ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

عقلانیّت در اسلام و دیگر ادیان و مذاهب 26

اهمیّت عقل از دیدگاه قرآن و روایات 27

4. محبّت و دلسوزی 29

دو اصل اساسی 29

مصادیق محبّت و دلسوز 29

اتّحاد و همبستگی، رمز پیروزی 31

5. از انسان های بی شخصیّت دوری کن! 33

نشانه های افراد باشخصیّت 33

نشانه های افراد بی شخصیّت 34

مصداق های دیگر حدیث 34

6. دنیا تجارت خانه است 37

مشابهت های بازار و دنیا 38

7. خودراضی مباش 43

غریزه ای به نام حبّ ذات 43

نه افراط، نه تفریط 44

پیامدهای ازخودراضی بودن 44

8. مقدّرات 47

آینه تاریخ 47

9. معیار شخصیّت 51

مشکلات مال و ثروت 51

اعمال؛ ملاک شخصیّت در جهان آخرت 53

نظام ارزشی اسلام 54

ص:7

10. مصیبت صابر و بی صبر! 55

مصائب مختلف دنیا 55

چگونگی برخورد با مصیبت ها 56

همه مشکل دارند! 56

نتایج دیگر صبر و استقامت 58

جامعه صابر و جامعه کم تحمّل 58

11. آمادگی برای ظهور حضرت مهدی (عج) 61

فواید انتظار فرج 62

شیعیان آماده باشند 62

12. شوخی آری، هزل نه! 65

معنای «هزل» 65

تفاوت هزل و شوخی 65

شوخی مذموم و مزاح ممدوح 66

13. دور اندیشی 69

دو نوع زندگی 69

14. خشم بر زیردستان 73

حقیقت خشم و غضب 73

پیامدهای خشم و غضب 74

راه فرار از غضب 74

15. حکمت 77

حکمت چیست؟ 77

فاعلیّت فاعل و قابلیّت قابل 78

ص:8

16. بهترین ها و بدترین ها 81

مبارزه با معلول یا علّت! 81

بیان دیگری برای روایت 82

17. حسادت و آثار آن 85

مفاسد حسادت 85

ضررهای حسادت 86

مبارزه با حسادت 87

18. زمان حسن ظن و هنگام سوء ظن 89

نهی از سوء ظن در قرآن و حدیث 89

حکمت تفصیل مورد بحث 90

19. از دیگران چه انتظاراتی داشته باشیم؟ 93

گفتگوی امام هادی علیه السلام و متوکّل 93

نکته ای دقیق درمورد روانشناسی 94

20. استقبال از نعمت های الهی 97

دو مطلب بسیار مهم 97

شکر نعمت نعمتت افزون کند 98

خداوند حکیم است 99

نعمت نظام اسلامی 99

21. لجاجت 101

ارتباط لجاجت با گناهان دیگر 101

ثمرات شوم لجاجت 102

ص:9

نتیجه ترک لجاجت حضرت آدم علیه السلام 102

ثمره لجاجت ابلیس 103

22. مکر الهی 105

معنای «مکر» 105

ایمن از مکرالله! 106

نمونه هایی از مبتلایان به عذاب الهی 107

23. اسیران جهالت و نادانی 109

معنای «اسیر» 109

اسیران هوای نفس 110

24. اطاعت خالق یا رضایت مخلوق 113

1. رضایت مخلوق در عرض رضایت خدا 113

2. رضایت خالق و خشم مخلوق 114

دموکراسی غربی و مردم سالاری اسلامی 114

25. مراء و جدال 117

تفسیر «مراء» 117

جدال ممدوح و مذموم 118

26. مسیر یکتاپرستی 121

کدام راه؟ 121

نگاهی به تاریخ سه پیامبر بزرگ 122

پیروی از حق در عصر و زمان ما 123

27. پنج رذیله اخلاقی 125

1. دوره فشرده اخلاق اسلامی 125

ص:10

2. تفاوت خودبرتربینی با چند رذیله دیگر 126

3. خودبرتربینی، مانع تحصیل علم 126

4. نادانی و بخل! 127

5. تلاش فراوان برای مبارزه با رذایل اخلاقی 127

28. فقر و غنا 129

تفسیر دیگران از فقر و غنا 129

فقر و غنا از دیدگاه اسلام 130

ساده زیستی بهترین راه مقابله با دشمن 130

29. پیامدهای عاقّ والدین 133

علل تیرگی روابط فرزندان و والدین 133

وظیفه رسانه ها و دیگران 135

30. ایّام، گناهی ندارند! 137

انتساب گناه به روزها 138

31. چاپلوسی 141

انگیزه متملّقان 141

پیامدهای چاپلوسی 142

32. توبه نصوح 145

تفسیر «توبه نصوح» 145

نفاق، مشکل بزرگ انسان ها 146

33. عبادت شبانه 149

اهمیّت رازونیاز در سحر 150

ص:11

راز اهمیت نماز شب 150

راه قرب الی الله 151

34. مال حرام 153

نکات چهارگانه 153

ثمرات مال حرام 154

فراوانی مال حرام در عصر و زمان ما 155

مصرف وام برخلاف قرارداد 155

جریمه های دیرکرد 155

طرق دیگر کسب مال حرام 156

مال حرام و محرومیّت از عبادت 156

35. دعا در اماکن مقدّس 157

راز اهمیّت برخی زمان ها و مکان ها 157

زمان های نحس 158

شرافت کربلا 159

36. خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کن 161

37. نافرمانی فرزندان 165

پدران، مادران و فرزندان 165

والدین در قرآن 166

سخت گیری والدین 167

38. نماز شب 169

اهمیّت نماز شب 169

ص:12

آثار نماز شب 170

مذمّت پرخوری و پرخوابی 170

39. یاد مرگ 173

برخورد با مرگ 173

نتایج یاد مرگ 175

مرگ خبر نمی کند! 175

40. تقوا و اطاعت 177

تقوا عامل محبوبیّت 177

محبوبیّت، عامل محافظت 178

اطاعت خالق آری، سخط او هرگز! 178

فهرست منابع و مآخذ 181

* * *

ص:13

ص:14

ص:15

امام هادی علیه السلام (1) در اینترنت، که اوج آن، هتّاکی آن خواننده مزدور

مرتد در قالب اشعار زشت و سخیف بود، مرجع عالی قدر جهان تشیّع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّظلّه) تصمیم گرفتند محور مباحث اخلاقی خویش را که روزهای چهارشنبه در مسجد اعظم قم برگزار می شد، سخنان ارزشمند آن امام مظلوم قراردهند.

این کار با لطف و عنایت خداوند متعال از تاریخ 27/2/ 1391 شروع شد و در 30/11/1392 به اتمام رسید و اکنون در قالب چهل حدیث ارزشمند از احادیث اخلاقی امام هادی علیه السلام پیش روی شماست.

از خداوند متعال می خواهیم که معرفت ما را درباره آن امام همام روزبه روز بیشتر کرده و توفیق عمل به دستوراتش را به همه ما عنایت فرماید.

قم - مدرسه امام سجّاد علیه السلام

ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی

18/12/ 1392

ص:16

ص:17

آری، خداوند هم شاکر است! شاهد این مطلب، آیه شریفه 158 سوره بقره است که می فرماید: (إِنَّ اللهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ)؛ «خداوند (نسبت به عمل او) قدردان و (از آن) آگاه است». هنگامی که بنده کار خیری انجام می دهد، تشکّر و قدردانی خداوند از بنده اش این است که به او جایزه می دهد. خداوند، هم «شاکر» است و هم «علیم» چراکه می داند هرکس چقدر استحقاق دارد و به هر شخص چه جایزه ای بدهد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز شاکر است، لذا خداوند متعال در آیه شریفه 103 سوره توبه خطاب به وی می فرماید: (خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ)؛ «از اموال آنها صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیله آن، آن ها را پاک سازی و پرورش دهی، و (به هنگام گرفتن زکات) برای آنها دعا کن؛ که دعای تو مایه آرامش آن هاست؛ و خداوند شنوا وداناست».

دعای رسول مکرّم صلی الله علیه و آله برای کسانی که به وظیفه شرعی پرداخت زکات عمل می کردند، در حقیقت قدردانی و شکرگزاری از آنها برای کارشان بود.

ص:18

سوره لقمان، آیه شریفه 14 می فرماید: (أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ)؛

«برای من و برای پدر و مادرت شکر به جای آور». انسان هنگامی که نوزادان ضعیف را می بیند که توان هیچ کاری را ندارند و حتّی نمی توانند آب دهانشان را جمع کنند، و پدر و مادر همچون پروانه ای گرد وجود او چرخیده و با زحمات طاقت فرسا به او کمک می کنند، به یاد زحمات فراوان والدین خود می افتد. خداوندا! به ما توفیق قدردانی از زحمات آنان را عنایت فرما.

