ص: 2

ص: 3

ص: 4

@@تصویر

ص: 5

1-4- فرق و مذاهب اسلامی 53

1-4-1- شیعه 53

الف- معنای لغوی و اصطلاحی 53

ب - پیدایش شیعه 53

ج – فرقه های شیعی 54

- کتب اثنا عشریه 55

- عقاید اصلی اثنی عشریه 57

الف- توحید و صفات الهی 57

ب- قرآن 57

ج- عدل الهی و جبر و اختیار 58

د- ایمان 59

ه-- امامت 60

- منابع فقهی اثناعشریّه 61

جمعیت و پراکندگی 62

1-4-1-2- زیدیه 63

الف - شخصیت زید بن علی و قیام او 63

ب - آثار زید بن علی 65

ج - فرقه های زیدیه 66

د - مهمترین مراکز 66

ه- - فقه زیدی 67

1-4-1-3- اسماعیلیه 68

- فقه اسماعیلی 70

ص: 8

پراکندگی جغرافیایی 72

1- 4 – 2- اهل سنت 73

1-4-2-1 - حنفی 73

الف - شرح احوال ابوحنیفه 73

ب - آراء کلامی حنفی 76

ج - منابع و روش فقهی حنفی 77

د - کتب حنفی 78

ه- - رشد، نموّ و پراکندگی جغرافیایی حنفی 78

1-4-2-2 - مالکی 79

الف - شرح احوال مالک بن انس 79

ج – مهم ترین آرای کلامی مالکی 83

د - منابع روش فقهی مذهب مالکی 84

ه- - جغرافیایی مالکی پراکندگی 86

1-4-2-3- شافعی 86

الف - شرح زندگی و احوال شافعی 86

ب - استادان و شاگردان شافعی 88

ج - کتب شافعی 91

د - آراء کلامی شافعی 91

1. صفات الهی 92

2. قضا و قدر 92

3. ایمان 92

ص: 9

4. امامت 92

ه- - روش فقهی مذهب شافعی 93

و - پراکندگی جغرافیایی شافعی 94

1-4-2-4 - حنبلی 95

الف – زندگی و احوال احمد بن حنبل 95

ب - آثار احمد ابن حنبل 97

ج- طریقه و مشی احمد ابن حنبل 98

د - عقاید احمد بن حنبل 98

1. سنّت گرایی 98

2. تفضیل صحابه 99

3. خلافت 99

4. ظاهرگرایی 99

ه- - اصول مذهب حنبلی 100

و - کتب فقهی حنبلی 101

ح - پراکندگی جغرافیایی حنبلی 102

فصل دوم: 105

مستبصرینی ازقاره آسیا 105

2-1- کشور اردن 106

2-1-1- احمد حسین یعقوب 106

ص: 10

- شخصیت علمی 106

- جایگاه اجتماعی و سیاسی 106

- زمینه های تحول فکری و علل گرایش به تشیع 106

- مقالات: 118

2-1-2- بنت الهدی رفیق الموسوی 119

- شخصیت علمی 119

- زمینه های تحول فکری 119

علل گرایش به تشیع 120

آثار: 121

2-1-3- مروان خلیفات 122

- شخصیت علمی 122

- زمینه تحول فکری 122

علل گرایش به تشیع 123

1- مصیبت یوم الخمیس 123

2- کتب مستبصرین 124

2- 2- کشور ایران 128

2-2-1- رحمت الله مهاجری کردستانی (گلولانی) 128

- شخصیت علمی 129

- زمینه ی تحول فکری 129

- علل گرایش به تشیع 130

آثار: 132

2-3- کشور سوریه 133

2-3-1- عبدالمحسن السراوی 133

ص: 11

- شخصیت علمی 133

- زمینه های تحول فکری 133

1- تحقیق در خصوص مذاهب 133

2- عدم تعصب مذهبی 134

3- برتری مذهب اهل بیت علیهم السلام 135

4- موانع بینش، بصیرت 135

- علل گرایش به تشیع 136

1- برکناری موانع 136

2- عدم ذکر مذهب اهل البیت علیهم السلام در کنار مذاهب اربعه 136

آثار: 137

2-3-2- هشام آل قطیط 138

- شخصیت علمی 139

- زمینههای تحول فکری 139

1- حدیث فرقه ناجیه 139

2- مطالعه کتب شیعی 139

الف- کتاب المراجعات 139

ب- کتاب ثم اهتدیت 141

- علل گرایش به تشیع 143

1- صدق شیعه 143

2- ارتباط نزدیک با شیعه 143

آثار: 144

ص: 12

2-3-3- محمد سلیم عرفه 148

- شخصیت علمی 149

- زمینههای تحول فکری 149

1- آشنایی با شخصیت شیعی 149

2- خواندن کتاب المراجعات 150

- علل گرایش به تشیع 151

1- خطبه حضرت زینب سلام الله علیها 151

آثار: 155

افادات من ملفات التاریخ: 155

2-3-4- لمیاء حماده 156

- شخصیت علمی 156

- زمینه های تحول فکری 156

1- پیروی از گذشتگان 156

2- ملاقات با شخصیتی شیعی 157

- علل گرایش به تشیع 158

مسیرصحیح شناخت تشیع 158

شناخت مذهب جعفری در کنار مذاهب اربعه 159

رسیدن به جواب برای برخی شبهات خیالی علیه شیعه 159

برکناری از تعصبات 160

5- آگاهی از قضیه ی مصیبت روز پنج شنبه 160

6- بصیرت یافتن و از بین بردن انگیزه های تعصب وهمی 161

ص: 13

- آشکار ساختن استبصار خود 162

- ایستادگی در برابر جریانات مقابل 162

آثار: 163

2-3-5- یاسین المعیوف بدرانی 163

- زمینه های تحول فکری و علل گرایش 164

1- تجدید نظر در مطالعات گذشته 164

2- اهمیت به کار گیری عقل در بررسی های تاریخی 165

3- اهمیت بررسی نجات نفس از انحراف 165

4- دشمن طایفه ای 165

- تصدی دعوت پس از بصیرت یافتن 166

آثار: 167

2-3-6- باسل بن خضراء الحسنی 168

- محیط تربیتی 168

- شخصیت علمی 168

- زمینه­های تحول فکری 169

1- گشوده شدن افق های بیداری 169

- اهتمام به کتابهای دینی 169

- مطالعه کتاب المراجعات 169

- علل گرایش به تشیع 171

1- آیهی تبلیغ 171

02- اولین حدیث نبوی که مرا به تشیع نزدیک نمود 172

ص: 14

3- ادامه­ی تحقیق 172

آثار: 173

2-4- کشور ترکیه 173

2-4-1- محمد کوزل الحسن الآمدی 173

- شخصیت علمی 174

- زمینه های تحول فکری 174

1- تحقیق در تاریخ مسلمانان 174

2- پژوهش درباره ی علل ایجاد اختلاف دینی 174

3- آزادی از تقلید کورکورانه 175

- علل گرایش به تشیع 176

1- ضعف روش اهل سنت در بررسی تاریخ 176

2- عبور کردن از حجاب ها و هدایت یافتن به هدایت عترت علیهم السلام 176

3- نص بر خلافت اهل بیت علیهم السلام 177

آثار: 177

1- المسح فی وضوء الرسول’ 177

2-5- کشور فلسطین 178

2-5-1- سعید یعقوب 178

- شخصیت علمی 178

زمینه­های تحول فکری 179

1- پژوهشهای دینی 179

2- رهایی از تقلید کورکورانه 180

ص: 15

- علل گرایش به تشیع 180

1- موضوع امامت 180

2- تأثیر از شخصیت امام علی علیه السلام 181

آثار 182

2-5-2- اسعد وحید القاسم 182

- شخصیت علمی 183

- محیط تربیتی 183

زمینه­های تحول فکری 184

1- بررسی و مطالعه مطالب خلاف اهل تسنن 184

2- ایمان و اعتقاد به گفتگو و تعامل میان فرق اسلامی 184

علل گرایش به تشیع 185

1- وجود ادلّهی شیعه در صحاح ستّه 185

2- انتخاب مذهب نزدیکتر به سنت پیامبر’ 186

- پاسخ به عملکرد خانواده و جامعه 187

آثار: 187

2-6- کشور عراق 188

2-6-1- صباح علی البیاتی 188

- شخصیت علمی 189

- زمینه های تحول فکری 189

- علل گرایش به تشیع 189

- مطالعه نهج البلاغه 189

ص: 16

آثار: 190

2-6-2- صائب عبد الحمید 192

- شخصیت علمی 193

- زمینه­های تحول فکری 193

- علل گرایش به تشیع 194

- متأثر شدن از امام حسین علیه السلام 194

- پس از بیداری 196

آثار: 196

مقالات: 204

2-6-3- سعید السامرائی 213

- زمینه های تحول فکری 214

1- راه شناخت عقیده ی حق 214

2- کنار گذاشتن تعصب قبیله ای 215

- علل گرایش به تشیع 216

1- میراث شیعه 216

2- انقلاب در اعتقاد 217

- پیوستن به تشیع 217

آثار: 218

2-6-4- عامر سلو رشید 220

- سلطه ی دینی یزیدیه 220

- شخصیت علمی 221

ص: 17

- زمینه های تحول فکری 221

1- اثر پذیری از اسلام 221

- علل گرایش به تشیع 224

- کتب شیعه 224

آثار: 224

- محیط تربیتی 225

- شخصیت علمی و اجتماعی 225

- زمینه های تحول فکری 226

1 – آشنایی با تشیع 226

2 – عدم دسترسی به کتب معتبر 228

- علل گرایش به تشیع 228

- پذیرش تشیع 230

آثار: 230

2-7-2- یحیی طالب مشاری الشریف 231

- محیط تربیتی و شخصیت علمی 231

- زمینه های تحول فکری 232

1) شناخت امامت 232

2) اشتیاق برای شناخت بیشتر اهل بیت علیهم السلام 233

3) بررسی شیعه 234

- علل گرایش به تشیع 234

- بررسی روایات درباره اهل بیت علیهم السلام 234

ص: 18

- قبول حقیقت 235

- کشف حقیقت 236

آثار: 236

2-7-3- حسینه حسن الدریب 237

- محیط تربیتی 238

- شخصیت علمی 238

- زمینه­های تحول فکری 239

1- افزایش سوالات و نیافتن پاسخی بر آنها 239

2- ازدواجش با فردی از مکتب جعفری 240

- علل گرایش به تشیع 241

1- دلایل موجود در صحاح سته و کتب زیدیه 241

2- حق بودن مذهب جعفری 242

- مسئولیت های اجتماعی- سیاسی 243

آثار: 244

فصل سوم: 245

مستبصرینی از قاره آفریقا 245

3-1- کشور تونس 246

3-1-1- محمد تیجانی سماوی 246

- محیط تربیتی 246

- شخصیت علمی 246

- زمینه­های تحول فکری 247

ص: 19

شیخ المضیره شیخ محمود ابوریه و... 248

- علل گرایش به تشیع 248

1- نص بر خلافت 249

2- نزاع فاطمه سلام الله علیها و ابوبکر 250

3- علی سزاوارتر به پیروی 251

4- روایتهای وارده دربارهی وجوب پیروی از علی علیه السلام 253

آثار: 255

3-1-2- الهاشمی بن رمضان 262

- محیط تربیتی 262

- شخصیت علمی 263

- زمینه های تحول فکری 263

- رویارویی با حقایق تاریخ اسلام 263

- علل گرایش به تشیع 264

- آشنایی با شخصیتی شیعی 264

آثار: 265

3-2-1- محمد علی المتوکل 266

- شخصیت علمی 266

- زمینه های تحول فکری 266

1- بالا بردن آگاهی در جامعه 267

