رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

ای جابر (رحمه الله) ! هنگامی که خواستی دعا کنی و دعایت به استجابت برسد، خدا را به نامهای 5 تن بخوان؛ زیرا این نام ها، محبوبترین نام ها در پیشگاه خداوند متعال هستند. (1)

امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

دوستی و ولایت کسانی که از خواسته و دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از آن حضرت بازنگشتند، واجب است. افرادی چون سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد، عماریاسر، جابر بن عبدالله انصاری و حذیفه یمانی و دوستی پیراوان و دوستان آنان نیز واجب است. (2)

ص: 2

ص: 3

ص: 4

هجده جنگ با پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرکت جست و در جنگ صفین با علی (علیه السلام) همراه بود. او در پایان عمر کور شد... او آخرین تن از کسانی است که در عقبه شرکت داشت و در مدینه از دنیا رفت. تا آن جا که می گوید: او حدیث فراوان به یاد داشت و حافظ سنت های [رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ] بود. شیخ (ره) گفته است: او در بدر و هیجده غزوه با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شرکت داشت و این مطابق قول جابر (رحمه الله) است که گفت: در نوزده جنگ شرکت داشتم. و الله العالم».(1)

حضرت آیت الله العظمی خویی نوشته اند: او در بدر و هجده غزوه همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرکت داشت. از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ، اصحاب برگزیده ی علی (علیه السلام) و اعضای شرطۀ الخمیس(2) (پیشقراولان متعهد و فدایی سپاه حضرت علی (علیه السلام) ) آن حضرت، و اصحاب حسن، حسین، سجاد و باقر (علیهم السلام ) و مردی بلند مرتبه بود. امام باقر (علیه السلام) فرموده اند: «و جابر (رحمه الله) دروغ نگفت.(3)»(4)

ص: 6

در جنگ جمل، نهروان و صفین از یاران امیرمؤمنان (علیه السلام) بود.

جابربن عبدالله انصاری (رحمه الله) 94 سال عمر کرد. جابر (رحمه الله) در جنگ بدر شرکت داشت و در جنگ «اُحُد» پدرش (عبدالله) وی را سرپرست هفت خواهرش نمود و خود به جنگ رفت و به شهادت رسید ولی در ادامه آن، یعنی در جنگ «حَمْراءُ الأسد» جابر (رحمه الله) شرکت جست و در سال بعد هم در جنگ ذات الرقاع حضور یافت. در این جنگ بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) از او پرسید: آیا ازدواج کرده ای؟

جابر (رحمه الله) پاسخ داد: آری.

فرمود: با چه کسی؟

جابر (رحمه الله) جواب داد: با فلان زن.

رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: چرا با دختری ازدواج نکردی؟

گفت: پدرم شهید شد و هفت خواهرم زیر نظر من زندگی می کنند، از این رو با کسی ازدواج کردم که سمت مادری داشته باشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حق او دعا کرد.

او در جنگ خندق همراه علی بن ابیطالب (علیه السلام) مقابل عمرو بن عبدوَدّ حاضر شد. در روز عاشورا امام حسین (علیه السلام) از لشکر عمر بن سعد خواست تا از جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) حقانیت او را جویا شوند.

جابر (رحمه الله) که با عطیّه عوفی یکی از دانشمندان روزگارش، خود را در روز اربعین به کربلا رسانیدند، در شطّ فرات غسل کرد، با دو پارچه مانند حاجیان مُحْرم شد، با سر و پای برهنه، با دلی پر از غم و اندوه به زیارت قبر محبوب خود، حسین (علیه السلام) مشرّف شدند. در آن هنگام، ورود کاروانی نظر آنان را به خود جلب کرد. جابر (رحمه الله) به غلامش گفت: اینان کیستند؟ اگر از کارگزاران یزیدند، خودمان را

ص: 7

پنهان کنیم و اگر زین العابدین (علیه السلام) و همراهان او هستند، تو را در راه خدا آزاد می کنم. غلام رفت و برگشت و گفت: زین العابدین (علیه السلام) همراه با عمه ها و خواهران و همراهانند. آنان هنگامی که نزدیک شدند، جابر (رحمه الله) با سر و پای برهنه از آنان استقبال کرد و همگی گریستند. صدای شیون بلند شد. جابر (رحمه الله) خود را روی قدم های امام سجاد (علیه السلام) انداخت و می بوسید و تسلیت می گفت؛ امام (علیه السلام) پرسید: «أَنْتَ جابِر (رحمه الله) ؟»

جابر (رحمه الله) پاسخ داد: «اَنَا جابِر (رحمه الله) ».

امام (علیه السلام) سپس فرمود: «ای جابر (رحمه الله) ! این جا پدرم به قتل رسید. این جا جوانان ما را سر بریدند. این جا خیمه های ما را به آتش کشیدند، از این جا زنان ما را به اسیری بردند».(1) (امام سجاد (علیه السلام) درکربلا برای جابر (رحمه الله) و همراهانش، روضه خواند) .

قابل ذکر است که جابربن عبدالله انصاری (رحمه الله) راوی احادیث بسیاری است من جمله: آیه ولایت، داستان غدیر، داستان مباهله، حدیث منزلت، حدیث رد شمس، اثر دشمنی با علی (علیه السلام) ، حدیث علم علی (علیه السلام) ، ویژگی های شیعیان، ارزش دیدار سیمانی مولا علی (علیه السلام) و هزاران روایت دیگر.

سلسله ی نسب جابر (رحمه الله) را چنین نوشته اند: «جابر بن عبدالله بن عمرو بن حِرام بن کعب بن غنم بن کعب بن سلمه.»

«عبدالله بن عمرو» پدر جابر (رحمه الله) از مردم مدینه و از طایفه ی «خزرج» بود. وی در میان مردم مدینه، از نخستین کسانی است که قبل از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) از مکه به مدینه، قبول اسلام کرد، و در محل «عقبه ی اولی» با پیامبر بیعت نمود، و جزء دوازده نفری است، که از آنها به عنوان «نُقباء» یاد می شود، کلمه ی نقباء از «نقیب» گرفته شده و به معنای نماینده و سرپرست است.

و در مورد سلسله ی نسب مادر جابر (رحمه الله) ، چنین نوشته اند: «نسیبه دختر عقبه بن عدی بن سنان بن هانی (یا نابی) بن زید بن حرام بن کعب بن غنم».

بنابراین، پدر و مادر جابر (رحمه الله) ، در سلسله نسب خود، هر دو به «حرام بن کعب» می رسند، و در حقیقت عبدالله با دختر عموی پدرش، ازدواج نمود.(1)

وقتی که در سال سوم هجرت، جنگ اُحد، پیش آمد، عبدالله با خواهرزاده هایش به میدان شتافت، عجیب اینکه «عمرو بن جُموح» (شوهر خواهر عبدالله) پیر و به درد پا مبتلا بود، با اجازه ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به میدان شتافت. عبدالله و عمروبن جموح، دو پیرمرد سالخورده، مخلصانه با دشمن جنگیدند، تا به شهادت رسیدند.

جابر (رحمه الله) می گوید: وقتی که پدرم تصمیم گرفت به سوی میدان حرکت کند، مرا طلبید و گفت: «فرزندم! من در این جنگ کشته می شوم، پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هیچکس را مانند تو دوست ندارم، مقداری مقروض هستم، آن را بپرداز و از خواهرانت، سرپرستی کن...!»

سیره نویسان می نویسند: «نخستین کسی که پس از شهادت، گوش و بینی او را بریدند، عبدالله بود.»

جابر (رحمه الله) ، به خاطر منع پدر و سرپرستی خواهران و ... در این جگ به عنوان رزمنده شرکت نکرد، ولی کار آبرسانی به رزمندگان اسلام را بر عهده گرفت.

او می گوید: در جنگ اُحد بر بالین پدرم عبدالله رفتم، دیدم در حال جان دادن است، مرا صدا کرد و گفت: «تشنه ام. من رفتم ظرف آبی آوردم، وقتی خواستم به پدرم بدهم، اشاره کرد آب را به این مسلمان که در کنار من افتاده و تشنه است برسان، سراغ او رفتم، او به سومی اشاره کرد، سراغ سومی رفتم، او به چهارمی اشاره کرد، و همچنین تا دهمی. وقتی به سراغ دهمین نفر رفتم دیدم که او به شهادت رسیده است. برگشتم به سراغ نهمی و هشتمی تا اولی، دیدم همه به شهادت رسیده اند.»

ص: 10

همچنین جابر (رحمه الله) می گوید: «پس از شهادت پدرم، عمه ام هند، وقتی که پیکر پاره پاره پدرم را دید گریه می کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) دل تپنده ی این بانوی دلاور (شهید داده) را با جمله ای، آرامش بخشید به او فرمود: چرا گریه می کنی؟! تا هنگامی که پیکر او به خاک سپرده شود، فرشتگان با بالهای خود، به بدن او سایه می افکنند.»

پیکرهای پاک عبدالله و عمروبن جموح را «مُثله» (پاره پاره) کرده بودند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این دو نفر را که در دنیا دوست هم بودند، در یک قبر، به خاک بسپارید.»، دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) اجرا شد.(1)

عبدالله عرض کرد: خداوندا! مرا به دنیا بازگردان، تا یک بار دیگر در راه تو کشته شوم.

خداوند فرمود: این تقاضا پذیرفته نیست و سنّت من بر این جاری است که پس از مرگ، کسی را به دنیا باز نگردانم. تقاضای دیگر کن.

عبدالله عرض کرد: خدایا! زندگی درخشان مرا به بازماندگانم، خبر بده.

خداوند، این آیه را نازل کرد:

«ولا تحسیبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون؛ هرگز گمان مبر، کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مرده اند، بلکه آنها زنده اند و در پیشگاه خدا، از نعمت های الهی بهره مند می باشند.»(1)

ص: 12

جالب اینکه جابر (رحمه الله) در اولین غزوه هایی که شرکت کرده، در سنین کمتر از بیست سال بوده است.

ضمناً باید توجه داشت که جابر (رحمه الله) در دو جنگ «جمل و صفین» نیز شرکت داشته است و در رکاب حضرت علی (علیه السلام) با سپاه طلحه و زبیر و سپاه معاویه می جنگید.(1)

جابر (رحمه الله) در غزوه هایی مانند المریسیع، احزاب، بنی قریظه، خیبر، خبط، تبوک، خندق، ذات الرقاع، در صلح حدیبیه، فتح مکه و در غزوۀ القضا حضور داشت.

