - علیه السلام - وَ عَلیّاً وَ خَدیجةَ - علیهما السلام.

و سبق در جهاد پوشیده نیست، و نماز به دو قبله باتّفاق او کرد و تنی چند معدود، چه بعضی آن بودند که [سابق بودند به بیت المقدّس با رسول - علیه السلام - نماز کردند و به کعبه نرسیدند، و بعضی آن بودند که] نماز به بیت المقدّس در نیافتند که ایشان در اسلام آمدند قبله با کعبه گردانیده بودند.

یک روز حدیث امیرالمؤمنین - علیه السلام - پرسیدند از عبداللّه عباس، گفت : ذَکَرْتِ وَاللّه ِ اَحَدَ الثّقَلَیْنِ سَبَقَ بِالشّهادتَینِ وَ صَلّی القِبْلَتَینِ و بایَعَ البیْعَتِینِ وَ اُعطِیَ السِبطَیْنِ هُوَ اَبُ الحَسَنِ وَ الحُسَین وَ رُدَّتْ لَهُ الشّمْسُ مَرَّتَیْنِ مِن بَعْدِ مَا غابَتْ عَنِ القِبْلَتینِ وَ جرَّدَ السَیْفَ تارَتَینِ وَ هُوَ صاحِبُ الکرَّتَیْنِ فَمَثَلُهُ فِی الأُمَّة کَمَثَلِ ذِی القَرْنَیْنِ ذالِکَ مَوْلایَ عَلیُّ بنُ اَبی طالبٍ - علیه السلام - گفت : واللّه که نام مردی بردی که از آن دو بنگاه یکی اوست یعنی

قرآن و عترت، قوله - علیه السلام - اِنّی تارکٌ فِیکُم الثَقَلَیْنِ، سبق برد به شهادتین به توحید و نبوّت. به دو قبله با رسول - علیه السلام - نماز کرد به بیت المَقْدِس و کعبه، و دو بیعت با رسول ببست : بیعة العَقَبَه و بیعة الشَجَرَةَ و او را دو بَسطَت(1) دادند [یکی بَسطتِ علم] و

یک بسطت جسم، و او پدر حسن و حسین است، و آفتاب برایِ او دو بار باز آوردند پس از آن که فرود شده بود از هر دو قبله، و دوبار تیغ برآهیخت(2) : یکی برای تنزیل و یکی برای تأویل، و او خداوند دو کرّت و دو رَجْعَتْ است(3)مَثَل او در امّت چنان است که مثل

ص:103

ذُوالقَرنین و او مولا و بارخدای من است، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب.

دلیل این تأویل حدیث حارث هَمْدانی است. که او وقتی گفت امیرالمؤمنین را : یا امیرالمؤمنین، من از دو جای می ترسم : یکی از سَکَرات مرگ و یکی از سرِ دو راه، که در

این دو جای جای خطر است، امیرالمؤمنین او را گفت :

یا حارِثَ هَمْدانَ مَنْ یَمُتْ یَرَنی

مِنْ مؤمنٍ اَوْ مُنَافِقٍ قُبُلاً

یَعْرِفُنی طَرْفُهُ وَ اَعْرِفُهُ

بِنَعْتِهِ وَ اسْمِهِ وَ ما فَعَلا

وَ اَنْتَ عِنْدَ الصِّراطِ مُعْتَرِضی

فَلا تَخَفْ عَثْرَةً وَ لا زَلَلاً

اَقُولُ للنارحِینَ توقَفُ لِلْ-

-عَرْضِ ذَرِیه لا تَقْرَبی الرّجُلاً

ذَرِیِهِ لا تَقْرَبِیه اِنَّ لَهُ

حَبلاً بِحَبْلِ الوَصِیِّ مُتَّصِلاً

گفت : اندیشه مدار که هیچ کس نباشد از مؤمنان و منافقان و الاّ مرا در این هر دو جای بینند و مرا بشناسند و من او را بشناسم و امّا تو بنزدیک من آی بر صراط، من تو را از

دوزخ حمایت کنم و گویم : رها کن او را که رسنِ او به رسنِ ما پیوسته است.

رخصت داد. چون رسول - علیه السلام - قوی شد و مسلمانان بسیار شدند، جبرئیل آمد و گفت : خدای تعالی می گوید : بفرمای تا این درها برآرند که در مسجد گشاده اند و درها

بیرون گیرند. رسول - علیه السلام - به منبر برآمد و خطبه کرد و گفت : خدای تعالی می فرماید که درها که در مسجد داری برآری(1)

گروهی ساز کردند که در برآرند و گروهی چون عباس و حمزه به علّت خویشی، و جماعتی صحابه به حرمت خدمت، اندیشه کردند که همانا این خطاب با ما نباشد. اوّل کسی که آلت در برآوردن پیش گرفت امیرالمؤمنین بود - علیه السلام - و فاطمه، رسول - علیه السلام - در حجره می رفت ایشان ساز آن کار می کردند فاطمه را گفت : مادرم و پدرم فدای تو باد، این خطاب با تو نیست، تو از منی درِ تو برآرند دَرِ من برآورده باشند.

خدای تو را نمی فرماید تو و علی از منی! و بگذشت و در حجره شد.

عباس و حمزه پیش رسول - علیه السلام - رفتند که ما را چه فرمایی؟ گفت : خدای می فرماید که در برآری، چندان که گفتند فایده نبود، تا گفتند : چندانی رها کن که سوراخی باشد که بنگریم و روی تو ببینیم، گفت : رخصت نیست. گفتند : چندان که آواز تو بشنویم، گفت : دستوری نیست. برخاستند و درها برآوردند و صحابه نیز طمع ببریدند و در برآوردند، و درِ امیرالمؤمنین گشاده رها کرد. منافقان چون چنان دیدند گفتند : اَلا اِنَّ محمّداً قَدْ ضَلَّ فِی علیٍّ...

آنگه رسول - علیه السلام - به منبر برآمد و جواب آنان گفت که گفتند : چرا علی را تخصیص کردی و در او رها کردی و در ما برآوردی، و خطبه کرد و در آخر خطبه گفت : وَاللّه ِ ما سَدَدْتُ اَبْوابَکُم وَ لا فَتَحْتُ بَابَ علیٍ بَل اللّه ُ سَدَّ اَبوابَکُم وَ فَتَحَ بَابَ عَلیٍّ، به خدای که من در بر شما برنیاوردم و درِ علی نگشادم، بل علی را دَرْ خدای گشاد.

را - صلوات اللّه و سلامُهُ علیه - سه چیز بود که کس را نبود و اگر یکی از آن مرا بودی

دوست تر داشتمی از شتران سرخ موی : یکی تزویج فاطمه - علیها السلام - که رسول - صلی اللّه علیه و آله و سلّم - همه صحابه را منع کرد و رد، آنگه بدو داد او را. دیگر رایت روز خیبر آن گه که گفت : لاَُعْطِیَنّها رَجُلاً یُحِبُّ اللّه َ وَ رَسُولَهُ وَ یُحِبُّهُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ کَرّاراً غَیْرَ فَرّارٍ(1)اصحاب رسول متطاول(2) شدند آن را و طمع کردند در او، به کس نداد و بدو داد. دیگر آیت نجوی(3) که فرود آمد و منسوخ شد و کس بدو کار نکرد جز او.

کن. فاطمه - علیها السلام - طعام را حاضر کرد. امیرالمؤمنین - علیه السلام - چون دید که

طعام اندک است، با خود] گفت : اگر من طعام نخورم نشاید و اگر طعام خورم مهمان را کفایت نباشد. دست مبارک دراز کرد به علّت آن که چراغ اصلاح می کنم و چراغ را بنشاند(1)آنگه حضرت خیر النساء را گفت : در چراغ روشن کردن تعلّل کن تا مهمان طعام نیک بخورد آنگه چراغ بیار، و حضرت امیرالمؤمنین - صلوات اللّه و سلامه علیه - دهان

مبارک می جنبانید و می نمود که طعام می خورم و نمی خورد تا مهمان طعام تمام بخورد و

سیر شد. حضرت خیر النساء - علیها السلام - چراغ بیاورد و بنهاد و طعام بر حال خود بود. پس امیرالمؤمنین مهمان را گفت : چرا طعام نخوردی؟ گفت : یا ابا الحسن من طعام بخوردم و سیر شدم و لکن خدای تعالی طعام را برکت داده است. آنگه از آن طعام امیرالمؤمنین بخورد و حضرت خیر النساء و شاهزاده ها - علیهم السلام - نیز بخوردند و

همسایه ها را نصیب دادند از برکت که خدای تعالی داده بود ایشان را، بامداد که حضرت امیرالمؤمنین - صلوات اللّه و سلامه علیه - به مسجد آمد، رسول - صلی اللّه علیه و آله و سلّم - گفت : یا علی چون بودی به مهمان؟ گفت : بحمداللّه یا رسول اللّه! نیک بود. رسول گفت : خدای تعالی تعجّب نمود از آن چه تو کردی دوش از چراغ کشتن و طعام نخوردن برای مهمان. گفت : یا رسول اللّه! تو را که خبر داد؟ گفت : جبرئیل خبر داد مرا از آن، و این آیت آورد در شأن تو : «وَ یُؤثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِم خَصاصَةٌ»(2)

بیمار شدند. جدّشان محمّد مصطفی - صلّی اللّه علیه و علی آله - به عیادت ایشان شد با جمله صحابه و معروفان عرب. علی را گفت : اگر نذری کنی در حقّ این فرزندان، و هر نذری که آن را وفا نباشد هیچ نبود. امیرالمؤمنین علی گفت : با خدای پذرفتم که اگر خدای اینان را شفا دهد، من سه روز روزه دارم به شکر آن، و فاطمه - عَلَیْهَا السَّلام - گفت : من نیز هم این نذر کردم، حسن گفت : من نیز هم این نذر کردم اگر خدای ما را عافیت دهد. حسین گفت : من نیز هم این نذر کردم اگر خدای حسن را عافیت دهد. فضّه - خادمه ایشان گفت : من نیز هم این نذر کردم.

چون خدای تعالی ایشان را عافیت داد، علی فاطمه را گفت : وقت آن است که ما به آن نذر وفا کنیم. بنزدیک ایشان هیچ نبود بقلیل و کثیر(1)امیرالمؤمنین - عَلَیْهِ السَّلام - بنزدیک همسایه ای رفت جهود و از او قرض خواست. نام آن جهود شمعون بن جابا. او پاره ای پشم بداد و سه صاع(2) جو، گفت : این پشم زنان را ده تا برای من بریسند، و این صاعهای جو برگیرند به مزد آن. علی آن بستد و به خانه آورد، فاطمه - عَلَیْهَا السَّلام - صاعی از آن آس کرد(3) و پنج قرص از آن بَپُخت. هر یکی را قرصی، و هر چه در سرای روزه داشتند. امیرالمؤمنین با رسول - علیه الصَّلوه و السّلام - نماز بگزارد و به خانه بازآمد و طعام در پیش نهادند تا تناول کنند. هنوز دست به طعام نابرده، سایلی به در حجره فراز

آمد و گفت : مسکینٌ من مساکین المُسْلِمینَ أَطعِمُونی أطْعَمَکُمُ اللّه ُ مِنْ مَوائِدِ الجَنَّةِ؛ درویشی ام از درویشان مسلمانان، مرا طعامی دهی که شما را خدای از خوانهای بهشت طعام دهد. علی آواز او بشنید. این بیتها انشاء کرد [پس] روی به زهرا کرد.

فاطِمَ ذاتَ الْمَجْدِ وَ الْیَقین

یا بِنتَ خیرِ الناسِ أَجمَعین

أما تَرَینَ البائِسَ الْمِسْکین

قَدْ قامَ بِالْبابِ لَهُ حَنینِ

یَشْکُوا إِلَی اللّه َ وَ یَسْتَکینُ

یَشْکُو إِلَیْنا جایعٌ حَزینُ

کُلُّ امْرِی ءٍ بِکَسْبِهِ رَهینُ

وَ فاعِلُ الْخَیْراتِ یَسْتَدینُ

مَوْعِدُهُ جَنَّةُ عِلّیین

حَرَّمَهَا اللّه ُ عَلَی الضَّنینِ

وَ لِلْبَخیلِ مَوْقِفٌ مَهینٌ

تَهْوی بِهِ النّارُ إِلی سِجّین

ص:110

شرابُهُ الصَّدیدُ وَ الغِسْلین(1)

فاطمه - علیها السلام - جوابش داد به این ابیات :

أَمْرُکَ سَمْعٌ یَابْنَ عَمّ وَ طاعَة

مابِیَ مِنْ لُؤُم وَ لا وَضاعَة

غَدَیْتُ بِالْبِرِّ وَلی صِناعَة

أُطْعِمُهُ وَ لا أُبالِی السّاعَة

أَرْجُوا اِذا اَشْبَعْتُ ذا مُجاعَة

أَنْ أَلْحَقَ الْأَخْیارَ وَ الْجَماعَة

وَ أَدْخُلُ الْخُلْدَ وَ لی شَفاعَة(2)

آنگه امیرالمؤمنین دست فراز کرد و قرص خود ایثار کرد و به مسکین داد. فاطمه نیز موافقت کرد. حسن و حسین نیر موافقت کردند. فِضِّه نیز موافقت کرد. و آن شب بر آب قراح روزه بگشادند. روز دیگر صاعی دیگر را معالجه کرد و از او پنج قرص بپخت. چون شب درآمد و وقت افطار بود، طعام در پیش نهادند. چون خواستند که دست به طعام کنند، یتیمی بیامد و گفت : السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَهلَ [بیتِ] النُّبُوَّة و مَعْدِنَ الرِّسالةِ وَ مُخْتَلَفَ المَلائِکَةَ، یَتیمٌ مِنْ أَولادِ المُهاجِرینَ؛ یتیمی ام از فرزندان مهاجر. پدرم را روز عَقبه شهید کرد [ند]، طعامی دهی مرا که خدا شما را از مایده بهشت طعام دهاد.

آن شب نیز جمله طعام بدادند و بر آب قراح روزه بگشادند. چون شب سدیگر بود، طعام بساختند و در پیش نهادند. سایلی آمد و گفت : من اسیری ام از اسیران شما، ما را به اسیری گرفته ای و طعامی نمی دهی(3)طعام دهید مرا.

آن شب نیز طعام بدادند و بر آب تهی روزه گشادند. چون روز چهارم بود، امیرالمؤمنین برخاست و به یک دست دستِ حسن گرفت و به یک دست دستِ حسین، و ایشان را آورد بنزدیک رسول و ایشان از ضعف می لرزیدند. رسول - علیه السلام - دل تنگ شد از این حال، گفت : خیز تا به حجره فاطمه رویم. آمدند و فاطمه - عَلَیْهَا

ص:111

السَّلام - در محراب شکم با پشت رفته از گرسنگی. رسول - علیه السلام - چون چنان دید گفت: واغَوْثاهُ باللّه أَهْلُ بَیْتِ مُحَمَّدٍ یَمُوتُونَ مِنَ الْجُوعِ. جبریل - علیه السلام - آمد و این آیات آورد - قَولُه تَعالی: «یُوفُونَ بِالنَّذرِ إلی قوله: اِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشکُوراً»(1)

ابن مهران گفت : رسول - علیه السلام - چون در نزدیک فاطمه شد و او را بپرسید، چون احوال چنان دید بگریست و گفت : سه روز است که شما در این رنجی و من بی خبرم از شما. جبریل آمد و این آیت آورد : «إِنَّ الاَْبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً»(2)

«عیناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللّه ِ»(3)، گفت : چشمه ای است در سرای رسول، از آن جا به سرای پیغامبران و اوصیا می شود. «یوفُونَ بِالنَّذْرِ»(4)، یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین و فضّه.

در خبر است از عبداللّه عبّاس که : یک روز اهل بهشت در بهشت روشنایی ببینند، چون روشنایی آفتاب، گویند : بارخدایا نه ما را وعده دادی که : «لا یَروْنَ فیها شَمْساً وَ لا زَمْهَریراً»(5)این نور آفتاب چیست؟ حق تعالی گوید : این آفتاب نیست، علی با فاطمه مزاحی کرد، از آن بخندیدند. این نور دندانهای ایشان است که همه بهشت از آن منوّر شد.