ص:19

لذا خواجه عبدالله انصاری گفته است :

گر جمله کائنات کافر گردند بر دامن کبریاش ننشیند گرد (1)

ص:20

ص:21

وتوسّلاتشان بیشتر وتوجّهشان فزون تر و آشنایی شان دو چندان می شود، دیگر اهانت نخواهند کرد. و این مطلب وظیفه همه شیعیان آن حضرت را سنگین تر می کند.

ص:22

قوی کنیم وآماده انجام کار مثبتی در جامعه شویم، یا آن را میدان تمرین وکسب آمادگی برای شرکت در مسابقه جهان آخرت بدانیم، همان گونه که حضرت علی علیه السلام فرمود: «اَلاَ وَ اِنَّ الْیَومَ المِضْارَ، وَ غَداً السِّباقَ وَ السَّبقَةُ الجَنّةُ وَ الْغایَةُ النّارُ؛ آگاه باشید! امروز روز تمرین و آمادگی و فردا روز مسابقه است. جایزه برندگان، بهشت، وسرانجام عقب ماندگان، آتش خواهد بود». (1)

به این نتیجه می رسیم که دنیا ابزاری بیش نیست. اگر با این دید به دنیا نگاه کنیم زندگی ما را از پوچی و بیهودگی و ابتذال خارج می کند و دارای هدف و برنامه می شویم و سبب می شود که خود را مقید به قیودی بدانیم. البتّه زندگی پاک هزینه و زحمت دارد و باید درمقابل وسوسه های مال و مقام و شهوت مقاومت کرد.

امام هادی علیه السلام در این روایت ارزشمند به همین مطالب اشاره فرموده است. از یک طرف دنیا را معبری برای رسیدن به آخرت معرّفی می کند تا تنها به عنوان یک معبر به آن بنگرید و برایش ارزش قائل باشید و از سوی دیگر به سختی و مشکلات دنیا و اجر و ثوابی که تحمّل این مشکلات در جهان آخرت دارد اشاره فرموده است. حضرت در این قسمت یک بار از علّت به معلول می نگرد وبار دیگر ما را از معلول به سمت علّت راهنمایی می کند.

ابتدا مشکلات و سختی ها و مرارت های دنیا را علّت رسیدن به

ص:23

سعادت در سرای آخرت بیان فرموده، سپس ثواب آخرت را معلول وعوض تحمّل مشکلات دنیا معرفی می کند. به راستی چه ترسیم زیبایی!

ص:24

ص:25

امام هادی علیه السلام ظالم عاقل را اهل نجات می داند، امّا مُحقّ سفیه را نه، چرا؟

به دو دلیل: نخست این که چنین ظالمی از حد تجاوز نمی کند و عقلش به او اجازه افراط در ظلم و ستم نمی دهد.

دیگر این که به زودی پشیمان می شود و عذرخواهی و جبران خواهد کرد. امّا سفیه و نادان چه بسا به قصد اصلاح افساد کند همان گونه که در روایت می خوانیم: «یکون ما یفسده بجهله اکثر مما یصلحه بعقله». (1) و چه بسا کار خوبش توأم با منّت و تحقیر و آزار

واذیّت باشد.

ص:26

و«یک» مساوی «سه» نمی شود می گویند: «این امور کار عقل نیست، کار دل است!». (1)

یا هنگامی که به صوفیّه، که معتقد به وحدت وجود به معنای وحدت مصداقی وجودند، گفته می شود: این عقیده هیچ سازگاری ای با عقل ندارد و لازمه آن اتّحاد عابد و معبود، خالق ومخلوق، بی معنا بودن آفرینش بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب ومانند آن است. (2) می گویند: «درک این مسأله کار عشق است، کار

عقل نیست!» و بدین وسیله عقل را از کار می اندازند. برخی از مسلمانان به علّت دوری از مکتب اهل البیت علیهم السلام معتقد به جبر شده اند. وقتی از آن ها پرسیده می شود: «مگر می شود خداوند کسی را مجبور به کاری کند، سپس برای همان کار غیر اختیاری به او پاداش دهد یا مجازاتش کند؟می گویند:«ماعقل راحجّت نمی دانیم!».

ولی ما شیعیان به برکت مکتب اهل البیت علیهم السلام و هدایت های آن بزرگواران طرفدار حجّت عقل هستیم و همواره در پرتو شعاع آن حرکت کرده ایم.

ص:27

قرآنی که این قدر به عقل اهمیّت داده و درمورد آن سخن گفته، به پیروانش اجازه می دهد از عقلانیّت فاصله گرفته و آن را از کاربیندازند؟

ابتکار مرحوم کلینی چقدر حساب شده و زیباست که کتاب ارزشمندش اصول کافی را با روایات مربوط به عقل آغاز کرده وکتاب العقل و الجهل را در طلیعه کافی قرار داده است؛ یعنی پیروان مکتب تشیّع پیروان عقل هستند.

در دنیای امروز آنچه به اسلام جاذبه داده، عقلانیّت معارف دینی است. این همه روایت که درمورد فلسفه احکام از حضرات معصومین علیهم السلام وارد شده، همه عقلانیّت دین ما را نشان می دهد. اگر عقلانیّت دین را تثبیت کنیم، جاذبه آن بیشتر خواهد شد. (1)

امام هادی علیه السلام در روایت مورد بحث به همین مطلب اشاره کرده، لذا می فرماید: «اگر عقل داشته باشید، هرچند مرتکب لغزش هایی هم شده باشید، سرانجام عقل شما را عاقبت به خیر می کند، امّا اگر عقل در کار نباشد هرچند کارهای خوبی هم کرده باشید عاقبت به خیر نخواهید شد».

پروردگارا! هرگز این نعمت عظمی و بی بدیل را از ما مگیر وتوفیق معرّفی این بُعد اسلام را به جهانیان، به ما عنایت فرما.

ص:28

ص:29

ص:30

دلسوزی می کنند و در این مطلب هیچ شک و تردیدی نیست. برخلاف دنیاپرستان، که تنها به فکر خود هستند و برای دیگران دلسوزی نمی کنند. حال که علمای دین چنین اند، پیرو آن ها باشید.

ص:31

ویکپارچه شوندتابتوانندبردشمن غلبه کنند.چراکه هرگونه اختلاف و تشتّت و نغمه مخالف، سمّ مهلک و خطرناکی محسوب می شود.

حضرت علی علیه السلام می فرماید: آنچه مرا آزار می دهد این است که دشمنان در باطل خود متّحد و یکپارچه اند، اما شما در حق خود پراکنده و متفرّقید. (1)

امیدواریم مسلمانان عصر ما از خواب غفلت بیدار شده و در سایه محبّت و دلسوزی متحد و یکپارچه شوند، تا بر دشمنان پیروز گردند.

* * *

ص:32

ص:33

داشته باشد خودداری می کنند. مثلاً حاضر نیستند مزدور کسی شوند، هرچند درآمد کلانی داشته باشد.

5. با افراد پست دوست نمی شوند و با آن ها مجالست نمی کنند و طرح شراکت نمی ریزند.

آنچه گفته شد بخشی از نشانه های انسان های باشخصیّت است.

ص:34

اشخاص است و گاه درمورد احزاب و کشورها و دولت ها. برخی از احزاب و دولت ها فاقد شخصیّت اند و برای رسیدن به پولِ بیشتر دست به هر جنایتی می زنند.

بسیاری از کشورهای مادّی دنیای امروز چنین هستند. در یک مقطع که منافعشان اقتضا کند با یک گروه یا کشور می جنگند و در مقطع دیگر با همان گروه و کشور متّحد شده و از آن ها کمک می گیرند. چنین احزاب و کشورهایی فاقد شخصیّت اند.

به هر حال از انسان ها، احزاب، دولت ها و کشورهای بی شخصیّت دوری کن تا از شرّ آن ها در امان باشی.

* * *

ص:35

ص:36

ص:37

و در تعبیر چهارم، به دانشگاهی تشبیه شده که باید در آن از سرگذشت دیگران پند و اندرز گرفت.

«دارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنَ اتَّعَظَ بِها» (1) و بالاخره در حدیث دیگری به

میدان مسابقه ای تشبیه شده که باید برای موفقیّت در آن ابزار ووسایل مسابقه را آماده کرد. حضرت علی علیه السلام در این باره فرمود : «اَلا وَ اِنَّ الْیَوْمَ المِضمارَ وَ غَداً السِّباقَ وَ السَّبْقَةُ الْجَنَّةُ وَ الْغَایَةُ النّار؛ آگاه باشید! امروز روز تمرین و آمادگی، و فردا روز مسابقه است. جایزه برندگان، بهشت وسرانجام عقب ماندگان، آتش خواهد بود». (2)

به هر حال در همه این روایات، هدف این است که انسان بدانددنیا هدف نیست، بلکه ابزار و وسیله ای است برای رسیدن به قرب پروردگار.