و اما کسانی که آنها را در دروغشان، تصدیق نکردند و در ظلمشان یاری ننمودند، آنها از من هستند و من نیز از آنها می باشم و به زودی کنار حوض کوثر بهشت بر من وارد می شوند.»(1)

یعنی در دنیا و آخرت با من پیوند دارند و در صف من می باشند.

به این ترتیب، جابر (رحمه الله) با نقل گفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیوند خود را با حکومت صالحان و بیزاری خود را از حاکمان ناصالح، اعلام می دارد و این درس بزرگ و پیام عمیق را به پیروان اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) می آموزد.

زهرا (علیها السلام) نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود و می گفت: چقدر اندوهگینم از اندوه (فراق) تو ای پدر بزرگوار!

پیامبر (صلی الله علیه و آله) ، دخترش را دلداری دارد و فرمود: در مورد رحلت من، گریبان چاک مکن، و دست به صورت مزن، و صدای ویل و آه بلند نکن! بلکه مانند پدرت مورد در مرگ ابراهیم بگو: اشک چشم می ریزد، و قلب به درد می آید، ولی چیزی را که موجب خشم پروردگار می شود، نمی گویم. و ما در فراق تو ای ابراهیم محزون هستیم...

در این هنگام پیامبر (صلی الله علیه و آله) به حضرت علی (علیه السلام) فرمود: نزد من بیا، و گوش خود را نزد دهانم بیاور.

امام علی (علیه السلام) چنین کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: آیا سخن خداوند را نشنیده ای که می فرماید: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّة؛ قطعاً کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام دادند، بهترین مخلوقات خدا هستند؟»(1)

حضرت علی (علیه السلام) عرض کرد: آری شنیده ام.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آنها «خیرالبریه» تو و شیعیان تو هستند که در روز قیامت در حالی که دارای پیشانی نورانی شناخته شده اید وارد می-شوید.

سپس فرمود: «إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ أهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکینَ فی نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها أولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّة؛ کافران از اهل کتاب و مشرکین، در دوزخ هستند و جاودانه در آن می مانند.آنها بدترین مخلوقاتند.»(2)

ص: 16

حضرت علی (علیه السلام) عرض کرد: آری این آیه را شنیده ام.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آنها دشمنان تو و دشمنان شیعیان تو هستند، در روز قیامت، با چهره ی سیاه و تاریک می آیند، در حالی که تشنه اند و در این حال باقی می مانند اینان سیه بخت و در عذاب هستند و کافر و منافق می باشند، آن آیه (بینه/7) در مورد تو و شیعیان تو است و این آیه (بینه/6) در مورد دشمنان تو و دشمنان شیعه تو است.»(1)

ص: 17

به نام خداوند بخشنده مهربان: شنیدم از فاطمه زهرا (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که فرمود: روزی پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر من وارد شده و فرمود: السلام علیک یا فاطمه، گفتم: و علیک السلام ای پدر، فرمود: من در بدنم احساس ضعف و خستگی می کنم، عرض کردم، تو را به خدا پناه می دهم ای پدر از ضعف و سستی، فرمود: ای فاطمه! کسای یمنی را بیاور و مرا در آن بپوشان، کسا را آورده و حضرت را در آن پوشانیده، مشغول نگاه کردن به چهره نورانی حضرت شدم که مانند ماه شب چهارده می درخشید، چیزی نگذشت که فرزندم حسن (علیه السلام) از راه رسیده و عرضه داشت: السلام علیک ای مادر، گفتم: و علیک السلام، ای نور چشم و میوه دلم، عرضه داشت: ای مادر از سوی تو بوی خوشی به مشامم می رسد گویا بوی جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، گفتم: آری ای فرزندم! همان جد تو در زیر آن کسا است، حسن (علیه السلام) به طرف کساء رفته و گفت: السلام علیک یا جداه یا رسول الله، آیا به من اجازه می فرمایید که به همراه شما داخل کساء شوم؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: و علیک السلام ای فرزندم و ای صاحب حوضم به تو اجازه دادم، امام حسن (علیه السلام) داخل کساء شد.

چیزی نگذشت فرزندم حسین (علیه السلام) از راه رسیده و گفت: السلام علیک ای مادر، گفتم: و علیک السلام، ای نور چشم و میوه دلم، گفت: ای مادر، من استشمام بوی خوشی را از سوی تو می کنم گویا بوی جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، گفتم: آری جدت و برادرت در زیر کسایند، حسین (علیه السلام)

ص: 19

نزدیک کساء آمده و گفت: السلام علیک یا جداه، سلام بر تو ای کسی که خداوند او را برگزیده است آیا اجازه می فرمائید که من نیز با شما در زیر این کساء باشم؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: و علیک السلام، ای فرزندم و ای شافع امتم به تو اجازه دادم، حسین (علیه السلام) نیز با آنان زیر کساء قرار گرفت.

در این هنگام ابوالحسن علی (علیه السلام) از راه رسیده و گفت، السلام علیک یا فاطمه، ای دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ، گفتم: و علیک السلام یا ابوالحسن و یا امیرالمومنین (علیه السلام) ، فرمود: ای فاطمه! من در نزد تو بوی خوشی را استشمام می کنم، گویا بوی برادر و پسر عمویم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.

گفتم: آری، آن حضرت است که با فرزندانت در زیر کسایند، حضرت علی (علیه السلام) به طرف کساء رفته و گفت: السلام علیک یا رسول الله (صلی الله علیه و آله) آیا به من اجازه می دهید که با شما در زیر کساء باشم.

حضرت به او فرمود: و علیک السلام: ای برادر و ای خلیفه ام و صاحب پرچم من در روز قیامت، آری به تو اجازه دادم، حضرت علی (علیه السلام) نیز به زیر کساء رفت.

بعد من نزدیک کساء رفته و گفتم: السلام علیک، ای پدر، ای رسول خدا، آیا به من اجازه می دهید که با شما در زیر کساء باشم؟.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: و علیک السلام، ای دخترم و ای پاره تنم به تو اجازه دادم، من نزد با آنان داخل شدم.

ص: 20

بعد از آنکه کامل شده و همگی در زیر کساء جمع شدیم پدرم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دو طرف کساء را گرفته و با دست راستش به طرف آسمان اشاره کرده و گفت: خداوند اینان اهل بیت من، افراد ویژه و مخصوص من، و حمایت کنندگان منند، گوشتشان گوشت من و خونشان خون من است، هر آن چه که آنان را به درد آورد مرا دردناک کرده و هر آن چه که آنان را محزون کرده مرا غمگین می کند، من با هر کسی که با آنان بجنگند می جنگم و به هر کس که تسلیم آنان باشد تسلیم هستم، دشمنان آنان را دشمن و دوستانشان را دوست می دارم آنان از من و من از آنانم، پس درود گسترده، و رحمتت و آمرزش و خشنودیت را بر من و بر آنان قرار بده. پلیدی را از آنان دور ساز و به خوبی پاکشان گردان.

خداوند عزّوجل فرمود: ای فرشتگان من و ای ساکنان آسمانم من آسمان ساخته شده و زمین گسترده، ماه تابان، خورشید فروزان، فلک در گردش، کشتی های در حرکت بر روی آبها و دریای در جریان را نیافریدم مگر به خاطر دوستی همین پنج تنی که در زیر کسایند، فرشته وحی جبرئیل عرض کرد، پروردگارا چه کسانی در زیر کسایند.

خداوند عزوجل فرمود: آنان خاندان نبوت و معدن رسالتند، آنان فاطمه و پدرش و شوهر و فرزندانش می باشند، جبرئیل عرض کرد: پروردگارا آیا اجازه می دهی به زمین فرود آیم و ششمین نفر آنان باشم؟ خداوند عزوجل فرمود: آری به تو اجازه دادم، جبرئیل امین به زمین فرود آمده و به پدرم گفت: السام علیک یا رسول الله، خداوند علی اعلی به تو سلام رسانیده و تحیت و اکرام ویژه اش را مخصوص تو گردانیده و به تو

ص: 21

می گوید: سوگند به عزت و شکوهم، من آسمان ساخته شده، زمین گسترده، ماه تابان، خورشید فروزان، فلک در گردش، کشتی های در حرکت و دریای در جریان را جز به خاطر شما و محبت شما نیافریدم و به من اجازه فرموده که به همراه شما در زیر کساء وارد شوم، ای رسول خدا آیا به من اجازه می فرمایید؟

پدرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: و علیک السلام یا امین وحی الله، آری به تو اجازه دادم، جبرئیل به همراه ما وارد زیر کساء شد، و به پدرم گفت: همانا خدا به شما وحی نموده و می فرماید:

«إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا»(1)

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: ای رسول خدا! بفرمایید که این نشستن ما در زیر این کساء در پیشگاه خداوند چه فضیلتی دارد؟

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: سوگند به آن کسی که مرا به راستی مبعوث نموده و به رسالت برگزید، سرگذشت امروز ما در هیچ یک از محافل و مجالس روی زمین که جمعی از شیعیان ما در آنجا حاضر باشند گفته نمی شود مگر اینکه خداوند رحمت خود را براشان نازل می نماید و فرشتگان ایشان را احاطه می کنند و برای آنها طلب آمرزش می کنند، تا زمانی که آن جمع متفرق نشده اند و هرگاه فردی گرفتار در جمعشان وجود داشته باشد خداوند گرفتاری او را برطرف می سازد و یا اگر غمگینی

ص: 22

میانشان باشد غم و اندوهش برطرف می شود و چنانچه نیازمندی باشد خداوند نیازش را برآورده می سازد.

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: بنابراین به خدا سوگند که ما رستگار و خوشبخت شده ایم و همچنین به خدای کعبه قسم که شیعیان ما نیز در دنیا و آخرت رستگار و سعادتمند شده اند.(1)

در پاسخ گفت: شیعیان علی (علیه السلام) و شیعیان امامان از فرزندان او، پس از او تنها رستگار و اهل نجات هستند و در روز قیامت، از عذاب ها، ایمن و محفوظ می باشند.

سپس جابر (رحمه الله) فرمود: شما چه می گویید درباره ی مردی که به صحنه آمده و مردم را به گمراهی دعوت می کند. چه کسی (در این جو) نزدیکترین شخص به علی (علیه السلام) است؟

گفتند: شیعیان و یاران آن حضرت، نزدیکترین افراد به آن حضرت هستند.