رَبِّ هَبْ لِی مِنَ المَعیشَةِ سُؤْلی

وَ اعْفُ عَنّی بِحَقِّ آل الرَّسُولِ

وَ اسْقِنی شَرْبَةً بِکَفِّ عَلیٍّ

سَیِّدِ الاَوْصیاءِ زَوجِ بَتوُلِ

خبر یافتند، بیامدند و مجمعی ساختند و باتّفاق پیش مأمون رفتند، او را گفتند : زینهار یا

امیرالمؤمنین! شاید که کاری که پدران و اسلاف تو به رنج خود را و اعقاب خود را کرده اند و مرتبه و شرفی که در خانه ما حاصل شده است ضایع کنی و از دست بدهی؟ گفت : آن چیست؟ گفتند : این عزم که کرده ای که با پسر رضا پیوندی کنی، دختر به او دهی و ما ایمن نباشیم که این کار با ایشان افتد و از خانه ما بشود، و تو را معلوم است که از میان ما و ایشان و اسلاف ما و ایشان قدیماً و حدیثاً چه مُعادات و دشمنیها بوده است، و پدران تو با پدران ایشان چه کرده اند از قهر و إذلال و طرد و تبعید و تخویف ایشان، و آن که یکی را از ایشان تمکین نکردند که در خانه خود ایمن بنشیند تا او را طمع نیفتد، و ما تا به امروز در غم و اندیشه آن بودیم که رضا را ولیعهد کرده بودی، چون خدای کار او کفایت کرد دگر باره کاری خواهی کرد که ما از آن رنجور و اندیشناک شویم. به خدای بر تو که از این کار بگردی و این کار در توقّف نهی و از اهل بیت خود یکی را اختیار کنی که این پیوند با او کنی و در پسرِ رضا و آل بوطالب رغبت نکنی و طریقه پدران خود رها نکنی. مأمون جواب داد ایشان را که : امّا آنچه گفتی که میان شما و آل بوطالب هست سبب شما [یی] در آن، و اگر انصاف بدهی دانی که ایشان به این کار و تولاّی این از ما اولیترند. و امّا آنچه دیگران کردند که پیش من بودند، آن عقوق بود و قطع رحم، و حاشا

که من آن کنم که ایشان کردند! و به خدای [بر من] که من پشیمان نبودم بر ولیعهد کردن رضا. و من می خواستم که این کار از گردن خود بیفگنم و بکلّی در گردن او کنم، و لکن او

اِبا کرد و چون با جوارِ رحمت خدا شد و کار از آن بگشت و خدای تقدیری دگر کرد فرمان خدای راست.

امّا پسر او ابوجعفر : من عزم مصمّم کرده ام بر آن که دختر به او دهم و با او پیوند کنم از آن که شناخته ام [او را] ، [و عقل و فضل و ادب و رای و صیانت او، و آن که در عهد خود از اقران خود و جز اقران خود قرین ندارد، و إن شاءاللّه که آنچه من از او شناخته ام]

شما نیز بدانید، و مردمان را معلوم شود و بدانند که رای من صواب است درین باب. گفتند : چون چنین است که امیرالمؤمنین را به او رای است و در او رشدی می بیند، توقّف کند تا او چیزی بیاموزد و پاره ای فقه برخواند که ما دانیم که این سن که او راست

علمی و فقهی نباشد او را. گفت : من این جوان را از شما بهتر دانم و بر احوال او مرا

ص:114

وقوف تمام است، او از اهل بیتی است که مادّه فضل و علم ایشان از خدای باشد و الهامی که خدای تعالی او را و پدران او را داد، و ایشان در علم دین به کسی محتاج نباشند، و همه جهان به ایشان محتاج باشند، و ایشان در این معنی به درجه کمال باشند، و آنان که جز ایشان بودند از رعایا ناقص همه از ایشان گرفتند و آموختند، و اگر خواهی تا بدانی که این چنین است که من گفتم امتحان کنید این جوان را آنچه شما خواهید از مسایل در فنون علم تا پیدا شود [شما را این که من می گویم. گفتند : روا باشد، رها کن ما را تا ما کسی را نصیب کنیم که او را مسأله پرسد از فقه و شریعت تا پیدا شود] آنچه مقصود ماست، اگر

جواب دهد بصواب مردمان را سَدادِ رای امیرالمؤمنین پیدا شود [گفت : روا باشد]، و بر این اتّفاق کردند.

آنگه بیامدند و یَحْیی اکْثم را - و او قاضی القضاة وقت بود - از او درخواستند و گفتند :

اَیُّها القاضی! ما را آرزویی است بر تو. گفت : چیست آن؟ گفتند : می باید که روزی مجمعی بزرگ باشد و جمعی بسیار حاضر آیند پیش امیرالمؤمنین مأمون - عَلَیْهِ ما یَسْتَحِقَّ - تو مسأله ای مشکل اختیار کنی و از پسر رضا بپرسی و او را پیش مأمون و

جماعت حاضران خجل کنی، و او را بر آن مالی بسیار وعده دادند. گفت : روا باشد، هم چنین کنم، بنزدیک مأمون آمدند گفتند : ما یحیی أکْثم را که قاضی است از قبل تو اختیار کردیم تا از او مسأله پرسد تا این حال معلوم شود، روزی تعیین فرمایی. گفت : هم چنین کنم.

آنگه روزی اختیار کرد و مجمعی [عظیم] بساختند و یحیی اکثم را بیاوردند و حاضر آمدند و مأمون بفرمود در برابرِ دستِ او برای محمّد بن علی تقی دستی(1) باز کردند [و بالشها بنهادند] و او بیرون آمد و در دست راست بنشست و یحیی اکثم در پیش او بنشست، و تقی را - علیه السلام - در این حال نه سال بود و چند ماه، و مردم هر کس بر

مراتب خود بنشستند و بایستادند و مأمون در دست خود بنشست.

یحیی اکثم گفت یا امیرالمؤمنین دستور باشی که این سیّد را یعنی محمّد بن علیّ التّقیّ را مسأله ای پرسم، مأمون کفت : دستوری از او خواه، یحیی رو به او کرد و گفت : جُعِلْتُ فِداکَ(2)، دستور باشی(3) که مسأله ای پرسم ابوجعفر - علیه السلام - گفت : بپرس،

ص:115

گفت : چه گویی در محرمی که صیدی را بکشد؟ ابو جعفر گفت : این صید را در حِلّ کشد یا در حرم، عالم باشد با آن، یا جاهل، بنده باشد یا آزاد، بزرگ باشد یا کوچک، مبتدی باشد یا مُعید، صید از ذوات الطّیر باشد یا از وحوش، از بزرگان باشد صید [یا] از خردان، مصرّ باشد بر آن یا پشیمان، به شب باشد یا به روز، مُحْرِم به حج احرام دارد یا به عمره، یحیی أکْثم که این بشنید متحیّر شد و کلامش ملَجلَج(1) شد و عجز و انقطاع بر او ظاهر شد چنان که اهل مجلس بدانستند، مأمون گفت : اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی هذِهِ النِّعْمَةِ وَ التَّوفیقِ فِی الرّأیِ، آنگه به آن جماعت نگرید که آن ملامت می کردند گفت : بدانستی که رأی من مصیب بود در آنچه دیدم آنگه روی به ابوجعفر کرد، محمّد بن علی - علیهما السّلام - گفت : می خواهی دختر مرا؟ گفت : آری، گفت : بخواه که من پسندیدم تو را به

دامادی، و دختر را به تو می دهم، و اگر چه قومی به رغم من می باشند از این کار، ابوجعفر - علیه السلام - گفت : اَلْحَمْدُ لِلّهِ اِقْراراً بِنِعْمَتِهِ وَ لا اِلهَ اِلاّ اللّه ُ اِخْلاصاً لِوَحْدانیَّتِهِ وَ صَلَّی اللّه ُ عَلی سَیِّدَ بَریَّتِهِ وَ الاَصْفِیاءِ مِنْ عِتْرَتِهِ.

أمّا بَعْدُ فَقَدْ کانَ مِنْ فَضْلِ اللّه ِ عَلَی الاَنامِ اَن اَغْناهُمْ بِالْحَلالِ عَنِ الْحَرامِ فَقالَ سُبْحَانَهُ : «وَ اَنْکِحُوا الاَیامی مِنْکُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ اِمائکُمْ اِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّه ُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّه ُ واسِعٌ عَلیمٌ»(2)

آنگه گفت : من که محمّد بن علیّ بن موسی ام خطبه می کنم و می خواهم امّ الفضل بنت عبداللّه المأمون را و بذل کرد [م] از صداق مهر جدّه ام فاطمه زهرا - علیها السلام - و آن پانصد درم سیره سره است تو بدادی ای امیرالمؤمنین دختر را به من بر این صداق؟ مأمون گفت : به تو دادم دخترم را امّ الفضل را بر این صداق که گفتی، تو قبول کردی؟ گفت : قبول کردم و راضی شدم.

آنگه مأمون بفرمود تا مردم بر مراتبِ خود بنشستند خواصّ و عوامّ که نگاه کردیم آوازی بر آمد که آواز ملاّحان را مانست، بنگریدیم خادمان بودند که کشتی از سیم پیراسته پر از غالیه کرده می کشیدند به رَسَنْها و طنابهای ابرشمین و از آن غالیه محاسن

حاضران مطیّب کردند، آنگه به سرای عوام بردند [و] عوام را نیز از آن نصیب کردند و

ص:116

بفرمود تا هر دو سرای نان نهادند و خواص و عوام نان بخوردند بفرمود تا هر گروهی و هر جماعتی را بر قدر مرتبه خود عطا و صله دادند و خلعت پوشیدند.

چون زَحمت(1) پراکند شد و جمعیّت خفیف تر شد و خواص ماندند، مأمون گفت : یَابْنَ رسولِ اللّه! اگر بینی آن مسائل فقهی را بیان کنی تا ما را فایده ای باشد. گفت : [آری. آنگه گفت :] مُحْرم چون صیدی بکشد در حل و صید از ذوات الطّیر باشد و از مرغان بزرگ بود بر او گوسپندی باشد اگر در حرم کشد بر او جزا و قیمت باشد مضاعف، و اگر مرغ بچه باشد بر او برّه باشد و اگر در حرم کشد بر او جزا و قیمت باشد و اگر صید از

وحش باشد اگر خرِ کوهی بود بر او گاوی باشد و اگر شترمرغ بود بر او شتری بود، و اگر

آهو بود بر او گوسپندی باشد و اگر از این چیزها در حرم کشد جزا مضاعف شود بر او، یعنی جزا و قیمت، و چون احرام به حجّ گرفته باشد آنچه بر او لازم بود به مِنا کُشد و اگر به عمره مُحْرم باشد به مکّه کشد و جزاء صید بر عالم و جاهل لازم و واجب باشد و اگر

عمد کند با لزوم جزا مأثوم و بزهکار باشد، اگر بخطا رود از او بر او اثم نباشد، اگر کشنده آزاد باشد جزا بر او بود و اگر بنده باشد بر سیّدش باشد و کوچک را بر او کفّارت نبود و بر بزرگ کفّارت بود و پشیمان را به توبه و پشیمانی عقاب آخرت ساقط شود، و مُصِرّ را

در آخرت عقاب باشد و مبتدی را بر او کفّارت بود و مُعید را خدای تعالی انتقام کشد. مأمون گفت : اَحْسَنْتَ یا ابا جعفر! اَحْسَنَ اللّه ُ جَزاکَ تو نیز نشاط کنی که از قاضی مسأله بپرسی. ابوجعفر - علیه السلام - گفت : روا باشد یحیی أکثم گفت : بپرس، اگر دانم بگویم

و اگر ندانم فایده گیرم از تو، گفت : چه گویی در مردی که بامداد در زنی نگرد بر او حرام

باشد چاشتگاه بر او حلال بود، نماز پیشین حرام بود نماز دیگر بر او حلال شود، نماز شام بر او حرام بود نماز خفتن بر او حلال بود، نیم شب بر او حرام بود، چون صبح برآمد

بر او حلال بود. یحیی أکْثم گفت : من این مسأله ندانم و راه نبرم به او، اگر کرم کُنی ما را فایده دهی. گفت : این زن پرستاری باشد از آنِ کسی، مرد اجنبی در او نگرد نظرش در او

حرام بود چاشتگاه بخرد او را، حلال شود بر او، نماز پیشین آزادش کند بر او حرام شود،

نماز دیگر بر او نکاح بندد حلال شود بر او، نماز شام ظهار کند از او بر او حرام شود، نماز خفتن برده ای آزاد کند بر او حلال شود، نیم شب طلاقش دهد بر او حرام شود، صبح

ص:117

برآید رجعت کند بر او حلال شود.

مأمون روی به ایشان کرد و گفت : از شما و اهل بیت شما کس هست که این مسایل داند و این را جواب گوید؟ گفتند : نه [رای] امیرالمؤمنین صواب بود در آنچه دید مأمون گفت : کار این اهل بیت بخلاف کار دیگران است، و ایشان مخصوص اند از خدای تَعالی به انواع فضل و نعمت و صغرِ سن ایشان را منع نکند از کمال، ندانی که رسول - علیه السلام - علی (ع) را دعوت کرد به اسلام و او را ده سال بود و جز او کس را دعوت نکرد

در مثل آن سن با ایمان و ایمان از او قبول کرد و حسن و حسین (ع) را بیعت گرفت و ایشان را شش سال تمام نبود و هیچ کودک را جز ایشان را بیعت نگرفت و این اهل بیت ذریّتی اند بعضی از بعضی، یَجْری لاِخِرِهِمْ ما یَجْری لِأوّلِهِمْ آخرشان را همان برود که اوّلشان را. گفتند راست گفتی یا امیرالمؤمنین، پس پراگنده شدند، بر دگر روز به تهنیت

بازآمدند مأمون بفرمود تا سه طبق بیاوردند سیمین بر هر یکی بندقها(1) مشک و زعفران

سرشته پرکرده، و در میان آن خطها تعبیه کرده به اقطاعاتِ و ولایت شهرها و دهها و یکی

را خطها به خلعتها و عطاها و یکی را از زرِ سرخ بر کرده، آن یکی بر وزراء و ندما و خواصّ نثار کردند و دیگر بر حجّاب و عمّال و قوّاد و زر بر حاشیه و خدم، هر که را از آن بندقی یا دو یا سه بدست افتاد بشکستند و آنچه در آن جا بود از خزینه و دیوان طلب کردند بدادند او را و مأمون بفرمود تا درویشان را صدقات بسیار دادند و آن مدّت که پیش

او بود او را اکرام و تعظیم و تبجیل می کرد و تقدیم و تفضیل می داد بر اهل بیت خود تا

آنگه که با مدینه رفت.

ص:118

ص:120

غلام برفت و نگاه کرد، مردی را دید بر طرفی می رفت، تنها. برفت و آن صُرّه زر بدو داد. مرد آن را بستد و سر سوی آسمان کرد و گفت : «اللّهمّ اِنَّکَ لا تَنْسی بُحَیراً فَاجْعَلْ بُحَیْراً لا یَنساکَ» : بار خدایا! تو بحیر را فراموش نمی کنی، بُحَیر را چنان کن که تو را فراموش نکند.

غلام با نزدیک مرد آمد، گفت : چه کردی؟ گفت : مردی را یافتم چنان که گفتی، و زر بدو دادم. گفت : چه گفت؟ گفت : چنین گفت. گفت : نیکو گفت : «وَلیَّ النِعمةَ مَوْلیها»؛

نعمت حوالت کرد با آن که به حقیقت او راست.

و محتاج تو به درگاه توست، سایل تو به درگاه توست، شکایت با تو می کند آنچه بر تو پوشیده نیست.

نیست در خلق تو؟ گفت : بنده ای که صدقه ای به دست راست بدهد، از دست چپ پوشیده دارد.

الّذینَ آمَنُوا قُوا اَنْفُسَکُم وَ اَهْلِیکُم ناراً وَقُودُهَا النّاسُ و الحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکةٌ غِلاظٌ شِدادٌ»(1) - الآیة. او گفت : خاموش شوی(2)خاموش شدند. عابد دگر باره آیت برخواند. کنیزک بشنید، دست بیازید و جامه بدرّید و جَزَع و زاری کردن گرفت(3)پدر را بگفتند، پدر آمد و دختر را در کنار گرفت، و گفت : جان پدر! تو را چه رسید؟ گفت : به خدای بر تو، خدای را سرایی است که در او آتشی است که هیزم آن آدمیانند و سنگهاست؟ گفت : بلی! گفت : ای بی امانت! پس مرا خبر نکردی؟ به خدای که طعام خوش نخورم و جامه نرم نپوشم، تا بدانم که من اهل بهشتم یا اهل دوزخ!

یُرَقِّقُ القَلْبَ وَ یُکْثِرُ الدَّمْعَةَ وَ اِنَّهُ بارَکَ فِیهِ سَبْعُونَ نبیّاً آخِرَهُم عیسَی بنُ مَرْیَم : گفت : بر شما باد که مَرْجُو(1) بسیار خوری که آن مبارک است و مقدّس و پاکیزه است، دل را تُنُک کند و آب چشم را بسیار کند و هفتاد پیامبر بر او دعا کرده اند به برکت، آخرشان عیسی بن مریم.