ص:38

می برند. بنابراین بازار محل اقامت نیست، بلکه محل گذر است؛ دنیا نیز چنین است.

2. انسان باید در بازار حواسش را جمع کند که سرمایه اش را با چه چیزی مبادله می کند؟ آیا آنچه دریافت می کند ارزش مبادله با آنچه را که داده دارد؟ در غیر این صورت ورشکست می شود؛ دنیا نیز چنین است. انسان باید مراقب باشد درمقابل سرمایه عمر که می دهد چه چیزی به دست می آورد؟

3. در بازار، تجّار صالح و باایمان وجود دارند و تاجران شیّاد وکلاهبردار نیز هستند. در بازار دنیا نیز کلاهبردارانی هستند که اگر غافل شویم سرمایه عمر و ایمانمان را به تاراج می برند.

قرآن مجید در این زمینه راهنمایی های خوبی کرده است. در آیه 10 و 11 سوره صف می فرماید :

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکُمْ مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِنْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک رهایی می بخشد؟ به خدا و رسولش ایمان بیاورید و با اموال و جان هایتان در راه خدا جهاد کنید، این برای شما (از هرچیز) بهتر است، اگر بدانید!».

و در دو آیه بعد، ثمرات و نتایج این معامله ارزشمند را بیان می کند. و در جای دیگر درمورد این که با سرمایه عمر چه چیزی بخریم می فرماید :

ص:39

(إِنَّ اللهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدآ عَلَیْهِ حَقّآ فِی التَّوْرَاةِ وَالاِْنجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنْ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)؛ «خداوند از مؤمنان، جان ها واموالشان را خریداری کرده، که (دربرابرش) بهشت برای آنان باشد (به این صورت که) در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند. این وعده حقّی است بر او، که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟ اکنون بشارت باد بر شما، به دادوستدی که با خدا کرده اید و این است آن پیروزی بزرگ!». (1)

و در آیه شریفه 103 و 104 و 105 سوره کهف درمورد بدترین نوع معامله و زیان کارترین معامله گران می فرماید: (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرِینَ أَعْمَالا * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعآ * أُولَئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلاَ نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَزْنآ)؛ بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیان کارترین (مردم) در کارها، چه کسانی هستند؟ آنها که تلاش هایشان در زندگی دنیا گم (و نابود) شده، با این حال، می پندارند کار نیک انجام می دهند!» آنها کسانی هستند که به آیات پروردگارشان و لقای او کافر شدند، به همین علت، اعمالشان حبط

ص:40

ونابودشد!ازاین روروزقیامت میزانی برای آن هابرپانخواهیم کرد!».

آری، نگرش اسلام به دنیا، این است که دنیا ابزار و وسیله ای بیش نیست و نباید آن را هدف و اقامتگاه تصوّر کنیم. بکوشیم با این ابزار آنچه باعث نجات است تهیّه کنیم و در بازار دنیا تجارت مناسبی که در آیات گذشته به آن اشاره شده بنماییم ومصداق این شعر شاعر نشویم که :

سرمایه ز کف رفت و تجارت ننمودیم جز حسرت و اندوه متاعی نخریدیم (1)

بنابراین، تا توانی داریم به تدریس و تبلیغ و تحصیل وخودسازی و امربه معروف و نهی ازمنکر و تقویت صفات خوب و از بین بردن رذایل اخلاقی خود بپردازیم و به تعبیر امام سجّاد علیه السلام هر روزمان بهتراز دیروز بلکه هر ساعتمان بهتر از ساعت قبل باشد : «وَ اجْعَلْ غدی وَ ما بَعْدَهُ اَفْضَلَ مِنْ ساعَتی وَیَوْمی». (2)

پروردگارا! به محمّد و آل محمّد قَسَمَتْ می دهیم که به ما توفیق دهی تا بتوانیم در این بازار تجارت دنیا، تجارت پرسودی کرده واندوخته مناسبی برای جهان آخرت فراهم سازیم.

* * *

ص:41

ص:42

ص:43

خطرات را از خود دفع می کند و به هنگام بیماری به دنبال علاج می رود علّت آن حبّ ذات است. حب ذات درحقیقت ابزاری برای تکامل و سپری درمقابل بلاهاست امّا تا زمانی که جنبه افراطی به خود نگیرد.

ص:44

مبتلا به حسادت شده، امّا تصور می کند که این کار نوعی رقابت، وطبیعی است، کسی که عیوبش را نفهمد، بلکه آن ها را محاسن وفضایل بشمارد، مردم از او متنفّر می شوند و دشمنان زیادی پیدامی کند.

این روایت زیبا و ارزشمند، که علی رغم کوتاهی متن آن، معنای وسیع و عمیقی دارد، اختصاص به افراد و اشخاص حقیقی ندارد، بلکه درمورد گروه ها و جمعیّت های اجتماعی و احزاب سیاسی هم صادق است. اگر دولتی ازخودراضی شد و شروع به توجیه عیوب و کاستی های خود کرد و حتّی آن ها را محاسن خود پنداشت، مردم از او متنفّر می شوند.

اگر در کنار نقاط قوّت، به نقطه های ضعف خود اعتراف کرده ودرصدد اصلاح آن ها برآییم مردم راضی می شوند؛ امّا اگر آن را توجیه کرده و فرافکنی نموده و حاضر به پذیرش هیچ یک از نقاط ضعف خود نشویم مردم از ما روی گردان می شوند.

* * *

ص:45

ص:46

ص:47

قارون آن قدر ثروتمند شد که مردم آرزوی آن را می کردند؛ (1) امّا

مقدّرات، چیزی برای او در نظر گرفته بود که به ذهن مردم خطور هم نمی کرد. خداوند به زمین دستور داد دهان باز کند و قارون وتمام ثروتش را ببلعد و زمین درمقابل چشمان همان مردمی که آرزوی ثروت او را می کردند به فرمان خداوند عمل کرد. آنگاه همان مردم خدا را سپاس گفتند که چنان ثروتی نداشتند. (2)

ص:48

رفت وبسیاری از مردم سبأ مردند و آن ها که ماندند محتاج نان شب شدند!

ص:49

ص:50

ص:51

اقتصادی یک کشور را بر هم می زنند. و گاه در راه رسیدن به آن تن به هر ذلّت و گناهی داده، و وجدان خویش را سرکوب می کنند.

ص:52

آری، چشم پوشیدن از مال مورد علاقه و رها کردن آن برای دنیاپرستان کار ساده ای نیست، ولی کسانی که وابسته به دنیا ومظاهر آن نیستند به راحتی جان می دهند.

ص:53

اعمال خیر اگر این دو مرحله را پشت سر بگذارد مشکلی ندارد؛ بلکه شخص موقع رفتن از دنیا شاد و مسرور و خوشحال است و به هنگام حساب وکتاب، سربلند و سرافراز.

ص:54

ص:55

جنبه آبرویی دارد؛ مانند این که دشمن کاری می کند که آبروی انسان برود یا بر اثر لغزشی آبرویش در معرض خطر قرار می گیرد. و گاه مصیبت اجتماعی است؛ مانند ناامنی ها، گرانی ها ومانند آن. وگاه مصیبت های اخلاقی است؛ مانند مفاسد اخلاقی که گاه مردم گرفتار آن می شوند.

ص:56

نوعی مشکل و مصیبت است و مشکلات اختصاص به ما ندارد، تحمّل آن آسان ترمی شود.

شخصی مبتلا به بیماری افسردگی شده بود و دائماً در گوشه ای محزون وناراحت نشسته بود ودنبال کار و زندگی نمی رفت. هرچه برای معالجه او تلاش کردند مؤثّر نشد. آخرین نسخه چنین نوشته شد :

«اگر کسی پیدا شود که غمی نداشته باشد و این بیمار پیراهن او را بپوشد غم و غصّه اش زایل می گردد». شروع به جستجو کردند، امّا سراغ هرکس رفتند مصیبت و مشکلی داشت و در شهرِ بزرگشان یک انسان بی غم نیافتند! از شهر خارج شده و در روستاها به جستجو پرداختند تا بالاخره چوپانی را یافتند که گمان می کردند غمی ندارد. گفت: آری، غمی ندارم! خواستند پیراهن او را بگیرند تا آن بیمار بپوشد و خوب شود، دیدند آن چوپان پیراهن ندارد. شخص بیمار با دین این ماجرا بهبود یافت.