جابر (رحمه الله) فرمود: هرگاه مردی به صحنه آمد و مردم را به سوی هدایت دعوت کرد، چه کسی نزدیکترین انسان به حضرت علی (علیه السلام) است؟

گفتند: شیعیان و یاران آن حضرت.

جابر (رحمه الله) گفت: آری همین گونه است، در روز قیامت نیز هنگامی که پرچم «حمد» در دست حضرت علی (علیه السلام) قرار می گیرد، نزدیکترین افراد به او شیعیان و یاران او هستند.(1)

 ص: 25

از مردم به مدینه آمدند تا اعمال حج را از آن حضرت بیاموزند و چون او عمل کنند.

سپس جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) گزارشی از احرام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مسجد شجره، ورود آن حضرت به مسجد الحرام، طواف، نماز و سعی آن حضرت را بیان نمودند. آن گاه از آمدن حضرت علی (علیه السلام) از یمن برای حج و ملحق شدن به حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مکه شرحی ارائه کرد. همچنین از مراحل بعدی حج سول خدا (صلی الله علیه و آله) همچون حرکت به سوی عرفات در روز هشتم ذی حجه، وقوف عصر نهم در عرفات و سخنرانی پیامبر در آن جا، حرکت در شب دهم به سوی مشعرالحرام و وقوف در آن جا تا طلوع آفتاب، حرکت به سوی منی و اعمال روز عید قربان، و اعمال دیگر حج گزارشی را به ترتیب ارائه کرد.(1)

این گزارش جابر (رحمه الله) از حجه الوداع، از سیمای علمی وی پرده بر می-افکند که چگونه او با دقت لازم به جزئیات سفر پیامبر (صلی الله علیه و آله) توجه داشته و آنها را ثبت و ضبط کرده و به روشنی برای مردم و اندیشمندان بازگو نموده است.

«یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ؛ ای پیامبر! آنچه بر او فرود آمده از پروردگارت ابلاغ کن، و اگر چنین نکنی رسالت و پیام خدا را نرسانده ای، خداوند تو را از دست مردم محافظت می کند.»(1)

تا آن روز، 22 سال از بعثت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) گذشته بود و او هماره در مکه و مدینه در پی ابلاغ پیام حق بود. هیچ گاه خداوند این گونه با پیامبرش سخن نگفته بود. اکنون چه شده و این پیام جدید چیست که اگر آن را به مردم نگوید تمام زحماتش به هدر می رود و پیام خدا را نرسانده است؟!

آری! پیامی که در بازگشت از حجۀ الوداع بایستی برساند، درباره ی جانشین پس از خودش است.

حاجیان که از سرزمین های گوناگون بودند هنوز به چند راهی نرسیده بودند تا متفرق گردند و هر گروهی راه وطن خود را در پیش گیرد. کاروان عظیم حاجیان اکنون به غدیرخم رسیده بود. به فرمان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در نیمروز، در میان بیابانی که آفتاب آن را گداخته است و به جز چند درخت سدر، رستنی و سایبانی دیگر ندارد کاروان بار انداخت. توقف در آن وقت از روز، و در سرزمینی که هیچ گاه جای اتراق نبوده است ذهن ها را به پرسش و کاوش واداشت، مگر چه خبر شده و چرا در این جا توقف کنیم؟ به فرمان پیامبر منبری از جهاز شتران افراشتند. آنها که پیشاپیش کاروان رفته بودند به عقب برگشتند و آنها که از پس کاروان بزرگ می آمدند خود را رساندند.

ص: 28

در این هنگام پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بر فراز آن منبر بزرگ شد و سخن آغاز کرد. حمد خدا، زحمات خود در ابلاغ رسالت و جانفشانی و ایثار مردم در پیشبرد اسلام از موضوعاتی بود که بدان ها پرداخت. سپس فرمود: آیا من به شما اولی تر از خود شما نیستم؟

همه پاسخ دادند: آری، پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این هنگام دست حضرت علی (علیه السلام) را گرفت و بالا برد و فرمود: هر که من مولا و سرور اویم علی مولا و سرور اوست. و با دعا در حق همراهان حضرت علی (علیه السلام) و نفرین به دشمنان او سخن را به پایان برد.

مراسم به آخر رسید و مردم به وطن خود بازگشتند. از این روز تاریخی سال ها گذشت. زیر و رو شدن دل ها، به قدرت رسیدن حکومت-های ناروا، ضعیف شدن ایمان ها و میل به دنیا و ... سبب شد که به سخنان آن روز پیامبر (صلی الله علیه و آله) توجهی بایسته نشود، حتی کسانی که نزدیک منبر حضرت در آن روز بودند و سخن او را شنیده بودند آن را کتمان کنند، چرا که حاکمان زمان چنان سخنانی را روا نمی دانستند و نمی پسندیدند، و قدرت مندان که دلی سیاه و پرکینه نسبت به حضرت علی (علیه السلام) داشتند آگاهی مردم را بر سوابق درخشان و شخصیت بزرگ او خوش نداشتند. این گونه افراد در اسلام کم نبودند. برای نمونه به این داستان بنگرید که خود جابر (رحمه الله) روایت می کند:

حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) برای ما سخنرانی کرد حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: ای مردم! در پای این منبر چهار نفر از اصحاب پیامبرند، انس بن مالک، براء بن عازب، اشعث بن قیس کندی و خالد بن زید بجلی.

ص: 29

سپس رو کرد به انس بن مالک و فرمود: ای انس! اگر تو از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده باشی که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» و اکنون بر آن شهادت ندهی، خدا تو را نمیراند مگر پس از آن که به پیسی گرفتار شوی، به گونه ای که عمامه ات نتواند آن را بپوشاند.

و اما تو ای اشعث! اگر از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده باشی که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ» و امروز گواهی به ولایت من ندهی، خدا تو را نمیراند مگر آن که از دو چشم کور شده باشی.

و اما تو ای خالد بن یزید! اگر از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده باشی که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ» و امروز شهادت به ولایت من ندهی، خدا تو را نمیراند مگر به مردن جاهلیت.

و اما تو ای براء بن عازب! اگر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده باشی که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ» و شهادت ندهی امروز بر ولایت من، خداوند تو را نمیراند مگر در همان جایی که پیش از هجرت زندگی می کردی.

آن چهار نفر که سخن حضرت علی (علیه السلام) را شنیدند اما حاضر نشدند بر آن چه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره ی ولایت علی (علیه السلام) شنیده بودند گواهی دهند بعدها به نفرین حضرت مبتلا شدند.

جابر (رحمه الله) گوید: به خدا سوگند! انس بن مالک را دیدم در حالی که مبتلا به پیسی شده بود و هر چه می کرد نمی توانست با عمامه اش آن را

ص: 30

بپوشاند. و اشعث بن قیس را دیدم که هر دو چشمش کور شد و می-گفت: حمد خدایی را که نفرین حضرت علی (علیه السلام) را درباره ی کوری ام در دنیا قرار داد و برای عذاب آخرت مرا نفرین نکرد تا گرفتار شوم.

و خالد بن یزید هنگامی که مُرد و خواستند او را دفن کنند در خانه اش برایش گوری کندند و او را دفن کردند، قبیله کنده که شنیدند اسب و شتر آوردند و درب منزل او به رسم جاهلیت پی زدند.

و اما براء بن عازب ، معاویه او را والی یمن کرد و همان جا مُرد و پیش تر از آن جا هجرت کرده بود.(1)

و جابر (رحمه الله) یکی از کسانی است که به نشر فضائل علی (علیه السلام) و سیره ی پیامبر (صلی الله علیه و آله) شجاعانه کمر بسته بود. او و دیگر زبدگان اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) سخنان آن روز حضرت را برای مردم بازگو می کردند و نمی گذاردند غدیرخم از خاطره ها محو شود.

ص: 31

حضرت پایش را به زمین زد، دریاها نمایان شد در حالی که کشتی ها در آنها در حرکت بودند، از دریا ماهی گرفت و به من داد. من به پسرم محمد گفتم: آن را به خانه ببرد، به خانه برد و ما سه روز از آن خوردیم.(1)

شیخ طوسی (رحمه الله) روایتی را نقل می کند که، از آن عمق ایمان و عشق پایدار جابر (رحمه الله) به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) دانسته می شود. وی از امام سجاد (علیه السلام) نقل می کند که: همان سالی که امام حسن (علیه السلام) از دنیا رفت من پشت سر عمویم امام حسن (علیه السلام) و پدرم امام حسین (علیه السلام) در کوچه های مدینه می رفتم در حالی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودم در بین راه جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) و انس بن مالک همراه با جمعی از قریش و انصار با امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) دیدار نمودند. جابر (رحمه الله) بی اختیار خود را به دست و پای آن دو بزرگوار انداخت و بر آن بوسه زد.

ص: 33

مردی از بنی امیه که در میان جمع بود به جابر (رحمه الله) اعتراض کرد و گفت: تو با این کهن سالی و منزلتی که در اثر همراهی با رسول خدا (صلی الله علیه و آله) داری این چنین می کنی؟

جابربن عبدالله (رحمه الله) در پاسخ او گفت: از من دور شو، اگر تو فضیلت و موقعیت آن دو را آن گونه که من می دانم می دانستی بر خاک قدمشان بوسه می زدی.

سپس جابر (رحمه الله) به انس بن مالک رو کرد و گفت: روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مسجد بود و اصحاب دورش بودند.

حضرت به من فرمود: ای جابر (رحمه الله) ! حسن و حسین (علیهما السلام) را نزدم بیاور. جابر (رحمه الله) گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آن دو عشق می ورزید. من هم رفتم آن دو فرا خواندم، در بین راه گاهی این و گاهی آن را به دوش می گرفتم تا به حضور پیامبر رسیدیم.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) که احترام و محبت مرا نسبت به آن دو دید از من پرسید: ای جابر (رحمه الله) ! آیا آن دو را دوست می داری؟

من گفتم: پدر و مادرم فدایت! چرا آنان را دوست ندارم در حالی که مقام آنان را نزد شما می دانم.