گفتند : یا رسول اللّه! چون از در درآمدی و به پایه منبر بر شدی، سه بار آمین گفتی، و کس دعایی نمی کرد؟ گفت : بلی، جبرئیل دعا می کرد و شما نمی شنیدی. چون پا بر پایه اول نهادم، جبرئیل گفت : مَنْ اَدْرَکَ والدَیهِ اَوْ واحِداً مِنْهُما وَ لَمْ یُغْفَرْ له اَبْعَدَهُ اللّه ُ هر که مادر و پدر را دریابد یا یکی را از ایشان و او را نیامرزند، اَبْعَدَهُ اللّه ُ خدای او را هلاک کناد. من گفتم : آمین! چون پا بر پلّه دوم نهادم، گفت : هر که ماه رمضان دریابد و او را نیامرزند

اَبْعَدَهُ اللّه خدای تعالی او را هلاک کناد. من گفتم : آمین! چون پا بر پلّه سوم نهادم، گفت : هر که پیش او ذکر تو کنند و نام تو برند، و بر تو سلام نفرستد اَبْعَدَهُ اللّه خدای تعالی او را هلاک کناد، من گفتم : آمین!

و رسول - علیه السلام - می گوید : الجَنّةُ تَحْتَ اَقدامِ الاُمّهاتِ، بهشت در زیر پای

مادران است.

ساعت نشکیبد؟ گفت : روا باشد. گفت : سه تا موی از زیر محاسن این مرد بباید گرفتن تا من بدان جادوی کنم که او تو را چنان دوستدار شود که از تو ساعتی نشکیبد، و لکن این مویها که بگیری تمام باید و بُریده نشاید، و این تمام نشود الاّ به اُستُره(1)

گفت : من از کجا آرم؟ گفت : من تو را بدهم، و اُستُره ای تیز کرد و بدو داد، گفت : امشب چون بخسبد، تو به این اُستُره این سه تا موی از زیر محاسن او آن جا که گلوست بگیر تا مقصود حاصل شود.

آنگه برخاست و بنزدیک شوهر آمد و برابر او بنشست و در او می نگریست و می گریست. مرد گفت : ای عجوزه تو را چه بوده است؟ گفت : مرا بر جوانی تو رحمت می آید که تو را بیشتر از روزی زندگانی نمانده است.

گفت : چگونه؟ گفت : این زن تو را که به دل دوستی بیاورده ای، عزم کرده است که امشب تو را بکُشَد. گفت : چرا؟ گفت : ندانم. گفت : از کجا دانی؟ گفت : نشان آن است که اُستُره ای دارد تیز کرده چون قطره آب به این صفت و این نشان، و او این راز با من

بگفته است. تو امشب خویشتن خفته ساز تا آنچه من گفتم معاینه ببینی.

مرد بیامد و به وقت خفتن خویشتن را خفته ساخت. زن چون گمان برد که او خفته است، برخاست و بیامد و محاسن او برداشت تا مویها بگیرد، مرد را حدیث عجوز درست شد. بجَست و دست او بگرفت و او را گفت : این چه حال است و این اُستُره چیست؟ زن فروماند و جوابی نداشت. مرد گفت : تو قصد جان من کرده ای؟ آنگه آن استره از او بستد و آن زن را بکشت.

این ملعونه بیامد و آن زن را گفت : دیدی که چگونه جادوی کردم! از او مبلغی بستد.

فرود آمد، گفت : برویم و او را عیادت کنیم. برفت و جماعتی با او، چون به بالین او درآمد، او را در حال خود یافت اَعنی(1) حال نزع(2)ساعتی بر بالین او بنشست و می گریست، او را دید که لب می جنبانید و چیزی می گفت؛ گوش بنزدیک لب او برد، او می گفت : کار کردم بسرآمد، رنج بردم به برآمد، دوست جُستم خبر آمد. واعظ گفت : عجوزه آگاه است و می داند که کجا می رود. آنگه دمی چند برآورد و جان بداد. عیسی بن زادان به کار او قیام کرد و او را دفن کرد.

چون شب درآمد بخفت، او را در خواب دید که تاج کرامت بر سر نهاده و حُلّه های بهشت پوشیده تبخترکنان(3)، او را گفت : ای مسکینه! این تویی؟ گفت : بلی! و لکن نگر تا مرا دگر مسکینه نخوانی که : ذَهَبتِ المَسْکَنةُ و جاءَتِ المَمْلَکَةُ : درویشی و مسکنت

رفت و پادشاهی و مملکت آمد.

جواب دهم ایشان را چون برفتند جماعتی دگر آمدند و همچنین گفتند، گفت : مرا صبر نماند، من گفتم از پس پرده : و عَلَیْکُمُ السّامُ(1) و اللَعْنةُ و الغَضَبُ یا اعداءَ اللّه ِ.

رسول - علیه السلام - مرا گفت : خاموش باش. چون ایشان برفتند، رسول - علیه السلام - مرا ملامت کرد و گفت : چرا سخن گفتی؟ گفتم : یا رسول اللّه! من بر خویشتن

مالک نبودم که جواب ندهم، گفت : ندانی که جهودان قومی اند حسود و بسیار حسد، و بر هیچ چیز حسد ایشان بیشتر نیست از خصال مسلمانان، از آن که بر سلام، که حق تعالی به تحیّت ما کرده است، و آن تحیّت اهل بهشت است و بر آمین گفتن به عقب دعا. پس هر که حسد کار بندد، به جهودان اقتدا کرده باشد.

گفتی : نه که فرمان نیست، تا برسیدند آن جا که امروز مسجد الحرام است به زمینِ حرم، و آن جا نه آبی بود و نه گیاهی و نه انیسی. جبریل گفت : اینان را آن جا فرود آر که خدای

چنین می فرماید و تو برگرد. گفت : ای جبریل! این چه جای است؟ گفت : این جای حرم است، و خدای را این جا خانه ای بود مُحرَّم، ایشان را آن جا بنهاد و برگردید و ایشان را تنها رها کرد - هاجر را و اسماعیل را، طفلی و عورتی - و به خدای تسلیم کرد ایشان را،

چنان که حق تعالی از او حکایت می کند : «رَبَّنا اِنّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرّیَّتی بوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ المُحرَّم...»(1)

چون مدّتی برآمد و اسماعیل بزرگ شد و هاجر فرمان یافت(2)، و جُرهُمیان(3) آن جا فرود آمدند و اسماعیل - علیه السلام - از ایشان زنی خواست و با خانه برد، ابراهیم - علیه السلام - از ساره دستوری خواست تا بیاید و اسماعیل را ببیند، ساره گفت : رواست برو، به شرط آن که از اسب فرو نیایی، و او ندانست که هاجر مانده نیست(4)ابراهیم با او شرط کرد و بیامد، چون برسید جایی دید به مردم آبادان و قبیله ای بزرگ، فرود آمده، اسماعیل

را خواست. او حاضر نبود و به صید رفته بود بیرون حرم، زن اسماعیل از خیمه بیرون آمد و گفت : تو را چه می باید؟ گفت : اسماعیل. گفت : حاضر نیست، گفت : هیچ طعامی و شرابی هست؟ گفت : نیست. گفت : چون اسماعیل باز آید بگو که پیری بر این نشان این جا بود، تو را سلام می کند و می گوید : آستانه در بگردان که موافق نیست و برفت.

چون اسماعیل - علیه السلام - بازآمد، بوی ابراهیم شنید، گفت : ای زن! کس غریب این جا حاضر بود؟ گفت : بلی! پیری بر این نشان و بر این صفت...

چون کسی که استخفاف کند(5)گفت : چه گفت؟ گفت : تو را سلام برسانید، و گفت : اسماعیل را بگو تا آستانه در بگرداند که نیک نیست. گفت : طعامی و شرابی نخواست؟ گفت : خواست، من ندادم. گفت : برخیز که طلاقت دادم برو و زنی دیگر کرد.

مدّتی دیگر برآمد، ابراهیم - علیه السلام - دستوری خواست از ساره، دستوری

ص:137

دادش هم بر آن شرط. ابراهیم - علیه السلام - بیامد، اتفاق چنان افتاد که اسماعیل حاضر نبود. چون به دَرِ خیمه رسید، زن برون دوید و گفت : ای جوانمرد! فرود آی که اسماعیل

به صید است، همین ساعت آید، تو بیاسای تا آمدن او. گفت : فرو نمی توانم آمدن و لکن پیش تو هیچ طعامی و شرابی هست؟ گفت : بلی! و بدوید و برای او گوشت و شیر آورد. ابراهیم - علیه السلام - بر پشت اسب از آن بخورد و دعا کرد ایشان را به برکت...

آنگه زن گفت : ای پیر! به برکت فرود آی تا سرت بشورم که گَردناک(1) شده است از

گرد راه، گفت : فرو نیایم، و لکن سنگی بیار تا من یک پای بر آن جا نهم و یک پای در رکاب دارم. برفت و سنگی بزرگ بیاورد و در زیر پای ابراهیم نهاد. ابراهیم - علیه السلام - یک پای بر آن سنگ نهاد تا او یک جانب سرش بشُست. اثر پای ابراهیم برآن سنگ بماند، پای دیگر بر آن سنگ نهاد تا او دگر جانب بشُست، اثر پایش در سنگ ظاهر شد.

آنگه بر نشست و او را گفت : چون شوهرت بازآید، بگو که آن پیر تو را سلام می کند و می گوید : عَتَبه در(2)، سخت صالح است بمگردان و برفت. چون اسماعیل بازآمد، پدر را ندید، گفت : کسی این جا بود؟ گفت : بلی، پیری چنین، بدین صفت نکوروی، خوش بوی، خوش خوی، و ثنا گفت بر او، گفت : چه کردی؟ گفت : مهمانداری کردم او را و سرش بشستم و بسیاری لابه کردم فرونیامد، گفت : چه پیغام داد؟ گفت : تو را سلام می کند و می گوید : عَتَبه در نگاه دار که مستقیم است و بَدَل مکن، گفت : دانی تا او که بود؟ او پدر من است ابراهیم خلیل خدای - عزّوجلّ - پس مقام ابراهیم آن سنگ است.

ارواح انبیا می رود. پسرانت را : افریم و میشا را پیش من آر تا ایشان را اختصاص کنم به فضلی که جز ایشان را نباشد. ایشان را حاضر کرد، یعقوب گفت : من شما را از جمله اسباط(1) کردم و اسباط فرزندان یعقوب بودند، یعنی من شما را با آن که فرزندزداه ای، بمثابت(2) فرزند کردم، امّا(3) در منزلت و اِمّا در میراث.

آنگه گفت : یا یوسف دستها بیار و بر پهلوهای من نِه و مرا در بَر گیر که من با پدرم همچونین کردم، و پدرم اسحاق با پدرش ابراهیم همچونین کرد، یوسف همچنان کرد.

آنگه گفت : چون مرا دفن کرده باشی، مرا هشتاد روز رها کن، آنگه مرا برگیر از این جا و با نزدیک پدرم و جدّم بر، که پدر و جدّم در یک گورند، و مرا نیز در آن جا نِه تا از ایشان جدا نباشم.

آنگه فرزندان را گفت و خویشان را که : به سلامت بروی، و مرا با یوسف رها کنی تا وصیّتی که هست با او بگویم، ایشان برفتند و او یوسف را وصایت کرد به وصایا که خواست، و گفت : برادران نکودار اگر چه ایشان با تو زشتی کردند.

یوسف - علیه السلام - وصیّت او بپذیرفت و یعقوب با پیش خدای شد، و یوسف او را دفن کرد، و چون هشتاد روز برآمد، بفرمود تا او را برگرفتند و با زمین کنعان بردند با نزدیک پدر و جدّش اسحاق و ابراهیم - علیهم الصلوة و السلام.

عَبْدٌ حقیقَةَ الاِخلاصِ حَتّی لا یُحِبَّ اَنْ یُحْمَدَ عَلی شی ءٍ مِنْ عَمَلِ اللّه ِ، گفت : هر حقّی را حقیقتی است، و بنده به حقیقت اخلاص نرسد تا چشم از آن بیفگند که او را مدح کنند بر کاری که برای خدا کند.

حُذَیفه مرعشی گفت : اخلاص آن بود که بنده را سرّ و علانیت یکی بود.

تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ»(1)، و این آن واجب است که بنده از همه واجبات خالی بود در وقتی دون وقتی، و از وجوب این خالی نبود، اَعنی نَظَر، لا جرم چنین فرمود : علیه السلام : تفکرُ

ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ(2)

وجه دوم آن بود که : تفکّر کند در وعد و وعید و ثواب و عقاب تا داعی(3) باشد او را بر فعل طاعت و صارف(4) باشد از فعل معصیت، و توبه داخل باشد در این جمله برای آن که هم از فعل دل است از پشیمانی بر گذشته و عزم بر آینده.

امّا ذکر زبان، مشتمل بود بر تسبیح و تهلیل(5) و تحمید و تمجید.

امّا ذکر به جوارح : سایر طاعات باشد از نماز و روزه و حجّ و جمله عبادات، و برای این کار حق تعالی نماز آدینه را ذکر خواند فی قوله تعالی : «فَاسعَوْا اِلی ذِکْرِاللّه ِ وَ ذَروا البَیْعَ...»(6) و از جمله ذکر، دعاست، مِن قولِه - علیه السلام - اَفْضَلُ الذِکْرِ الدُّعاءُ(7)

گرفته می گریست و این بیتها می خواند :

صَبَرتُ و کانَ الصَّبْرُ خَیْراً مَغَبَّةً

وَ هَلْ جَزَعٌ یُجْدی عَلیَّ فَاجْزَعُ

صَبَرتُ عَلی ما لَوْ تُحَمَّلَ بَعْضَهُ

جِبالُ شَرُوری اَصْبَحَتْ تَتَصَدَّعُ

مَلَکتُ دُمُوعَ العَیْنِ ثُمَّ رُدَدتُها

اِلی ناظِری فَالعَیْنُ فِی القَلْبِ تَدْمَعُ

[شکیبائی نمودم و عاقبت شکیبائی نیکوتر و بهتر است. آیا بی تابی و زاری برای من سودی دارد که جزع و زاری نمایم.

صبر نمودم بر مصیبتی که اگر اندکی از آن را کوههای شروری تحمّل می نمود فرو می ریخت و از هم می شکافت.

اشکهای چشم را در اختیار داشتم و آنها را به چشم خود برگرداندم تا چشم من اشکها را در دل فرو ریزد.]

او را گفتم : چه مصیبت رسیده است تو را؟ گفت : عجبتر مصیبتی. دو پسرک داشتم که همه سَلْوَت دل من ایشان بودند، پدرشان روزی گوسفندی بکشت و کارد آن جا رها کرد و او برفت، و من مشغول شده بودم. پسر مهترین کهترین را گفت : بیا تا من تو را بگویم که پدرم گوسپند چگونه کشت، آن گه او را دست و پا ببست و بخوابانید و کارد بر گلوی او بمالید و او را بکشت. چون خبر یافتم و بانگ بر او زدم بگریخت و بر کوه شد. پدر درآمد، گفتم : چنین حالی افتاد. پدر به طلب پسر رفت، بسیار بگردید آخر چون بازیافت او را شیرش دریده بود. پدر ساعتی بر سر او بود، آن گاه برگرفت او را و بازآورد

و تشنگی عظیم در او کار کرده بود، ساعتی درآمد، او نیز با پیش خدا شد.

هم آن روز پسرکی دیگر داشتم طفل، و من دیگ می پختم. مشغول شدم به کار اینان، بنزدیک دیگ رفت، دیگ بیفگند و بر او ریخت و او نیز سوخته شد.

اکنون، من نشسته ام چنین که تو می بینی. گفتم : چگونه صبر می کنی بر این مصیبات و جَزَع نمی کنی؟ [گفت] : اندیشه کرده ام که اگر صبر و جزع دو مرد بودندی که با یکدیگر برآویختندی، صبر غالبتر بودی...

امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : اِنْ صَبَرْتَ جَرَتْ عَلَیْکَ المقادیرُ وَ اَنتَ مأجورٌ و اِنْ

جَزِعتَ جَرَتْ علیک المقادیرُ و انت مأزورٌ. گفت : اگر صبر کنی قضا بر تو برود و تو با مزد باشی، و اگر جزع کنی قضا بر تو برود و تا با بزه باشی.

ص:142

لَیْلَتِکُما؛ خدای شب دوشین مبارک گرداناد بر شما، خدای تعالی او را پسری دیگر بداد و عقبش از او بماند.

یک روز موسی کلیم در مناجات با خدای کریم گفت : الهی اَرِنی مِنْ سَرائِرِ حِکمَتِکَ :

بار خدایا از اسرار حکمتت چیزی به من نمای. گفت : از این کوه فرو شوی. بر راه دیهی است آن جا درشو، و در آن جا چهار در سرای بینی برابر یکدیگر، آن درها بزن و از ایشان

بپرس که : ایشان که اند، و چه صنعت کنند، و چه می باید کار ایشان را؟

موسی - علیه السلام - از آن جا فرود آمد، و چون به در آن دیه رسید در رفت، و آن سرایها دید برابر یکدیگر، به در سرایی فراز شد و در بزد و گفت : ای مردمان این سرای!

شما چه مردمانی؟ و کار و پیشه شما چیست؟ و حاجت شما به خدای چیست؟

ایشان گفتند : ما مردمانی دهقانیم، و کار ما کشت و بَرزْ کردن(1) است و حاجت ما به خدای باران است. اگر امسال باران بسیار آید ما غنی شویم که تخم بسیار کشته ایم.