1- متاثر شدن برخی از دانشگاهیان از تفکر شیعی 267

2- گفتگو با شخصیتی شیعی 268

3- سختی های پژوهش و تحقیق 269

ص: 20

- علل گرایش به تشیع 270

1- آگاهی نسبت به جایگاه اهل بیت علیهم السلام 270

2- تمسک به دعا 271

3- دیدار اول با شخصیت شیعی 271

- ترس از گفتگو کردن با شیعه 272

- اسلوب شگفت انگیز در گفتگو 273

- پژوهش درخلال کتابها 273

تاثیر شدید از کتاب المراجعات 274

- دیدار های این گروه با شیخ 274

- روشهای شیخ در طرح بحث ها 274

آثار: 275

2-2-3- معتصم سید احمد 275

- شخصیت علمی و تحول اندیشه 276

- علت عدم گرایش به وهابیت 277

- زمینه های تحول فکری 278

1- آشنایی با تشیع 278

2- جستجو در منابع اهل سنّت 279

3- عدم توجه علمای اهل سنت به برخی از احادیث 279

علل گرایش به تشیع 280

1 – عدم دلیل قانع کننده 280

2– مطالعه کتب شیعی 280

آثار: 280

ص: 21

3-2-3- عبد المنعم الحسن 283

- محیط تربیتی 283

- شخصیت علمی 284

- زمینه­های تحول فکری 285

1- آشنایی با شخصیتی کامل 285

2- عدم تسلیم نسبت به حق 286

- علت گرایش به تشیع 286

- خطبه ی حضرت زهرا سلام الله علیها 286

آثار: 288

3-3- کشور مصر 289

3- 3-1- احمد راسم النفیس 289

- محیط تربیتی 289

- شخصیت علمی و فرهنگی 289

- شرایط اجتماعی و سیاسی 290

- جایگاه اجتماعی و سیاسی 290

زمینه­های تحول فکری 291

1- انقلاب اسلامی ایران 291

2- اتهام عمومی علیه تشیع 291

- علل گرایش به تشیع 292

- آشنایی با کتب شیعه و مستبصرین 292

آثار: 292

مقاله: 293

ص: 22

3-3-2- صالح الوردانی 294

- محیط تربیتی 294

- زمینه­های تحول فکری 294

1- آشنایی با شخصیت شیعی و خانواده وی 294

2- آشنایی با کتب شیعی 295

3- پژوهش در باره ی اسوه ی حقّ 295

- علل گرایش به تشیع 296

1- ویژگی های میراث شیعه 296

2- جایگاه امام علی علیه السلام در نزد اهل سنت 296

3- پویایی فقه شیعه 297

آثار: 297

3-3-3- الدمرداش بن زکی العقالی 304

- شخصیت علمی 304

- شخصیت اجتماعی، سیاسی 304

- زمینه­های تحول فکری 305

1- قرآن کریم 305

2- جستجوی حقایق و تفکر در عقاید 305

علل گرایش به تشیع 306

1- نقص در فقه حنفی 306

2- معرفت نسبت به فقه امامیه 307

3- خواندن کتب شیعه 308

آثار 309

ص: 23

3-3-4- سعید أیوب 311

- شخصیت علمی 311

زمینه های تحول فکری 312

1- تفاوت تاریخ اسلام و تاریخ مسلمانان 312

2- بررسی تاریخ اسلام 312

- علت گرایش به تشیع 313

- شناخت واقعه غدیر 313

آثار: 314

فصل چهارم: 319

مستبصرینی از قاره اروپا و آمریکا 319

4-1- کشور انگلستان 320

4-1-1- حامد الگار 320

- شخصیت علمی 320

- زمینه تحول فکری و علت گرایش به تشیع 321

- روحیه و فرهنگ مردم ایران 321

- شخصیت اجتماعی، سیاسی 322

- جوایز و افتخارات 323

آثار: 324

4-2- کشور آمریکا 326

4-2-1- محمد لگنهاوزن 326

- شخصیت علمی 326

- سفر به ایران 326

ص: 24

- زمینه تحول فکری 327

- آشنایی با اسلام 327

- علت گرایش به تشیع 327

- مطالعه نهج البلاغه 327

آثار: 328

4-3- کشور اسپانیا 329

4-3-1- رائول گنزالس (جعفر) 329

- محیط تربیتی 329

- شخصیت علمی 330

- زمینه های تحول فکری 331

1- پوچی کمونیسم 331

2- جمود مسیحیت 331

- علل گرایش به تشیع 332

1- مطالعه کتب اسلامی 332

2- آشنا شدن با مسلمانان ایران 333

- شخصیت اجتماعی 334

آثار: 334

فصل پنجم: 336

نتایج بررسی علل استبصار 336

5 -1 - علت اول: اهل بیت علیهم السلام و جایگاه آنها 338

5-1-1- اهل بیت علیهم السلام از نگاه مستبصرین 340

5-1-2- تاثر از حضرت فاطمه ی زهرا سلام الله علیها 342

ص: 25

5-1-3- تأثر از قیام امام حسین علیه السلام 345

5-1-4- تفکر مستبصرین در مورد اهل بیت علیهم السلام 355

5-2- علت دوم: نقاط ضعف اهل سنت 357

5-2-1- منشاء نامگذاری اهل سنت و جماعت 363

5-2-2- وجود بسیاری از شکاف ها در مذهب اهل سنت 368

5-3- علت سوم: آشنایی با پیروان اهل بیت علیهم السلام 374

5-4- دلیل چهارم: شناخت شیعه و استواری استدلال های آن 384

5- 5 - دلیل پنجم: کتب شیعه و کتب مستبصرین 387

1- کتاب المراجعات 387

2- کتاب ثم اهتدیت 392

3- سایر کتب 394

5-6- سایر علل 397

2- قرآن و عقل 398

3- باز بودن باب اجتهاد نزد شیعه: 398

4- استقلال علما شیعه از حکومت ها 399

5 – آگاهی از برخی از وقایع مهم تاریخی: 400

الف - مصیبت یوم الخمیس 400

ب - واقعه غدیر خم 402

فهرست منابع: 403

ص: 26

ص: 27

پیغمیر صلی الله علیه و آله وسلم ، یک پروژه تحققاتی را با کمک محققین خود تعریف کرد و در آن ضمن معرفی افراد شاخصی که به مذهب شیعی درآمده­اند، به طور عمده علل تمایل آنها را به این مکتب نجات­آفرین واکاوی کرده است.

محقق گرامی جناب آقای میر­محسن نورمحمدی کار تدوین و نگارش این مهم را با عنوان «بررسی علل گرایش مستبصرین به تشیع در پنجاه سال اخیر» بر عهده گرفت و با بذل وقت و دقت، آن را به پایان رساند. ضمن قدردانی از تلاش علمی پژوهشگر محترم امیدواریم این اثر مورد رضای خداوند متعال قرار بگیرد و رضایت خوانندگان گرامی را در پی داشته باشد.

ص: 29

ص: 30

دانشگاه فردوسی همواره چون مشعلی فروزان در دست داشتم. و در همین جا از همه آن بزرگواران که وقت گرانبهایشان را در اختیار من نهادند و در آغاز راه نکات ارزنده و سازنده ای را گوشزد کردند تشکر و قدر دانی می نمایم در ادامه پیش از آنکه به مباحث اصلی بپردازم بیان چند نکته ضروری می باشد.

به رغم وجود مستبصرین بسیار زیاد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار تنها از مستبصرین پنجاه سال اخیر (از 1340 تا 1390 ه-. ش) مد نظر قرار گرفته اند. همچنین با توجه به اینکه تعداد مستبصرین در سالهای یاد شده بسیار زیاد می باشند در این پژوهش تعداد محدودی از خواص آنها مورد بررسی واقع شده اند. به عبارتی مستبصرینی که دارای شخصیت علمی پژوهشی یا شخصیت های سیاسی اجتماعی می باشند و با تحقیق و تفحص مسیر استبصار را گذرانده اند. هدف در این پژوهش گردآوری اسامی مستبصرین و شرح زندگانی آنان نیست، بلکه پس از معرفی و شناساندن متحول شدگان، کار اصلی، بررسی و تحلیل دلایل آراء و نظریات آنان در خصوص استبصارشان می باشد. در این تحقیق مستبصرین معرفی شده حتی المقدور دارای یک یا چند تالیف می باشند و در سراسر این رساله سعی شده تالیفات و آثار آنان معرفی و بررسی

شود تا صدق کلام و سند محکمی جهت آیندگان باشد و با عنایت به شخصیت های معروفی مانند دکتر تیجانی، پروفسور لگنهاوزن، دکتر الگار و دیگران، دیدگاههای آنان برجسته شود.

در بهره گیری و استناد به کتابها سعی برآن بوده تا به کتبی که در صحت انتساب آنها به نویسندگانشان تردید وجود دارد تا حد امکان استناد نشود، و حتی المقدور کتب استناد شده مستبصرین رویت شود. ضمنا نظر به اهمیت کتاب

ص: 32

موسوعه من حیاه المستبصرین، که تاکنون یازده جلد آن چاپ شده بعنوان منبع اصلی استفاده شده است.

مستبصرین بصورت انتخابی از هر قاره و از کشورهای مختلف معرفی و بر اساس سال تولد در لیست مستبصرین آن کشور مرتب شده اند.

در خاتمه، خداوند متعال را شاکرم که مرا توفیق داد تا گامی هر چند کوچک در جهت آشنایی با معارف ناب شیعی بردارم. باشد که راه شناسایی و شناساندن آموزه های تشیع رابرمن هموار سازد و همچنین ثناگوی الطاف و عنایات پیامبر اکرم’ و حضرات معصومین به ویژه ولی نعمتمان حضرت علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیته و الثناء و حضرت حجه بن الحسن العسگری ارواحنا له الفداء هستم که هر چه داریم از این آستان است.

برخود فرض می دانم از راهنمائی ها و حمایت های بی دریغ استاد فرزانه جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر سید محمد مرتضوی که از انتخاب موضوع تا پایان نگارش این رساله مرا مرهون لطف و عنایت خویش قرار دادند و در انجام این پژوهش با سعه صدر و ارشادات ارزنده خود مرا یاری دادند صمیمانه قدر دانی و تشکر نمایم.

نیز لازم میدانم مراتب سپاس تقدیر خود را از اساتید ارجمند جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای محمد واعظ زاده خراسانی و آقای دکتر محمد واحدی فرد که در نگارش این رساله با دقت نظر و طرح دیدگاه های عالمانه خود همواره الهام بخش من بودند ابراز نمایم.

درود فراوان خود را نثار مادر عزیزم و مرحوم پدر بزرگوارم می کنم که همواره جرعه نوش جام تعلیم و تربیت، فضیلت و انسانیت آنها بوده و هستم.

ص: 33

از حمایت همه جانبه همسر مهربانم و گل پسرانم محمد حسین، علیرضا و محمد مهدی که آرامش و آسایش مرا دلسوزانه فراهم ساختند و مشفقانه یاریم دادند تا ادامه تحصیل بدهم سپاس بیکران دارم.