سپس پیامبر سخنانی در فضیلت امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) بیان داشت و در پایان به حضرت مهدی (علیه السلام) که در نسل امام حسین (علیه السلام) است اشاره فرمود.(1)

ص: 34

جالب و عجیب اینکه نقل شده امام صادق (علیه السلام) فرمود: بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) همه ی مردم مرتد شدند، جز 4 نفر که عبارتند از: ابوخالد کابلی، یحیی بن ام طویل، جبیر بن مطعم و جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) . سپس کم کم مردم به این افراد پیوستند و جمعیت زیاد شد.(1)

توضیح اینکه: در ماجرای قیام بزرگ امام حسین (علیه السلام) و شهادت جانسوز او، غالب مردم، یا بر اثر ترس و یا بر اثر دنیا پرستی و یا علل دیگر، از خاندان نبوت روی برتافتند، بعضی راه بی تفاوتی را در پیش گرفتند و بعضی به دشمن پیوستند، و بعضی سرگردان بودند که به کجا بروند و چه کنند؟ و حتی بعضی دهان به اعتراض گشودند. مثلاً گفتند امام حسین (علیه السلام) از این قیام خود، چه نتیجه گرفت؟ و این همه کشت و کشتار برای چه بود و چه شد؟ یزید همچنان سرمست بر مسند خلافت تکیه زده است و جواب این خونریزی ها را چه کسی می دهد؟ و ...

به این ترتیب می بینیم، مردم در رابطه با مساله ی قیام امام حسین (علیه السلام) و شهادت او؛ مرتد شدند و هر دسته ای دارای نوعی ارتداد و دوری از خط امام حسین (علیه السلام) شدند، و در این فراز و نشیب سخت، افراد اندکی با امام حسین (علیه السلام) باقی ماندند و به شهادت رسیدند و از آنها که ماندند،

ص: 36

تنها «چهارنفر» که یکی از آنها جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) بود که در سخت ترین شرایط در خط سرخ حسین (علیه السلام) راست قامت، باقی ماندند.

به عبارت روشنتر: خطر به قدری شدید بود که مثلاً حجاج بن یوسف ثقفی دستور دستگیری «یحیی بن ام طویل» (یکی از افراد فوق) را صادر کرد، و پس از دستگیری به او گفت: به حضرت علی (علیه السلام) ناسزا بگو! او اطاعت نکرد. حجاج فرمان داد که دستها و پاهایش را قطع کنند. فرمان حجاج را اجرا کردند و او را با سخت ترین شکنجه ها کشتند.(1)

نتیجه اینکه: روایت فوق(حدیث ارتداد) به راستی عظمت مقام معنوی و استقامت چهار نفر فوق، از جمله جابر (رحمه الله) را روشن می کند، و از اوج توان مندی و روحیه نستوه و استوار جابر (رحمه الله) ، خبر می دهد.

جالب اینکه در آخر حدیث فوق آمده: بعداً این افراد، بسیار شدند. یعنی این چهار نفر که در اطراف امام سجاد (علیه السلام) حلقه زدند، بر اثر تبلیغات فراوان در آن جو سانسور و خفقان، آن چنان به روشنگری و افشاگری پرداختند. که آب از دست رفته، به جوی خود بازگشت و جمعیت بسیاری از کانال ارتداد بیرون آمده و به این چهار نفر یاران خاص امام سجاد (علیه السلام) پیوستند و با آنها همفکر شدند و این درس بزرگ را به جهانیان آموختند.

ص: 37

سپس فرمود: «این افراد (جابر (رحمه الله) و ...) به شما خواهند گفت که این سخن را درباره ی من و برادرم، از پیامبر (صلی الله علیه و آله) شنیده اند. آیا سفارش پیامبر (صلی الله علیه و آله) (با تصدیق این افراد) مانع این نیست که خونم را نریزید؟!»(1)

و این فراز نیز سند گویا و خلل ناپذیری است بر عظمت مقام جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) ، که امام حسین (علیه السلام) درروز عاشورا، در خطبه ی عظیم خود از او یاد می کند و او را همراه چند نفر، به عنوان شاهد صادق و مورد اعتماد و سند صدق گفتارش قرار می دهد، و مردم را در تحقیقات خود به این افراد برجسته رهنمون می سازد. و چنانکه تاریخ نشان داد، این افراد برجسته تا آخر عمر ناشر فرهنگ و فضائل علی (علیه السلام) و امامان پاک بودند، و در این مورد آن گونه استقامت کردند که، حجاج بن یوسف ثقفی حاکم ستمگر عراق (از جانب عبدالملک) دست انس بن مالک، گردن جابر (رحمه الله) و سهل ساعدی را با مُهر داغ نهاد.(2)

ولی آنها همه ی دشواری ها را تحمل کردند، و به راه خود ادامه دادند.

ص: 39

همانا دل های مؤمنین در فراقت غمین است، با این که در نیکویی حال تو شکی نیست پس سلام و خشنودی خدا بر تو باد و همانا شهادت می دهم که تو بر شیوه ی برادرت یحیی بن زکریا گذشتی. بعد جابر (رحمه الله) به دیگر شهداء سلام داد و گفت:

«السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أیَّتُهَا الْأرْوَاحُ الَّتِی حَلَّتْ بِفِنَاءِ قبرالْحُسَیْنِ (علیه السلام) وَ أنَاخَتْ بِرَحْلِهِ...».

سپس فرمود: سوگند به آنکه محمد (صلی الله علیه و آله) را به حق مبعوث کرد، ما هم در مقام و مرتبت شما شریک هستیم.

عطیه به جابر (رحمه الله) عرض کرد: چگونه ما با ایشان شرکت کردیم و حال آنکه ما بیابانی نپیمودیم و کوهی بالا نرفتیم و شمشیری نزدیم، اما این گروه مابین سر و بدنشان جدایی افتاده و اولادشان یتیم و زنانشان بیوه گشته اند!

جابر (رحمه الله) گفت: ای عطیه! از حبیب خود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود:

«مَنْ أحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ، وَ مَنْ أحَبَّ عَمَلَ قَوْمٍ أشْرِکَ فِی عَمَلِهِمْ؛ هر کس گروهی را دوست داشته باشد با آنها محشور شود، و هر کس عمل قومی را دوست داشته باشد در آن شریک شود».

سوگند به خداوند که محمد (صلی الله علیه و آله) را به حق به پیامبری مبعوث کرد که نیت من و اصحابم بر آن چیزی است که حضرت حسین (علیه السلام) و یاران او بود.

پس جابر (رحمه الله) گفت: مرا به کوفه ببر.

ص: 41

عطیه گوید: چون اندکی راه رفتیم فرمود: ای عطیه آیا تو را وصیت نکنم در حالی که گمان ندارم بعد از این سفر دیگر تو را ملاقات کنم؟ (عرض کردم: بفرمایید فرمود:)

«أحْبِبْ مُحِبَّ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) مَا أحَبَّهُمْ وَ أبْغِضْ مُبْغِضَ آلِ مُحَمَّدٍ مَا أبْغَضَهُمْ وَ إِنْ کَانَ صَوَّاماً قَوَّاماً وَ ارْفُقْ بِمُحِبِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّهُ إِنْ تَزِلَّ لَهُ قَدَمٌ بِکَثْرَةِ ذُنُوبِهِ ثَبَتَتْ لَهُ أخْرَی بِمَحَبَّتِهِمْ فَإِنَّ مُحِبَّهُمْ یَعُودُ إِلَی الْجَنَّةِ وَ مُبْغِضَهُمْ یَعُودُ إِلَی النَّار؛ دوستان آل محمد (صلی الله علیه و آله) را دوست بدار مادامی که ایشان را دوست می دارند، و دشمنان آل محمد (صلی الله علیه و آله) را دشمن بدار مادامی که دشمن ایشان هستند، اگر چه فراوان روزه بگیرند و نماز بگذارند. و با دوست (محمد و) آل محمد (صلی الله علیه و آله) مدارا کن، چون اگر پایی از ایشان در اثر زیادی گناه بلغزد پای دگرش به خاطر دوستی ایشان استوار و ثابت بماند همانا دوست ایشان به بهشت و دشمن ایشان به دوزخ بازگردد.»(1)

ص: 42

گویا مادرش در شمار اسرای آزاد شده رومی جای داشت و همسر سعد شمرده می شد.(1)

معروفترین استادان او شمرده می شوند.(1) این شخصیت علمی شاگردان بسیاری تربیت کرد. اعمش و پسران عطیه (حسن و عمر و علی) در این گروه جای دارند.(2) علی بن عطیه از اصحاب امام صادق (علیه السلام) نیز به شمارمی آید.(3)

عبدالله ابن حسن مثنی، پسر امام حسن مجتبی (علیه السلام) نقل کرد و در تاریخ به یادگار نهاد.(1)

3- زیارت اربعین یادگار جاودان دیگر عطیه زیارت گرانقدر و با عظمت اربعین اباعبدالله الحسین (علیه السلام) است. او همراه جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) ، صحابی بزرگ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در اربعین شهادت امام حسین (علیه السلام) کنار تربت مطهر آن حضرت حضور یافت اشک ماتم ریخت و نامش را به عنوان نخستین زائر کوی حسین (علیه السلام) جاودانه ساخت.(2) جایگاه زیارت اربعین چنان والاست که امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود: یکی از علامت های مؤمن زیارت اربعین سید الشهدا (علیه السلام) است.(3)

حضرت علی (علیه السلام) را گرفت و به مردم فرمودند: ای مردم، آیا نمی دانید که من از خود مؤمنین به آنها سزاوارترم؟

گفتند: آری، یا رسول الله.

سپس فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ» .(1)

عطیه در باره شأن نزول آیه شریفه: «یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»(2) می گوید: «نزلت هذه الآیه علی رسول الله (صلی الله علیه و آله) فی علی بن ابی طالب (علیه السلام) »(3) این آیه در منزلت حضرت علی ابن ابیطالب (علیه السلام) نازل شد. بیان چنین احادیثی درباره شخصیت حضرت، در زمانی که آشکارا بدان بزرگوار ناسزا می گفتند، دارای ارزشی والا بود زیرا درباریان آگاه و مردم ناآگاه دشنام دادن بدان حضرت در هر قنوت و خطبه را از فرایض مسلمانان می دانستند. در چنین فضای آشوب زده ای، عطیه به افشاگری پرداخت و با نقل فضایل علی (علیه السلام) کوشید ولایت را در جامعه تثبیت کند.