آری، توجه به این نکته غم و غصّه انسان را می کاهد و تحمّل آدمی را در مقابل مشکلات زیاد می کند. اضافه بر این، رحمت وصلوت خداوند را نیز برای خود می خرد: (أُوْلَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ). (1)

ص:57

ص:58

مقدّرات، مسیر خود را طی می کند وگناه ومعصیت برایت نوشته خواهد شد!». (1)

مصیبت گاه همچون داروی تلخ، ظاهری بد امّا باطنی شفابخش دارد و نردبان ترقی انسان می شود؛ همان گونه که اگر حضرت یوسف علیه السلام در چاه نمی افتاد و به زندان نمی رفت به آن مقامات نمی رسید.

* * *

ص:59

ص:60

ص:61

ص:62

اگر در تمام دنیا نمی توان عدالت ایجاد کرد، نباید از برقراری عدالت در منطقه محدودی مانند یک کشور، ناامید شد.

به امید روزی که آن حضرت ظهور کند و همه شیعیان برای بسط عدالت در سراسر جهان فعالیّت کنند.

* * *

ص:63

ص:64

ص:65

روشن می شود. چون شوخی ممکن است با مطالب آبرومندانه ودارای محتوا و گاه پندآموز همراه باشد امّا هزل شوخی های بی محتوا و زشت و قبیح است. لذا امام هادی علیه السلام هزل را شوخی سفیهان و ساخته و پرداخته جاهلان دانسته است.

ص:66

یا حسّ انتقام جویی ناشی از حسادت خود را با شوخی آرام می کنند. بدین علت گاه مزاح ها جدّی تر از جدّی است.

بر همه، به ویژه اهل علم، لازم است که بسیار مراقبت کنند واز چنان شوخی هایی که امام هادی علیه السلام آن راهزل (1) نامیده،اجتناب ورزند.

* * *

ص:67

ص:68

ص:69

ص:70

حیوانات و حشرات را صید نماید و محیط زیست را نابود کند تا زندگی امروزش را در کمال رفاه و آسایش بگذراند، کار عاقلانه ای کرده است؟!

ص:71

ص:72

ص:73

ص:74

2. تغییر حالت؛ اگر شخص سلطه ای بر نفس ندارد و نمی تواند چنان سیل بند مستحکمی ایجاد کند که جلوی سیلاب خشم وغضب را بگیرد، هر زمان عصبانی شد هیچ سخنی نگوید و هیچ تصمیمی نگیرد، بلکه از آن مکان خارج شود ویا حالتش را تغییر دهد اگر ایستاده است بنشیند، اگر نشسته، بلند شود و راه برود. اگر در خانه است به سرعت از خانه خارج شده، به مسجد یا پارک یا خانه یکی از اقوام و دوستان برود وپس از بازگشت به حالت عادی به خانه بازگردد.

در حدیث معروفی می خوانیم: «هنگامی که حضرت نوح علیه السلام امّت خود را (که بعد از ارشاد و تبلیغ طولانی و مستمر، پذیرای هدایت نشده بودند) نفرین کرد (و نابود شدند) شیطان نزد نوح علیه السلام آمد و گفت: تو حقّی بر گردن من داری، می خواهم آن را ادا کنم.

نوح علیه السلام در تعجّب فرو رفت، گفت: بسیار بر من گران است که حقّی بر تو داشته باشم، چه حقّی؟

گفت: همان نفرینی که درباره قومت کردی و آن ها غرق شدند واحدی باقی نماند که من او را گمراه سازم، و من تا مدّتی راحتم، تازمانی که نسل دیگری به پا خیزد و من به گمراه کردن آن ها مشغول شوم.

نوح علیه السلام (با این که می دانست نهایت کوشش را برای قوم خود کرده بود، ناراحت شد و) به شیطان گفت: چگونه می خواهی جبران کنی؟

ص:75

(نوح علیه السلام می خواست سخنان او را نپذیرد، ولی از طرف پروردگار خطاب آمد که گفتارش را بپذیر، که در این جا راست می گوید.) شیطان گفت: در سه زمان به یاد من باش، که من در این سه زمان، نزدیک ترین فاصله را به بندگان خدا دارم :

1. هنگامی که خشم، تو را فرامی گیرد.

2. هنگامی که در میان دو نفر قضاوت می کنی.

3. هنگامی که با زن بیگانه ای تنها هستی، و هیچ کس در آن جا نیست». (1)

در روایت دیگری می خوانیم که «ذوالقرنین یکی از فرشتگان را ملاقات کرد و به او گفت: دانشی به من بیاموز که بر ایمان و یقینم بیفزاید. گفت: خشم و غضب را ترک کن؛ زیرا هنگامی که انسان غضب می کند، شیطان بیش از هر زمان بر او مسلّط می شود. بنابراین، غضب را با وقار و خویشتن داری بازگردان، و آتش آن را با آرامش خاموش کن و از عجله بپرهیز که اگر در کارها عجله کنی از نصیب خود محروم خواهی شد، و دربرابر اشخاص دور ونزدیک مهربان باش و سخت گیر و عنود مباش». (2)

* * *

ص:76

ص:77

گذاشت» است. و معنای جمله «دواء ناجع شد» این است که دارو وارد بدن بیمار شد و در بدن اثر گذاشت.

ص:78

پزشکی آن قدر پیشرفت کرده که قلب را هم پیوند می زنند. پیوند کلیه که بسیار مرسوم و متداول است و جای خود دارد. ولی بدن بیماران معمولاً اعضای بیگانه را دفع می کند و نمی پذیرد، لذا به بیمار دارویی می دهند که قدرت دفعش کاهش پیدا کند تا پیوند بگیرد. قوانین اجتماعی نیز همین گونه است؛ اگر جامعه ای آلوده وبیمار باشد و قابلیّت کافی نداشته باشد، بهترین قانون هم در آن جا نتیجه نمی دهد. مسایل معنوی هم تابع این قانون است؛ به همین علت سلمان فارسی که قابلیّت لازم و کافی را دارد از هزاران کیلومتر دورتر خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله می رسد و از سرچشمه زلال هدایت می نوشد و سیراب می شود؛ (1) امّا ابولهب بی قابلیّت که

عموی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و در همسایگی حضرت زندگی می کند هیچ بهره ای از آن چشمه نمی برد! (2)

بنابراین، برای این که بتوانیم از آیات و روایات استفاده کنیم باید به پاک سازی درون بپردازیم و از گناهان و خطاهایمان توبه کنیم وغذای مشکوک نخوریم و در حفظ زبانمان کوشا باشیم، تا انوار الهی در قلبمان بتابد، چراکه فیض الهی نه محدود است و نه ممنوع؛ بلکه همچون باران بر همه قلب ها می بارد، امّا دلی از آن

ص:79

بهره می گیرد که قابلیّت داشته باشد. نتیجه این که در مسایل فردی واجتماعی، مادّی و معنوی و روحانی و جسمانی باید قابلیّت هم وجود داشته باشد تا نتیجه حاصل گردد.

* * *

ص:80

ص:81

اگر عامل کار خیر را تقویت کنیم اعمال خیر گسترش پیدا می کند؛ چون سرچشمه آن او بوده است. و بالعکس اگر با عامل کارهای زشت و نابهنجار و ضد ارزش مبارزه شود سرچشمه آن خشکیده و بساط آن از سطح جامعه برچیده می شود.

ضمناً از این روایت استفاده می شود که امربه معروف ونهی ازمنکر تنها سفارش به کارهای شایسته و نهی از کارهای ناشایست نیست، بلکه باید به عامل معروف و منکر اهمیّت بیشترداد. (1) باید به سراغ سرچشمه ها رفت؛ چه سرچشمه نور

وچه سرچشمه ظلمت، چه سرچشمه ارزش ها و چه سرچشمه ضدّ ارزش ها.

اگر مفسده ای در جامعه به وجود آمد و آن را جمع کردیم امّا سرچشمه اش را نخشکاندیم و ریشه اش را نزدیم، از جای دیگر بروز و ظهور می کند و به مفسده گری می پردازد؛ امّا اگر سرچشمه اش خشکانده شود دیگر بروز و ظهوری نخواهد داشت.

ص:82

هر کار خیری، بهتر از خود آن کار خیر است، چون او دارای ملکه ای است که منشأ خیر است، لذا از فاعل باید بیشتر متشکّر باشیم تا مشابه آن کار خیر را در جاهای دیگر انجام دهد.

همچنین از نظر اخلاقی، فاعل هر کار زشتی، بدتر از خود آن کار زشت است، چون ملکه کار زشت در وجود اوست و منشأ کارهای زشت دیگر خواهد شد و برای جلوگیری از تکرار کار زشت باید خود او اصلاح گردد.