همچنین سپاس خود را از همه استادان گرامی و دیگر بزرگواران همچون استاد ایروانی نجفی، آقای دکتر گوهری که مصدع اوقات شریفشان بودم ابراز می نمایم. از خداوند متعال سعادت و سلامت همه آنها را خواهانم. امیدوارم خوانندگان بزرگوار ناراستی ها و کاستی های این اثر را گوشزد نموده تا در فرصتی دیگر اصلاح نمایم.

اللهم وفقنا لما تحب و ترضی

میر محسن نورمحمدی

دهم شهریور1392

ص: 34

«لا اله الا الله» و « محمد رسول الله است». آری ما حزب خدا و حامیان دین او هستیم». (علامه امینی، بی تا: مقدمه)

اما همچنان که یادآور شدیم آنگاه که بیان نقطه نظرات، در یک آوردگاه، بوی نفاق و فتنه ندهد و دستخوش وساوس شیطان نگردد، یقینا نتیجه ای مطلوب و روشنگر به دنبال

خواهد داشت، لذا علامه طباطبایی می فرمایند:

«اسلام جهالت انسان را در صورتی که از راه عجز و ناتوانی بوده و مستمند به تقصیر نباشد، به عنوان عذر می­پذیرد و اشخاصی را که حق بر ایشان به واسطه یک عامل اضطراری مجهول بماند به هلاکت ابدی محکوم نمی کند و آنها را از رحمت بی پایان خدای مهربان مایوس نمی سازد. چه بسا اشخاصی که بخشی از معارف حقه برایشان مجهول بوده، به واسطه داشتن روحیه تبعیت حق و تسلیم و فروتنی در برابر واقعیات، خدای متعال از آنها دستگیری فرموده و به راه راست هدایتشان کرده است و بلاخره در صف ارباب کمال قرار گرفته اند و به احراز سعادت واقعی و ابدی مفتخر شده اند. خدای متعال در کلام خود می فرماید: {وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُم...}. (عنکبوت / 69)

آنان که در خصوص ما مجاهدت می نمایند، البته آنان را به راه های خود هدایت می کنیم و البته خداوند با نیکوکاران است». (طباطبایی، 1387: 104).

در جایی دیگر حضرت علامه می فرماید: «روش اسلام (یعنی اجابت ندای وجدان و نهاد خدادادی که به متابعت حق، دراعتقاد و عمل ترغیب می کند) متابعت یک حقیقت زنده و یک نیروی شکست ناپذیر عینی ست، که پیوسته جامعه بشری را به سوی سعادت، رهبری می نماید و حتما روزی خواسته خود را فعلیت داده و جامه عمل خواهد پوشانید». (طباطبایی، 1360: 65)

ص: 37

اما علیرغم این هدایت الهی اسباب و دلایلی از دیرباز باعث اختلاف بین مسلمین شده است.پس چه زیباست که برای رفع اختلافات با آرامش و عقلانیت اقدام کنیم. در این مسیر مهم پیروزی فرقه ای بر فرقه دیگر نیست بلکه مهم طی نمودن راه روشن و مطابق با حقیقت است و در این راه اگر بر موضوعی اتفاق نظر و وحدت حاصل شود صحت و سلامت جامعه مسلمین ضمانت می گردد.

این پژوهش تجارب مردمانی است که تحقیق و کاوش نموده اند، در آنچه که به ارث برده اند و پس از غربال آن، به حقیقتی زلال و صاف چنگ زده اند، لذا هر آن چه با دلایل متقن موافق بوده نگه داشته و الباقی را به پیوست تاریخ ضمیمه نموده اند.

ما در این پژوهش آورده ایم که، چرا این مسیر را طی نموده اند؟ دلایل آنها بر این اعتماد چه بوده است؟ چرا مکتب اهل بیت علیهم السلام را اختیار نموده اند؟ منطق آنها چیست؟ و چگونه رفته اند و به کجا رسیده اند؟

معذالک طی مسیر آسان نیست مگر اینکه با دلایلی عقلی و نقلی و وجدانی همراه شویم. مسیری که ید طولا، قدمی رونده و شمشیری بران می خواهد تا روشن ترین صفحات تاریخ را درآن بیابی و با بازنگری و بازخوانی آن، چراغی روشن نمایی تا گمشدگان راه را یار باشی.

ص: 38

2) مستبصران از چه مذاهبی می باشند؟

3) آیا هدف آنان استحاله فرهنگی شیعه است یا حق طلبی؟

در این تحقیق که تنوع مستبصرین از جهت جغرافیایی و مذهبی دیده شده، نگارنده در نگاهی همه جانبه، تلاش دارد، به سوالات بالا و سوالات مشابه پاسخی شایسته و در خور ارائه نماید.

این دو اصطلاح یعنی «استبصار» و «تحول» در روزگار ما بر کسی اطلاق می شود که مذهبی که بر آن قبلا اعتقاد داشته را رها کرده و مذهب اهل بیت علیهم السلام را اختیار نماید و این انتخابش به خاطر حجتی است که بر حقانیت این مذهب (مذهب اهل بیت) برایش اقامه شده است که برای مذاهب اسلامی دیگر اقامه نشده است. به همین خاطر مشاهده می کنیم که مستبصر (بصیرت یافته) چندین مرحله ی مهم در زندگی اش را طی می کند که آن: مرحله ی شک کردن در مذهبی است که بر آن معتقد بوده، مرحله ی پژوهش و تعمق در مذهب صحیح، سپس مرحله ی پذیرش مذهب اهل بیت علیهم السلام و در نهایت اعلام و آشکار کردن پذیرش مکتب اهل بیت علیهم السلام با علنی کردن این مسائل، مستبصر (بصیرت یافته) خودش را آماده می کند و نیروهایش را بسیج می کند در برابر سختی ها، سختی هایی مثل جدایی کامل از نزدیک ترین افرادش یعنی خانواده و قوم و خویش هایش، مورد حمله واقع شدنش و تلاش مخالفان برای تهمت های فراوان به وی. در این جاست که امتحان الهی برای این مومن جدید آغاز گردد. کسی که خداوند به وسیله ی این نعمت عظیم یعنی ولایت امیرالمومنین علیهم السلام او را دوست داشته است.

ج- امام: از نظر شیعه، مرحوم شیخ مفید در کتاب" النکت الاعتقادیه" می گوید: «الامام هو الانسان الذی له رئاسة عامة فی أمور الدین والدنیا نیابة عن النبی علیه السلام ». (مفید، النکت الإعتقادیه، 1413: 39) امام انسانی است که برای او ریاست عمومی در امور دین و دنیا به نیابت از نبی صلی الله علیه و آله وسلم وجود دارد.

ص: 41

- شناخت علل استبصار جهت استفاده مبلغان دین در مسیر تبلیغ.

- معرفی مستبصرین از بلاد مختلف با تنوع مختلف زیستی، جهت آشنایی دیگران در تحکیم پایه های اعتقادی.

مذهب در اصطلاح عبارتست از راهی که پیروان هر آیینی پس از اختلاف و تفرّق و تشکیل فرقه ها پیش می گیرند، مانند شیعه و سنّی در میان مسلمانان، که در مسئلۀ امامت هر یک مذهب خاصّی دارند. (مقرّی فیومی، 1425: 211).

است. و در قرآن به معنی عطیه و بخشش به کار رفته است (نساء: 4) (شهرستانی، 1998: 1/ 18).

است». منابع مختلف اهل سنت، در ذیل حدیث، عباراتی همچون «الجماعه» یا «ما انا علیه واصحابی» نقل می کنند تا بر مذهب کلامی بیشتر آنان تطبیق شود (صفری، 1380: 130). از همین رو، عده ای از فرق نویسان با گرایش اهل سنت، فرقۀ ناجیه در اسلام را همان اهل سنّت و جماعت ذکر کرده اند (شهرستانی، 1998: 1/ 13؛ بغدادی، 1385: 4-3؛ رازی، 1382: 192؛ اسفراینی، 1374: 21-22).

از قدیمی ترین استنادها در انطباق فرقۀ ناجیه با فرقۀ شیعه در منابع فرقه شناسی شیعی، روایتی است که ابوالمعالی حسینی آن را ذکر می کند. در این روایت از پیامبر نقل شده است که در غدیر خم فرموده اند رستگاران یا پیروان فرقۀ حقّه کسانی اند که آیۀ {الَّذِینَ یتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِی الأُمِّی}. (اعراف: 157). در شأن آنها نازل شده و به ایشان دو امانت گرانسنگ کتاب و عترت واگذار شده است. (حسینی، 1376: 41-39). باری، به طور کلّی، محتوا و پیام این حدیث را می توان به سه بخش تقسیم کرد: پیش بینی فرقه فرقه شدن امت اسلام، نجات یافتن یکی از فرقه ها و هلاکت بقیه، تعیین مصداق فرقۀ ناجیه.

انصار، که حکومت را مخصوص سعد بن عباده خزرجی می دانستند و گروه سوم به واسطۀ بیعت، به ابوبکر متمایل شدند و معتقد بودند که پیامبر کسی را به نصّ، به خلافت خود برنگزیده است. (اشعری قمی، 1963: 4-3).

عباسی) ادامه یافت. این امر سبب محرومیت مسلمانان از سنّت پیامبر تا حدود یک قرن و نیم شد. پس از این دوران بود که افراد زیادی به کتابت آنها پرداختند. (همان)

به دلیل وجود ادلّه و روایات مختلف، احکام متفاوتی صادر می شود. از نظر ابوزهره، اختلاف ناشی از این نوع استنباط نه تنها مذموم نیست، بلکه محمود و دارای فرجام نیکو است؛ زیرا آنچه از مجموعۀ آرا به دست می آید، می تواند دستمایۀ محکمی برای قوانین اسلامی باشد. (همان)

و پنهان پیامبر، ایشان را به عنوان جانشین پس از پیامبر همراهی می­نمودند، افرادی چون سلمان، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمّار یاسر و غیره... از جملۀ این گروه ذکر می شوند (رازی، 1382: 202-199؛ اشعری قمی، 1963: 15). عدّۀ دیگری از جمله نوبختی، پیدایش شیعه را پس از وفات پیامبر’ دانستند (نوبختی، 1404: 1). محقّقانی چون علّامه طباطبایی بر این امر صحّه گذاشته و معتقدند که پیدایش شیعه در سال 11 هجری و پس از ماجرای سقیفۀ بنی ساعده بوده است (طباطبایی، 19: 1383).

از نظر برخی دیگر، شیعه در زمان عثمان ظهور کرد و در دوران خود امام علی علیه السلام شکوفا شد. برخی دیگر پیدایش شیعه را پس از شهادت علی علیه السلام دانسته اند (عبدالحمید، بی تا: 16) و برخی دیگر پیدایش آن را در قالب یک نهضت، پس از شهادت امام حسین علیه السلام و حرکت توّابین ذکر کرده اند (شیبی، بی تا: 23-18). به طور کلّی و با توجّه به دیدگاه فرق نویسان، محقّقان و نیز احادیث موجود، باید گفت که واژۀ شیعه در زمان خود پیامبر’ و به وسیلۀ ایشان به پیروان علی علیه السلام اطلاق شد، اما پیدایش تشیع به عنوان یک فرقۀ متمایز در سال 11هجری و پس از ماجرای سقیفۀ بنی ساعده بوده است.