زیارت اربعین و اقدامی انقلابی زیارت اربعین عطیه و جابربن عبدالله (رحمه الله) در آن زمان حساس از بعد سیاسی اهمیت بسیار دارد.(4) زمانی که یزید بن معاویه ریختن خون سید الشهداء و اصحابش را افتخار می دانست و شیعیان آن حضرت در خفقان شدید به سر می بردند، بازمانده یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به زیارت تربت امام (علیه السلام) شتافت. او در واقع فرستاده خاتم المرسلین به شمار می آمد؛ زیرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وی وصیت کرده

ص: 47

بود «یا جابر زر قبر الحسین (علیه السلام) فان زیارته تعدل مئه حجه»(1) ای جابر (علیه السلام) ! قبر فرزندم حسین (علیه السلام) را زیارت کن. چون ثواب زیارتش با ثواب صد حج برابر است. جابر (علیه السلام) بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش از این فاجعه تاریخی آگاه شده، با ضمیری پاک راه کوفه پیش گرفت و خود را به دست پرورده مکتب علوی یعنی عطیه عوفی رساند. این دو بزرگمرد در اربعین شهادت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) و اصحابش در سرزمین مقدس کربلا حضور یافتند. و این افتخار را به دست آوردند که از اولین زائران حرم حسینی شوند.(2) آنچه به زیارت اربعین جلوه ای خاص از شهامت و شجاعت می دهد حرکت قهرمانانه این دو زائر در آن موقعیت حساس است؛ زیرا بعد از شهادت امام حسین (علیه السلام) یزید کسی را مانع ظلم و فساد خود نمی دید و تمام سعی خودش را به کار برد تا با خفه کردن صدای هر مخالفی قیام عاشورا را امری عادی و غیر الهی جلوه دهد.(3) بدین سبب، نگرش جامعه به نهضت امام حسین (علیه السلام) در ابتدا نگرشی همراه با بی تفاوتی گاه اعتراض آمیز بود. در آن موقعیت، حرکت جابر (رحمه الله) از مدینه و عطیه از کوفه برای زیارت سیدالشهدا (علیه السلام) تأییدی بر قیام آن حضرت بود. به ویژه این که این زیارت با رسیدن بانوان اهل بیت و اسراء از شام و برپایی سه روز سوگواری برای سالارشهیدان (علیه السلام) و یارانش مقارن بود. این حرکت انقلابی به شعله ور شدن نهضت حسینی و افشای جنایات

ص: 48

دژخیمان بنی امیه انجامید و عطیه و جابر (رحمه الله) از بنیانگذاران قیام هایی شدند که در دفاع از قیام کربلا به وسیله توابین و دیگران شکل گرفت.

استوار ماند و سخت ترین شکنجه ها و تازیانه-های امویان را تحمل کرد. این تابعی قهرمان مدتی در فارس اقامت گزید و چون قتیبه بن مسلم بر مسند استانداری خراسان جای گرفت به آنجا رفت و چندی در آن دیار به سر برد. سرانجام وقتی فرمانروایی عراق در دست عمر بن هبیره قرار گرفت، عطیه نامه ای به وی نوشت و خواستار پناهندگی و بازگشت به کوفه شد. عمر بن هبیره اجازه داد و عطیه به کوفه باز گشت. این یاور مخلص اهل بیت (علیهم السلام ) در سال 111 هجری قمری به سرای جاودانگی شتافت.(1)

ص: 50

آن جا جمع شوید. جابر (رحمه الله) که از مروان و یزید و حکومت آنان متنفر بود گوید: صبحگاهان که هوا تاریک بود از منزل بیرون آمدم تا به حضور امام سجاد (علیه السلام) برسم، از هر کوچه ای گذر کردم دیدم مردم به سوی بقیع برای نماز عید می روند و چون مسیر مرا بر خلاف مسیر خود می دیدند از من می پرسیدند: جابر (رحمه الله) تو به کجا می روی؟

من پاسخ می دادم: به مسجد رسول الله (صلی الله علیه و آله) می روم. تا به مسجد رسیدم هنگامی که وارد مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) شدم به جز امام زین العابدین (علیه السلام) کسی را در آن جا ندیدم. حضرت در حال انجام فریضه ی صبح بود من هم نماز صبحم را به وی اقتدا کردم. امام پس از تمام کردن نماز سجده ی شکر گذارد. سپس نشست و دعا کرد و من آمین گفتم. تا وقتی که آفتاب طلوع کرد حضرت رو به قبله ایستاد و دستها را تا مقابل صورت بالا برد و دعای نسبتا طولانی خواند.(1)

از این حکایت، هم بی یاوری امام سجاد (علیه السلام) و هم وفاداری جابر (رحمه الله) نسبت به آن حضرت دانسته می شود.

موقعیت و جایگاه جابر بن عبدالله (رحمه الله) را در میان اهل بیت (علیهم السلام ) و رابطه ی او با امام سجاد (علیه السلام) در روایت زیر به خوبی ترسیم شده است.

ص: 52

در حدیث آمده است: فاطمه دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام) روزی به سراغ جابر بن عبدالله (رحمه الله) رفت و به او گفت: ای صحابی پیامبر (صلی الله علیه و آله) ! ما بر شما حقوقی داریم. یکی این است که هر گاه دیدید یکی از ما بر اثر مجاهده و عبادت خود را به سختی و نابودی انداخته، به او تذکر دهید و او را به رعایت حال خود دعوت کنید. علی بن الحسین (علیهما السلام) که تنها یادگار پدرش است بر اثر سجده بسیار بینی اش زخم شده و پیشانی و کف دستها و سر زانوهایش پینه بسته است. به او بگویید: از عبادت خود بکاهد و ملاحظه حال خود کند.

جابر (رحمه الله) که با این تقاضای دختر امیرالمؤمنین (علیه السلام) مواجه شد به سوی خانه حضرت زین العابدین (علیه السلام) حرکت کرد. جلو خانه، امام باقر (علیه السلام) را در میان نوجوانان بنی هاشم دید. نگاه جابر (رحمه الله) که به او افتاد با خود گفت: این نوجوان هم چون پیامبر (صلی الله علیه و آله) راه می رود. از او پرسید: ای نوجوان! تو کیستی؟

پاسخ شنید: محمد فرزند علی بن الحسین (علیهم السلام ) .

جابر (رحمه الله) به گریه افتاد و گفت: به خدا قسم! تو به حق، شکافنده ی علم هستی. پدرم فدایت به نزد من بیا و حضرت باقر (علیه السلام) به نزد او آمد. جابر (رحمه الله) پیراهن حضرت را گشود و صورت خود را بر سینه اش نهاد و بر آن بوسه زد و گفت: جدت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: سلام او را به تو برسانم و نیز به من فرمود: تو زندگی می کنی تا آن وقت که از فرزندانم محمد بن علی

ص: 53

باقرالعلوم (علیهما السلام) را ببینی. سپس به امام باقر (علیه السلام) گفت: از پدرت اجازه بگیر تا من به حضورش برسم.

امام باقر (علیه السلام) به خدمت پدر رسید و آن چه بین او و جابر (رحمه الله) گذشته بود برای پدر باز گفت. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: او جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) است، و اجازه داد تا جابر بن عبدالله (رحمه الله) به حضورش برسد.

جابر (رحمه الله) وقتی به نزد حضرت سجاد (علیه السلام) آمد دید زیادی عبادت او را لاغر کرده است. امام سجاد (علیه السلام) احترام کرد و برخاست و با جابر (رحمه الله) احوالپرسی کرد و او را در جای مناسب نشاند. جابر (رحمه الله) رو به حضرت سجاد (علیه السلام) کرد و گفت: این زحمت و فشار چیست که بر اثر زیادی عبادت به خود می دهید. یا نمی-دانی که خداوند بهشت را برای شما و دوستان شما آفریده است و جهنم را برای دشمنان شما پدید آورده است!

امام سجاد (علیه السلام) در پاسخ فرمود: ای صحابی پیامبر! آیا نمی دانی که خداوند، گذشته و آینده ی پیامبر را آمرزیده در عین حال او دست از مجاهده و عبادت بر نداشت؟ آن قدر عبادت کرد تا پاهایش متورم شد. به پیامبر گفتند: با آن که خداوند گذشته و آینده تو را آمرزیده باز هم این گونه عبادت بسیار می کنی؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله) در جواب فرمودند: آیا بنده ی شکرگزار نباشم.

جابر (رحمه الله) که این پاسخ از امام سجاد (علیه السلام) شنید به آن حضرت گفت: ای پسر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ! رعایت حال خود کنید تا زنده بمایند، چرا که شما از

ص: 54

خاندانی هستید که از برکتشان بلاها رفع و سختی ها برطرف شود و باران ببارد.

امام سجاد (علیه السلام) در پاسخ فرمود: من به روش پدرانم عمل می کنم تا آنان را در عالم دیگر دیدار کنم.

جابر (رحمه الله) رو به حضار مجلس کرد و گفت: در میان اولاد پیامبران هم چون علی بن الحسین (علیهما السلام) دیده نشده است مگر حضرت یوسف (علیه السلام) . به خدا قسم! فرزندان علی بن الحسین (علیهما السلام) از فرزندان یوسف بهترند، چرا که در میان آنان حضرت مهدی (علیه السلام) است، همو که زمین را پس از پر شدن از ستم، پر از عدل و داد می کند.(1)

عراق وارد شد و به جابر (رحمه الله) گفت: تو را به خدا سوگند می دهم که آنچه (در مورد غدیر) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیده ای، برای ما بازگو کنی.

جابر (رحمه الله) گفت: در سرزمین جحفه در غدیرخم بودیم و در آنجا جمعیت بسیار از طوایف مختلف، اجتماع کرده بودند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از خیمه ای به سوی ما آمد. سه بار با دست خود اشاره کرد و سپس دست حضرت علی (علیه السلام) را گرفت و فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه؛ کسی که من رهبر او هستم، پس علی رهبر او است».(1)

ص: 56

درست است و از سوی دیگر چند دهه انتظار و چشم براهی، سخت و ناراحت کننده بود. به هر حال این دوره ی انتظار و آرزو و امید به سر آمد و امام محمد باقر (علیه السلام) به دنیا قدم نهاد.

این خاطره ی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای جابربن عبدالله (رحمه الله) آن قدر دلنشین و مهم بود که در مواقع و شرایط مختلف برای او جلوه می کرد و سبب می شد تا جابر (رحمه الله) در زمان ها و موقعیت های گوناگون به ابلاغ سلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) به امام باقر (علیه السلام) بپردازد و به یک مرتبه رساندن سلام پیامبر به امام باقر (علیه السلام) بسنده نکند. اکنون به دو داستان در این باره بنگرید:

الف: روزی جابر (رحمه الله) از کوچه ای می گذشت که در آن مکتب خانه ای بود و امام باقر (علیه السلام) در آن درس می خواند. نظر جابر (رحمه الله) به حضرت (علیه السلام) افتاد، به او گفت: ای نوجوان بیا، حضرت آمد.