از آن جا برفت به درِ سرای دیگر شد و بپرسید؛ گفتند : ما مردمانیم پیشه ما گلینه کردن است و سُفال کردن و بسیار بکرده ایم، اگر امسال آفتاب بسیار باشد و باران کم بود

ما مستغنی شویم.

به در دیگر فراز شد، گفت : چه مردمانی شما؟ گفتند : ما مردمانیم که دخلها خرد کرده ایم و بر خرمن نهاده، اگر امسال باد بسیار باشد ما غلّه ها پاک کنیم و ما را خیری تمام باشد.

از آن جا بیامد، به دری دیگر آمد، گفت : شما چه مردمانی؟ گفتند : ما خداوندان رَزان و درختستانیم(2)، و درختان ما میوه بسیار دارد، اگر امسال باد نبود یا کم بود که آن میوه ما نیفشاند و تباه نکند؛ ما غنی شویم.

موسی - علیه السلام - از آن جا برگشت متعجّب، گفت : بارخدایا! یکی باران خواهد و یکی آفتاب می خواهد، و یکی باد می خواهد و یکی هوای ساکن، و حاجات و مرادات ایشان مختلف است، و بر احوال ایشان تو مطَّلعی، هر یکی را بر وفق مصلحت خشنود کنی و روزی برسانی.

ص:145

بارخدایا! من این درجه به کدام عمل یافتم؟ و من خویشتن را این پایه نمی دانم، که شاید که تو با من این کنی که این پایه اولیاست، و من این پایه ندارم.

مردم مشغول شدی، دعای شما را کی اجابت کنند؟

قومٌ مَطرُودونَ : ما گروهی راندگان بازماندگان درماندگانیم. گفتم : نمی دانم، گفت :

لَنَحْنُ عَلَی الحَوْضِ ذُوّادُهُ

نَذُودُهُ وَ یَسْعَدُ وُرّادُهُ

وَ ما فَازَ مَنْ فازَ اِلاّ بِنا

وَ ما خابَ مَن حُبُّنا زادَهُ

وَ مَنْ سَرَّنا نالَ مِنَّا السُّرورَ

وَ مَنْ ساءَنا ساءَ میلادُهُ

وَ مَنْ کانَ غاصِبَنا حَقَّنا

فَیَوْمُ القِیامَةِ میعادُهُ

[ماییم بر حوض «کوثر» نگهبانان، از آن نگهبانی می کنیم، وارد شوندگان بر آن و طلب کنندگان آب از آن، سعادتمند و خوشبخت می گردند. رستگار نشد کسی که رستگار شد مگر به واسطه ما و کسی که دوستی و محبّت مازاد و توشه اوست ناامید و مأیوس نمی شود - هر کس ما را شاد گرداند از ما بدو شادی رسد و هر کس با ما بدی کند ولادت او ناپاک است - و هر کس غصب کننده حق ما باشد وعده گاه او روز رستاخیز است.]

این بگفت و برفت چنان که من به گَرد او نرسیدم. در سودای آن فتادم تا این کودک چه کسی است؟ گفت : دیگر ندیدم او را تا به میان رُکن و مقام رسیدم، او را دیدم ایستاده و خلایق بر او جمع شده، و او را از حلال و حرام و مسایل و احکام می پرسیدند و او جواب

می داد. من گفتم : این کودک کیست؟ گفتند : نمی دانی؟ - این زین العابدین علی بن الحسین است. من گفتم : سبحان اللّه! اینت زهد و توکّل، و اینت علم و بیان! اَللّه ُ اَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ(1)... از این چه عجب داری! خادمان ایشان را چون در خدمت خانه ایشان حقیقتی بود، برکت آن به اعقاب ایشان برسد تا در حقّ ایشان جنس این بود.

می گفت : نه چنان آمده ام که برگردم؛ من نیز بگفتم که برگرد که مصلحت نیست تو را بی ساز در بادیه رفتن. مرا نیز همین جواب داد. رفتیم، چون به میان بادیه رسید آن چهارپایک او خرکی ضعیف بود، بماند. مردم همه بگذشتند و او را رها کردند. من نیز خواستم تا بگذرم، این خبرم یادآمد که رسول - علیه السلام - گفت : المؤمن اَخُو المؤمن

مِنْ اُمِّهِ وَ اَبیه اِنْ جاعَ اَطْعَمَهُ وَ اِن عَرِیَ کَساهُ وَ اِنْ خَافَ آمَنَهُ وَ اِن مَرِضَ عادَهُ وَ اِنْ ماتَ شَیَّعَ جَنازَتَهُ(1)، بازایستادم و او را گفتم : نه تو را می گفتم که مَیای که راه صعب است و چهارپای ضعیف! گوش با من نکرد و سر سوی آسمان کرد و گفت : الهی لا فِی بَیْتی تَرَکْتَنِی وَ لا اِلی بَیْتِکَ حَمَلْتَنی فَوَعِزَّتِکَ وَ جَلالِکَ لَوْ فَعَلَ بی هذا غَیْرُکَ لَما شَکَوْتُهُ اِلاّ اِلَیْکَ : گفت : بارخدایا! نه در خانه خودم رها کنی، نه به خانه خودم رسانی، به عزّ و جلال تو که اگر این با من جز تو کردی شکایتش جز با تو نکردمی. هنوز این سخن تمام نگفته بود که شخصی را دیدم که از گوشه بیابان برآمد، زمام ناقه ای تیزرو به دست گرفته

و ناقه، فرو خوابانید و گفت : برنشین، و او را برنشاند و چون باد از پیش من بجست. دگرش باز ندیدم تا به طوافگاه رسیدم، او را دیدم، گفتم : به آن خدای که با تو آن کرامت

کرد که مرا بگوی تا تو کیستی؟ گفت : نمی دانی، اَنَا شَهْدَةُ بِنتُ مُسْکَةَ بِنتُ فِضَّةَ خادِمَةِ فاطِمةِ؛ من دخترزاده فضّه ام، خادمه فاطمه زهرا. این نه منزلت من است، این منزلت آن

بارخدایان من است که خداوند لطیف با من ضعیف این کند که دیدی...

عبداللّه عباس و ضحّاک گفتند : آیت در سریّتِ(1) رَجیع آمد، و آن آن بود که کفّار قریش گفتند : ما اسلام آوردیم جماعتی علمای اصحابت به ما فرست تا ما مَعالِم دین(2) خود از ایشان بیاموزیم، و این مکری بود که کردند.

رسول - صلی اللّه علیه و آله - خُبَیب بن عَدِیّ الانصاری را و مَرْثَد بن ابی مَرثَد الغَنَویّ

را و خالد بن بُکَیْر را و عبداللّه بن طارق را، و زید بن الدَّثِنَه آنجا فرستاد و عاصم بن ثابت را بر ایشان امیر کرد. ایشان روی به مکّه نهادند جایی فرود آمدند که آن را بطن الرَّجیع

گویند از میان مکّه و مدینه، و ایشان خرمای عَجْوَه(3) داشتند، از آن خرما بخوردند و استخوان آن آن جا بیفگندند.

عجوزی آن جا بگذشت و آن استخوان بدید، بدانست که آن استخوان عَجْوَه است، و آن جنس خرما به مدینه باشد. بیامد و قوم خود را گفت : در این راه اهل مدینه گذشته اند.

گفتند : چه دانی؟ گفت : استخوان خرما عَجْوَه دیدم، و آن جز به مدینه نباشد. هفتاد مرد برخاستند و سلاح برگرفتند و به آن راه از قفای ایشان برفتند تا ایشان را دریافتند و با ایشان قتال کردند، مرثد را و خالد را و عبداللّه طارق را بکشتند.

و عاصم بن ثابت جعبه تیر خود فرو ریخت، هفت تیر بود در آن جا، آن را بینداخت و به هر تیری مردی را از بزرگان مشرکان بیفگند، آنگهی گفت : اللّهمّ اِنِّی حَمَیْتُ دینَکَ

صَدْرَ النّهار فَاحْمِ لَحْمی آخِرَ النّهارِ : بار خدایا! من اول روز دین تو را حمایت کردم، در آخر روز گوشت من از مشرکان نگاه دار. مشرکان گِرد او درآمدند و او را بکشتند و خواستند تا سر او ببرند و به هدیّه به سُلافه بنت سعد [شُهَید] برند که عاصم پدر او را روز اُحُدْ کشته بود، و او نذر کرده بود که : اگر عاصم را بکشند [او به کاسه سر] او خمر باز خورد، خدای تعالی جمعی از زنبور بفرستاد تا او را حمایت کردند، هر کس که پیرامن

او بگردید او را بزدند. کسی گِرد او نگشت او را حَمِیُّ الدَّبْر(4) خوانند. چون زنبور رها نکرد که ایشان گرد او گردند، گفتند : رها کنی، تا شب درآید که زنبور به شب برود.

چون شب آمد، ابری سیاه برآمد، و بارانی عظیم ببارید، و سیلی درآمد و جثّه عاصم

ص:151

برگرفت و بَبُرد. و خدای تعالی فرمود فریشتگان را تا به بهشت بردند، و پنجاه مشرک را

کشته بودند، همه را به دوزخ بردند.

و عاصم سوگند خورده بود در حیات خود که دست ها مشرک نکند و نگذارد که هیچ مشرک دست ها او کند از تعصب دین را(1)خدای تعالی دعای او اجابت کرد، و تمکین نکرد مشرکان را از آن که دست بدو کشند...

و مشرکان خُبَیب بن عَدِّی را و زید بن الدَّثِنَه را به اسیری بگرفتند و به مکّه بردند. امّا خُبیب را بنوالحارث بخریدند تا او را به بدل پدر باز کشند، که پدرشان را او کشته بود در اُحُد. او را به خانه بردند بند برنهاده و بازداشتند و ایشان برفتند. او از دختران حارث

اُستُره ای(2) بخواست تا خویشتن پاکیزه کند که دانست که او را بخواهند کشتن. ایشان او را استره ای دادند، و این زن را کودکی خرد بود، بدوید و به نزدیک خُبَیب رفت.

خُبَیب او را برگرفت و بر کنار خود نشاند - و سُتُره در دست داشت - آن زن فریاد برآورد و بانگ برداشت. خبیب گفت : چه بانگ می داری؟ می ترسی که من این کودک را بکشم؟ از این معنی اندیشه مدار، که غَدْر(3) از دین ما و شأن ما نیست، و کودک را به ایشان داد.

آنگه ایشان گفتند : ما خُبَیب را دیدیم خوشه ای انگور به دست گرفته بود، می خورد، و نه از آن انگور بود، ما دانستیم که آن روزیی است که خدای تعالی او را فرستاد.

آنگه او را برگرفتند و از حرم بیرون بردند تا او را بکشند. چون او را به آن جا بردند که خواستند کشتن، درختی بود آن جا، گفتند : صَلْب(4) کنیم این را بر این درخت. او گفت : چندانی رها کنی که رکعتی چند نماز کنم، آنگه دو رکعت نماز کرد و گفت : اگر نه آنستی

که شما گویید خُبَیب ترس مرگ را به نماز تعلّل می کند، بیشتر بکردمی.

آنگه گفت : اللّهمّ اَحْصِهِم عَدَداً وَ خُذْهُم بَدَداً(5)و او را زنده بر دار کردند، او گفت : بارخدایا! تو دانی که کس نیست این جا که سلام من به رسول تو رساند. سلام من به رسول رسان.

ص:152

وَ امّا زید بن الدَّثِنَه : صفوان بن امیّه او را بخرید تا به عوض پدر، او را بکشد، که

پدرش - امیّه بن خلف - را او کشته بود. آنگه او را به دست یکی از موالی خود داد که این

را به تنعیم(1) بر و بکش، و جماعتی از قریش حاضر بودند، و ابوسفیان در میان ایشان بود، زید را گفتند : به خدای بر تو، تو را چیزی بپرسیم راست بگو. گفت : چیست آن؟ گفت : تو خواستی که محمّد به جای تو در دست ما اسیر بودی، و او را به جای تو بکشتندی و تو به سلامت به مدینه بودی به جای او؟ گفت : به خدای تعالی که من هرگز نخواهم که محمّد را رنجی رسد به مقدار تیهی(2) که در دست او شود، و مرا همه سلامت بود، جز که خود را به فدای او کنم از همه مکاره.

ابوسفیان گفت : واللّه که من ندیدم کسی را که اصحابش دوست تر دارند او را از آن که اصحاب محمّد، محمّد را. آنگه این غلام او را ببرد و بکشت و نام این غلام نِسْطاس بود.

چون خبر به رسول - علیه السلام - رسید، صحابه را گفت : کیست از شما که بشود و خُبیب را از آن درخت بگیرد؟ زبیر گفت : یا رسول اللّه! مِقداد اَسْوَد را با من بفرست تا برویم، باشد که بیاریم. رسول - علیه السلام - ایشان را بفرستاد، به روز پنهان می شدند و به شب می رفتند. چون به تنعیم آمدند و درخت خُبَیْب بدیدند، چهل مرد مشرک پیرامون او خفته بودند مست، او را از درخت فروگرفتند، و چهل روز بر او بگذشته بود، و او هیچ

متغیّر نشده بود، و دست او به جراحت نهاده بود و خون از جراحت می آمد، رنگ رنگِ خون بود و بوی بویِ مشک بود.

زبیر او را بر اسب خود گرفت و اسب براندند. مشرکان بیدار شدند، خبیب را بر درخت ندیدند. آواز در قریش دادند، هفتاد سوار برنشستند و از قفایشان بیامدند.

چون در ایشان رسیدند خبیب را از اسب بیفگند. خبیب چون بر زمین افتاد، زمینش فرو برد، او را بلیع الارض(3) خواندند.

آنگه زبیر آواز داد و گفت : برای چه می آیی؟ من زبیر بن العَوَّامم، مادرم صفیّه بنت عبدالمطّلب، و این که با من است مقداد بن الاسود است، دو شیر بیشه ایم، اگر خواهی تا

ص:153

به تیغ کالزار کنیم، و اگر خواهی [فرود آییم و پیاده] کالزار کنیم و اگر خواهی برویم. گفتند : بروی هر کجا خواهی. و ایشان با مکّه رفتند، و اینان پیش رسول آمدند. جبریل آمد و گفت : یا رسول اللّه! فریشتگان تعجّب نمودند از شجاعت اینان.

یا مؤمنه ای را خوار دارد و حقیر دارد برای درویشی و اندک مالی، خدای تعالی فردا قیامت او را مشهّر و رسوا بکند، و هر که او مؤمنی را یا مؤمنه ای را بهتانی نهد، یا در او چیزی گوید که در او نبود، خدای تعالی او را فردا قیامت بر تلّی از آتش بدارد تا از عهده

آنچه گفته باشد، بیرون آید.

بود که بیمار بود. اصحابش او را گفتند : خواهی که بهتر شوی از این بیماری؟ گفت : نه. گفتند : خواهی تا بمیری؟ گفت : نه. گفتند : چگونه؟ گفت : اگر از این دوگانه یکی خواهم، خلاف آن خواسته باشم به خود که خدای به من خواسته است، و من نخواهم که خواستِ من در خلافِ خواستِ خدای بود، مرا به این فضول چه کار است؟! من بنده مملوکم، خداوند من آنچه صلاح من باشد بِه داند، خود می کند.

کردم و بد کردم، و اَنَا اَسْتَغْفِرُ اللّه َ، برای آن که مرد غریب بود، گمان بردم که دروغ

می گوید. اکنون یا رسول اللّه! حکم ما و خانه ها و مالها و فرزندان ما توراست، و من پناه با خدای می دهم، از خشم خدا، و خشم رسول خدا.

رسول - علیه السلام - گفت : خیز ای اعرابی که من دختر او را به تو دادم و با خانه شو، مرد گفت : یا رسول اللّه! من مردی غریبم و دست تنگم و شرم دارم دست تهی به خانه زن

رفتن، رسول - علیه السلام - گفت : نزد سه کس از صحابه من رو و آنچه تو را باید از ایشان بستان، بَرِ علی رو و بَرِ عثمان و بَرِ عبدالرحمن عوف. او بَرِ علی آمد، صد درم داد او را، و همچنین عبدالرحمن عوف و عثمان. او درم بستد و به بازار آمد تا جامه و چیزی

خرد که او را به کار آید، و به خانه باز شود، منادی رسول را دید که برآمد و ندا کرد : یا خَیلَ اللّه ِ ارکَبی و اَبْشِری؛ بر نشینی و بشارت است شما را.

مرد سر سوی آسمان کرد و گفت : بارخدایا! تو خداوند آسمان و زمینی و فرستنده محمّدی به نبوّت به خلقان، مرا رغبت چنین می باشد که این درمها در سبیل تو و جهاد دشمنان تو و مساعدت رسول تو صرف کنم.