امامیه اهل اسلام بوده و مابقی از جرگۀ اسلام خارج اند. همچنین، در حالی اکثر فِرق نویسان دو فرقۀ شیطانیّه و یونسیّه را از فرق اسلامی نمی دانند، وی آنها را به شیعه نسبت می دهد (بغدادی، 12: 1385). به طور کلّی، مهم ترین و بزرگ ترین فرقه های شیعه را کیسانیه، زیدیه، غلات، اسماعیلیه و امامیه (اثناعشریه) دانسته اند (نوبختی، 112: 1404؛ بغدادی، 11: 1385؛ حسنی رازی، 1364: 228؛ اسفراینی، 1374: 32).

در این نوشتار فقط فرقۀ اثناعشریه، زیدیه و اسماعیلیه را از نظر می گذرانیم. این فرقه ها هم اکنون در نقاط مختلف جهان پیرو دارند، اما فرقه هایی مانند کیسانیه و غلات تقریباً از بین رفته و پیرو ندارند و شرح گزارش تاریخ و عقاید کلامی آنها در کتب فرق و تاریخ آمده است.

458ق/460ق)، خواجه نصیرالدّین طوسی (متوفّای 672ق) و علّامه حلّی (متوفّای 726ق) اشاره کرد، که هر کدام کتاب های گرانبهایی در عقاید اثناعشریّه از خود به یادگار گذاشته اند. از مهم ترین کتاب های کلینی می توان الکافی را ذکر نمود.

مهم ترین کتاب های شیخ صدوق اعتقادات الامامیّه یا الاعتقادات، الامالی، اثبات النصّ علی الائمّه، اثبات الخلافه لامیرالمؤمنین، و اکمال الدّین و اتمام النّعمه یا کمال الدّین و تمام النّعمه است.

کتاب های اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، شرح الاعتقادات یا تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد، الارشاد، العیون و المحاسن، الافصاح فی الامامه، و الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره از آثار مهم شیخ مفید است.

از آثار مهمّ سید مرتضی می توان از الشافی فی الامامه، الذخیره فی علم الکلام، انقاذ البشر من القضاء و القدر یا انقاذ البشر من الجبر و القدر، تنزیه الانبیاء، و الاصول الاعتقادیّه یاد کرد.

کتاب های مهمّ شیخ طوسی عبارت است از: تهذیب، استبصار، تلخیص الشافی، تمهید الاصول و رساله فی الاعتقادات تجرید الاعتقاد.

آثاری چون نهایه المرام فی علم الکلام، مناهج الیقین فی اصول الدّین، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، منتهی الوصول فی علمی الکلام و الاصول، کشف المراد، الباب الحادی عشر، کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، منهاج الکرامه فی معرفه الامامه،نهج الحقّ و کشف الصّدق، و الرّساله السعدیه از مهم ترین نوشته های علّامه حلّی است. در اینجا برآنیم تا با استناد به برخی از این منابع و دیگر آثار، اجمالاً به بیان عقاید اصلی اثنی عشریه بپردازیم.

ص: 56

معجزۀ پیامبر’ است. هم چنین، در مورد نزول قرآن، برخی از علمای شیعی هم چون شیخ صدوق معتقدند که قرآن در ماه مبارک رمضان، در شب قدر و به یک باره از لوح محفوظ بر بیت المعمور (یا آسمان دنیا) نازل شد و خداوند عصارۀ علم آن را به نبیّ اکرم داد، سپس در طول 20 یا 23 سال به صورت تدریجی و تفصیلی بر پیامبر نازل شد و حضرت مأمور بودند تا آن را به مردم ابلاغ نمایند (مفید، اوائل، 1413: 11 و 18).

از مباحث جنجال برانگیز در ذیل عدل الهی موضوع جبر و اختیار است: در نهایت، انسان مختار است یا مجبور؟ در جریان گسترش اسلام فرقه هایی شکل گرفت که یا قائل به موضع جبر شدند و به جَبریه مشهور گشتند و یا سراسر قائل به اختیار و آزادی ارادۀ انسان شده و افعال الهی را محدود دانستند و به قَدریه مشهور شدند. اثنا عشریّه به پیروی از ائمۀ خویش موضع میانه ای اتخاذ کرد. به عنوان

مثال، در این باره می توان به کلام مشهور امام صادق علیه السلام اشاره کرد که فرمودند نه جبری وجود دارد نه تفویض، بلکه امری میان دو امر است (ابن بابویه قمی، اعتقادات، بی تا: 38؛ کلینی، بی تا: 1/220-218).

در یک جمع بندی کلی، به گواهی استناداتی که در این زمینه وجود دارد و بنا بر فهم علمای شیعه، عمل جزو ایمان قرار نمی گیرد. با این حال، در اهمیّت و تلازم و تأثیر و تأثّری که ایمان و عمل بر یکدیگر دارند، تردیدی وجود ندارد؛ به طوری که تأکید برخی روایات بر عمل، به گونه ای که گاهی از آنها جزئیت عمل در ایمان فهمیده می شود، دلیلی است بر تأثیرگذاری عمل در سعادت دنیوی و اخروی مؤمنان.

3- غیبت و مهدویت از اصول مهم در بحث امامت اثناعشریّه است. ایشان معتقدند امام داوزدهم پس از رسیدن به مقام امامت و سپری کردن 69 سال غیبت صغری، در سال 329ق واردغیبت کبری شد. وی در زمان خود ظهور خواهند کرد و عالم را از عدل و داد پُر خواهند نمود. آنها معتقدند روا نیست گیتی از حجّت خالی باشد، در غیر این صورت، زمین نابود خواهد شد (نوبختی، 1404: 112-108).

4- از موضوعاتی که در مذهب اثناعشریّه در مورد پیامبران و نیز امامان بیان شده، عصمت است. طبق باور شیخ مفید عصمت امر توفیقی است و خداوند از روی لطف به پیامبر و امام عطا می کند و سبب می شود ایشان به طاعت روی آورده و در مکروه نیفتند. در باب انبیا، اثناعشریّه معتقدند که ایشان حتی قبل از نبوّت هم از کبائر معصوم بوده اند، اما وقوع صغیره را به طور سهوی قبل از نبوّت جایز می دانند. در مورد حضرت محمد’، اعتقاد بر آن است که ایشان از بدو تولّد از هر معصیتی چه صغیره و چه کبیره دور بوده و به طور سهو نیز خطایی انجام نداده اند. ائمّه نیز همانند انبیا در اجرای احکام و اقامۀ حدود و حفظ شرایع معصوم هستند و جایز نیست، از سر سهو و نسیان، خطایی انجام دهند (مفید، اوائل، 1413: 20-18؛ همان، النکت، 1413: 37).

اختصاص داده و البتّه در این باره نیز به روایت هایی اعتبار بخشیده است که از طریق امامان معصوم رسیده باشند. دو منبع دیگر فقه شیعی هرچند در علم اصول فقه محور نزاع دو مکتب اهل حدیث و اهل رأی یا اخباریان و اصولیان شده، ولی در عمل هر دو گروه در عرصۀ فقه چندان اهتمامی بدان منابع نشان نداده اند. در حقیقت، نه اجماع توانسته است نقشی فراتر از یک تأیید بر استنباط از متن دینی به خود اختصاص دهد و نه عقل توانسته است در خوشبینانه ترین تحلیل پا را از مرز یک منبع بالقوّه فراتر نهد. (صابری، 1383: 2/280).

در فقه شیعه مسائلی چند موجب تمایز احکام شیعی با احکام فقه اهل سنّت شده که از آن جمله می توان به مواردی مانند اختلاف دیدگاه در مطهّرات، احکام و ارکان و مبطلات نماز، چگونگی نماز میّت، پاره ای از فروع در روزه، مسئلۀ خمس، تفاوت دیدگاه دربارۀ اراضی خراج، تفاوت هایی در باب حجّ و نکاتی دربارۀ معاملات از جمله مسئلۀ ازدواج موقّت یا اختلاف هایی در مباحثی از ارث و یا جواز تقیّه در برخورد با دیگران اشاره کرد (همان، 228-29).

کانون تشیع در جهان محسوب می شوند، دوازده امامی هستند (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1387: 60).

علاوه بر ایران، عراق و بحرین در مناطق مختلف دیگری هم چون عربستان (مدینه، قطیف، احصاء و...)، کویت، امارات، قطر، عمّان و یمن نیز تشیع پیروان زیادی دارد. در کشورهای سوریه و لبنان نیز شیعیان حضور دارند. در افریقا کشورهای مصر، سودان، مغرب، تونس، الجزایر، تانزانیا، کنیا، اوگاندا، موزامبیک، زامبیا، آفریقای جنوبی، نیجریه، سنگال، غنا و ساحل عاج دارای جمعیّت های شیعی است. همچنین در کشورهای هند، پاکستان، افغانستان، منطقۀ قفقاز و ترکیه، اروپا و قارّۀ آمریکا شیعه دارای مراکز و مساجد بوده و پیروانی دارد (جعفریان، 1387: 13).

زید اهل ورع، زهد، شجاعت، علم و تقوا بود، بر همین اساس، وی را از بزرگان اهل بیت و، پس از امام باقر علیه السلام ، از شریف ترین و بزرگوارترین فرزندان امام سجّاد علیه السلام دانسته اند و از آنجا که زید همواره ملازم قرآن بود،به حلیف القرآن (مصاحَب قرآن) مشهور شد. کنیۀ وی «ابوالحسین» و لقبش «زیدالازیاد» بود و پس از شهادتش به «امام شهید» ملقّب شد (مفید، الارشاد، 1378: 2/245-244؛ الغریری، 148: 1429-147).

ایشان پس از شهادت پدر بزرگوارشان تحت حمایت برادرش امام محمد باقر علیه السلام قرار گرفت و از او علم آموخت. شهرستانی بر آن است که وی نزد واصل بن عطا شاگردی کرده و علم اصول و فروع و به عبارتی اعتزال را از او فرا گرفته است. این تذکّر لازم است که ابن مرتضی (متوفای 840ق) نیز به دلیل وجود شباهت بین آراء معتزله و زید، وی را متأثر از معتزله می دانست (شهرستانی، 1998: 1/24)، امّا برخی دیگر برآنند که وجود شباهت در آراء، دلیلی بر تاثیرپذیری زید از معتزله نیست (فضیل، 1412: 29).

به طور کلّی، برخی شاگردی زید را نزد واصل (متوفای131ق) منکر بوده و معتقدند چون آن دو هم سنّ بوده اند، شاگردی او نزد واصل چندان موجّه نمی نماید (ولوی، 1367:

2/128؛ فضیل، 1412: 29-25). از طرف دیگر، چون اکثر متون شیعه از زید به بزرگی یاد کرده اند، اختلاف او با برادرش، امام محمد باقر علیه السلام ، چندان موجّه نیست (مفید، الارشاد، 1378: 2/ 247-244؛ فضیل، 1412: 29-25). علاوه بر پدر و برادر خود، زید از کسانی چون عروه بن زبیر، ابّان بن عثمان بن عفان و عبدالله بن ابی رافع حدیث آموخت. همچنین عالمان زیادی نزد

ص: 64

او پرورش یافته و از دانش او بهره جسته اند و برخی از 48 نفر از شاگردان او یاد کرده اند (الغریری، 1429: 160-159؛ اشترومن، بی تا: 11/ 13-11).