سپس گفت: برو.

حضرت رفت. آن گاه جابر (رحمه الله) گفت: قسم به خداوندی که جانم به دست اوست، چهره و شمایلش بسان شمایل پیامبر است. در این هنگام پرسید: نوجوان! اسمت چیست؟

حضرت در جواب فرمودند: نامم محمد بن علی بن حسین (علیهم السلام ) است.

جابر (رحمه الله) سر حضرت را بوسید و گفت: پدر و مادرم فدای تو، پدرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) برای شما سلام می رساند. حضرت با نگرانی و تعجب به حضور پدرش امام سجاد (علیه السلام) رسید و داستان را بازگو نمود.

ص: 58

پدر از روی تعجب پرسید: آیا جابر (رحمه الله) با تو این چنین برخورد کرد؟

حضرت فرمودند: آری.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: دیگر در خانه بمان. از آن تاریخ به بعد جابر (رحمه الله) ، صبح و عصر به خدمت امام باقر (علیه السلام) می رسید تا بدان جا که مردم مدینه می گفتند: از جابر (رحمه الله) عجب است که صبح و عصر به سراغ این نوجوان می آید. این شیوه ی برخورد جابر (رحمه الله) با حضرت باقر (علیه السلام) ادامه داشت تا آن زمان که امام سجاد (علیه السلام) از دنیا رفت. از آن تاریخ به بعد به احترام سوابق جابر (رحمه الله) ، امام باقر (علیه السلام) به سراغ جابر (رحمه الله) می آمد.(1)

ب: ابو زیبر مکی گوید: در حضور جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) بودیم که امام سجاد (علیه السلام) بر جابر (رحمه الله) وارد شد در حالی که فرزند خردسالش محمد باقر (علیه السلام) به همراهش بود. امام زین العابدین (علیه السلام) بر جابر (رحمه الله) سلام کرد و نشست و به فرزند امام باقر (علیه السلام) فرمود: برخیز و به عمویت جابر (رحمه الله) سلام بده و سرش را ببوس.

امام باقر (علیه السلام) که خردسال بود برخاست و چنین کرد.

جابر (رحمه الله) پرسید: این طفل کیست؟

ص: 59

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: پسرم محمد (علیه السلام) است. جابر (رحمه الله) او را در آغوش گرفت و گریه کرد و گفت: ای محمد! رسول الله (صلی الله علیه و آله) بر تو سلام می رساند. یاران جابر (رحمه الله) از آن سلام رسول الله (صلی الله علیه و آله) جویا شدند، جابر (رحمه الله) پاسخ داد: من در حضور رسول الله (صلی الله علیه و آله) بودم که حسین بن علی (علیهما السلام) وارد شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را در آغوش گرفت و بوسید و در کنار خود نشانید و فرمود: برای این پسرم، پسری زاده شود که نامش علی است و در ورز قیامت منادی از دل عرش فریاد زند: «سیدالعابدین برخیزد»، در این هنگام علی بن الحسین (علیهما السلام) برخیزد. و برای او پسری به نام «محمد» زاده شود و تو ای جابر (رحمه الله) ! هرگاه او را دیدی سلام مرا به او برسان.(1)

نکته: دو مورد از چند مورد از ابلاغ رسول الله به امام باقر (علیه السلام) توسط جابر (رحمه الله) را آوردیم که از آنها می توان این نتایج را به دست آورد:

1) - جابر (رحمه الله) در انتظار دیدار امام باقر (علیه السلام) و ابلاغ سلام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به وی بوده است.

2) - ارتباط تنگاتنگ بین جابر (رحمه الله) و بین رسول خدا و امام سجاد و امام باقر (علیهم السلام ) معلوم می گردد، و این که جابر (رحمه الله) تا چه اندازه مورد احترام اهل بیت (علیهم السلام ) بوده است.

ص: 60

3) - ابلاغ سلام نه یک مرتبه، بلکه در موارد مختلف انجام شده است و این نشانه این اسم که جابر (رحمه الله) با این گونه خاطرات به وجد می آمده و به صاحبان آن عشق می رزیده است. مگر نه این است که یاد محبوب هر چه تکرار شود شیرین است. و گرنه با یک بار ابلاغ سلام، دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله) عملی شده بود.

4) - تکرار این داستان از سوی جابر (رحمه الله) ، به انگیزه نشر و گسترش فضایل اهل بیت (علیهم السلام ) و معرفی مقامات آن بزرگواران است.

5) - اختلاف روایات در ابلاغ سلام، بدان سبب است که ابلاغ سلام از سوی جابر (رحمه الله) در موارد گوناگون انجام شده است نه آن که فقط یکبار انجام شده و روایاتش اختلاف داشته باشد.(1)

حضرت روزی با او خلوت کرده و به او فرمود: ای جابر (رحمه الله) ، درباره آن لوحی که در دست مادرم فاطمه (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دیدی و آن چه که در آن نوشته شده بود به من خبر ده.

جابر (رحمه الله) گوید: خدا را گواه می گیرم که در زمان زندگی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) روزی به حضور حضرت زهرا (علیها السلام) مشرف شدم تا تولد حسین (علیه السلام) را به آن حضرت تبریک و تهنیت گویم، در دست آن حضرت لوحی سبز رنگ دیدم گمان کردم زمرد است با خطی سپید مانند نور خورشید روی آن نوشته شده بود، عرض کردم: پدر و مادرم به فدایت باد ای دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این لوح چیست؟

فرمود: این لوحی است که خداوند عزوجل به رسولش هدیه کرده و در آن اسم پدر و اسم شوهر و فرزندان و جانشینان از فرزندانم نوشته شده است و پدر به خاطر خشنودی من آن را به من بخشیده است.

جابر (رحمه الله) گوید: حضرت آن لوح را به من داد من آن را خوانده از روی آن نسخه ای برداشتم.

امام باقر (علیه السلام) فرمود: آیا می توانی آن را به من نشان دهی؟

گفت: آری، حضرت با وی به خانه اش رفت، جابر (رحمه الله) نامه ای را بیرون آورد، حضرت فرمود: ای جابر (رحمه الله) ! تو در نوشته خودت نگاه کن تا من بر تو بخوانم، جابر (رحمه الله) در نسخه خودش نگریسته، و پدرم- حضرت باقر (علیه السلام) - بر او قرائت فرمود: به خدا سوگند! حتی یک حرف با نوشته او مخالفت

ص: 62

نداشت، جابر (رحمه الله) گفت: خدا را شاهد می گیرم که به همین گونه در آن لوح نوشته دیدم:

به نام خداوند بخشنده مهربان: این نوشته ای است از سوی خداوند شکوهمند با حکمت برای محمد، نور و فرستاده و نماینده و راهنمایش که، فرشته وحی آن را از سوی پروردگار جهانیان آورده است، ای محمد (صلی الله علیه و آله) ! نام های مرا بزرگ شمار، نعمت هایم را سپاس بگذار، الطاف و بخشش هایم را منکر مباش، همانا من خدایم جز من خداوندی نیست درهم شکننده زورگویان، نابودکننده گردنفرازان، خوارکننده ستمگران، پاداش دهنده روز جزایم. همانا من خدایم و جز من خداوندگاری نیست، هر کس به غیر فضل من امیدوار باشد و یا از غیر عدالت من بترسد او را به گونه ای عذاب کنم که هیچ یک از جهانیان را بدان گونه عذاب نکرده باشم، پس مرا پرستش کن و بر من توکل نما.

من هیچ پیامبری را مبعوث نکردم و دوران هیچ پیامبری پایان نیافته و ماموریتش سپری نشد، مگر اینکه برایش جانشنین قرار دادم، من تو را بر پیامبران برتری داده و جانشنیت را بر جانشنیان فضیلت بخشیده و به دو نواده و دو شیر بچه ات حسن و حسین (علیهما السلام) بعد از او تو را گرامی داشتم، حسن (علیه السلام) را بعد از سپری شدن دوران پدرش معدن علم خود و حسین (علیه السلام) را نگهبان گنجینه وحیم قرار دادم او را به شهادت گرامی داشته و فرجام کارش را به خوشبختی و سعادت ختم کردم، او برترین شهید و درجه شهادتش والاترین درجه است، کلمه تامه خود را به او قرار

ص: 63

دادم و حجت بالغه من نزد او است، پاداش و کیفرم را با وساطت خاندان او انجام می دهم نخستین نفر از خاندان او علی (علیه السلام) ، سرور عابدان و زیور اولیاء گذشته من است و پسرش همنام جد پسندیده اش محمد (صلی الله علیه و آله) که شکافنده علم و معدن حکمت است، ناباوران و تردید دارندگان درباره جعفر (علیه السلام) نابود می شوند و آن کس که او را رد نموده، پذیرا نباشد همانند کسی است که مرا رد کرده است، این گفتار حتمی و راستین من است که جایگاه جعفر (علیه السلام) را گرمی داشته و او را درباره دوستان و پیروان و یارانش خشنود می سازم، بعد از او موسی (علیه السلام) را در شرایطی آشفته و تاریک انتخاب می کنم، زیرا رشته سنّت واجبه ام بریده نگشته و حجتم پوشیده نخواهد ماند و دوستانم برای من همیشه به زحمت نخواهند افتاد، آگاه باش! هر کس منکر یکی از آن شود مثل آن است که نعمتم را انکار کرده و نپذیرفته و هر کس یک آیه از کتابم را تغییر دهد بر من تهمت و افتراء بسته است.