* * *

ص:83

ص:84

ص:85

می فرماید: «حسادت به تو ضرر می زند، ولی به دشمنت آسیبی نمی رساند». حسادت باطنی (و بدون عمل فیزیکی) اعصاب حسود را ضعیف کرده و او را از پای درمی آورد در حالی که هیچ آسیبی به شخص مورد حسادت نمی زند.

ص:86

شریفه (أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ) (1) اشاره به

همین مطلب است. خداوند از روی لطف و فضلش نعمتی به شخص محسود داده وحسود در معارضه با این قضای الهی، درصدد از بین بردن آن است.

آری، حسادت مفاسد فراوانی دارد که به سه نمونه آن اشاره شد.

ص:87

ص:88

ص:89

مسلمانان دستور داده شده که به یکدیگر حسن ظن داشته باشند، چراکه سوء ظن آثار و تبعات بدی دارد، ازجمله در آیه 12 سوره حجرات می خوانیم که سوء ظن سبب تجسّس وتجسّس منشأ غیبت می شود، لذا فرموده اند که مسلمانان باید به هم خوش بین باشند و هرچه دیدند حمل بر صحّت کنند. (1)

ولی در روایت مورد بحث و روایت مشابهی از حضرت علی علیه السلام (2) این تفصیل ذکر شده که اگر عدالت و پاکی بر اهل زمان غالب باشد، تا زمانی که خلافی از کسی مشاهده نشده نباید به او سوء ظن داشت، امّا اگر ظلم و فساد و بداخلاقی و بی تقوایی حاکم باشد، هیچ کس به دیگری حسن ظن نداشته باشد، مگر این که بداند انسان صالحی است.

ص:90

نباید حسن ظن داشت و به هر مدّعی عرفانی تکیه کرد.

اگر در محیطی که مفاسد اخلاقی زیاد است، شخصی به خواستگاری فرزندمان آمد، نباید حسن ظن داشته و بدون تحقیق و مشورت جواب مثبت دهیم.

در عصر و زمانی که مردم برای رسیدن به پول بیشتر، کلاهبردار شده و دست به هر کاری می زنند، نباید پیشنهاد شراکت هر کسی راپذیرفت.

این مطلب اختصاص به زندگی فردی ندارد، بلکه در مناسبات اجتماعی و سیاسی نیز جاری است، لذا پیشنهادهای دولت های استکباری را باید با سوء ظن تعقیب کرد و اگر قراردادی بسته می شود باید بسیار حساب شده و دقیق باشد، چون آن ها فقط به منافع خود می اندیشند و در این راه از هیچ چیز باکی ندارند وحاضرند همه را فدا کنند.

حال اگر جامعه ما دو گروه شدند: گروهی نیک و پاک و انقلابی و اهل حلال و حرام، و گروهی فاسد و بی بندوبار، باید به گروه اوّل حسن ظن و به گروه دوم سوء ظن داشته باشیم.

ضمناً در مواردی که امر به سوء ظن شده منظور آن است که احتیاط بیشتری کنیم، نه این که مطابق سوء ظن عمل نماییم. بنابراین، این مطلب مجوّز غیبت و تهمت نمی شود.

* * *

ص:91

ص:92

ص:93

گله مند بوده که چرا به او حسن ظن ندارد؟ ضمناً بعید نیست که این حدیث دنباله حدیث قبل باشد.

ص:94

اگر احادیث مربوط به روانشناسی در کلمات حضرات معصومین علیهم السلام، به ویژه نهج البلاغه حضرت علی علیه السلام جمع آوری شود، یک دوره روانشناسی دینی به دست می آید که حدیث مورد بحث، یک نمونه آن است.

* * *

ص:95

ص:96

ص:97

باغبان تلاش خود را برای حفظ و حراست و آبیاری و دفع آفات وکوددهی آن بیشتر می کند و درنتیجه محصول باغ دوچندان می شود، امّا اگر درختان و گیاهان آن را پژمرده ببیند و طراوت وشادابی ای در آن ها نبیند و ثمر و میوه ای از آن نچیند، دست از حمایت و نگهداری و آبیاری آن ها برداشته و چوب های خشک را به آتش می سپرد.

خداوند متعال نیز باغبان عالم هستی است، لذا در آیه شریفه 17 سوره نوح می خوانیم: (وَ اللهُ اَنْبَتَکُمْ مِنَ الاَرْضِ نَباتاً)؛ «وخداوند شما را همچون گیاهی از زمین می رویاند».

یعنی عالم انسانیّت در قرآن مجید تشبیه به باغ بزرگی شده که باغبان آن خداوند است.

ص:98

ص:99

ص:100

ص:101

بزرگ دروغ می شود و چنانچه این کار را تکرار کند ودرپی هر خطایی به لجاجت پناه ببرد، در وادی ضلالت گرفتار خواهد شد. برخلاف کسی که اشتباهش را می پذیرد و مورد لطف خدا قرار می گیرد.

ص:102

کردیم؛ و اگر ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، به یقین از زیان کاران خواهیم بود». (1)

خداوند متعال هم توبه اش را پذیرفت و آن کلمات را به او تعلیم کرد و او نجات یافت.

ص:103

ص:104

ص:105

وَمَکَرَ اللهُ وَاللهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ) (1) به این معناست که خداوند بهترینِ

تدبیرکنندگان است.

3. مجازات؛ یکی دیگر از معانی مکر، مجازات است و در حدیث مورد بحث به همین معناست.

آری، کسی که خود را از مجازات الهی ایمن بداند آلوده تکبّر می شود و به قدری در این باتلاق دست و پا می زند تا مجازات الهی بر سرش نازل شود.

ص:106

ص:107

رَبِّه هانَتْ عَلَیْهِ مُصیباتُ الدُّنْیا؛ و کسی که خدا را خوب بشناسد ودلیل محکمی برای عقیده اش داشته باشد، مصائب دنیا برای او سبک وآسان می شود».

کسی که ایمان داشته باشد که غیر خدا، هرکه باشد، فانی است وتنها خداوند باقی است و باید به او پیوست تا بقاء به بقاءالله پیدا کند، سختی ها و مشکلات برای وی آسان می گردد.

بعضی تعجّب می کنند که چطور حضرت علی علیه السلام دنیا را بی ارزش تر از برگ جویده شده در دهان ملخی می داند: «وَ اِنَّ دُنْیَاکُمْ عِنْدِی لاََهْوَنُ مِنْ وَرَقَةٍ فِی فَمِ جَرادَةٍ تَقْضُمُها» (1) در حالی که

این نوع نگاه به دنیا برای کسی که خداوند را به عظمت شناخته ودنیا را در گذر می داند و آخرت را سرای زندگی جاودانه، تعجّب ندارد. درضمن از این روایت استفاده می شود که اعتقاد به خدا آرام بخش است وعلاوه بر ثواب های اخروی، برای دنیا نیز مفید خواهد بود.

* * *

ص:108

ص:109

هنگامی که می خواستندروح وروان آن حضرت را اسیر غل وزنجیر شهوات و هوای نفس کنند، و او را تهدید به زندان تن کردند، خطاب به محبوب و معبودش عرضه داشت :

(رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَیَّ مِمّا یَدْعُونَنی اِلَیْهِ وَ اِلّا تَصْرفْ عَنّی کَیْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَیْهِنَّ وَ اَکُنْ مِنَ الْجاهِلینَ)؛ «پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آنچه این ها مرا به سوی آن می خوانند! و اگر مکر و نیرنگ آن ها را از من بازنگردانی، به سوی آنان متمایل خواهم شد و از جاهلان خواهم بود!». (1) آری، یوسف پیامبر علیه السلام اسارت تن را بر

اسارت روح ترجیح داد و این درس بزرگی برای همگان است.

ص:110

وزبانمان را قفل و بند بزنیم، امّا موفّق نمی شویم!» چراکه اراده شان اسیر هوای نفس آن هاست.

حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل چه زیبا به این نکته مهم پرداخته است، آن جا که می فرماید: «قَوِّ عَلی خِدْمَتِکَ جَوارِحِی وَاشْدُدْ عَلَی الْعَزیمَةِ جَوانِحی؛ پروردگارا! برای توفیق یافتن در مسیر خدمت به تو (و بندگانت) قوّت و قدرتم را افزون کن واراده ای قوی وپولادین عنایتم فرما تا اسیر هوای نفس نشوم وبتوانم تصمیم بگیرم». (1)

به راستی بدون اراده قوی و نیرومند و به دور از هوی وهوس وآزاد بودن از زندان روح و جان، نمی توان در خدمت خدا بود.