زید در زمان هشام بن عبد الملک با انگیزۀ امر به معروف و نهی از منکر و خونخواهی امام حسین علیه السلام دعوت خویش را علنی ساخت و خروج کرد (مفید، الارشاد، 1378: 2/ 248-246). طبق گزارش فرق نویسان، حدود پانزده هزار نفر از مردم کوفه به او نامه نوشته و از او خواستند تا به کوفه بیاید تا با او بیعت کنند. در آن زمان، یوسف بن عمر ثقفی، که مردی خونخوار بود، بر کوفه حکم می راند. زمانی که زید به کوفه رسید، در جریان بیعت، مردم از او خواستند تا نظرش را در مورد دو خلیفۀ نخستین اظهار دارد و چون وی از آن دو تبرّی نجست، مردم از او کناره گرفتند؛ از این روی، زید دربارۀ ایشان گفت «رفضتمونی»، یعنی مرا تنها گذاردید و رها کردید، و از این به بعد آنها «رافضه» خوانده شدند. در جریان جنگی که بین سال های 122-120ق میان زید و والی کوفه در گرفت، زید کشته شد. گفته می شود دشمنانش قبر او را شکافتند و جسدش را برای مدّت حدود چهار سال بر دروازۀ شهر کوفه آویزان کرده و در نهایت سوزاندند (بغدادی، 1385: 18؛ شهرستانی، 1998: 1/ 174-173؛ اشعری، 1426: 65؛ مفید، الارشاد، 1378: 2/ 247-246).

اسماعیلی نیز در یمن فعال بودند، لیکن این زیدیان بودند که حکومت آنها تا کودتای سال1960م عبدالرّحمن الآریانی، یا انقلاب 1962م، همراه با فراز و نشیب هایی ادامه یافت (صابری، 1383: 2/78-76). امروزه کشور

یمن از مهم ترین مراکز سکونت زیدیه به حساب می آید.

اسماعیل را حدود 103ق و وفاتش را 135 یا 145ق گفته اند، یعنی سه سال قبل از شهادت امام جعفر صادق علیه السلام .

پس از شهادت امام صادق علیه السلام ، اسماعیلیه که قبلاً با وفات اسماعیل انشعاب تلویحی پیدا نموده بود، به دو گروه مجزا تقسیم شد:

گروه نخست معتقد گشت که اسماعیل نمرده، بلکه در پردۀ غیبت است و در آخرالزّمان ظهور خواهد کرد و در مورد مرگ او بر آن شد که آن فقط شایعه ای برای حفظ جان او بوده است. این گروه را اشعری " اسماعیلیۀ خالصه" و شهرستانی " اسماعیلیۀ اصیل" می شمارد.

گروه دوم کسانی بودند که قائل به مرگ اسماعیل شده و معتقد بودند امامت به نصّ امام صادق علیه السلام به پسر اسماعیل، محمّد، منتقل شده است. این گروه که معتقد بودند نصّ امامت پس از امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام ازبرادر به برادر منتقل نمی شود و به همین دلیل امامت موسی بن جعفر علیه السلام را قبول نداشتند، " مبارکیه" خوانده شده اند (اشعری قمی، 1963: 80؛ اشعری، 1426: 26؛ نوبختی، 1404: 67-69؛ بغدادی، 34؛ رازی، 1382: 230-231؛ اسفراینی، 1374: 41). اگر چه اشعری قمی دلیل این نام را انتساب ایشان به مبارک، غلام اسماعیل، بیان می­کند (اشعری قمی، 1963: 81-80) و برخی دیگر معتقدند که مبارک نام رهبر این فرقه و یکی از موالی اسماعیل بود، اکنون مشخّص شده است که مبارک از نام های مستعار خود اسماعیل بود (دفتری، 1377: 8/ 682-681).

هم چنین به دلیل حشر و نشر اسماعیل با یکی از بزرگان غلات به نام محمد بن مقلاص اسدی کوفی، معروف به ابوخطّاب، عدّه ای از جمله نوبختی و اشعری

ص: 69

قمی فرقۀ اسماعیلیه را همان خطّابیه دانسته و یادآور می شوند که پس از مرگ ابوخطاب شماری از پیروان وی به پیروان محمد بن اسماعیل پیوستند و مدعی شدند که روح ابوخطّاب در محمّد بن اسماعیل حلول کرده است (نوبختی، 1404: 69-72؛ اشعری قمی، 1963: 81-80).

پیش از تألیف دعائم الاسلام، نعمان کتاب های دیگری چون الایضاح، الاخبار، مختصر الایضاح، الارجوزه المنتخبه، الاقتصار، الاختصار لصحیح الآثار عن الائمه الاطهار، رساله ذات البیان فی الرّد علی ابن قتیبه و اختلاف اصول المذاهب در فقه اسماعیلی تألیف نمود. نظر به این که آثار او دربارۀ فقه اسماعیلی با ایضاح شروع شده و با دعائم الاسلام به اوج خود می رسد، در این میان برخی تحوّلات در اندیشه و عقاید او رخ می نماید. به عنوان مثال، در موضوع وضو یکی از اختلافات بارز میان مذاهب فقهی اهل سنت وشیعی شستن پاها یا مسح آنها است و چنان که می دانیم اهل سنّت، شستن و شیعیان، مسح را با دلایل خاصّ خود انتخاب نموده اند. در کتاب اخبار، نعمان با ذکر این دو عقیده، هر دو را جایز شمرده، امّا در یادداشتی نصیحت گرایانه، شستن پا را بهتر می داند. در منتخبه می گوید مسح الزامی است، ولی غسل یا شستن جنبۀ اجماعی دارد. در اقتصار با شکّ او در این باره مواجهیم، وی می گوید پاها را باید مسح کرد امّا بهتر است که آنها را [بعداً] شست. و نهایتاً در اقتصار، موضع قاطعی در پیش می گیرد و با استناد به شواهد قرآنی و حدیث، از مسح پاها دفاع می کند (همان، 159).

بنابر کتاب اختلاف اصول المذاهب از قاضی نعمان، اصول یا مراجع فقه اسماعیلی عبارت است از: قرآن، سنّت، فتاوی امامان اهل بیت پیامبر، و امام حاضر. وی در دعائم الاسلام (همان، 163) و نیز اقتصار و اختصار همین نظر را در پیش گرفته و قضات را توصیه می کند که در فتواها و تصمیم گیری های خود ازرأی (نظر و قضاوت شخصی)، قیاس (سرایت دادن حکم از موضوعی به موضوع دیگر بر اساس صرف مشابهت) یا استحسان (؟) استفاده نکنند (: همان،

ص: 71

ص160). طبق نظر مقدسی در کتاب احسن التقاسیم، (1) مهم ترین تمایزات مذهب فاطمی (اسماعیلی) در سه مقوله خلاصه می شود: الف) موضوعاتی که بنیانگذاران مذاهب اهل سنّت خود دربارۀ آن اختلاف داشتند، مانند خواندن قنوت در نماز صبح، جهر در بسم الله، و نماز وتر که یک رکعت دارد.

ب) احیای رویه های کهن اسلامی، مانند تکرار فرازها در اقامۀ نماز (بنی امیّه می خواستند به یک بار محدود شود) و پوشیدن جامۀ سفید (بنی­عبّاس آن را به سیاه مبدّل ساختند).

ج) رویه هایی که صرفاً فاطمی است امّا مغایر با نظر ائمۀ بنیانگذار مذاهب نیست، مانند گفتن حیّ علی خیر العمل در اذان، تعیین آغاز ماه رمضان با رؤیت هلال ماه،خواندن نماز برای کسوف و خسوف مشتمل بر پنج رکعت و دو سجود در هر رکعت. از نکات بارز اختلاف فقه اسماعیلی با اثناعشری، منع ازدواج موقّت یا متعه است. نعمان در منع از متعه به احادیثی از حضرت علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام استناد می ورزد (همان، 164).

صورت اقلیت های کوچک مذهبی پراکنده هستند. (دفتری، 1377: 701-700؛ فرمانیان، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، 1386: 129).

ابوحنیفه در زمان تحصیل (قبل از 114ق) سفرهایی به حجاز کرد و از شیوخ آنجا علم فرا گرفت. پس از وفات استادش، حمّادبن ابی سلیمان، به عنوان برجسته ترین شاگرد وی، مرجع صدور فتوا و تدریس فقه در کوفه گردید و از جایگاه ویژه ای برخوردار شد. در فاصلۀ سال های121 تا 132ق که حکومت اموی واپسین سال های خویش را می گذراند، مخالفت ابوحنیفه با فساد حکومت سبب توجّه جناح های مختلف، غیر از خوارج، به او شد. در جریان قیام زید بن علی (121-122ق)، ابوحنیفه او را به صورت پنهانی یاری کرد و در اختیار او مال و جنگ افزار نهاد. یزید بن عمر بن هبیره که در 129ق از جانب مروان دوم به فرمانروایی عراق منصوب شد، او را تحت فشار قرار داد تا منصب قضا یا به روایتی نظارت بربیت المال را بپذیرد، اما وی امتناع کرده و به مکه رفت و در پی به خلافت رسیدن سفّاح و آغاز حکومت عبّاسی بار دیگر به کوفه آمد. گفته شده که وی از قیام ابراهیم بن عبدالله حسنی از امامان زیدی که در بصره بر ضدّ منصور عبّاسی قیام نمود به شدّت حمایت کرد. در اواخر عمر، بار دیگر منصب قضا این بار از سوی منصور عبّاسی به وی مطرح شد واو نپذیرفت.

در سال 148ق به دنبال قیام حسان بن مجالد خارجی در نزدیکی موصل، منصور عبّاسی، ابوحنیفه و دو فقیه دیگر را احضار کرد تا بر نقض عهدنامۀ خلیفۀ موصلیان مهر تأیید نهاده و او را در سرکوب ایشان مجاز بداند، ولی این بار هم ابوحنیفه از قبول آن سر باز زد. سرانجام منصور به دلیل نامشخصی وی را به بغداد فراخواند و به حبس افکند. پس از چند روز تحمّل حبس، ابوحنیفه در سال 150ق درگذشت ودر مقبرۀ خیزران بغداد دفن شد (پاکتچی، 1373: 5/ 379-382). البتّه برخی معتقدند که ابوحنیفه به شدّت محبّ اهل بیت بود و از حضرت

ص: 74

علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت می کرد. این امر سبب شد که عدّه ای از مخالفانش وی را به تشیّع متهم کنند، به همین دلیل منصور عبّاسی به گمان اینکه وی قصد شوراندن آل ابی طالب را دارد، او را دستگیر و سرانجام مسموم کرد (زمیزم، 1422: 36-33).

از مهم ترین شاگردان و اصحاب او می توان به ابوعبدالله زفر بن الهذیل العنبری (م: 154ق)، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (م: 182ق)، محمد بن حسن شیبانی (م: 189ق) و داوود طائی که فردی زاهد بود، اشاره کرد (سلماسی فقیه، 87-90). شایان ذکر است که ابویوسف مهم ترین شاگرد ابوحنیفه بود که در زمان سه خلیفۀ عبّاسی یعنی مهدی، هادی و رشید بر منصب قضاوت بود و اوّلین کسی بود که به قاضی القضاه شهر مدینه مشهور شد (شریف یحیی، 1406: 105-104؛ السلماسی الفقیه، 1420: 90).

از مهم ترین آثار ابوحنیفه به موارد زیر می توان اشاره کرد:

- العالم و المتعلّم، رساله ای در قالب پرسش و پاسخ، که موضوع اصلی آن رابطۀ ایمان و عمل از نظر ابوحنیفه است.