وای بر افتراء زنندگان منکر به هنگام سپری شدن دوران بنده ام موسی (علیه السلام) و حبیب و برگزیده ام. آگاه باشید کسی که هشتمین نفر را تکذیب کند همه اولیاء مرا تکذیب کرده است، علی (علیه السلام) ، ولی و ناصر من و کسی است که زحمت های پیامبری بر دوش او گذارده شده و با تحمل بار سنگین آن، او را آزموده ام، وی را دیوی خودخواه و مستکبر خواهد کشت و در شهری که ذوالقرنین- این بنده شایسته- آن را ساخته است در کنار بدترین مخلوقم دفن خواهد شد، این گفتار حتمی است که دیدگانش را

ص: 64

به محمد (علیه السلام) پسرش و جانشین بعد از او روشن خواهم ساخت، او وارث علم و معدن حکمت و جایگاه راز نهانی و حجت من بر آفریدگانم است هیچ بنده ای به او ایمان نمی آورد مگر اینکه بهشت را جایگاهش قرار داده و شفاعتش را درباره هفتاد نفر از افراد خانواده اش می پذیرم که همگی مستوجب آتش جهنم باشند، به پسرش علی (علیه السلام) که ولی و ناصر و شاهد و گواه من در بین مخلوقاتم و امین بر وحیم می باشد دوران او را به سعادت ختم می کنم و از او دعوت کننده به راهم و نگهبان دانشم حسن (علیه السلام) را بیرون می آورم، و بعد این دوران را به پسرش م ح م د تکمیل می کنم که رحمت برای جهانیان است کمال موسی (علیه السلام) و روشنایی عیسی (علیه السلام) و پایداری ایوب (علیه السلام) بر او است، به زودی دوستانم در دوران او خوار گردند و سرهایشان هم چون سرهای ترک و دیلم به هدیه فرستاده شود، آنان کشته و سوزانیده می شوند و پیوسته در حال ترس و رعب و اضطرابند، زمین از خونشان رنگین و فریاد و آه و ناله در بین زنانشان گسترش یابد، آنان دوستان راستین من می باشند هرگونه آشوب کور و تاریک را به وسیله آنان دفع کنم و تزلزلات و دگرگونی ها را به وسیله آنان برطرف سازم و سختی ها و زنجیرها را توسط آنان بگسلم، درود و رحمت پروردگارشان برایشان باد و آنان همان راه یافتگانند.(1)

ص: 65

حضرت محمد و علی و حسن و حسین (علیهم السلام ) پاسخ می دهند از خداوند یکتای قهار.

خداوند متعال می فرماید: ای گروه خلائق! من کرامت و بزرگواری را بر حضرت محمد و علی و حسن و حسین و فاطمه (علیهم السلام ) قرار دادم، ای جماعت سرها را پایین انداخته، چشمها را فرو بندید، این فاطمه (علیها السلام) است که به سوی بهشت حرکت می کند، جبرئیل ناقه ای از ناقه های بهشتی با پیشانی باز و گسترده، و پاهائی از لولو تازه، در حالیکه بر پشتش جایگاهی آراسته به مرجان نهاده برایش آورده و جلو پایش می خواباند و حضرت بر آن سوار می شود، خداوند یکصد هزار فرشته را مامور می کند که در سمت راست و یکصد هزار فرشته در سمت چپ قرار گیرند و یکصد هزار دیگر آن حضرت را بر روی خود حکم کنند تا اینکه بر کنار در بهشت قرار گیرد، به آنجا که رسید روی برگردانده و می ایستد، خداوند متعال می فرماید: ای دختر حبیب من! چه شده است که ایستاده و روی برگردانده ای؟ من دستور داده ام تو را بهشتم وارد کنند؟

حضرت می گوید: پروردگارا دوست دارم قدر و ارزش خود را در این بدانم.

خداوند متعال می فرماید: ای دختر حبیبم! برگرد و به کسانی که در دلشان محبت تو و یا محبت یکی از فرزندان تو را دارند نگاه کن و دست آنان را بگیر و به بهشت داخل کن.

حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: به خدا سوگند! ای جابر (رحمه الله) ، آن حضرت در آن روز شیعیان و دوستان خود را بسان پرنده ای که دانه خوب را از دانه بد تشخیص داده و برمی چیند شناسایی کرده و جدا می سازد، هنگامی که بر در بهشت شیعیانش اطراف او جمع شدند، خداوند به دل آنان می افکند که بایستد، و روی برگردانند و پشت سرشان را نگاه کنند.

ص: 67

خداوند به آنها می فرماید: ای دوستان من! به چیز نگاه می کنید و چرا روی برگردانیده اید، با اینکه حضرت فاطمه (علیها السلام) درباره شما شفاعت کرده است؟

می گویند: پروردگارا می خواهیم قدر و ارزش خود را در این روز بدانیم.

خداوند می فرماید: ای دوستان من برگردید و به کسانی که شما را به خاطر دوستی حضرت فاطمه (علیها السلام) دوستتان دارند نگاه کنید، به کسی که به خاطر محبت فاطمه (علیها السلام) به شما غذا داده، به کسی که به خاطر محبت حضرت فاطمه (علیها السلام) به شما لباس داده به کسی که به خاطر دوستی حضرت فاطمه (علیها السلام) به شما جام آبی داده، به کسی که درباره محبت حضرت فاطمه (علیها السلام) غیبتی را از شما برطرف ساخته نگاه کنید، دستش را گرفته و او را وارد بهشت کنید.

حضرت باقر (علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند! در بین مردم کسی جز شک کننده، یا کافر و یا منافق باقی نمی ماند، اینان هنگامی که در طبقات جهنم قرار گرفتند به بیان الهی فریاد می زنند که: «فَما لَنا مِنْ شافِعین وَ لا صَدیقٍ حَمیمٍ؛ شافع و حمایت کننده ای برایمان نیست، که اگر می توانستیم بازگشت کنیم از مومنان بودیم». و عرضه می دارند: «فَلَوْ أنَّ لَنا کَرَّةً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ؛ شافع و حمایت کننده ای برایمان نیست، که اگر می توانستیم بازگشت کنیم از مومنان بودیم.»(1)

حضرت باقر (علیه السلام) می فرماید: هیهات، هیهات، از آن چه که می خواهند ممنوع و بازداشته می شوند، «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ

ص: 68

لَکاذِبُونَ ََ»(1) ، اگر بازگردانیده شوند به همان چه که از آن نهی شده اند بر خواهند گشت آنان دروغ گویانند.(2)

2) - شیخ صدوق (رحمه الله) در کتاب عیون اخبار الرضا (علیه السلام) به سند خود از ابی نضره(1) نقل کرده که گفت: وقتی امام محمد باقر (علیه السلام) در شُرُف وفات و در حالت اختضار قرار گرفت فرزندش امام جعفر صادق (علیه السلام) را خواست تا پیمان های امامت را به او بسپارد، آنگاه برادر امام محمد باقر (علیه السلام) زید بن علی به او گفت: ای برادر! اگر درباره من مثال حسن و حسین (علیهما السلام) را به پا می کردی، فکر نمی کنم که کار بدی کرده بودی! سپس امام باقر (علیه السلام) به او فرمود: ای اباالحسن «زید» امانت ها هیچ گاه قیاس کردنی نیستند و همچنین پیمان ها هیچ گاه آداب و رسوم نیستند؛ بلکه امانت ها و پیمان ها اموری هستند که زودتر از حجت های الهی بوده اند. پس امام باقر (علیه السلام) جابر بن عبدالله (رحمه الله) را خواستند و به او گفتند: ای جابر (رحمه الله) ! حکایت کن برای ما آنچه را که از صحیفه (صحیفه حضرت زهرا (علیها السلام) ) دیده ای.

جابر (رحمه الله) عرض کرد: به چشم ای اباجعفر (علیه السلام) ! من روزی محضر بانوی خودم فاطمه (علیها السلام) دختر رسول الله (صلی الله علیه و آله) مشرف شدم تا ولادت حسین (علیه السلام) را به او تبریک گویم، پس دیدم که دست مبارکش صحیفه ی سفیدی

ص: 70

از درّه می باشد، و به او عرض کردم: ای سرور زنها چیست این صحیفه ای که با شما می-بینم؟

حضرت فرمود: در آن نام های امامان از فرزندان من است.

من عرض کردم: آن را می دهید تا نظری به آن افکنم.

حضرت فرمودند: ای جابر (رحمه الله) ! اگر از این کار نهی نشده بودم آن را به تو می دادم اما چه کنم که نهی شده دست به آن زند مگر پیامبر یا وصی پیامبر یا اهل بیت پیامبر. ولی به تو اجازه می دهم که از روی آن درون آن را بنگری.

جابر (رحمه الله) گفت: متن آن را خواندم و در آن نوشته بود:

«أبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُصْطَفَی أمُّهُ آمِنَةُ أبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أبِی طَالِبٍ الْمُرْتَضَی أمُّهُ فَاطِمَةُ بِنْتُ أسَدِ بْنِ هَاشِمِ بْنِ عَبْدِ مَنَافٍ أبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَرُّ أبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ التَّقِیِّ أمُّهُمَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ أبُو مُحَمَّدٍ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْعَدْلُ أمُّهُ شَهْرَبَانُو بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ أبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْبَاقِرُ أمُّهُ أمُّ عَبْدِ اللَّهِ بِنْتُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ أبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ وَ أمُّهُ أمُّ فَرْوَةَ بِنْتُ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أبِی بَکْرٍ أبُو إِبْرَاهِیمَ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا حَمِیدَةُ الْمُصَفَّاةُ أبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی الرِّضَا أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا نَجْمَةُ أبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الزَّکِیُّ أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا خَیْزُرَانُ أبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ بن الْأمِینُ أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا سَوْسَنُ أبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ الرَّفِیقُ أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا سُمَانَةُ وَ تُکَنَّی أمَّ الْحَسَنِ أبُو الْقَاسِمِ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ هُوَ حُجَّةُ اللَّهِ الْقَائِمُ أمُّهُ جَارِیَةٌ اسْمُهَا نَرْجِسُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أجْمَعِینَ؛ ابو القاسم محمد بن عبد اللَّه المصطفی مادرش آمنه بنت وهب ابو الحسن علی بن ابی طالب المرتضی

ص: 71

مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف ابو محمد الحسن بن علی البر ابو عبد اللَّه الحسین بن علی التقی مادر هر دو فاطمه بنت محمد (صلی الله علیه و آله) است ابو محمد علی بن حسین عدل مادرش شهر بانویه بنت یزدجرد بن شاهنشاه ابو جعفر محمد بن علی الباقر مادرش ام عبد اللَّه بنت حسن بن علی بن ابی طالب ابو عبد اللَّه جعفر بن محمد الصادق مادرش ام فروه بنت قاسم بن محمد بن ابی بکر ابو ابراهیم موسی بن جعفر ثقه مادرش کنیزیست به نام حمیده ابو جعفر محمد بن علی الزکی مادرش کنیزی است به نام خیزران ابو الحسن علی بن موسی الرضا (علیه السلام) مادرش کنیز است به نام نجمه ابو جعفر محمد بن علی الزکی مادرش کنیزی است به نام خیزران ابو الحسن علی بن محمد الامین مادرش کنیزی است به نام سوسن ابو محمد الحسن بن علی الرفیق مادرش کنیزی است به نام سمانه و کنیه اش ام الحسن است ابوالقاسم محمد بن الحسن و او حجت خداست بر خلقش و قائم است مادرش کنیزیاست به نام نرجس صلوات اللَّه علیهم اجمعین.»(1)

ص: 72

شما را به مهدی (علیه السلام) مژده می دهم هنگامی که در میان امت من اختلاف و نابسامانی به وجود آید، او برانگیخته می شود، و سراسر زمین را همچنان که پر از ظلم و جور شده، بر از عدل و داد می کند. ساکنان آسمان و زمین از او خشنودند، و اموال و ثروت را به گونه ای صحیح و مساوی، بین مردم توزیع می کند، و دل های امت اسلام را سرشار از بی نیازی می نماید، و عدالت او آن چنان توسعه می یابد، که منادی او اعلام می کند: «چه کسی نیازمند است؟»

از میان همه ی مردم، تنها یک نفر، اظهار نیاز می کند. به او می-فرماید: «نزد مسئول اموال برو و بگو مهدی (علیه السلام) مرا نزد تو برای گرفتن مال و ثروت فرستاده است.»