آنگه آنچه جامه های ابریشم و حریر خواست خریدن، اسبی خرید و تیغی و نیزه ای و سپری و دستار بگرفت و سینه و شکم سخت ببست و لثام(1) بر بینی بست و سلاح بپوشید و بر اسب نشست، و از او هیچ پیدا نبود مگر چشمهایش. بیامد و در میان مهاجر بایستاد. هر کس می گفت : این سوار کیست؟ کس او را نمی شناخت، گفتند : رها کنی، همانا مردی باشد از عرب آمده تا معالم دین بداند، اکنون می خواهد [تا] با ما مساعدت کند.

چون رسول - علیه السلام - برآمد، گفت : این سوار کیست؟ گفتند : یا رسول اللّه! ما نمی دانیم، از عرب است. [برجمله] چون به کارزارگاه(2) درشدند، او حمله می برد و از پیش و پس به نیزه و تیغ کارزار می کرد، در میانه آستین [از او پاره] باز کرد. چون رسول - علیه السلام - سواد بازوی او بدید گفت : سعد است؟ مرد گفت : آری! تن و جان من فدای تو باد! گفت : سَعِدَ جَدُّکَ! بختت نیک باد! آنگه کارزار می کرد به تیغ و نیزه تا آن که

ص:158

کش(1) بیفگندند.

رسول را گفتند : یا رسول اللّه! سعد را بیفگندند. رسول - علیه السلام - به بالین او آمد و سرش برکنار گرفت و گَرد از روی او می سترد به جامَه خود، و می گفت : ما اَطْیَبَ رِیْحَکَ

و اَحْسَنَ وَجْهَکَ وَ اَحَبَّکَ اِلَی اللّه ِ؛ چه خوش است بوی تو، چه نیکوست روی تو، و چه دوست دارد خدای تو را. و بگریست و آنگه باز خندید و روی بگردانید و گفت : وَرَدَ الحَوْضَ بِرَبِّ الکَعْبَةِ؛ به کنار حوض فراز آمد...

صحابه گفتند : یا رسول اللّه! چرا بگریستی؟ بعد از آن بخندیدی؟ و پس روی بگردانیدی؟ گفت : بلی، امّا گریه برای مفارقت بود، و امّا خنده از بشاشت بود و خرّمی

من به منزلت او نزد خدای تعالی و کرامت او بر خدای. و امّا آن که روی بگردانیدم برای

آن بود که حور العین را دیدم جامه ها از ساق برگرفته و می شتافتند، یک بر سر یک می افتاد و مبادرت می کردند تا او را بربودند، من روی بگردانیدم از شرم ایشان.

آنگه فرمود تا اسپ و سلاح او برگرفتند و به خانه زن او بردند و گفت : بگویی که این میراث شوهر تو است، و خدای تعالی او را بهتر از تو بداد به بَدَل تو.

رسول - علیه السلام - گفت : آری! سلام من به ایشان برسان، و ایشان را بگوی که طاعت شوهران داشتن ایشان را، برابر جهاد و شهادت بود، و لکن کم باشد از ایشان که این به جای آرد.

طالوت، پیغامبر را گفت : دعا کن خدای را و از خدای درخواه تا تو را خبر دهد از کار این کافر، اشمویل دعا کرد. خدای تعالی جبریل را فرستاد و قَرنی(1) در او روغن قدس و تنوری از آهن، و گفت : خدای می گوید : کشنده جالوت مردی باشد که این قرن بر سر او نهند، روغن در قَرن بجوشد و از قَرن بیرون آید، و گِرد سر او برگردد چون تاجی، و به

رویش فرونیاید و در این تنور آهن شود، این تنور یک اندام او باشد نه بیش و نه کم.

طالوت آن جماعت حاضران را بخواند و تجربت کرد، بر هیچ کس راست نبود، خدای تعالی وحی کرد که : این مرد از فرزندان ایشا است، ایشا فرزندان خود را حاضر کرد، دوازده مرد شجاع تمام بالا جسیم وسیم(2) یک یک را عرضه می کردند بر آن قَرن، و روغن هیچ نمی جنبید. و در میان ایشان یکی بود به بالا از همه درازتر و به تن از همه

ضخمتر، هر بار او را عرض می کرد و فایده نبود...

اشمویل، ایشا را گفت : تو را فرزند دگر هست؟ گفت : نه! جبریل آمد که دروغ می گوید. پیغامبر گفت : چرا چونین گویی؟ خدای تعالی می گوید که : تو دروغ می گویی. گفت : خدای راستیگر است. من دروغ می گویم، مرا پسری است که کهترین فرزندان است برای آن که کوتاه است و حقیر است، شرم داشتم که مردمان او را ببینند، داوود نام

است. خود در میان مردم نیارم او را. او در کوه گوسپند می چراند. و داوود - علیه السلام - مردی بود کوتاه و حقیر و زردروی و بیمار شکل، ازرق چشم(3)، اندک موی.

طالوت گفت : ما برویم و او را ببینیم. برفت با جماعتی، او را یافت بر کوه گوسپند می چرانید، و رودی عظیم بیامده بود، و او آن گوسپندان را دو دو بر گردن می گرفت، و با

این کنار می آورد. چون طالوت او را بدید، گفت : این است لا شکّ، این که بر بهایم رحیم

است، بر مردمان رحیمتر باشد. او را پیش خواند و آن قرن بر سر او نهاد، آن روغن در او

بجوشید و گرد سر او برگردید مانند اکلیلی(4)طالوت او را گفت : تو را افتد که با جالوت کالزار کنی و او را بکشی و از ملک من نیمه ای تو را باشد؟ و دختر خود را به تو دهم. اگر آن که یک کافر را بکشد با حیات صاحب مُلک نیمه ملکش می برسد و دختر، آن کس که

ص:161

هزاران کافر را بکشت در حیات اَرْش(1) دختر نرسد و از پس وفات او مُلک.

داوود گفت : بلی. طالوت گفت : از خویشتن هیچ یافته ای که قوّت این کار داری؟ گفت : بلی! وقتها شیر بیاید و تعرّض گوسپند من کند یا پلنگ یا گرگ، من بگیرم ایشان را

و دست در زَفَر(2) ایشان کنم و بردرّم و بیندازم.

گفت : بیا تا برویم. با لشکرگاه آمدند. داوود - علیه السلام - در راه که می آمد، سنگی آواز داد او را که : مرا بردار که من سنگ هارونم که فلان پادشاه را به من بکشت. برگرفت

و در توبره نهاد. به سنگی دیگر بگذشت، آواز داد که : مرا بردار که من سنگ موسی ام که

فلان پادشاه را به من کشت. به سنگی دیگر رسید، آواز داد که : مرا بردار که من سنگ توام که هلاک جالوت در من نهادند. خدای تعالی مرا برای تو می داشت. برگرفت و در توبره نهاد.

چون جالوت سلاح درپوشید و صفها کالزار راست کردند، جالوت بیرون آمد بر اسپی گرانمایه نشسته، و سلاح تمام پوشیده مبارزه خواست. طالوت اسپی نیکو بیاورد و سلاح تمام، تا داوود در پوشید و برنشست و پاره برفت و بازآمد. مردم گفتند : کودک است، بترسید. گفت : ایُّها الملک! این سلاح نه ساز من است، و من کالزار به قوّت خدای

کنم نه به عدّت و سلاح. مرا رها کن تا چنان کالزار کنم که مرا باید، گفت : تو دانی. آن سلاح بکَند و پیاده شد، و آن توبره در برافگند و قلاسنگ به دست گرفت و پیش جالوت آمد.

و جالوت مردی مذکور بود به قوّت و شدّت و شجاعت، و به تنها بر لشکرهای گران حمله بردی، و ترک(3) را که بر سر داشت سیصد من آهن بود...

چون در داوود نگریست، ترسی از او در دلش افتاد، گفت : تو آمده ای به قتال من؟ گفت : بلی! گفت : سلاحت کجاست؟ گفت : سلاح من این قلاسنگ است. گفت : سنگ به سگ اندازند. گفت : تو از سگ بدتری. گفت : لاجرم گوشتت ببخشم از میان سِباع زمین و مرغ هوا. گفت : با خدا گوشت تو ببخشیدم.

آنگه دست فراز کرد و یک سنگ برآورد و گفت : به نام خدای ابراهیم و در قلاسنگ

ص:162

نهاد، و دیگری برآورد و گفت : به نام خدای اسحاق و در قلاسنگ نهاد. و دیگری برآورد و گفت : به نام خدای یعقوب و در قلاسنگ نهاد، هر سه یکی شد او بینداخت. خدای تعالی باد را موکّل کرد تا آن سنگ را می برد تا بر میان ترک جالوت آمد، و به ترک فرو شد و به سر و پیشانی او بیرون شد و از قفایش بیرون افتاد و در قومی آمد که در پسِ پشت او

نشسته بودند، و سی مرد را بکشت و جالوت بیفتاد مُرده، و لشکر به هزیمت رفتند. داوود بیامد و به پای جالوت درآویخت و او را پیش طالوت کشید و بیفگند، و مسلمانان شاد شدند و او را دعا کردند.

چون با شهر آمدند، داوود گفت طالوت را : وفا کن به آن وعده که کردی. طالوت گفت : تو می خواهی دختر ملک را به حُکم خود کنی بی صَداقی(1)؟ گفت : تو بر صداق شرط نکردی پیش از کشتن جالوت، و من چیزی ندارم که به صداق دختر تو دهم.

طالوت گفت : من از تو چیزی نمی خواهم که نداری، که تو مرد کارزاری...

طالوت دختر به او داد و انگشتری ملک در دست او کرد، و داوود بر سریر سروری بنشست و به عدل مشغول شد، و مردم به او اقبال کردند و مایل شدند به او...

عذر دیگر : «فَمَنْ کانَ مِنْکُم مَرِیضاً اَوْ عَلی سَفَرٍ».

عذر دیگر : در آخر آیات : «یُریدُ اللّه ُ بِکُمُ الیُسْرَ وَ لا یُریدُ بِکُم العُسْرَ»(1)ای عجب به یک تکلیفی که صلاح تو است، از تو هفت عذر خواست هر روز هزار خطا بکنی که فساد کار توست، و یک عذر نخواهی!

[خداوند متعال می فرماید :] روزه خاصّ مراست : الصَوْمُ لی وَ اَنَا اَجْزِی بِهِ(2)

... و مورد آیت تسلّی و دل خوشی تو است تا تو بدانی که اول مخاطب به این خطاب و اول مکلف به این تکلیف تو نه ای، بل پیش از تو این تکلیف بر دیگران بوده است تا تو

را داعی(3) باشد به کردن و بر تو سهل آید و دل خوش باشی، و این معنی لطف باشد برای آنکه لطف مُسهّل و مُقرّب(4) بود از عهد آدم تا به عهد تو که محمّدی، مرا با مکلّفان این خطاب است.

[سپس فرمود :] تا شما متّقی شوی به فصل روزه و پرخیزی(5) از معاصی، روزه شما را منع شود - منع شرّ نه منع خیر - برای آن که فصل طاعات لطف باشد مکلّف را در اجتناب مُقبَّحات(6)

براءت، و یکی می گفت : آخر بنی اسرائیل، و یکی می گفت : «کهیعص»، یکی می گفت : «طه». امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - گفت : اَیْنَ اَنتم عَن آیَةِ الکُرسیِّ؟ شما از آیه الکرسی کجایی(1) که من از رسول - صلی اللّه علیه و آله - شنیده ام که گفت : ای علی! آدم سیّد البشر است، و من سیّد عربم و لا فَخْرَ، و سلمان سیّد پارس است. و صُهَیْب سیّد

روم است، و بِلال سیّد حبشه است، و طور سَینا سیّد کوههاست. و سِدره سیّد درختان است و ماههای حرام سیّد ماههاست. و روز آدینه سیّد روزهاست، و قرآن سیّد کلامهاست، و سورة البَقرَه سیّد قرآن است. و ایه الکُرسیّ سیّد سورة البقره است، در این جا پنجاه کلمت است، در هر کلمتی پنجاه برکت است.

اَحْسَنَ عَطْفَ الاَغْنِیاءِ [عَلَی الفُقَراءِ] رَغْبَةً فِی ثوابِ اللّه ِ، چه نیکوست شفقت توانگران بر درویشان رغبت ثواب خدای تعالی را.

امیرالمؤمنین - علیه السلام - گفت : دانی که از آن نکوتر چیست؟ - گفت : بگو، فرمود : وَ اَحْسَنَ مَن ذالِکَ تِیهُ الفُقَراءِ عَلَی الاغْنیاءِ ثِقَةً بِاللّه ِ، و نکوتر از آن تکبّر درویشان [است] بر توانگران اعتمادِ بر خدای - عزّوجلّ - خضر گفت : این کلمه سزاوار آن است که به قلم زرّین بنویسند.

خدای تعالی وحی و تنزیل بود. وعده خدای تعالی به عوض و ثواب باشد، و وعده شیطان چون سراب بود.

وعده خدای تعالی نور و فروغ باشد، و وعده شیطان زور و دروغ باشد. وعده خدای تعالی با اِخلاف باشد از خَلَف - و آن عوض بود، و وعده شیطان با اخلاف از خُلف - و آن

خِلاف بود.

خدای خَلَف دهد و شیطان خِلاف کند، پس به وعده شیطان مغرور مشو که او تو را دشمن است «لا تَعْبُدُوا الشَّیطانَ اِنَّهُ لَکُم عَدُوٌّ مُبین»(1)

شیطان تو را با معصیت می خواند و به درویشی می ترساند و به وسوسه ات می رنجاند، و خدای تعالی تو را می نوازد و کار تو می سازد، وعده خوبت می دهد و مرتبه

بلندت می نهد، شقاوت باشد از این بگریختن و درآن آویختن.

شیطان در خویشتن مفلس است، تو را وعده افلاس می دهد، خدای - جلّ جلاله - توانگر است و خداوند فضل، تو را وعده مغفرت و فضل می دهد.

و خدای فراخ عطا و داناست، به عوض بخل نکند، بدهد و بیش از داده تو دهد، داناست آنچه نهد به جای خود و به مقدار خود نهد.

از ترس خدای بگرید.

و این عُلُوّ همّت کاری عظیم است و در هر کس نیابند، و آن را که آن باشد خود گمان برد که از او توانگرتر در جهان کس نیست، دنیا و حطام او در چشم او وقعی ندارد و چیزی نسنجد از سر همّت خود. اگر به پادشاه نگرد رعیّت بیند او را، امیر بنزدیک او همان و حَشَم بنزدیک او همان. ازین قدیم جَلَّ جَلالُهُ - رسول خود را مدح کرد که شب

معراج چون کَوْن و کاینات بر او عرض کردند، از بلند همّتی به گوشه چشم با هیچ ننگرید، عرش با عظمت و کرسیّ با سَعَت و لوح با بَسْطت و قلم با جِریَت(1) و بهشت با نعمت و دوزخ با سطوت(2)، نه به این طمع کرد و نه از آن بشکوهید، لا جرم قرآن مجید [ش] چنین ستود که : «مَا زاغَ البَصَرُ وَ ما طَغی»(3) و آنها که در دور دولت او بودند، اقتدا بدو کردند و همّت بلند داشتند از آن که از هر کسی بل از هر خسی چیزی خواهند که در آن، وضع قَدْرِ(4) ایشان باشد، و عمر بر فقر و فاقه به سر بردند و بدان راضی بودند.

تشنگی بر ایشان غالب شود، حق تعالی بفرماید تا حجاب بردارند و از میان آن بنده و بهشت و منازل و دَرَجات و غُرُفات بهشت پیدا شود ایشان را و نسیم بهشت بر ایشان جَهَد. مرد صاحب حق گوید : بارخدایا! این درجات و غُرُفات و منازل کراست؟ حق تعالی گوید : بنده ای راست که حقّی دارد [بر کسی] و آن کس از قضای حقّ او عاجز باشد او را عفو کند و حقّ خود به او رها کند. آن بنده گوید : بارخدایا! بر من گواه باش که حقّ خود را رها کردم. حقّ تعالی گوید : تو حقّ خود رها کردی من اولیترم که حقّ خود بر بنده

خود رها کنم. دست در دست یکدیگر نهید و به بهشت روید.

آنگه گفت : با کمال عالمی کمال قادری است مرا، تا آنچه دگر قادران نتوانند من توانم، و آنچه دگر عالمان ندانند من دانم. من در رحم بر آب صورت نگارم، همه مصوّران عالم در وقت نگاشتن صورت از آب احتراز کنند، سَرِ قلم از آب نگاه دارند تا مُتفشّی(1) نشود، از تاریکی احتراز کنند تا نقش مشوّش نشود. من از کمال قادری در سه ظلمت : فِی ظُلُماتٍ ثَلثٍ(2)...، ظلمت شب و ظلمت رحم و ظلمت شکم بر آب چنین صورت بدیع نگارم که مصوّران از آن عاجز و حیران مانند. بتگر به آلت من بت نگارد، قدرت از من و محلّ قدرت از من و اسباب آلات از من، و اگر آن نباشد نتواند.

آنگه خود بتراشد و خود بنگارد و خود بپرستد. هیچ عاقل این روا دارد که تراشیده خود پرستد، و نگاشته خود را بندگی کند و نشانده خود را خدمت کند!