- رساله الی عثمان البتّی، رساله ای به عثمان بن سلیمان بتّی فقیه و متفکر بصری دربارۀاندیشۀ ارجاء.

- الفقه الاکبر، عنوان مشترک متونی است در اعتقادات، که همگی به ابوحنیفه منسوب اند.

- الوصیّه: وصیتی منسوب به ابوحنیفه در هنگام وفات، مشتمل بر پاره ای کلیات اعتقادی مکتب حنفی.

- وصیه الی تلمیذه القاضی ابی یوسف.

ص: 75

آثار دیگری نیز به ابوحنیفه منسوب است که نسخۀ خطّی آنها موجود است (: ابن ندیم، 1366: 375؛ پاکتچی، 1373: 5/405-404).

- خلق قرآن: به طور کلّی، از ابوحنیفه دو دسته روایات دربارۀ خلق قرآن ذکر شده است: دستۀ اوّل روایاتی است که نشان می دهد ابوحنیفه به خلق قرآن معتقد بود و روایات دستۀ دیگر گویای آن است که وی از تفکر و تعمّق در این مسئله پرهیز و دیگران را نیز از آن بر حذر می داشت. ابو زهره معتقد است که موضع ابوحنیفه در این باره امتناع از تفکر بوده است (همان).

- امامت: از نظر ابوحنیفه جایز نیست که امامت در قبیله ای غیر از قریش باشد، بلکه هر فردی از این قبیله به کتاب و سنت عمل کرده و به عدل دعوت کند، قبول امامت وی و خروج همراه با او واجب است. در مورد قریشی بودن امام، وی به خبری از حضرت رسول’استناد می جست که فرموده اند: «الائمه من القریش» (نوبختی، 1404: 10).

قبول دارند امّا آن را به دو نوع صریح و سکوتی تقسیم می کنند، که اوّلی قطعی و دوّمی ظنّی است (ذهبی، 2: 1969/739)

مهم ترین این دلایل است. (ابوزهره، تاریخ المذاهب، بی تا: 189-188؛ همان، ابوحنیفه حیاته...، 1369: 469-464)

از سرزمین هایی که مذهب حنفی در آن گسترش یافت عراق و ماوراءالنّهر بود و علی رغم وجود مذهب رسمی شافعی در ترکستان، در شرق جهان اسلام، به آنجا نیز نفوذ کرد. در غرب جهان اسلام، علاوه بر عراق و سرزمین های شرق شام، به ویژه در مصر انتشار یافت و از آنجا فقط در یک دورۀ کوتاهی، در زمان اسد بن فرات به مغرب رفت؛ شاید عدم این نفوذ، یکه تازی مذهب مالکی در آنجا بود. باری،عمدۀ پیروان این مذهب در کشورهای آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، چین، ترکیه، بالکان، شبه قارة هند، اندونزی، مالزی، آسیای مرکزی و ایران (مناطق شمال شرقی، شرق و جنوب شرقی) قرار دارند. گفته می شود هفتاد درصد مسلمان های جهان پیرو این مذهب هستند. (همان)

این رو او را از تابعین دانسته اند (ابوزهره، مالک حیاته، 1902: 26). پدر مالک از قبیلۀ ذو اصبح، یکی از قبایل یمنی، و مادرش عالیه بنت شریک اَزدی، از قبیله اَزد بود. (همان)

مالک در آغاز به حفظ قرآن پرداخت و سپس به فراگیری حدیث روی آورد. او برادری به نام نضر داشت که به مطالعۀ حدیث می پرداخت، بنابراین مالک برای فراگیری حدیث ابتدا نزد برادر و نیز عمویش شتافت (ابوزهره تاریخ المذاهب، بی تا: 2/193). در کنار حدیث، فقه را هم فرا گرفت و حدود هفت یا هشت سال و به روایتی سیزده سال شاگرد و ملازم ابن هرمز (م: 117ق) ملقّب به اَعرَج بود (ابوزهره، همانجا؛ قاضی عیاض، 1387: 1/119). گفته شده مالک محضر استادان زیادی را درک نمود و مشایخ او به حدود نهصد نفر می رسیدند که سیصد نفر آنها از تابعان و بقیه از تابعان تابعان بوده اند که مهم ترین ایشان عبارتند از: نافع مولی عبدالله بن عمر (م: 117یا120ق)، ابن شهاب زهری.

(م: 124ق)، ابو زناد (م: 130یا131 ق)، یحیی بن سعد انصاری (م: 143ق)، ربیعۀ الرأی (م: 136 ق)

(السایس، 1425: 181، ابوزهره، مالک حیاته و....، 1902: 100-104؛ الشکعه، 1411: 70- 71).

طبق گفتۀ ابو زهره، مالک در هفده سالگی شروع به صدور فتوا در مباحث فقهی کرد. ابتدا در مسجد تدریس می کرد امّا پس از آنکه از جانب حکومت مورد اذیت و آزار قرار گرفت و هم چنین به سبب ابتلاء به تکرّر ادرار، بیشتر در خانه به امر تدریس اشتغال داشت (مالک حیاته، 1902: 38-37؛ همان، تاریخ المذاهب، بی تا: 2/224-225) و سرانجام در سال 179ق به همین مرض

ص: 80

درگذشت و در مدینه دفن شد (همان، تاریخ المذاهب، 2/225؛ زمیزم، 1422: 38-37).

از مهم ترین شاگردان و تربیت یافتگان او نیز می توان به عبد الله بن وهب (م: 197ق)،عبدالرّحمن بن قاسم مصری (م: 191ق)، اشهب بن عبد العزیز (م: 204ق)، اسد بن فرات (م: 213ق)، عبدالملک بن ماجشون (م: 212ق) و عبدالله بن عبد الحکم (م: 214ق) اشاره کرد. شایان ذکر است که در میان شاگردان او بزرگانی از مذاهب دیگر چون محمّدبن حسن شیبانی، شاگرد ابوحنیفه، نیز حضور داشتند و گفته شده سی سال با مالک در تماس بود (شکعه، 1411: 83، السایس، 1425: 187- 185؛ اسلام نیا، 1389: 37-35).

مالک در اواخر دورۀ اموی دوران ولید بن عبدالملک و اوایل حکومت عباسی، دورۀ منصور می زیست. جهت گذران زندگی وی در ابتدا به همراه برادر خود به تجارت پرداخت و سرمایۀ او در این راه چهار صد دیناری بود که از پدرش به ارث رسیده بود. به سبب توجّه بیش از حدّ وی به علم، از تجارت بازماند و در ادامه کارش به جایی رسید که مجبور شد تیرهای سقف خانه اش را برای امرار معاش بفروشد (ضمیری، 1384: 246؛ شکعه، 1411: 72).

عصر زندگی مالک، عصر شورش هایی بود که از جانب گروه های مختلف از جمله خوارج و زیدیان بر علیه حکومت بر پا می شد. از یک طرف، او قیام و شورش را بر علیه حکام نمی پذیرفت، و از طرف دیگر ترجیح می داد تا به نصیحت و موعظۀ والیان و حکام بپردازد و در برخی موارد، با صدور فتواهایی عدم نارضایتی اش را از حکومت نشان داد. در عهد منصور، به سبب صدور بعضی فتواها و اینکه عثمان را بر علی علیه السلام مقدّم می داشت، خلیفۀ عبّاسی او را از

ص: 81

دادن فتوا محروم کرد و به چند ضربه شلاق نیز محکوم شد (ابوزهره، مالک حیاته...، 1902: 65-63).

مالک دارای آثار متعدّدی بود که از مهم ترین آنها کتاب الموطّأ در فقه و حدیث است. نگارش و گردآوری این کتاب از دوران منصور آغاز و تا دورۀ مهدی عبّاسی ادامه یافت (ابوزهره، تاریخ المذاهب، بی تا: 2/239-238)

7- سدّ ذرایع: یعنی مانع شدن از انجام کاری مباح، به جلوگیری از وقوع فعل حرام یا ممنوع.

8- قول صحابی: در صورتی که در مسأله ای از پیامبر اکرم’ حدیثی نباشد به قول صحابه عمل می شود، زیرا صحابه نزد او اعلم به تأویل، و آشنا به مقاصد شریعت هستند.

9- عرف: آنچه در بین عموم رایج است.

10- استحسان: اصطلاحی است برای روشی از روش های اجتهادی در فقه اهل سنت، که غالباً در عرض قیاس مطرح می شود. این واژه در لغت به معنی نیکو شمردن است و در جایی کاربرد داردکه بر اساس نص یا قیاس، حکم خاصّی وجود داشته باشد، ولی مجتهد شرایط و خصوصیاتی را در آن مشاهده می کند که موجب فوت مصلحت یا جلب مفسده است. از این رو از آنها عدول کرده و حکم دیگری را بر می گزیند (ابوزهره، تاریخ المذاهب، بی تا: 2/419-414؛ امین،1962: 2/210-211؛ فرمانیان، آشنایی با فرق تسنن، 1387: 206-196-195).

11- استصحاب یا اعتبار حالت سابق اصلی

در اصول فقه و حقوق، به معنای حکم به بقای چیزی است که پیشتر وجود داشته است. استصحاب زمانی کاربرد دارد که ما در مورد وضعیت فعلی چیزی تردید و در مورد وضعیت سابق آن یقین داشته باشیم. به این ترتیب فرض را بر بقای حالت سابق می گذاریم، مگر آنکه خلافش ثابت گردد (جعفری لنگرودی، 1368: 220).

ص: 85

هرچند که عده ای معتقدند که او در عسقلان- سه فرسخی غزه- به دنیا آمد و عده ی کمی نیز مولد او را در یمن می دانند (الشرباصی، بی تا: 122-121).

مادرش فاطمه بنت عبدالله محض نام داشت. عده ای او را فردی یمنی و از قبیله «ازد» و برخی دیگر او را هاشمی دانسته اند. (شکعه، 1418: 3/ 9). او از همان کودکی در فقر و تنگدستی زندگی می کرد. دیری نگذشت که پدرش را از دست داد. در دو سالگی و در روایتی، در 12 سالگی مادرش او را به مکّه برد. وی مدتی را در میان قبائل بادیه نشین عرب به سر برد و به فراگیری اشعار شاعران قدیم عرب از جمله زهیر و امرءوالقیس و جریر و غیره... پرداخت و تا حدی پیشرفت کرد که فقیه لغوی به نام اصمعی از شافعی نوجوان، اشعار بنی هذیل و دیوان شنفری را فرا گرفت. او با بهره مندی از حافظه ی قوی در 7سالگی به حفظ قرآن پرداخت و در ده سالگی الموطّأ مالک را حفظ کرد (همان، 11؛ ثابت افندی، بی تا: 13، / 73-72). او در مکه حدیث و فقه را از مسلم زنجی (م: 198ق) فرا گرفت و در بیست سالگی برای ملاقات مالک بن انس به مدینه رفت و تا سال وفات مالک یعنی 179 ق در آنجا ماند. سپس روانه یمن شد و در آنجا به اتهام همکاری با علویون از جمله یحیی بن عبد الله زیدی در سال 184 ق به اسارت گرفته شد. در نتیجه او را به نزد هارون الرشید به رقّه بردند که در آنجا با وساطت فضل بن ربیع مورد بخشایش قرار گرفت (فضلی، 1426: 494).