او نزد مسئول اموال، می آید و پیام حضرت مهدی (علیه السلام) را به او می رساند، و مسئول (بر اثر وفور نعمت) آنچه او بخواهد در اختیارش می گذارد، بی آنکه آن را بشمرد و بسنجد.(1)

3) - جابر (رحمه الله) می گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) به من فرمود:

عمر تو طولانی می شود، تا اینکه علی بن الحسین سید العابدین (علیهما السلام) را می بینی، و او دارای فرزندی می شود که هم نام من است. سلام مرا به او (یعنی امام باقر (علیه السلام) ) برسان، بدانید که او، پدر مهدی (علیه السلام) این امت است.(2)

ص: 74

امام صادق (علیه السلام) در سخنی فرمود: سوگند به خدا! هیچ کس جز هفت نفر، به عهد خویش (در مورد پذیرش معنی آیه ی مذکور) وفا نکرد، آن هفت نفر عبارتند از:

سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) ، غلامی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به نام ثبیت (یا ثبت) و زید بن ارقم.(1)

ص: 76

عبدالله بن انیس انصاری گفت: آری، روایتی که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم، چنین است:

«مردم در روز قیامت، برهنه و تهیدست و لال، محشور می گردند، ندایی بلند می شود که همه ی اهل محشر آن را می شنوند. در آن ندا خداوند می فرماید:

من صاحب همه چیز هستم. منم حاکم و دادخواه! آگاه باشید که هیچکدام از بهشتیان، تا وقتی یک نفر از دوزخیان بر آنها حقی دارد و مطالبه می کند، حق ندارد، وارد بهشت گزدند مگر آنکه حق او را بستانم. و همچنین هیچ یک از دو زخیان حق ورود در دوزخ را ندارد، تا وقتی که یک نفر از بهشتیان حقی بر گردن آنها دارد و مطالبه می کند، مگر آنکه حق آنها را- هر چند، یک سیلی باشد- بستانم.»

عبدالله می گوید: به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: این حق ستانی، چگونه ممکن است؟ با اینکه به فرموده ی شما، آنها عریان و برهنه وارد محشر می شوند؟!

فرمود: در قیامت، قصاص، بر اساس اعمال خوب و بد است. (یعنی از اعمال خوب انسان، به صاحب حق می دهند و اگر اعمال نیک نداشت، از اعمال بد صاحب حق، به اندازه ی حقش به حساب بدهکار می گذارند.)(1)

ص: 78

در کتاب های تفسیر، آراء و نظریات جابر (رحمه الله) در تفسیر قرآن کریم را ذکر کرده اند. در کتاب مجمع البیان آرای تفسیر جابر (رحمه الله) به چشم می خورد.

مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی فرموده اند: اهل سنت کتاب تفسیر ناتمامی از جابر (رحمه الله) دارند.

ذهبی می نویسد: جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام، در عصر خود، پیشوا، فقیه و فتوا دهنده مدینه بود. او قبل از هجرت در عقبه منی همراه با 70 نفر با پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیعت مرد و از آن جناب دانش های ارزشمندی آموخت. او کتابی کوچک در حج دارد که در صحیح مسلم آمده است.(1)

این کثیر می گوید: جابر (رحمه الله) دارای کتاب و صحیفه بود.(2)

در احادیث فراوانی می خوانیم که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در حال سخنرانی مطلبی می فرماید که مهم است و جای سئوال دارد. جابر (رحمه الله) سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را می برد و پرسش های روشنگر و به جا مطرح می کند. اینها نشانه ی علاقه و دقت نظر او نسبت به مطلب علمی است.(3)

ص: 81

بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، طبری، عمادالدین، کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1383ق.

تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، علی بن حسن بن هبه الله، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، 1415ق.

تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی تا.

تذکره الحفاظ، ذهبی، شمس الدین محمد، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1374ق.

تفسیر فرات کوفی، فرات بن ابراهیم کوفی، مؤسسه چاپ و نشر، تهران، 1410ق.

تفسیر الصافی، فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، محقق / مصحح: اعلمی، حسین، ناشر: مکتبه الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415 ق.

تفسیر نور الثقلین، العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه، محقق / رسولی محلاتی، هاشم، ناشر: اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

تنقیح المقال، مامقانی، عبدالله بن محمد حسن، مطبعه مرتضویه، نجف، چاپ اول، 1352ق.

تهذیب الاسماء، نووی، محی الدین بن شرف، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول.

تهذیب التهدیب، ابن سعد، محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415ه.

جابر بن عبدالله انصاری (رحمه الله) پاسدار حکومت صالحان، محمدی اشتهاردی، محمد، پیام آزادی، تهران، چاپ پنجم، 1377ش.

ص: 84

جابربن عبدالله انصاری (رحمه الله) ، واثقی حسین، بوستان کتاب، قم، چاپ دوم، 1387ش.

جامع المسانید و السنن، ابن کثیر دمشقی،دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415ق.

خصال، شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن علی، تحت نظر آیت الله محمدباقرکمره ای، کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ ششم، 1354ش.

درالمنثور، سیوطی، عبدالرحمان جلال الدین، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، 1403ق.

دلائل الامامه، طبری، محمد بن جریر، مکتبه حیدریه، نجف، 1383ق، افست دارالذخائر، قم.

رجال الطوسی، طوسی، محمد بن حسن، محقق / مصحح: قیومی اصفهانی، جواد، ناشر: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المقدسه، قم، چاپ سوم،1373 ش.

رجال الکشی- اختیار معرفه الرجال، کشی، محمد بن عمر، محقق / مصحح: رجایی، مهدی، ناشر: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام ) ، قم، چاپ اول، 1363 ش.

روضه الواعظین، فتال نیشابوری، محمد، مکتبه حیدریه، نجف.

سفینه البحار، شیخ عباس قمی، چاپ اسوه.

سیره ی ابن هشام، عبدالملک، حلبی مصر، افست ایران، 1363ش.

شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، حسکانی، عبید الله بن عبدالله، محقق / مصحح: محمودی، محمدباقر، ناشر: التابعه لوزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، تهران، چاپ اول،.1411 ق

الطبقات الکبری، ابن سعد، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1410ق.

ص: 85

الغذیر، نجفی، عبدالحسین، دارالکتاب العربی، بیروت، 1387ق.

فاطمه الزهرا (علیها السلام) شادمانی دل پیامبر (صلی الله علیه و آله) ، احمد، مترجم: افتخارزاده، سیدحسن، انتشارات بدر، چاپ چهارم، سال بهار 1381ش.

الکافی، کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفاری علی اکبر و آخوندی، محمد، ناشر: دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

کمال الدین و تمام النعمه، صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی، ناشر اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1395ق.

کامل الزیارات، ابن قولویه، جعفر بن محمد، محقق / مصحح: امینی، عبد الحسین، ناشر: دار المرتضویه، نجف اشرف، چاپ اول، 1356 ش.

مجموعه ورّام، آداب و اخلاق در اسلام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، ناشر: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1369 ش.

مدینه المعاجز، بحرانی، هاشم، موسسه معارف اسلامی، قم، 1413ق.

مستدرک الوسائل، نوری، میرزا حسین، مؤسسه آل البیت، قم، 1408ق.

مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، طوسی، محمد بن الحسن، ناشر: مؤسسه فقه الشیعه، بیروت، چاپ اول، 1411 ق.

معجم رجال الحدیث، خویی، سید ابوالقاسم .

مقتل الحسین، موسوسی مقرم، سید عبدالرزاق.

مکیال المکارم، موسوی فقه احمدآبادی، محمدتقی.

مناقب لآل ابی طالب، ابن شهر آشوب مازندرانی، مؤسسه انتشارات علامه، قم، بی تا.

وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، ناشر: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام ) ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 86

ریخته بر روی آن خون ز سر و روی حسین

جابرا اشک فشان ناله بزن زمزمه کن

گریه با فاطمه از داغ بنی فاطمه کن

در حریم پسر فاطمه یاد از همه کن

روی از گوشة گودال سوی علقمه کن

اشک جاری به رخ از دیدة دریایی کن

دست سقا ز تن افتاده، تو سقایی کن

گوش کن بانگ جرس از دل صحرا آید

ناله ای سخت جگر سوز و غم افزا آید

پیشباز اسرا دختر زهرا آید

به گمانم ز سفر زینب کبرا آید

حرمی روی به بین الحرمین آوردند

از سفر نالة ای وای حسین آوردند

بلبلان آمده گل ها همه پرپر گشتند

حرم الله دوباره به حرم برگشتند

زائر پیکر صد پارة بی سر گشتند

همگی دور مزار علی اکبر گشتند

گودی قتلگه و علقمه را می دیدند

هر طرف اشک فشان فاطمه را می دیدند

آب بر سینة خود دید چو تصویر رباب

عرق شرم شد و سوخت از شرم شد آب

جگر بحر ز سوز جگرش گشت کباب

شیر در سینه مادر، علی اصغر در خواب

یاد شش ماهه و گهوارة او می افتاد

به دو دستش حرکت های خیالی می داد

ص: 88