آنگه ایشان به آلت، صورتی برآرند بی معنی، من بی آلت صورتی چنین برآرم با چندین معانی، از پاره ای پیه چشمی بینا سازم، و از پاره ای استخوان گوشی شنوا سازم، و از پاره ای گوشت زبانی گویا برآرم، و از قطره ای خون دل دانا پدید آرم، سُبحانَ مَنْ بصَّرَکَ بِشَحْمِ وَ اَسْمَعَکَ بِعَظْمٍ وَ انْطَقَکَ بِلَحْمٍ وَ اَعْلَمَکَ بِقَطْرَةِ دَمٍ(3)تن تو بر مثال کوشکی(4) بیافریدم، همه بنّایان عالم اساس و قاعده قوی نهند، و هر چه بالاتر می روند می کاهند تا بایستد، من به خلاف این کردم قاعده تو از ساقهای باریک نهادم، آنگه هرچه بالاتر بود

سطبرتر کردم، تا بدانی که چنان که نگارنده منم، دارنده منم، به من استاده است نه بعضی به بعضی، تا بدانند که چنان که فعل من با فعل کس نماند، من با کس نمانم. بنای آن

کوشک بر این دو ساق باریک نهادم، هیچ بنّا بِنا بر دو ستون ننهد، بر چهار ستون نهد،

آنگه هر چه بالاتر سطبرتر تا به رانها و کفل.

آنگه از جوف تو قصری مجوّف کردم و در او از صدر تو مَلِکی ساختم و از دل تو در

ص:172

او سریری نهادم. و بر آن سریر - [لابل] در سر آن سریر - از تامور(1) دلت امیری نشاندم،

آن تامور مأمور من است و آمر تو است و امیر تن است، و امّار(2) مصالح و مفاسد تو است. اماره(3) امارت او آن است که تا او نفرماید چشم نبیند و تا [او] اشارت نکند گوش نشنود، تا او نخواهد زبان نگوید، تا او نگوید بینی نبوید و تا او نجوید پای نپوید، و تا او نپذیرد دست نگیرد، او امیری امین است و صاحب اقطاعی مطاع(4) است، چون او را در صدر ملک بنشاندم، از دیده تو او را دیده بانی کردم، و از گوش تو جاسوسی ساختم او را، و از

زبان تو صاحب خبری و ترجمانی، و از دست تو خدمتگاری، و از پای تو بَریدی(5)او پادشاه و اینان رعیّت، او امیر و اینان حَشَمْ، او پیشوا و اینان متابع(6)

حق تعالی از حکمت خود روا نداشت که هفت عضو تو بی رئیسی بگذارد، کی روا دارد که هفت اقلیم بی امامی رها کند! زمانه را امام باید و رعیّت را راعی(7)، و گوسفند را

شبان، و تو مکلّف به آن که بشناسی که [از] اصول اسلامی اصلی است، و از قواعد ایمان قاعده، مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ اِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَةً جاهلیّةً، چنین فرمود، صلوات اللّه علیه، که : هر کس که بمیرد و امام زمانه را نشناسد مردن او مردن جاهلیان باشد که نه در اسلام بودند.

فَاِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدارَسَتَهُ تسبِیحٌ و البَحْثَ عَنْهُ جِهادٌ وَ تَعلیمَهُ مَنْ لا یَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ...

گفت : علم بیاموزی که آموختن علم حسنه است، و درس او تسبیح است، و بحث [از] او جهاد است، و آموختنِ آن را که نداند صدقه است، و با یاد دادن اهلش قربت و تقرّب به خدای است، برای آن که علمْ مَعالِم(1) حلال و حرام است، و علامت راههای بهشت و دوزخ است.

در وحشت انیس است، و در غربت رفیق است و در خلوت مُحدِّث(2) است، در سرّاء

و ضَرَّاء(3) و نیک و بد دلیل است، و بر دشمنان سلاح است، و بنزدیک غُرَبا تقرّب است.

خدای تعالی، به او رفیع بکند قومی را و ایشان را در خیرات پیشرو کند که به ایشان اقتدا کنند و بر پی ایشان بروند و به اعمال ایشان نگرند، و به افعال ایشان اقتدا کنند و با رأی ایشان شوند.

فریشتگان در حلقت ایشان رغبت کنند و پرهای خود را در ایشان مالند، و در نماز برای ایشان استغفار کنند، هر تر و خشکی برای ایشان آمرزش خواهد تا ماهیان دریا و هوامّ(4) آب، و سباع زمین و انعام و چهارپا، و آسمان با ستارگان.

اَلا! و علم حیات دل است بر نابینایی، و نور چشم است از ظلمت و تاریکی، و قوّت تن است از ضعف، بندگان را به پایه آزادان رساند و به مجالس ملوک افگند. اندیشه ی در

او برابر روزه روز باشد، و درس او برابر قیام شب باشد. حلال و حرام به او شناسند، و

رَحِم بدو پیوندند. پیشرو عمل است و عمل تابع او [ست]، نیکبختان را الهام دهند و بدبختان را از او محروم کنند.

گفتم : پیازی هست؟ بفرمود تا بیاوردند؛ بشکستم و گفتم : ببوی، بازگیر آن ببوی، بازگرفت، عطسه چندش فراز آمد و گفت : اَلحمدُ للّه ِ رَبِّ العالمین و ساکن شد مرا گفت : یَابنَ المبارَک فقیهٌ و طَبیبٌ. گفتم : دستور باشی که مسأله چند بپرسم؟ گفت : بپرس.

گفتم: اَخْبِرنی مَا الناسُ، مرا بگوی تا مردم کیست؟ گفت : فقیهان. گفتم : پادشاهان

کیستند؟ گفت : زاهدان. گفتم : اشراف کیستند؟ گفت : پرهیزگاران. گفتم : غوغا کیستند؟

گفت : آنان که گردند و احادیث نویسند برای آن تا مال مردمان خورند. گفتم : سفلگان که اند؟ گفت : ظالمانند، آنگه وداعش کردم. مرا گفت : یابنَ المبارَکِ! این خبر و مانند این نگاه دار که امروز ارزان است پیش از آن که گران شود به بها نیابند.

برنخاست، به بار سیوم گفت : من بگویم که کیست خداوند این نامه.

حاطِب بن ابی بَلْتَعَه برپای خاست و چون درخت بید می لرزید و گفت : یا رسولَ اللّه! این نامه من نوشتم، و به آن خدای که تو را به حق به خلقان فرستاد که نه از سر نفاقی

کردم، و مرا از پس اسلام نفاق نیست، و از پس یقین شکّ نیست، و لکن مرا در مکّه قبیله ای و قرابتی هست، اندیشه کردم که اگر دست ایشان را باشد بر ما، این نامه وسیلتی

بود مرا به ایشان، برای این کردم.

یکی از جمله صحابه گفت : یا رسول اللّه! دستور باش(1) تا گردنش بزنم که منافق است؟ رسول - علیه السلام - گفت : نباید، که او از اهل بدر است، و لَعَلَّ اللّه َ اطَّلَعَ اِطِّلاعَةً فَغَفَرَ لَهُم؛ و همانا خدای تعالی اطلاعی کرده باشد، و ایشان را بیامرزیده، و لکن

[اَخْرِجُوهُ مِنَ المَسْجِدِ] و لکن از مسجدش بیرون کنید، مردم دست به پشت ها می نهادند و او را می انداختند، و او با پس می نگرید تا مگر رسول - علیه السلام - رحمت کند، او را باز خواند. پس به در مسجد رسید، رسول - علیه السلام - گفت : بازآریدش، او را بازآوردند، گفت : یا حاطِب! تو را عفو کردم، توبه کن که دگر مانند این نکنی، خدای تعالی به نهی ایشان این آیت فرستاد : «لا یَتَّخِذِ المؤمنُونَ الکافِرینَ [اَوْلیاءَ(2)]» - الآیه.

هر یکی به رنگی می باید که بر آن رنگ علامت دارد، و او برفت.

عیسی - علیه السلام - جمله درخم نیل نهاد و رها کرد و گفت : اَللّهمّ اَخْرِجها عَلی ما اُرِیدُ(1)چون مرد بازآمد گفت : چه کردی؟ گفت : جامه ها همه در آن خم است. استاد گفت : جامه های مردمان تباه کردی، آن هر یکی لَوْنی می باید و بانگ و فریاد کرد، مردم

جمع شدند.

عیسی - علیه السلام - گفت : یا استاد! چه بانگ و فریاد است! بیا برکنار این خم بایست و بگوی که هر جامه چه لون می باید، از تو گفتن و از من برآوردن. آنگاه استاد می گفت : جامه فلان، فلان رنگ می باید. او به آن رنگ می برآورد. یکی سرخ و یکی زرد و یکی لعل و یکی کبود و یکی سبز. مردم آن بازار از آن متعجّب شدند و دانستند که آن فعل خداست، و هیچ قادر به قدرت آن نداند کردن. و عیسی - علیه السلام - ایشان را دعوت کرد، ایشان ایمان آوردند فَهُمُ الحَواریُّونَ حواریّان ایشانند. دکانها و کارهای خود رها کردند، و در قفای عیسی ایستادند و با او می رفتند و آیات و عجایب می دیدند.

در خبر است که : حواریّان عیسی دوازده مرد بودند، در سیاحت عیسی با عیسی می گردید[ند] در سَهْل و جَبَل(2) و بَرّ و بَحْر(3)چون گرسنه شدندی گفتندی : یا روحُ اللّه! ما گرسنه ایم. عیسی - علیه السلام - دست در زمین زدی - اگر سَهل بودی و گر جَبَل - نان

بیرون آوردی و به عدد هر مردی دو نان - چون تشنه شدندی، گفتندی : یا روحُ اللّه! ما

تشنه شدیم، او دست بر زمین یا کوه زدی و آب بیرون آوردی، آب باز خوردندی.

روزی گفتند : یا رسول اللّه! بهتر از ما در جهان کیست؟ چون گرسنه شویم تو ما را طعام دهی، و چون تشنه شویم تو ما را آب دهی، و در صحبت خدمت تو با تو می گردیم، و عجایب می بینیم.

عیسی - علیه السلام - گفت : از شما بهتر آن باشد که از کسبِ دستِ خود خورد. ایشان بیامدندی و اختیار گازری(4) کردند. جامه مردمان می شستند و مزد برآن می ستدند قناعت می کردند.

ص:178

ضحّاک گفت : ایشان را برای آن حواریّ خواندند، لِصَفاءِ قُلُوبِهِم وَ نقائِها، برای آن که

دلهایشان صافی بود. عبداللّه مبارک گفت : برای آن که نورانی بودند، اثر نور عبادت بر

روی ایشان پیدا بود، قال اللّه تعالی : «سیماهُم فِی وُجُوهِهِم مِنْ اَثَرِ السُّجُود»(1)

و اصل «حَوَر» بنزدیک عرب سپیدی باشد، یُقالُ رَجُلٌ اَحْوَرُ وَ امَرَاَةٌ حَوراءُ وَ رِجالٌ وَ نِساءٌ حُورٌ لِشَدِیدِ بَیاضُ العَیْن و نان سپید را حُوّاری گویند و زن سپیدروی با جمال را حواریّه گویند.

او را پدر باشد. گفتند : هیچ بنده مخلوق را دیدی که نه از نکاح باشد و او را پدر نباشد،

خدای تعالی این آیت فرستاد. اِنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَ اللّه ِ، اِلی قوله : فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّه ِ عَلَی الکاذِبینَ(1)

رسول - علیه السلام - ایشان را گفت : چون شما را قول من باور نمی کنید و حجّت قبول نمی کنی، بیایی تا مباهله(2) کنیم، که خدای مرا خبر داد که عذاب فرود آرد بر دروغزن.

با یکدیگر نگریدند و گفتند : چه رای است؟ گفتند : مهلت باید خواستن تا فردا. گفتند : ما را مهلت ده تا فردا تا ما اندیشه کنیم، آنگه برفتند و با هم بنشستند و رای زدند، اُسْقف، ایشان را گفت : اگر محمّد فردا آید و عامّه صحابه را در قفا گرفته، از او هیچ

اندیشه مکنید و با او مباهله کنید که او بر حق نیست، و اگر آید و خاصّه فرزندان خود را و قرابات خود را آرد از مباهله او حذر کنید.

چون بامداد بود و صحابه در مسجد جمع شدند و هر کس توقّع کرد که رسول - علیه السلام - او را حاضر کند، رسول گفت : مرا نفرموده اند الاّ خاصّگان خود را از زنان و

مردان و کودکان آن جا برم. آنان را که خدای تعالی به دعای ایشان عذاب فرستد و عذاب صرف کند(3)

آنگه دست علی گرفت و حسن و حسین از پیش او می رفتند، و فاطمه - علیها السلام - بر [اثر] ایشان می رفت تا به صحرا شدند، و ترسایان بیامدند و اُسقف ایشان در پیش ایستاده، چون درنگرید ایشان را دیدند.

اُسقف گفت : اینان که اند که از محمّد؟ گفتند : آن بُرنا پسر عمّ و داماد اوست بر دخترش، و آن زن دختر اوست، و آن کودکان دخترزادگان اویند.

ص:180

او با ترسایان نگرید و گفت : بنگرید که محمّد چگونه واثق(1) است که به مباهله

فرزندان و خاصّگان خود را آورده است، و به خدای که اگر هیچ خوفی بودی او را از آن که حجّت بر او باشد اگر اختیار کردی هلاک خود و هلاک اینان، اِحذَروُا مُباهَلَته؛ از

مباهله او حذر کنید که اگر نه مکان قیصر بودی من اسلام آوردمی، و با او مصالحه کنی(2) بر آن که او حکم کند، و بازگردید و با شهر خود شوید و رای بزنی تا صلاح شما در چیست؟ گفتند : رای تو رای ما باشد، و آنچه تو گویی عین مصلحت باشد.

اُسقف گفت : یا اباالقاسِم اِنّا لا نُباهِلُکَ وَ لکن نُصالِحُکَ، ما با تو مباهله نمی کنیم،

[و لکن با تو مصالحه کنیم] با ما مصالحتی کنی بر چیزی که به آن قیام توانیم کردن.

رسول - علیه السلام - با ایشان مصالحه کرد بر دو هزار حلّه از حلّه های اواقی، هر حلّه چهل درم سره(3)، هرچه بیفزاید یا بکاهد از قیمت این حلّه ها به حساب باشد، و بفرمود تا صلح نامه بنوشتند.

ایشان از ره دریا به حبشه آمدند. چون در نزدیک نجاشی شدند، او را سجده کردند و تحیّت کردند، و سلام قوم خود برسانیدند و بگفتند : ما مردمانی دوستدار و هوا خواه توایم، و نصیحت می کنیم تو را که خویشتن بر حذر داری از قوم این مرد ساحِر کذّاب که

در ما برخاسته است و دعوی نبوّت می کند، و تَبَعی و لشکری ندارد الاّ قومی سفیهان ما.

و ما کار بر ایشان تنگ گرفتیم و ایشان را با شِعبی پیختیم(1)، کس پیش ایشان نیارد شدن و از ایشان کس بیرون نیارد آمدن.

چون کار بر ایشان سخت شد، پسر عمّ خود را پیش تو فرستاد تا تو را بفریبد و دین تو و ملک تو بر تو تباه کند. چون پیش تو آیند، ایشان را بند کن پیش ما فرست تا ما شرِّ ایشان از خویشتن و ملک تو کفایت کنیم، و علامت آنچه ما گفتیم آن است که چون پیش تو در آیند تو را سجده نکنند و استنکاف(2) کنند از این.

نجاشی کس فرستاد و جعفر بو طالب را و قومش را بخواند. چون به درگاه او رسیدند، جعفر بو طالب به آوازی بلند گفت : یَسْتَأذِنُ عَلَیکَ حِزْبُ اللّه ِ(3)، نجاشی را این

حدیث هایل آمد(4)، گفت : این گوینده را بگو تا بازگوید این که گفت. جعفر بازگفت : نجاشی گفت : فَلْیَدْخُلُوا بِاَمانِ اللّه ِ وَ ذِمَّتِهِ؛ گو در آیند به امان و زینهار خدای.

عمرو عاص با صاحبش نگرید و گفت : دیدی که چه گفتند و چگونه مؤثّر آمد بر نجاشی ایشان درآمدند و سجده نکردند. عمرو عاص گفت : ای ملک! دیدی که ایشان چه غرور در سر دارند، درآمدند و بر عادت وُفود تو را سجده نکردند.

نجاشی جعفر را گفت : چرا درآمدی سجده نکردی مرا و تحیّتی که عادت است رها کردی؟ جعفر گفت : برای آن که در دین ما سجده روا نباشد مگر خدای را که آفریدگار جهان است، این تحیّت در وقتی بود که ما بت می پرستیدیم، چون خدای تعالی پیغامبر را بفرستاد و ما را از این نهی کرد و به تحیّت، ما را سلام فرمود که تحیّت اهل بهشت است.