هر چند امام شافعی از لحاظ مالی در مضیقه بود، با این حال هیچ گاه از تحقیق و یادداشت باز نمی ایستاد، حتی در صورت نداشتن کاغذ، آنها را بر روی استخوان، سفال، چرم و غیره... می نوشت. همچنین او دارای بیانی فصیح بود و از

ص: 87

ترس اینکه مبادا فصاحتش تضعیف شود، در میان قبیله هذیل که به فصاحت در بیان و شعر مشهوربودند، به زندگی خویش ادامه داد (شکعه، 1418: 3/12).

در سال 184 ق در 34 سالگی فقه عراقیان را در بغداد نزد محمد بن حسن شیبانی (م: 189ق) آموخت و کتاب های او را فرا گرفت. از این رو با فقه رأی و حدیث آشنا گردید و مدتی با او در ارتباط بود. سپس از راه حرّان و شام به مصر رفت و در آنجا به عنوان شاگرد امام مالک از او استقبال شد. در سال 195 ق به بغداد رفت و در مدت اقامتش در آنجا به تدریس پرداخت. در آنجا با عباس بن موسی والی جدید مصر آشنا شد و در بیست و هشتم شوال سال 198 ق به مصر بازگشت، اما به دلیل اوضاع متشنج به مکه کوچ کرد و در سال 200 ق، برای آخرین بار به مصر مراجعت و تا پایان عمر در آنجا اقامت کرد. سرانجام در اواخر ماه رجب سال 204ق در فسطاط وفات یافت و در دامنه کوه «المقطم» قاهره به خاک سپرده شد. بعدها به دستور صالح الدین ایوبی مدرسه ای در جوار آرامگاهش بنا گردید (ثابت افندی، بی تا:13/ 73؛ ابن ندیم، 1366: 387). به طور کلی زندگی شافعی را می توان به دو بخش تقسیم کرد، که قسمت اول آن در عراق و بقیه ی آن در مصر سپری شد.

عُیینِه، مسلم بن خالد زنجی، سعید بن سالم قداح، داود بن عبدالرحمن عطار، عبد الحمید عبد العزیز بن ابی داود.

از مدینه: مالک بن انس، ابراهیم بن سعد انصاری، عبد العزیز بن محمد الدروردی، ابراهیم بن ابی یحیی، محمد بن سعید بن ابی فدیک، عبد الله بن نافع بن الصائغ.

از یمن: مطرف بن مازن، هشام بن یوسف، عمر بن ابی سلمه، یحیی بن حسّان.

از عراق: وکیع بن جراح، ابواسامه حماد بن اسامه، اسماعیل بن علیه، عبد الوهاب بن عبد المجید.

گفتنی است که شافعی نزد محمد بن حسن نیز شاگردی کرد. یکی از ویژگی های شافعی وجود گرایش های مختلف فقهی در او بود، به طوری که فقه مالک را به طور مستقیم از خود وی، فقه اوزاعی را از عمر بن اسلم، فقه لیث بن سعد و فقه مصر را از حسّان بن ثابت و فقه ابوحنیفه را از محمدبن حسن شیبانی فرا گرفت (ابو زهره، شافعی حیاته...، 1367: 38؛ فضلی، 1426: 508-507).

او همچنین دارای شاگردان زیادی بود که بیشتر آنها در بغداد و مصر حضور داشتند و مهمترین ایشان عبارتند از: ابوابراهیم مزنی (م: 264ق)، ابویعقوب بویطی (م: 231ق)، ربیع بن سلیمان مرادی (م: 270ق)، الزعفرانی (م: 260ق)، ابوثور کلبی (م: 240ق)، ابوبکر حمیدی (م: 219ق)، احمد بن حنبل (م: 241ق)، ابوعلی کرابیسی (م: 248ق)

و غیره... (جندی، 1994: 201-198؛ ثابت افندی، بی تا: 13/ 75).

ص: 89

شافعی دارای تألیفات فراوانی بوده است، که مهمترین آنها عبارتند از: الرساله، اختلاف الحدیث، المسند، احکام القرآن، ابطال الاستحسان، صفهْ الامر و النهی، کتاب الحجهْ، المنشورات، السنن، فضائل القریش، والأم. در مورد کتاب الأم، اینکه تألیف یا آن را بر شاگردان خویش املاء نمود میان محققان اختلاف وجود دارد. او یک بار این اثر را بر شاگردان عراقی و بار دیگر بر شاگردان مصری خویش املا کرده است که بار اول را مذهب قدیم و بار دوم را مذهب جدید می نامند. این کتاب همه ابواب فقهی را از مباحث عبادی گرفته تا معاملات به طور استدلالی پیش روی خواننده قرار می دهد. شافعی در تألیف آن از روش مالک و کتاب الموطّأ او استفاده کرده است (ابن ندیم، 1366: 388-389؛ گرجی، 1375: 80).

یکی از ویژگی های برجستۀ امام شافعی نسبت به سایر ائمه مذاهب، علاقه و محبت اوبه اهل بیت علیهم السلام است که از جمله آن می توان به اشعاری که برخی از او در ستایش اهل بیت نقل کرده اند، اشاره کرد (شکعه، 1426: 3/ 54-53). حتی ابن ندیم بیان می کند که شافعی در تشیع از خود شدت نشان می داد. او نقل می کند که روزی شخصی از او سوالی کرد و شافعی جوابش را داد. آن شخص اظهار داشت این جواب تو برخلاف گفته علی بن ابی طالب علیه السلام است. شافعی به او گفت: اگر ثابت کنی که علی بن ابی طالب چنین گفته، من گونه ی خود را به خاک می مالم و به خطای خود اعتراف می کنم و از گفته خود بر می گردم (ابن ندیم، 1366: 387؛ ابوزهره، شافعی حیاته و...، 1367: 127).

با وجود این، باید گفت شافعی به مشخصه های اصلی شیعه یعنی جانشینی حضرت علی علیه السلام و فرزندان ایشان پس از پیامبراکرم’ اعتقادی نداشت و به

ص: 90

سایر خلفا ارادت داشت و خلافت آنها را بر خلافت امام علی علیه السلام مقدم می داشت (شکعه، 1426: 3/ 57).

بستاند. او همانند سایراهل سنت بر آن بود که متصدی مقام امامت باید به اجماع همۀ مردم باشد، خواه اجماع قبل از به خلافت رسیدنش باشد و خواه بعد از نصب او. دیده نشده که قریشی یا هاشمی بودن را شرط کند یا امامت غیر هاشمی را باطل مطلق بداند؛ زیرا وی خلفای راشدین را پنج نفر می دانست ابوبکر، عمر و عثمان، علی علیه السلام ، عمر بن عبدالعزیز که اموی بود. او در بین هاشمیان به جز امام علی علیه السلام امامت کسی را قبول نداشت. در ماجرایی که بین امام علی علیه السلام و معاویه اتفاق افتاد، معاویه و اصحابش را متجاوز و امیرالمومنین علی علیه السلام را بر حق می دانست (همان، 144-138)

5. قیاس: به معنی اثبات حکم امری که در کتاب، سنت و یا اجماع حکمی برایش ذکر شده، به امری که حکمش مسکوت مانده، به دلیل اشتراکی که این دو امر در علت حکم دارند. (عبدالسلام، 207 -242).

امروزه بیشتر پیروان فقهی شافعی در اصول اعتقادی خود از کلام اشعری پیروی می کنند. ابوالحسن اشعری (260 تا 324ق) از مقلّدان فقه شافعی بود که علی رغم نهی اصحاب سنت و حدیث (یعنی امثال خود شافعی) از علم کلام، به ادله کلامی روی آورد و توانست مذهب اشعری را بنیان نهد (الزحیلی، 494-498). در طول تاریخ عالمانی چون فخررازی، غزالی، امام الحرمین جوینی، سیوطی و سیاستمداران و حکامی چون خواجه نظام الملک طوسی و صلاح الدین ایوبی در میان شافعیان ظهور کرده اند (مادلونگ، 1381: 63-64).

صنعانی حدیث شنید، گویااحمد در سال 209 سفری به شام داشته است (ابن جوزی، مناقب، 1402: 90-83). پس از چندی به مرحله ای رسید که می توانست فتوی دهد اما گفته شده که تا پیش از 40 سالگی فتوایی صادر نکرد (پاکتچی، 1373: 6/ 730-725).

یکی از مهمترین جریانات زندگی احمد بن حنبل ماجرای محنه است. بنابر گزارش های مورخان، مأمون در سال 218ق طی نامه ای از رقّه به اسحاق بن ابراهیم، او را مأمور کرد تا عقیده قاضیان ومحدثان را در مسئله خلق قرآن جویا شود و هفت تن از آنان را به نزد مأمون به رقّه بفرستد. اینان تهدید شده بودند که اگر به خلق قرآن اذعان نکنند آن ها را گردن خواهند زد. از این رو به ناچار همگی گردن نهادند. مأمون بار دیگر اسحاق بن ابراهیم را مأمور کرد این بار از قاضیان و فقیهان تحقیق کند. بدین سبب اسحاق بن ابراهیم جمعی از علماء از جمله احمد بن حنبل را احضار کرد و چون نوبت به احمد رسید که اقرار کند تنها به این امرکه قرآن کلام الله است، کلامی بیش نگفت و مخلوق بودن آن را گواهی نداد، بدین سبب او را به زندان انداختند. احمد بن حنبل پس از مرگ مأمون و در زمان به خلافت رسیدن معتصم (218-227ق) مدتی در بند بود (هوروتیز، 2011: 227-201). پس از مدت زمانی به خانه اسحاق بن ابراهیم منتقل شد و با او در این باره مناظره کرد. سپس به محضر خلیفه و احمد بن ابی داوود برای مناظره برده شد. در آنجا نیز به صراحت با عقیده خلق قرآن مخالفت کرد و پس از تحمل 28 ماه زندانی آزاد شد. گویا به دستور خلیفه ممنوع از تحدیث و تدریس علنی شد. در دوران واثق (227-232ق) نیز وضع بر همین منوال بر او گذشت تا اینکه با به خلافت رسیدن متوکل (232-247ق) وضع

ص: 96

اصحاب حدیث تغییر کرد و احمد در دستگاه حکومت ارج و منزلتی بدست آورد، به طوری که گفته شده متوکل از او خواست به روایت حدیث بپردازد و حتی امکاناتی در این زمینه برای او فراهم کرد (ابن جوزی، مناقب، 1402: 379-308)، اما او هشت سال قبل از مرگ از نقل حدیث دست کشید. در مورد علّت آن گفته شده است متوکل عباسی از احمد خواست تا به معتز، فرزند خلیفه، فقه و حدیث تدریس کند. وی به خلیفه پیغام داد که سوگند یاد کرده تا آخر عمر دیگر حدیثی را کامل مورد بحث و بررسی قرار ندهد. احمد در سن 77 سالگی پس از تحمل 9 روز بیماری، در سال 242ق در بغداد درگذشت (همان، 409-411).

احمد حنبل دارای شاگردان و راویان زیادی بوده است که از مهمترین آن ها می توان به ابوالعباس احمد بن جعفر اصطخری، احمد بن ابی خیثمه زهیر بن حرب، ابویعلی موصلی، ابوبکر احمد بن محمد بن حجاج مرّوذی، ابوبکر اثرم، ابوالعباس ثعلب، ابراهیم حربی، ابواسحاق ابراهیم بن هانی نیشابوری و غیره... اشاره کرد (ابی یعلی، 1419: 1/ 26-25).