* * *

ص:111

ص:112

ص:113

ص:114

می دهند که در صورت رسیدن به قدرت، این کار بسیار زشت را قانونی کنند!

امّا دموکراسی اسلامی در عین احترام به آراء مردم، اگر عدّه ای از آنان به خطا رفتند و منحرف شدند درصدد هدایت آن ها برمی آید وتسلیم آن ها نمی شود، لذا حضرت علی علیه السلام می فرماید : «لاتَسْتَوحِشُوا فِی طَرِیقِ الْهُدی لِقِلَّةِ اَهْلِه؛ در طریق هدایت از کمی طرفداران آن وحشت نکنید». (1)

در مسیر حق از کمی همراهان نترس و تابع اکثریّت باطل مشو؛ بلکه آنها را به راه حق دعوت کن تا در نهایت، آن ها پیرو تو شوند.

اساساً پیامبران برای همین آمدند. آن ها در ابتدای کار تنهای تنها بودند، امّا وحشتی از تنهایی به خود راه نداده و رضای خدا را بررضای مردم مقدّم داشتند و خداوند هم به آن ها کمک کرد تا پیروز شدند.

حدیث شریف «اِذا ظَهَرتِ الْبِدَعُ فی اُمَّتی فَلْیُظْهِرِ الْعالِمُ عِلْمَهُ» (2)

که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده، ناظر بر همین مطلب است که دنبال رو بدعت گذاران مباش بلکه آن ها را هدایت کن.

* * *

ص:115

ص:116

ص:117

3. معنای سوم آن مجادله به منظور غلبه بر طرف مقابل است. یعنی سخنانی بگوید که او را شکست دهد، آبرویش را ببرد و خود را برتر جلوه دهد.

ص:118

در بحث های علمی نیز باید بسیار مراقب باشیم. وقتی بحث روشن شد آن را قطع کرده و ادامه ندهیم؛ هرچند طرف مقابل در ظاهر آن را نپذیرفته باشد.

اگر همین یک دستور در میان دولت ها، ملّت ها و شخصیّت ها، احزاب و گروه ها و مجامع علمی رعایت شود و هدف همه کشف حقیقت و روشن شدن واقعیّت باشد، نه مغلوب کردن طرف مقابل، بسیاری از مشکلات رخت برمی بندد. مبادا مَثَل ما مَثَل افرادی باشد که وقتی طایفه خود را در حال درگیری با طایفه دیگری دیدند چاقوهای خود را درآورده و وارد نزاع شدند و عدّه ای را مجروح ومصدوم کردندوپس ازختم دعواوبه هنگام شستن خون چاقوهای خود می گفتند: «ما که نفهمیدیم دعوا بر سر چه چیزی بود!»

خداوندا! به همه ما توفیق تلاش برای کشف حقیقت، و ترک مراء و انکار حق و ایجاد شک و تردید و غلبه بر طرف مقابل، عنایت فرما!

* * *

ص:119

ص:120

ص:121

برای رسیدن به پاسخ این سؤال، نگاهی به تاریخ پیامبران وبزرگان دین لازم است.

ص:122

و درمقابل چشم آنان به همراه اوّلین مرد و زن مؤمن، حضرت علی علیه السلام و حضرت خدیجه علیها السلام، (1) در مسجدالحرام به نماز ایستاد وبه رازونیاز با خالق خویش پرداخت وبذر توحید را پاشید. این شجاعت واخلاص وشهامت با چاشنی صبر و استقامت وپشتکار، نتیجه داد و پس از فتح مکّه مسلمانان، بی شمار شدند وتعداد مشرکان انگشت شمار شد، و اکنون آن نماز جماعت سه نفری تبدیل به نماز جماعت میلیونی شده است!

ص:123

حتی ضعیف هم نیست. در چنین مواقعی به یاد آن جمله زیبای مولای متقیان امیرمؤمنان علی علیه السلام بیفتیم که فرمود: «لاتَسْتَوْحِشُوا فی طَرِیقِ الْهَدی لِقِلَّةِ اَهْلِه؛ در مسیر هدایت از کمی سالکان آن وحشت نکنید». (1)

و با توکّل بر خدا و عزمی راسخ و گام هایی استوار در مسیر حق قدم برداریم و فریب اکثریّت خطاکار و منحرف را نخوریم.

اگر جوان دانشجوی مسلمان به دلیل ضرورت ها ناچار شود در کشورهای غیر اسلامی ادامه تحصیل بدهد و در کلاس درس او خبری از اسلام و احکام اسلامی نیست، مرعوب آن ها نشود و با استعانت از خدا و توسّل به حضرات معصومین علیهم السلام راه حق وحقیقت را بپیماید که خداوند تنهایش نخواهد گذاشت و چه، بسا دیگران را هم جذب اسلام کند.

نتیجه این که در محیط های فاسد و مجالس آلوده، خود را نباخته و تابع اکثریّت گنهکار نشویم و مسیر حق را طی کنیم.

* * *

ص:124

ص:125

هادی علیه السلام انگشت روی شش رذیله اخلاقی گذاشته که ترک آن ها انسان را به اوج قلّه اخلاق می رساند. اگر انسان در سایه جهاد با هوای نفس وتلاش وکوشش، موفّق شود حسادت وخودبرتربینی و خودپسندی و جهالت و بخل و طمع را از وجود خویش ریشه کن کند، بی شک انسانی نمونه خواهد شد.

ص:126

ص:127

ص:128

ص:129

ص:130

و بالعکس، اگر زندگی ها پرزرق وبرق و همراه با ریخت وپاش واسراف و تبذیر باشد، بلا نازل می شود. هم بلای وابستگی، هم بلای آلودگی؛ آلودگی به مال حرام، ربا، رشوه، تقلّب، احتکار، گران فروشی، غصب حقوق دیگران، پایمال کردن اموال یتیمان.

خلاصه این که زندگیِ پرزرق وبرق را نمی توان پاک نگه داشت، لذا دشمن عمداً هرروز ابزاری تولید می کند تا ما را به خود وابسته سازد.

باید با ساده زیستی و قناعت، هم نقشه های دشمن را نقش بر آب کرد، هم وسوسه های شیطان را خنثی نمود و هم عزت و آبرو وافتخار و استقلال به دست آورد.

* * *

ص:131

ص:132

ص:133

می گویند: «ما درس خوانده ایم و تحصیلات عالیه داریم و والدین ما خبر ندارند که دنیا چه خبر است!» و والدین می گویند: «این ها بچّه اند، تجربه کافی ندارند و سرد و گرم روزگار را نچشیده اند!»

این نوع دیدگاه سبب می شود به یکدیگر احترام نگذارند، امّا اگر دیدگاه آن ها تغییر کند احترام یکدیگر را حفظ خواهند کرد. مثلاً فرزندان بگویند: «والدین پرتجربه هستند، سرد و گرم روزگار را چشیده اند وخوب و بد را می دانند». و والدین معتقد باشند : «فرزندانمان درس خوانده اند و اطّلاعات جدید دارند و دارای شخصیّت هستند».

ص:134

که گاه پدر و مادر از نظر مالی توان انجام آن کار را ندارند، یا آن را به مصلحت فرزندان نمی دانند.

آری، اگر هرکدام به دیگری به چشم حقارت نگاه کند و درباره یکدیگر سخت گیر باشند روابط تیره می شود، والدین ناراحت وناراضی می شوند و گاه فرزندان از خانه فرار می کنند که خود مفاسد زیادی درپی خواهد داشت.

ص:135

ص:136

ص:137

خداوند مجازات اعمالی را می کند که در ظرف این روزها انجام می دهید و ربطی به ایّام ندارد».

«ما ذنْبُ الایّامِ حَتّی صِرْتُمْ تَتَشَئَمُّونَ مِنْها اِذا جُوزیتُم بِاَعْمالِکُمْ فیها». (1)

ص:138

وروز زمان ما چه تفاوتی با شب و روز زمان پیامبر صلی الله علیه و آله دارد؟ تفاوتی بین شب و روز زمان ما با شب و روز زمان ظهور وجود ندارد، تفاوت آن فقط ما انسان ها هستیم. در ادامه می گوید :

و ان الذئب یترک لحم ذئب و یأکل بعضنا بعضاً عیاناً (1)

گرگ گوشت گرگ را نمی خورد امّا بعضی از ما انسان ها آشکارا دیگران را غارت می کنیم.

بنابراین، نباید فرافکنی کنیم، نباید خودمان را فریب دهیم، نباید خود را گمراه کنیم. اگر دقت کنیم این کار درحقیقت نوعی شرک محسوب می شود زیرا به جای آن که بگوییم: «لا مؤثر فی الوجود الا الله» برای ایّام تأثیری قائل شده ایم.