نجاشی را خوش آمد آن حدیث و دانست که آنچه او می گوید حق است، و در توریت و انجیل نوشته است که : از علامت پیغامبر آخر زمان آن بود که تحیّت او سلام باشد.

ص:182

گفت : که بود از میان شما که گفت یَسْتَأذِنُ عَلَیکَ حِزبُ اللّه ِ؟ جعفر گفت : من بودم.

گفت : سخن تو گو.

جعفر گفت : تو پادشاهی از پادشاهان زمین، و نزدیک تو بسیار نشاید گفتن. مرا با اینان کلمتی چند است، بشنو تا بگویم و ایشان جواب دهند و تو حاکم باشی میان ما. گفت : بگو.

جعفر گفت : بپرس از اینان که ما آزادیم یا بنده ایم؟ نجاشی بپرسید. عمرو عاص گفت : بَل اَحْرارٌ کِرامٌ مِنْ اَشْرافِ قَوْمِنا؛ بل آزادان و کریمان و اشراف قومند.

گفت : بپرس تا هیچ خونی بناحق کرده ایم از اینان که اینان طالب آنند؟ عمرو گفت : و لا قرطه(1) گفت : بپرس ما هیچ مالی اقتطاع(2) کرده ایم که اینان را مطالبه آن می رسد؟ نجاشی گفت : اگر ایشان را بر شما دعوی مال باشد تا قنطاری(3) باشد من غرامت کشم، آنگه بپرسید. عمرو گفت : وَ لا قِیراطٌ(4)، و نه قیراطی. نجاشی گفت : پس چه می خواهی از ایشان؟

گفت : بدان ای ملک که ما و اینان بر یک دین بودیم، و آن دین اسلاف(5) ما بود. ایشان

آن دین رها کردند، و ما بر آن دین مانده ایم.

نجاشی گفت : آن دین چه بود که اول بر آن بودی؟ و آن دین چیست که اکنون بر آنی؟ جعفر گفت : امّا آن دین که ما و ایشان بر آن بودیم، دین شیطان و عبادت اَوثان(6) بود و کفران به خدای - عزّوجلّ - بود، و سنگ و جماد پرستیدن بود، و این دین که به او آمده ایم، دین خدای است، دین اسلام. رسول خدای این دین از خدای به ما آورد، کتابی چون کتاب عیسی موافق و مصدّق آن. نجاشی گفت : یا جعفر کاری عظیم می گویی!

آنگاه بفرمود ناقوس(7) بزدند و قِسّیسان و رُهبانان(8) حاضر آمدند. نجاشی ایشان را

ص:183

گفت : به آن خدای که انجیل بر عیسی اَنْزَلَه(1) کرد که بگوی تا در کتابها از میان عیسی و قیامت هیچ پیغامبری یابی؟ گفتند : اِی وَاللّه (2)، پیغامبری که عیسی به او بشارت داد، و گفت : هر که به او ایمان دارد به من ایمان داشته بود، و هر که با او کفر آرد به من کافر بود.

نجاشی گفت : این پیغامبر که عیسی گفت چه فرماید و از چه نهی کند؟ گفتند : کتابی باشد او را از نزدیک خدای - عزّوجلّ - آن کتاب خواند، و از آن گوید، و امر معروف کند و نهی منکر کند، و وصیّت کند به حُسن الجِوار و صِلة الرَحِم(3)، و بر یتیم، و به عبادت خدای فرماید و از عبادت اصنام نهی کند.

جعفر را گفت : از این کتاب شما چیزی بر من خوان. جعفر سورة العنکبوت و الرّوم بر خواند. نجاشی بگریست و گفت : یا جعفر! زِدنا مِن هَذَا الحدیثِ الطّیّب؛ بیفزای از این

حدیث خوش. او سورة الکهف برخواند. عمرو خواست تا نجاشی را به خشم آرد، گفت : ایشان عیسی را دشنام دهند. نجاشی گفت : عیسی را و مادرش را چه گویی؟ جعفر سوره مریم بخواند. چون به ذکر مریم و عیسی رسید، نجاشی خاشاکی برداشت و گفت : واللّه ِ که عیسی را به این مقدار زیاده این نیست که او برخواند.

آنگه جعفر را گفت : بروی که شما ایمنی، هیچ خوفی نیست بر شما که حزب ابراهیمی.

عمرو گفت : حزب ابراهیم کیستند؟ گفت : اینان و صاحبشان. ایشان انکار کردند، و گفتند : حزب ابراهیم ماییم، و آن مال و هدایا با ایشان داد، و گفت : بستانید که این

رشوت است، خدای تعالی که مرا ملک داد از من رشوت نخواست. جعفر گفت : فَانصَرَفْنا و کُنّا فِی خَیرِ دارٍ و اَکرَم جِوارٍ(4)

در او حاصل باشد منافق بود و گر چه نماز کند و روزه دارد : چون حدیث کند دروغ گوید، و چون وعده دهد خلاف کند، و چون امانت به او دهند خیانت کند.

بر زمین نهاد و رسول را - علیه السلام - سجده کرد. آنگه سر برداشت و به زبانی فصیح گفت : یا رسولَ اللّه ِ! به شکایت فلان آمده ام بنزدیک تو، مدّتی دراز است تا خدمت او

می کنم. اکنون چون پیر شدم و از کار بازماندم، مرا بخواهد کشت. رسول - علیه السلام -

کس فرستاد و آن مرد را بخواند و گفت : یا فلان! این شتر را به من فروش یا به من بخش.

او گفت : ای رسول اللّه! تن و جان من فدای تو باد، حُکم من و مال من توراست.

رسول - علیه السلام - آن شتر از او قبول کرد و او را آزاد کرد، و او در مدینه می گردید، او را از هیچ آبی و گیاهی منع نمی کردند و می گفتند : هَذَا عَتیقُ رَسُولِ اللّه ِ، این آزاد کرد رسول خداست.

و هیچ شهر ندانم بر روی زمین که در هر روزی از رَوْح(1) و رایحه بهشت چندان فرود آید که به مکّه.

رسول را - علیه السلام - این رأی نیک آمد. بعضی دگر صحابه گفتند : ای رسول اللّه! این سگان را چندین محلّ باشد که ما تقاعد نماییم از قتال ایشان تا گمان برند که، بترسیدیم از ایشان، و این از سَرِ ضعف می کنیم! نعمان بن مالک الانصاری بیامد و گفت : یا رسولَ اللّه! مرا از بهشت محروم مکن که به آن خدای که تو را بحق بفرستاد، که من

چشم برآن نهاده ام که به بهشت روم. رسول - علیه السلام - گفت : به چه چیز؟ گفت : به آن که گواهی می دهم که خدا یکی است، و تو رسول اویی و از کارزار نخوام گریختن. رسول - علیه السلام - گفت : صَدَقْتَ : راست گفتی. آن روز بکشتند او را.

رسول - علیه السلام - گفت : من در خواب دیدم، تعبیرش بر چیزی کردم، و در خواب دیدم که، در کناره شمشیر من رخنه ای بود، تعبیرش بر هزیمت کردم، و چنان دیدم که : دست در درعی محکم کرده ام، تعبیرش بر آن کردم که مدینه باشد. اگر صواب بینی ما هم این جا باشیم. اگر مقام کنند به بتر جای مقام باشد ایشان را، و اگر این جا آیند این جا

کارزار کنیم با ایشان. و رسول را - علیه السلام - چنان می بایست که اگر کارزار کنند در مدینه و در کوههای مدینه باشد جماعتی که ایشان را شهادت می بایست و کارزار دوست بودند، الحاح کردند و بسیار بگفتند تا رسول - علیه السلام - سلاح بپوشید.

چون رسول - علیه السلام - سلاح پوشیده بود، پشیمان شدند و گفتند : خطا کردیم که بر رسول اشارت کردیم، و او را وحی می آید از آسمان. برپای خاستند و گفتند : یا رسول اللّه ما خطا کردیم، و ما را در این رای نیست، و رای رای تو است، و فرمان توراست، آن چه مصلحت باشد می فرمای تا ما رای تو را متابعت کنیم.

رسول - علیه السلام - گفت : اکنون که زره پوشیدم جز رفتن راهی نیست، که هیچ پیغامبر نشاید که سلاح در پوشد و کارزار ناکرده سلاح از خود جدا کند. و مشرکان چهارشنبه و پنج شنبه مقام کردند. رسول - علیه السلام - روز آدینه بیرون شد پس از آن که نماز آدینه بکرد، بامداد روز شنبه به شِعْبِ اُحُد(1) آمد نیمه شوّال سنه ثلاث من الهجره، و کارزار کردند چنان که طَرْفی از آن در جای خود بیاید - اِنْ شاءاللّه.

ص:190

گفت : بلی، آنگه که او تو را دشنام می داد و تو خاموش بودی فرشته ای ایستاده بود که جواب می داد برای تو، مرا از آن تبسّم می بود. چون تو به جواب درآمدی، فرشته برفت و شیطان درآمد، و من جایی که شیطان حاضر باشد ننشینم آن جا. سه کلمه از من بشنو یا بابکر! بنده نباشد که مظلمتی فرو برد و عفو بکند از آن الاّ و خدای تعالی نصر او عزیز

گرداند، و هیچ بنده نباشد که در سؤال بر خود بگشاید برای کثرت مال الاّ خدای تعالی او

را درویشی بیفزاید [و هیچ بنده ای نباشد که او دَرِ عطایی و صلتی بگشاید و الاّ خدای تعالی او را مال بیفزاید].

علیٌّ فی الحَرْبِ اَحْذَرُ مِنَ الذِّئبِ؛ او شیری است در کارزار که از گرگ حَذِرتر(1) باشد، پنداری که از هر جانبی چشم دارد. و امّا حمزه مردی مُعْجِب است و به دشمن مبالات(2) نکند، و چون خشم گیرد از سختی خشم چشمش تاریک شود، در او حیله سازم. و آنگه بیامد و بر رهگذار او کمین ساخت، و حمزه - رحمه اللّه علیه - خویشتن علامت بر کرده

بود به پر شتر مرغی که از بالای زره به سینه فرو کرده بود تا مکان او در کارزار بشناسند،

و از چپ و راست حمله می برد و مبارز می افگند. وحشی از کمین بیرون آمد. چون حمزه به او بگذشت او از پشت او حربه بیفگند و از سینه حمزه بیرون آورد. او از اسپ درآمد و

بیفتاد. وحشی بیامد و نزد او نیارست رفتن(3)، از دور آواز می داد و می گفت : یا حمزه یا حمزه! چون جواب نداد، دانست که او را کشته است، بیامد و حربه بر گرفت و به نزدیک هند شد و گفت : حمزه را کشتم، هند حُلیّی(4) که داشت بر خود به او داد. چون شب درآمد و کارزار یک سو شد و مردم بعضی با هم افتادند، بعضی مجروح و بعضی منهزم، حمزه باز نیامد، رسول - علیه السلام - همه شب دل مشغول می بود و می پرسید که : مَنْ لَهُ عِلمٌ بِعَمّی حَمْزَةَ؛ کس هست که خبر عمّ من حمزه دارد؟ کس خبر نداد. چون صبح اثر

کرد رسول - علیه السلام - کس فرستاد به طلب او، و در شب هند بیامده بود و او را مُثله(5) کرده و شکم بشکافته و جگر بگرفته، هر که آمد و حمزه را چنان دید دلش نداد که با پیش رسول رود و او را این خبر دهد، تا چند کس بیامدند و کس بازپس نرفت.

رسول - علیه السلام - بنفس خود(6) برخاست بیامد، این جماعت بر سر حمزه ایستاده بودند و می گریستند. و رسول - علیه السلام - پدید آمد، ایشان یک سو شدند. چون چشم رسول بر حمزه افتاد، پشت دولا کرد و گریان به بالین حمزه شد و بفرمود تا حمزه را برگرفتند و او را تجهیز کرد، با آن جامه همچنین خون آلود بیاوردند و رسول - علیه

السلام - بر او نماز کرد، هفتاد تکبیر بکرد. چون فارغ شد، صحابه گفتند : یا رسول اللّه! هرگز چنین نکردی؟ گفت : برای آن بود که هرگاه پنج تکبیر کردم، چون خواستم که از نماز بیرون آیم، فوجی دگر از فرشتگان رسیدند نماز باسر گرفتم.

ص:193

چون رسول - علیه السلام - با مدینه آمد و آنان که در مدینه بودند از پیش باز آمدند، و آنان را که کسی کشته بودند بر کشتگان خود می گریستند، و کس بر حمزه نمی گریست که او غریب بود، و او را در مدینه اهلی نبود، رسول - علیه السلام - گفت : پیداست که حمزه

غریب است کس بر او نمی گرید، اکنون برای دل من بر او بگریید و نوحه کنید. مردم دست از کشتگان خود بداشتند و برای دل رسول بر حمزه نوحه کردن گرفتند. در مدینه سنّتی شد از آن روز تا الی یَوْمِنا هذا(1)، که هر کس را که کسی بمیرد اول بر حمزه بگرید، و رسول - علیه السلام - ایشان را شکر کرد.

نشود آن که استخاره کند و پشیمان نشود آن که مشورت کند.

و قال - علیه السلام - المُسْتَشارُ مؤتَمَنٌ و المُسْتَشِیرُ مُعانٌ، گفت : آن را که با او مشورت کنند امین باید داشت، و آن را که مشورت کنید یاری باید دادن، یعنی به رأی.

بر عکس این بود حال او بر خلاف این بود، چنان که شاعر گوید:

چه خیر است در دیر ماندن کسی را

که چندان که ماند زیادت کند [شرّ]

«اِنَّ فِی خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاَرضِ...» اِلی قوله : «فَقِنا عَذابَ النّار»(1)

آنگه گفت : همسایگان سه اند، یکی سه حق دارد، و یکی دو حق، و یکی یک حق.

امّا آن که سه حق دارد : همسایه باشد مسلمان خویشاوند، حق همسایگی دارد و حقّ اسلام و حقّ خویشی و آن که دو حق دارد : همسایه مسلمان باشد، حقّ اسلام و جوار دارد. و آن که یک حقّ دارد : همسایه مشرک که حقّ همسایگی دارد بس.

و انس روایت کرد که رسول - علیه السلام - گفت : مَنْ آذی جارَهُ فَقَد آذانی؛ هر که همسایه را بیازارد مرا آزارده باشد، و هر که مرا آزارد خدای آزرده باشد، و هر که با

همسایه کارزار کند با من کارزار کرده باشد.

و رسول - علیه السلام - گفت : مازالَ اَخی جَبْرَئیل یُوصِینی فِی حقِّ الجار حَتّی ظَنَنْتُ

اَنَّهُ یَرِثُنی؛ برادرم جبرئیل مرا چندان وصیّت کرده در حق همسایه تا گمان بردم که میراث من به او رسد.

در جواب که آن کس گفته بودی.

و در خبر می آید که چون بنده مؤمن برادرش را گوید : سلامٌ علیک او را ده حسنه بنویسند، چون گوید السلام علیک و رحمه اللّه بیست حسنتش بنویسند...

و در خبر است که : از میان سلام کننده و جواب دهنده صد حسنه باشد، نود و نه آن را بود که سلام کند و یک حسنه آن را که جواب دهد. گفتند : برای آن چنین آمد که او ابتدا کرد و اختیار این خیر کرد و رغبت نمود، و آن که جواب دهد لابدّ او را جواب باید

دادن و بمنزلت کسی است که نه به اختیار خود است...

و سلام در شرع برای سلامت نهادند، برای این گفت رسول - علیه السلام - : اَفْشُوا السَّلامَ تسْلَمُوا : سلام فاش داری تا سلامت یابی. و قال علیه السلام : السّلامُ تحیَّةٌ لِمِلَّتِنا وَ اَمانٌ لِذِمَّتِنا، و برای آن فرمود : علیه السلام، که السّلامُ لِلرّاکِبِ عَلَی الرّاجِلِ، و لِلْقائِمِ عَلی القاعِدِ، گفت : سلام سوار را باید کردن بر پیاده و ایستاده را باید کردن بر نشسته، برای آن که سوار از پیاده ایمن باشد، و ایستاده از سوار خائف. و هم چنین استاده و نشسته، اَوْرُدُّوها؛ یا همان، یعنی مثل آن بر او رد کنی آنچه گفته باشد او را باز گویی.

حمایت کند؟ رسول - علیه السلام - گفت : اللّه، خدای تعالی مرا از تو حمایت کند، آنگه گفت : [اللّهمّ] اکفِنی حُوَیرثَ بْنَ الحارِثِ بِما شِئتَ؛ بارخدایا شرّ این مرد کفایت کن مرا به هر چه خواهی. آنگه تیغ برآورد تا بر رسول زند، فرشته ای بیامد و پری بر میان کتف او زد و او به رو درآمد و تیغ از دستش بیفتاد. رسول - علیه السلام - تیغ برگرفت و بر سر او بایستاد و گفت : اَلآنَ مَنْ یَمْنَعُکَ مِنّی؛ اکنون تو را که از من حمایت کند؟ گفت : لا اَحَدَ یَمْنَعُنی مِنْکَ؛ کس نیست که مرا از تو حمایت کند. رسول - علیه السلام - گفت : گواهی ده که خدای یکی است و محمّد رسول اوست تا تیغ با تو دهم تا بروی، گفت : این نگویم، و لکن با تو عهد کنم که هرگز با تو و قوم تو کارزار نکنم و کس را بر تو یاری نکنم.