هنگامی که مشکل رخ می دهد به جای متّهم کردن ایّام، فکر کنیم چه کار نامناسبی انجام داده ایم که نتیجه اش آن مشکل شده است؟

من معمولاً ریشه یابی می کنم و غالباً اِشکال را می یابم. حداقل به ترک اولایی برمی خورم که علّت آن مشکل بوده است. (2)

ص:139

اگر فرافکنی شود، مقصّر اصلی که خودمان هستیم، به فراموشی سپرده می شود.

* * *

ص:140

ص:141

و برای کسی که معصوم است ولی پیامبر نیست اوصاف پیامبری برمی شمرند، و برای پیامبر اوصاف خدایی ذکر می کنند. (1)

ص:142

به سه روایت در این زمینه توجّه بفرمایید :

الف) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا خَیْرَ فی الْمَلَقِ وَالتَّواضُعِ إِلّا ما کانَ فی اللهِ تَعالی أَوْ فی طَلَبِ الْعِلْمِ؛ خیری در چاپلوسی و فروتنی (بی جا) نیست؛ مگر در مواردی که به قصد رضای خدا یا در مقام طلب علم باشد». (1)

ب) امام علی علیه السلام فرمودند: «إیَّاکَ وَالْمَلَقَ؛ فَإِنَّ الْمَلَقَ لَیْسَ مِنْ خَلایِقِ الاْیمانِ؛ از چاپلوسی بپرهیز، که چاپلوسی از خصلت های ایمان نیست». (2)

ج) در روایت دیگری از آن حضرت می خوانیم: «إِنَّما یُحِبُّکَ مَنْ لا یَتَمَلَّقُکَ وَیُثْنی عَلَیْکَ مَنْ لا یُسْمِعُکَ؛ تنها، کسی تو را دوست دارد که تملقت نمی کند و اگر تو را بستاید (ستایش هایش را) به گوشت نمی رساند». (3)

* * *

ص:143

ص:144

ص:145

امّا امام هادی علیه السلام، طبق آنچه در این روایت آمده، تفسیر دیگری ارائه کرده است، می فرماید: «توبه نصوح همسان کردن باطن با ظاهر، بلکه بهتر کردن باطن از ظاهر است».

ص:146

اولیای الهی باطنشان از ظاهرشان بهتر بود. اگر ما به این مرحله نرسیده ایم، لااقل کاری کنیم که باطنمان همانند ظاهرمان باشد.

این مطلب اختصاص به افراد ندارد؛ بلکه درمورد جوامع نیز صادق است. نباید باطن جامعه با ظاهرش فرق کند. ظاهر جامعه را نگاه می کنیم اسلامی است، امّا در باطن مشکلات زیادی دارد و از مفاسد فراوانی رنج می برد. آری، هرکس موفّق به ترک گناهان شود و باطنش همچون ظاهرش یا بهتر از آن شود موفق به توبه نصوح شده است. امیدوارم خداوند به ما توفیق دهد که چنان باطنمان را بیاراییم که همیشه بهتر از ظاهرمان شود.

* * *

ص:147

ص:148

ص:149

ص:150

ص:151

ص:152

ص:153

ندارد. برکت غیر از رشد و نموّ است، زیرا ممکن است شخصی اموال زیادی داشته باشد، امّا برکت نداشته باشد؛ یعنی بخشی ازآن تلف شود، مقداری از آن خرج بیماری های سنگین گردد، قسمت دیگر آن را به سرقت ببرند و خلاصه صاحب مال بهره ای ازآن نبرد.

ص:154

ص:155

ص:156

ص:157

آن رخ داده ومی دهد:یکی نزول قرآن مجیدودیگری تقدیرمقدّرات انسان ها. یا راز اهمیّت فراوان روز غدیر (1) پیوستگی آن با حادثه

مهم ولایت حضرت علی علیه السلام در آن روز به امر پروردگار عالم است.

درموردمکان های مقدّس نیزهمین مطلب صادق است. به عنوان مثال، علّت این که شهر مکّه حرم امن الهی است، این است که قدیمی ترین مرکز عبودیّت و پرستش خداست و طبیعی است که مکانی که این همه سابقه عبودیّت داشته باشد حرم امن الهی شود.

ص:158

وَلَعَذَابُ الاْخِرَةِ أَخْزَی وَهُمْ لاَ یُنْصَرُونَ)؛ سرانجام تندبادی هول انگیز و سرد در روزهای شوم و پرغبار بر آنها فرستادیم تا عذاب خوارکننده را در زندگی دنیا به آن ها بچشانیم؛ وبه یقین عذاب آخرت خوارکننده تراست،و(از هیچ سو) یاری نمی شوند!».

خلاصه این که زمان ها و مکان ها براثر حوادثی که در آن ها اتّفاق افتاده ممکن است شرافت پیدا کرده، یا نحس و شوم شوند. هرچند جهات دیگری هم ممکن است تأثیر داشته باشد.

ص:159

آیا آن ها فکر نکرده اند که یزید، نوه آکلة الاکباد (1) و دشمن شماره یک اسلام، ابوسفیان بود و چه سوابق و لواحقی برای این خاندان در تاریخ وجود دارد؟ (2)

* * *

ص:160

ص:161

احکام اسلام بوده و ادّعای دیانت و ایمان داشته اند، امّا هنگامی که نعمتی از آن ها سلب شد یا خداوند خواسته آن ها را بنابر مصالحی نداد و دعایشان را اجابت نکرد، با خدا قهره کرده و نماز و روزه ودعا را رها کرده اند. چنین کسانی درحقیقت خدا را به خاطر خودش عبادت نمی کردند، بلکه به خاطر نعمت هایی که در اختیارشان قرار داده پرستش می کردند. مؤمنان حقیقی در هر حال، در حال بیم و امید، خدا را می خوانند: (یُدْعُوَنَنا رَغَباً وَ رَهبَاً) (1)

وهرگز ناامید نمی شوند.

آنها دربرابر محرومیّت ها و بیماری ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند: (وَ الصّابِرینَ فِی الْبَأساءِ وَ الضَّراءِ وَ حینَ الْبأسِ) (2) وخداوند را از روی اخلاص و فقط به خاطر خودش می خوانند: (وَادْعُوُه مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ). (3)

امّا کسانی که به ایمان حقیقی دست نیافته اند و لایه هایی از شرک در عقاید و اعمالشان وجود دارد چنین نیستند. آن ها هنگامی که سوار بر کشتی شوند و طوفان شدیدی شروع به وزیدن کند وامواج از هرسو به سراغشان بیاید و گمان کنند که هلاک خواهند شد، خدا را از روی اخلاص می خوانند که اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی، حتماً از سپاسگزاران خواهیم شد؛ امّا هنگامی که خدا

ص:162

آن ها را رهایی می بخشد به ناحق در زمین ستم می کنند. (1)

بنابراین باید خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کنیم تا همیشه با او در ارتباط باشیم و هیچ گاه توفیق عبادتش از ما سلب نشود.

همان گونه که امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «اِلهی ما عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِن عِقابِکَ وَ لا طَمَعاً فی ثَوابِکَ وَلکِنْ وَجَدْتُکَ اَهْلاً لِلْعبادَةِ فَعَبَدْتُکَ؛ معبودا! تو را به دلیل ترس از عقاب و طمع در پاداشت پرستش نکردم، بلکه تو را سزاوار عبادت دیدم وپرستیدم». (2)

آری! انسان باید چنان تربیت شود که خدا را فقط به خاطر خودش عبادت کند.

* * *

ص:163

ص:164

ص:165

آن پرورش یافته اند، با فرهنگ فرزندان تفاوت بسیار دارد، تا آن جا که نه نهامی توانندفرزندرادرک کنندو نه او توان درک آنها را دارد. والدین نباید انتظار داشته باشند که هرچه آن ها می گویند فرزندان بپذیرند، همان گونه که فرزندان نباید چنین انتظاری داشته باشند.

آری، مطلق نگری طرفین، علت ایجاد این مشکلات است. آن ها باید تفاهم داشته باشند، یعنی اصول را حفظ کرده و در فروع باهم کنار بیایند.

ص:166

طبق آنچه در این آیه شریفه آمده، نه تنها در این دنیا باید حرمت والدین را نگه داشت، بلکه باید پس از مرگشان نیز به فکر آن ها بود و برایشان دعا کرد.

ص:167

ص:168

ص:169

بخشی از مقامات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از نماز شب نشأت گرفته است. آیه شریفه 79 سوره اسراء اشاره به همین مطلب می کند، می فرماید : (وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامآ مَّحْمُودآ)؛ «و پاسی از شب را از خواب برخیز، و قرآن (و نماز) بخوان، این یک وظیفه اضافی برای توست، امید است پروردگارت تو را به مقامی درخور ستایش برساند».