رسول - علیه السلام - تیغ به او داد. او تیغ بستد و گفت : وَاللّه ِ لاَنْتَ خَیْرٌ منّی؛ به خدای که تو از من بهتری. رسول - علیه السلام - گفت : اَنَا اَحَقُّ بذلک منک؛ به هر حال من

سزاوارترم به آن که از تو به باشم. حُوَیرث با اصحابش شد، او را گفتند : وَیْلَکَ، تیغ

برکشیده به سر محمّد شدی، چرا تیغ نزدی و جهانی را از دست او نرهانیدی، و چرا بیوفتادی بی آن که تو را بیفگند؟ گفت : آن جا که من تیغ برآوردم، پنداشتی کسی بیامد و چیزی بر پشت من زد و مرا بیفگند و تیغ از دست من بیوفتاد، و محمّد تیغ برگرفت، و اگر

خواستی که مرا بکشد توانستی و لکن نکرد، و او از من جوانمردتر بود، مرا گفت : اسلام

آر. قبول نکردم، و لکن عهد کردم که نیز با او قتال نکنم و کس را بر او یاری نکنم، ورود

ساکن شد رسول - علیه السلام - با لشکرگاه آمد و از این حال صحابه را خبر داد(1)...

گفتند : در ده چیز گفت : پنچ در سر و پنج در تن، امّا آن چه در سر است : مضمضه است، و استنشاق، و مسواک کردن، و قَصُّ الشارب(1)، و فرق سر باز کردن تا موی بشولید نباشد آن را که موی دراز بود.

و پنج گانه تن : استنجاست، و ختنه کردن، و حَلْق عانه(2)، و موی بغل پاک کردن، و ناخن گرفتن، و این جمله سنّت است، مگر اِستنجا و خِتان(3) بَعْدَ البُلُوغْ، و حمل کردن بر عموم اولیتر باشد.

فَعَلَ اللّه ُ بِکَ خدای با تو چه کرد؟ گفت : رَحِمَنی بمُواساةِ الجارِ، بر من رحمت کرد به آن مواسات که با همسایه کردم. و این حکایت اگر چه لایق نیست، برای آن آوردم تا بدانی که آیتی عظیم است.

ایمان آرم، گفت : چه آیت خواهی که من باز نمایم و از خدای تعالی درخواهم تا پیدا کند؟ رکانه نگاه کرد بر کرانه وادی درختی بود بزرگ با شاخه های تمام. گفت : خواهم تا

آن درخت را بخوانی و بفرمایی تا به دو نیمه شود، یک نیمه پیش تو آید و یک نیمه برجای بماند، رسول - علیه السلام - با او عهد کرد که اگر این آیت خدای بدو دهد او خلاف نکند و ایمان آرد. او قبول کرد، رسول - علیه السلام - خدای را بخواند، خدای تعالی اجابت کرد و آن درخت را بشکافت و رسول - علیه السلام - نیمه درخت را بخواند پیش او آمد با شاخ و برگ و بیخ پیش رسول - علیه السلام - بایستاد. رُکانه گفت : آیةٌ عظیمةٌ؛ آیتی بزرگ است. آنگه گفت : یا محمّد بفرمای تا با جای خود رود و ملتئم(1) گردد. رسول - علیه السلام - دعا کرد تا نیمه درخت به جای خود شد و با هم شد و همچنان شد که بود. مرد گفت : آیتی بزرگ است و لکن من ایمان نیارم، ترس آن را که زنان قریش گویند : رکانه از محمد بترسید و ایمان آورد، و لکن سی گوسپند از خیار این

گوسپندان بگزین که حق تو است و ببر. رسول - علیه السلام - گفت : مرا به گوسپند حاجت نیست و او را رها کرد. صحابه چون رسول را نمی یافتند دل مشغول شدند. هر گروهی به جانبی برفتند نگاه کردند رسول - علیه السلام - را دیدند از وادی اِضَم بر می آمد. گفتند یا رسول اللّه! تنها به این وادی فروشدی و در این وادی مشرکی هست فتّاک

قتّال ما از او بر تو می ترسیدیم.

رسول - علیه السلام - گفت : بَعْدَ ما اَنزلَ اللّه ُ عَلیَّ، وَاللّه ُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاس؟ پس از آن که خدای تعالی گفت : خدای تو را نگاه دارد از کافران و ایشان را بر تو راه ندهد.

نمودن تا باشد که از محمّد برگردند. این معنی بر دست گرفتند تا بعضی مردمان که ضعیف یقین تر بودند برگشتند و جماعتی بماندند و رسول را - علیه السلام - عمّش ابوطالب حمایت کرد. چون رسول - علیه السلام - آن رنج اصحاب دید، ایشان را گفت : شما را هجرت باید کردن و به حبشه رفتن که پادشاه حبشه مردی است عادل و ظلم نکند و مردی است به حمایت نیک، رها نکند تا کس بر شما ظلم کند. نجاشی را خواست به این نام و نام او اَصْحَمه بود و این به زبان حبشه «عطا» باشد و نجاشی نام پادشاهان حبشه باشد چنان که «قیصر» نام پادشاهان روم است و «کِسری» نام پادشاهان عجم. یازده مرد برخاستند و چهار زن و آن جا رفتند. عثمان عفّان بود و زبیر عوّام و عبداللّه مسعود و عبدالرحمن عوف و ابوحذیفة بن عُتبه و مُصعب بن عُمیر و ابوسَلَمه بن عبدالاسد و عثمان بن مظعون و عامر بن ربیعه و حاطب بن عمرو و سُهَیل بن بیضا به دریا رفتند و کشتی برگرفتند تا زمین حبشه نیم دینار و این در ماه رجب بود مِنْ سنةِ خمْسٍ مِنَ المَبْعَث

و این هجرت اول بود. آنگه جعفر بن ابی طالب برفت و پس از آن مسلمانان گروه گروه می رفتند تا هشتاد و دو مرد به حبشه رفتند برون(1) از زنان و کودکان. چون قریش خبر یافتند عمرو بن العاص را بفرستادند و مبلغ هدایا بر دست او بفرستادند و التماس کردند

از او که ایشان را با مکّه فرستد. چون برفتند و آنچه توانستند کردن کردند از جهد، نجاشی سخن ایشان را گوش نکرد ایشان را رد کرد، اعنی(2) عمروعاص و اصحابش را و ایشان بازگشتند خایب(3) و نومید و مسلمانان آن جا مقام کردند فِی خَیْرِ دارٍ و اَحْسَنِ جِوارٍ(4) تا آن گاه که رسول - علیه السلام - هجرت کرد و کارش بلند شد و مسلمانان قوت گرفتند و

سال به ششم رسید از هجرت. رسول - علیه السلام - نامه نوشت به نجاشی بر دست عمرو بن امیّه الضمریّ تا حبیبه بنت ابی سُفیان را برای او بخواهد و او با شوهر خود

هجرت کرده بود به حبشه. شوهرش آن جا فرمان یافته بود(5) و مسلمانانی را که آن جا بودند در خواست تا با پیش او فرستند.

نجاشی کنیزکی را از آن خود نام او اَبْرَهه به نزدیک اُمّ حبیبه بنت ابی سُفیان فرستاد و

ص:207

خبر داد او را که : رسول خدای او را می خواهد. اُمّ حبیبه عِقدی(1) داشت به بشارت به آن کنیزک داد و گفت : برو و بگو تا وکیلی فرستد پیش من تا من او را وکیل کنم که مرا به او دهد. او خالد بن سعید بن العاص را بفرستاد، او وی را به وکیل کرد تا او را به رسول دهد

بر مهر چهارصد دینار و آن که از قِبَل(2) رسول خطبه کرد نجاشی بود. کس فرستاد تا چهارصد دینار بیاوردند و به دست این کنیزک به ام حبیبه فرستاد. چون او زر پیش اُمّ حبیبه برد او از آن جا پنجاه دینار برگرفت و به اَبْرَهه داد، کنیزک گفت : پادشاه مرا فرموده است که هیچ نستانم از تو و آن نیز که فراگرفته ام با تو دهم و آن عقد که از او گرفته بود و آن پنجاه دینار به او باز داد و او را گفت : بدان که من خدمتکار خاصّ ملکم و جامه دار اویم و از من به او نزدیکتر کس نباشد. من ایمان دارم به خدای تعالی و نبوّت

محمد مصطفی - صلی اللّه علیه و آله - و به آنچه به او فرستاده است و التماس من از تو آن است که چون به رسول خدای رسی، سلام و تحیّت من به او برسانی. او گفت : منّت دارم. آنگه نجاشی زنان خود را فرمود تا بیامدند و اُمّ حبیبه را تهنیت کردند و هَدیه ها

آوردند از طیب(3) و انواع چیزها و آنگه دو کشتی بساخت و اُمّ حبیبه را با جعفر بن ابی طالب و جماعتی صحابه رسول که آن جا مانده بودند گسیل کرد و ایشان بیامدند و دریا بگذاشتند و به خشک آمدند تا به مدینه رسیدند و رسول - علیه السلام - در آن وقت

به غزات(4) خیبر بود.اتّفاق چنان افتاد که چون جعفر بن ابی طالب - رحمه اللّه علیهما - برسید، امیرالمؤمنین علی - علیه السلام - در آن وقت به غزات خیبر بود و خیبر گشاده بود

و آن فتح خدای تعالی برآورده. مرد آمد و بشارت آورد رسول را - علیه السلام - به فتح

خیبر و از آن راه، دیگری آمد و بشارت آورد رسول را به قدوم جعفر. رسول - علیه السلام - گفت : فرحَتان لا اَدری بِاَیِّهُمَا اُسَرُّ : بفَتح خیبرَ اَمْ بِقُدُومِ جَعْفَرٍ؛ دو خرّمی است که نمی دانم که به کدام خرّمتر باشم؟ به فتح خیبر یا به آمدن جَعفر؟ ندانم به اثر دست این

برادر شادمانه تر باشم یا به قدم و قدوم آن برادر.

و در خبر است که : مبشّری دیگر آمد عند(5) این و بشارت داد به ولادت حسن علی

ص:208

- علیه السلام - آن را بشارتی دیگر شناخت و گفت : اَمْ بولادَةِ شَبَّر(1)؟

دست که : گرد من حلقه شوید. ما گرد رسول درآمدیم. رسول - علیه السلام - در ما نگرید و گفت : اَبشِرُوا صَعالیکَ المهاجِرینَ بالنُّور التّام یَوْمَ القِیامَةِ، بشارت باد شما را ای درویشان هجرت کرده به نور تمام روز قیامت، فردای قیامت پیش از توانگران به بهشت شوید به نیم روز که مقدار آن پانصد سال باشد.

طعام از کجا آرم؟ گفت : من تو را از بهشت آنچه سبب آفت و اخراج تو بود از آن - و آن گندم است - آورده ام، و گندم در پیش او بنهاد تا راحتت هم از آن جا بود که رنجت بود.

خواست تا آن گندم بخورد، جبرئیل - علیه السلام - گفت : این همچنین که بینی خوردنی نیست؛ این می بباید کشتن تا خدای برکت کند در این، گفت : کِشتن چه باشد؟ گفت : منت(1) بیاموزم، و این به آلت توانی کردن. گفت : آلت از کجا آرم؟ گفت : مَنَتْ بیاموزم آلت کردن، آنگه او را آهن آورد و چوب و آتش، و او را آهنگری و درودگری بیاموخت تا او را آلت برزگری بساخت. چون آلت تمام کرده بود، گفت : این گندم بر زمین بفشان و زمین برشیوان(2) و دانه به خاک بپوش، همچنان کرد. چون [این ]قراح(3) زمین بِکِشت به آن قراح شد این رُسته بود. چون ان دیگر برُست، آن پیشین رسیده بود. چون آن دیگر برسید، آن اول خشک شده بود و به درو آمده.

چون زمین تمام بِکِشت و تخم در آن افگند و از کشتن بپرداخت همه رسیده بود، به یک بار خواست تا بخورد، جبرئیل - علیه السلام - گفت : این بِنَشاید خوردن چنین، این

بدرو، بدروید. خواست تا بخورد، گفت : گرد کن، و بر خرمن نه. چون جمع کرد خواست تا بخورد، گفت : نه، در پای گاو خرد کن، خرد کرد، خواست تا بخورد، گفت : نه، بر باد

ده تا دانه از کاه جدا شود، بر باد داد و پاک کرد، خواست تا بخورد، گفت : نه، آس کن(4) تا آرد شود. در آسیا آس کرد تا آس شد، خواست تا بخورد گفت : نه، عجین کن(5)، عجین کرد. خواست تا بخورد گفت : نه، بپز به آتش، تنور کرد و به آتش بپخت، چون از تنور برآمد، گفت : اکنون بتوان خوردن که به حدّ خوردن رسید. آدم دست دراز کرد و لقمه ای از آن بشکست و در دهن نهاد، هنوز گرم بود دهنش بسوخت. جبرئیل گفت تعجیل کردی، رها بایست کردن تا سرد شود تا بدانی که هر کس که در کام خود گامی بردارد، هزار گامش به ناکامی برباید داشت، چون مقصود حاصل کند و به چنگ آرد خواهد تا در دهن نهد پیش از وقت کامش بسوزد، تا بدانی که راحت دنیات به رنج آمیخته است. این نه سرای خلوص است و نه جای خلاص است، این جات(6) راحت خالص نباشد.

ص:211

چون آدم با پایه و منزلت او تا این همه رنج نبُرد یک لقمه حلال در دهن ننهاد، تو می خواهی تا بی رنج، حلال به دست آری!؟ به رنج به دست آید و مجاهدت و مکابدت(1) که طَلَبُ الحَلالِ جهادٌ. آنگه در حال پدرت، آدم، اندیشه نکنی که به یک ترک مندوب(2) موجب خروج او شد از بهشت. تو می پنداری که ترک چندین واجبات و ارتکاب چندین مقبّحات(3) موجب دخول تو خواهد بود به بهشت! اِینْت(4) اندیشه خطا که تو کرده ای...

مجوّف کرده بودند و در زیر آن آتش برکرده، و چنان ساختند که وقت چاشتگاه بود... تا آفتاب از بالا تابش و آتش از زیر قوّت کرد، آنگه موسی را گفتند : اِمَّا اَنْ تُلْقِیَ وَ اِمّا اَنْ نکُون نحْنُ المُلْقِینَ(1)، اوّل تو بیفگنی عصای خود یا ما آنچه داریم؟ موسی - علیه السلام - گفت : اَلْقُوا شما بیفگنی آنچه خواهی فکند.

ایشان آن چهل خروار چوب و رسن که داشتند بیفگندند بر این شکل که گفتیم. زیبق را از آن جا که عادت است بر گرمای آفتاب و حرارت آتش ساکن بنماند متحرک شود، چنان [نمود که می بخواهد رفتن]، به جنبش درآمدند، چنان که بعضی بر بعضی می افتادند. موسی - علیه السلام - بترسید، نه از آن ترسید که گمان برد که آن اصلی هست، از آن ترسید که گروهی امعان نظر نکرده باشند، بنگرند گمان برند که این از جنس آن است، ایشان را شبهت حاصل شود. حق تعالی وحی کرد بدو و گفت : مترس که آنچه ایشان نمودند شبهت است و آنچه با تو است حجّت است و حجّت غالب باشد شبهت را به هر حال.

و وحی کرد به موسی که : یا موسی عصا بینداز. موسی - علیه السلام - عصا بینداخت. ... حالی اژدهایی گشت که هر چه ایشان به یک سال ساخته بودند به یک ساعت فروبرد.

... و فرعون به هزیمت برفت عقل و هوش رمیده و آن روز چهارصد نوبت اطلاق افتاد(2) او را پس از آن که به چهل روز یک بار عادت داشت که به حاجت بنشستی و چنان شد [که] در شبانه روزی [تا] به مردان چهل [بار] اطلاق می بود او را.

... ساحران چون چنان دیدند، به ادنی مایه نظر که کردند(3)، ایشان را علم حاصل شد که : آن نه از جنس سحر است، و مانند این در مقدور بشر نباشد، چه ایشان سالهای بسیار

تعاطی سحر کرده بودند(4) و کیفیّت شناخته، ایشان را علم حاصل شد به آن که معجزی است خارق عادت و او پیغامبر است و آنچه می گوید راست می گوید. به روی درآمدند و سجده کردند و گفتند : ما ایمان آوردیم به خدای جهانیان که خدای موسی و هارون

است... فرعون چون آن بدید بر سبیل تجلّد(5) و جبارت(6) گفت : «آمَنْتُم بِهِ قَبلَ اَنْ آذَنَ لَکُمْ»،

ص:213