لذا اولیاءالله اهمیّت فراوانی به نماز شب می دادند.

ص:170

این که به ما دستور داده اند: تا گرسنه نشده اید غذا نخورید وقبل از سیر شدن دست از غذا بکشید (1)، به همین دلیل است.

پرخوابی هم ضررهایی دارد که ضعف اعصاب و کم شدن هوشیاری ازجمله آن هاست. بنابراین، ممکن است حدیث مورد بحث، اشاره به ترک پرخوری و پرخوابی باشد، درنتیجه امام علیه السلام در یک عبارت کوتاه، برنامه سلامت انسان را بیان کرده است.

* * *

ص:171

ص:172

ص:173

به تعبیر حضرت علی علیه السلام : چگونه غافلید از چیزی که هرگز از شما غفلت نمی کند؟ می فرماید: «وَ اُصِیکُمْ بِذِکْرِ الْمَوْتِ وَ اِقْلاَلِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ، وَ کَیْفَ غَفْلَتُکُمْ عَمَّا لَیْسَ یُغْفِلُکُم، وَ طَمَعُکُمْ فِیمَنْ لَیْسَ یُمْهِلُکُمْ! فَکَفَی واعِظاً بِمَوتی عا یَنْتُمُوهُمْ، حُمِلُوا اِلی قُبُورِهِمْ غَیْرَ رَاکِبِینَ، وَ اُنْزِلُوا فِیَها غَیْرَ نازِلِینَ، فَکَاَنَّهُمْ لَمْ یَکُونُوا لِلدُّنْیَا عُمَّاراً، وَکَأنَّ الاخِرَةٌ لَمْ تَزَلْ لَهُم دَاراً. اَوْ حَشُوا ما کانُوا یُوطنِونَ، وَ اَوْطنُوا ما کانُوا یُوحِشُونَ؛ شما را به یادآوری مرگ و کاستن از غفلت توصیه می کنم. چگونه غافل می شوید از چیزی که از شما غافل نمی شود؟ چگونه طمع می ورزید در کسی (اشاره به فرشته مرگ است) که به شما مهلت نمی دهد؟! بهترین واعظ و اندرزدهنده برای شما مردگانی هستند که با چشم خود آن ها را می بینید که به سوی قبرهایشان می برند بی آن که اختیاری از خود داشته باشند، و در میان قبر می گذارند بی آن که بخواهند! (چنان از دنیا بیگانه می شوند که) گویی هرگز به عمران آن نپرداخته اند و (چنان به آخرت می پیوندند که) گویی سرای دیگر همیشه وطنشان بوده است!(آری) از جایی که وطنشان بود وحشت و دوری می کنند وجایی را که از آن وحشت داشتند به عنوان وطن برمی گزینند». (1)

بنابراین، عقل حکم می کند که به مرگ بیندیشیم و درمورد پایان زندگی فکر کنیم و خود را برای آن لحظات حسّاس آماده سازیم.

ص:174

اندیشه کردن درمورد مرگ، نه تنها نشانه عاقل و هوشیار بودن است، بلکه طبق فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله : باهوش ترین مردم کسی است که بیشتر به یاد مرگ باشد. (1)

ص:175

رشد و تکثیر کند، تبدیل به تومور سرطانی می شود که بشر هنوز راه قابل ملاحظه ای برای درمان آن پیدا نکرده است.

اگر انسان ها به این ضعف ها و ناتوانی های خویش بیندیشند وباور کنند که مرگ این قدر به آن ها نزدیک است، به سراغ ظلم وجنایت و گناه و معصیت نخواهند رفت.

اگر حضرت علی علیه السلام بهترین واعظان را مردگان خاموش (1)

معرّفی کرده برای همین است که یاد مرگ و اندیشه کردن درمورد مردگان آثار مثبت فراوانی دارد و انسان را از خواب غفلت بیدارمی کند.

ای کاش هرروز جملات ارزشمند امیرالمؤمنین علی علیه السلام و امام هادی علیه السلام را تکرار می کردیم تا دچار غفلت نشویم.

* * *

ص:176

ص:177

چیز ارزشمندی داشته باشد و بخواهد آن را امانت بدهد آن را به فردی همچون خودش نمی سپارد، بلکه به سراغ انسان امین مؤمن می رود.

ص:178

رابه خشم آورد، یقین داشته باشد که خداوند همان مردم را به جانش می اندازد». (1)

نمونه های متعدّدی از مصداق این روایت را دیده ایم.

امروز که قرآن تلاوت می کردم به آیه شریفه 36 سوره زخرف رسیدم که می فرماید: (وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمَانِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانآ فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ)؛ و هرکس از خداوند رحمان، روی گردان شود شیطانی رابراومسلّط می سازیم که همواره همنشین او خواهد بود».

امیدوارم خداوند به همه ما توفیق دهد که لحظه ای از یاد او غافل نشویم و همیشه در پناه لطف و حمایت او باشیم.

* * *

ص:179

ص:180

ص:181

8. التفسیر المنسوب الی الامام العسکری علیه السلام؛ زیر نظر سید محمّد باقر موحّد ابطحی، مدرسة الامام المهدی (عج)، قم، چاپ اوّل، سال 1409 ه-. ق.

9..تفسیرنمونه؛آیة الله العظمی مکارم شیرازی وجمعی ازنویسندگان، دارالکتب الاسلامیّه، تهران، چاپ بیست و هفتم، سال 1386 ه-. ش.

10. تهذیب الاحکام؛ محمّد بن الحسن الطوسی، دار صعب ودارالتعارف، بیروت، چاپ اوّل، سال 1401 ه-. ق.

11. جایگاه عقلانیّت در اسلام؛ آیة الله العظمی مکارم شیرازی، تهیّه وتنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی، مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1391 ه-. ش.

12. حلیة المتَّقین؛ علّامه مجلسی، بازنگری و تحقیق: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علیّبن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1392 ه-. ش.

13. خاطراتی از استاد؛ ابوالقاسم علیان نژادی دامغانی، مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1390 ه-. ش.

14. دیوان حافظ؛ تصحیح: سید علی محمّد رفیعی، انتشارات قدیانی، تهران، چاپ دوّم، سال 1372 ه-. ش.

15. زندگانی حضرت محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر اسلام؛ ابن هشام، مترجم : رسولی محلّاتی،انتشارات کتابچی،تهران،چاپ ششم،سال 1380ه-.ش.

16. سلمان، نخستین مسلمان ایرانی؛ داوود الهامی، انتشارات مفید، تهران، چاپ اوّل، سال 1361 ه-. ش.

ص:182

17. سلمان فارسی استاندار مداین؛ احمد صادقی اردستانی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اوّل، سال 1376 ه-. ش.

18. سفینة البحار؛ شیخ عبّاس قمّی، دارالاسوة للطباعة و النشر، قم، چاپ اوّل، سال 1414 ه-. ق.

19. عاشورا ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها؛ سعید داوودی ومهدی رستم نژاد، زیر نظر آیة الله العظمی مکارم شیرازی، انتشارات امام علیّ بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ پنجم، سال 1387 ه-. ش.

20. فرهنگ جامع سخنان امام هادی علیه السلام؛ گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، نشر معروف، قم، چاپ چهارم، سال 1389 ه-.ش.

21. الکافی؛ محمّد بن یعقوب کلینی، دارصعب و دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ سوم، سال 1401 ه-. ق.

22. کتاب المحاسن؛ احمد بن محمّد خالد البرقی، دارالکتب الاسلامیّه، قم، چاپ دوّم، بی تا.

23. مبانی تفسیر قرآن؛ آیة الله العظمی مکارم شیرازی، تدوین$ : ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1393 ه-.ش.

24. المفاتیح الجدیدة؛ احمد قدسی و سعید داودی، زیر نظر آیة الله العظمی مکارم شیرازی، مدرسة الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اوّل، سال 1431 ه-. ق.

25. میزان الحکمه با ترجمه فارسی؛ محمّد محمّدی ری شهری، دارالحدیث، قم، چاپ چهارم، سال 1383 ه-. ش.

ص:183

26. میزان الحکمه بدون ترجمه فارسی؛ محمّد محمّدی ری شهری، دارالحدیث للطباعة و النشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433 ه-. ق.

27. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده؛ محمّد جعفر امامی ومحمّد رضا آشتیانی، زیر نظر آیة الله العظمی مکارم شیرازی، مدرسة الامام علیّ بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ سیزدهم، سال 1381 ه-. ش.

28. وسائل الشیعه؛ محمد بن الحسن الحرّ العاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اوّل، بی تا.