بلکه بحث درباره مسائل اعتقادی راکه موافق با اصول سنت بود، نهی می کرد. بنابراین به دلیل متن گرایی و دوری از عقل و ادله و تأویلات عقلانی بوده است که عده ای اهل حدیث و احمد بن حنبل را از اهل تشبیه دانسته اند. (همان)شایان ذکر است که تعصب مذهبی و سخت گیری در امور دینی از ویژگی های احمد بود که در تمام آثارش می توان شاهدی برای آن یافت. او در مخالفت با «اهل بدعت» از خود تعصب بسیار نشان می داد و رفتاری به دور از تسامح نشان می داد (همان).

3- هنگام اختلاف صحابه در مورد مسئله ای، قولی را اختیار کنیم که به کتاب و سنّت نزدیکتر باشد.

4- حدیث مرسل و ضعیف: هنگامی که حدیث صحیح و مسند در دست نباشد، آن را بر قیاس مقدم می دارد. مقصود او از حدیث ضعیف، که مرسل قسمی از آن است، حدیث باطل و منکر نیست، بلکه نزد احمد بن حنبل آن از اقسام حدیث صحیح است.

5- قیاس: احمدبن حنبل به اجماع توجه چندانی نداشت اما معتقد بود هرگاه در مسئله ای هیچ نوع حدیثی، حتی حدیث ضعیف یا مرسل، وجود نداشته باشد و فتوای صحابه در کار نباشد، ضرورتاً به قیاس رجوع می شود(فرمانیان، آشنایی فرق تسنن، 1387: 200-199).

شایان ذکر است که عده ای معتقدند احمد حنبل در استنباط خود، علاوه بر موارد فوق از روش هایی دیگر از جمله، فتوای تابعی، اجماع، استصحاب، مصالح و ذرایع استفاده می کرده است (ابوزهره، ابن حنبل حیاته و عصره، 1367: 166، 185-187، 202-207، فضلی، 1426: 599).

4. عمدهْ الفقه: تألیف عبدالله بن احمد بن قدامه.

5. المقنع: تألیف عبدالله بن احمد بن قدامه.

6. الکافی فی فقه ابن حنبل: تألیف عبدالله بن احمد بن قدامه.

7. المغنی: تألیف عبدالله بن احمد بن قدامه (معوض، 1420: 194-193).

نهی از منکر بر مردم سخت می گرفتند (ابوزهره، التاریخ المذاهب، بی تا: 2/ 373-372).

ص: 103

ص: 105

برای امام حسین علیه السلام و خاندان نبوت و یارانش پیش آمده، بسیار متاثر شدم. همین اندوه بسیار از شهادت امام حسین علیه السلام نقطه تحول و دگرگونی ام شد.»

وی هنگامی که در بیروت بود، کتاب الشیعه بین الحقائق و الأوهام اثر محسن امین و کتاب المراجعات از امام عاملی (علامه شرف الدین) را خواند و با اشتیاق فراوان دربارة تفکر اهل بیت پیامبر’ واولیائشان به مطالعه پرداخت، از این رو تصوراتش از کل تاریخ دگرگون شد ودانستنی های غلطی که در ذهنش از قبل ایجاد شده بود از بین رفت. (موسوعه، 1424: 2/23-24).

احمد می گوید: «برایم روشن شد که خاندان پیامبر’ و کسانی که از آنها پیروی کردند، مؤمنان حقیقی و همان گروه پیروز و نجات یافته هستند. آن ها گواهان بر حق در طول تاریخ اند و اینکه اسلام ناب فقط از طریق آن ها درک خواهد شد، چرا که آن ها یکی از ثقلین، کشتی نوح و ستاره های هدایتگرند. و به اختصار بگویم که من هدایت شدم و دانستم که اهل بیت پیامبر’ جایگاهی جهانی و راستین دارند. با خدای خویش عهد بستم که از این موضوع تا زمانی که زنده ام حمایت کنم. به همین سبب تمام تألیفاتم را در دفاع عقلانی از تشیع قرار دادم تا این امر از تقلید کورکورانه به باوری روشن و آشکار تبدیل شود. (حسین یعقوب، مجله المنیر، 1421: شماره 14- 15).

روح پاک این نویسنده توانا و مدافع دلسوخته مکتب اهل البیت علیه السلام در سحرگاه دوازدهم ماه مبارک رمضان سال 1428ق پس از سالها تلاش خستگی ناپذیر در ترویج راه و رسم اهل البیت علیه السلام و تبیین مظلومیت آنان و تحمل رنج ها و مشقات فراوان در این مسیر به سوی بهشت برین پرواز کرد تا میهمان خوان گسترده الهی باشد (سایت شیعه نیوز - www.shia-news.com).

ص: 107

باب سوم: مفهوم دولت و ماهیت آن در اسلام

باب چهارم: احزاب سیاسی در اسلام

این کتاب در سال 1412 ه.ق توسط مؤسسه انصاریان در قم منتشر شد (موسوعه، 1424: 2/ 24).

2- نظریه عدالهْ صحابه و المرجعیهًْ السیاسیهًْ فی الاسلام (رای الشیعه، رأی السنهًْ، حکم الشرع): این کتاب مشتمل بر چهار باب است:

باب اول: مفهوم دوستی و دوستان (یاری و یاران)

باب دوم: ریشه های تاریخی نظریه عدالت همه صحابه

باب سوم: مرجعیت در اسلام

باب چهارم: رهبری سیاسی در اسلام

نویسنده در هر کدام از این موضوعات، دیدگاه اهل سنت را بنا به گفته خودش روایت می کند، همچنین دیدگاه شیعیان را با این توضیح که آن دیدگاهی اسلامی است و مأموریت مخالفت و مقابله را در طول تاریخ بر عهده داشت، نقل می کند. پس از آن نویسنده شیوه خود را در این پژوهش این گونه توصیف می کند که او حکم شرع را در هر کدام از این مطالب در اختیار عاشقان به حقیقت شریعت قرار داده است (همان، 2/25).

این اثر به وسیله محمد قاضی زاده با عنوان "پژوهشی در عدالت صحابه" به فارسی ترجمه شد و در سال 1374 از سوی انتشارات امید به چاپ رسید.

3- مرتکزات الفکر السیاسی (فی الاسلام، فی لرأسمالیهْ فی الشیوعیهْ):

نویسنده این نوشته را به شش باب تقسیم کرده است:

ص: 109

باب اول: پایه های تفکر، معنای آن، تکیه گاهش، زمینه، تاریخ آغاز، ثبت آن و غیره...

باب دوم: شاخص های فکری یا پایه های متمایل بر سیر تفکر تا فرد متفکر، گمراه و منحرف نشود و تفکر را با تخیل و توهم رابا حقیقت در آمیزد. همچنین توضیح پایه های توحید، شناخت، ولایت و پیشوایی آمده است.

باب سوم: باورهای سیاسی و مذاهب سیاسی از جمله مذاهب دینی و مذاهب بدعت گذار.

باب چهارم: حکومت و رهبری در مذاهب دینی و مذاهب ابداعی

باب پنجم: پرداختن به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر این اساس که اولین تلاش در دوران معاصر است که حکومتی آن را برای برقراری نظام اسلامی وضع می کند. از این رو نویسنده به ریشه یابی و توضیح و تبیین حکم اسلام در آن پرداخته، سپس دلایل مخالفانش را نقل و به آنها پاسخ داده است.

باب ششم: تقسیم احزاب سیاسی در جهان عرب به احزاب دینی و غیر دینی، با این نظر که آن ها تفکر سیاسی را در خود دارند. و در تمام آن ها، طبق گفته خودش، در ابتدا به قرآن کریم و سپس به سنت پاک و شاخه های سه گانه فرعی آن (قول، فعل، تقریر) تکیه داشته است. که هیچ علمی را رها نمی سازد وهیچ تجربه ای را از دست نمی دهد (همان، 2/26).

چاپ اول این کتاب را شرکت شمس المشرق للخدمات الثقافیه دربیروت لبنان در سال 1413ه.ق متقبل شد.

4- الخطط السیاسیهْ لتوحید الامّهْ الاسلامیهْ: مولف در مقدمه علت تألیف را تسهیل راه منادیان تحقیق دانسته است.

ص: 110

این کتاب مشتمل بر سه باب است:

باب اول: اصول شرعی وحدت اسلامی، نویسنده در این باب اجزای اصلی و مفصل طرح الهی برای متحد کردن امت اسلامی را مطرح کرده است.

نویسنده این باب را به دوازده فصل و هر فصل را به ده ها موضوع مرتبط تقسیم کرده است و در آن ها به انواع مفاهیم متون شرعی پرداخته و از جهات مختلف به توضیح جوانب مبهم آن ها توجه کرده است.

باب دوم: اختلاف پس از وحدت و ائتلاف

نویسنده در این بخش چگونگی دو دسته شدن امت را مطرح کرده و سپس دگرگونی نهایی وسقوط آن با سقوط آخرین سلاطین عثمانی را بیان می­کند. او معتقد است که این دگرگونی در نتیجه توطئه و دسیسه کشورهای غربی بوده است و می نویسد که توطئه سرزمین های غیر اسلامی بر علیه امت اسلامی حتی در زمان پیامبر’ نیز وجود داشته است. اما علت اصلی از بین رفتن وحدت اسلامی در پوسیدگی آن از درون در نتیجه درگیری و تقابل میان شریعت و واقعیت و تفاوت اعجاب انگیز میان این دو بعد نهفته است.

او این باب را به چهار فصل و هر فصل را به ده ها موضوع تقسیم کرده است.

باب سوم: تخریب نظام حقوق الهی و از بین رفتن تأیید آن پس از درگذشت پیامبر’. نویسنده این باب را به سیزده فصل و در هر فصل به موضوعات بسیاری پرداخته است، او بر آن است که میان شریعت با وقایع تاریخی پیوستگی عجیبی ایجاد شده و سعی کرده که این پیوستگی و تداخل میان شریعت و واقعیت های تاریخی و میان نظام حقیقی الهی و میان افعال حاکمان را از هم مجزا کند (همان، 2/28).

ص: 111

این اثر در انتشارات دار الثقلین در بیروت، سال 1415 ه.ق به چاپ رسید.

5- طبیعهًْ الأحزاب السیاسیهًْ العربیهًْ (الاحزاب العلمانیهًْ، الاحزاب المدنیه، معالم فکر اهل بیت النبوهًْ)

نویسنده در این پژوهش، ماهیت احزاب سیاسی غربی را با دو شاخه غیر دینی و دینی از طریق مقالات مرتبط و کامل که بیشتر آن ها در روزنامه اللواء اردن منتشر شده اند، مورد بررسی قرار داده است. او یادآوری می کند که این پژوهش، تاریخ دقیق شکل گیری و ماهیت احزاب سیاسی عربی و موضع گیری آن ها را مطرح کرده است و به اهل بیت به عنوان تنها جایگزین اشاره می کند.

نویسنده این اثر را به شش باب تقسیم بندی کرده است:

باب اول: در آن به معرفی حقیقت احزاب سکولار عربی و توضیح آنها می پردازد. وتاثیر عمیق آن را از غرب و اندیشه های آن ها توضیح می دهد.

باب دوم: در آن احزاب دینی عربی را مورد بحث قرار داده است. نقش و تنوع و میزان گسترش موضع گیری اسلام در مورد آن ها را توضیح می دهد و می کوشد مرجعیتی که اسلام آن را برای رهبری امت اسلامی قرار داده، شیوه ی دگرگونی و تغییر آن را توضیح دهد. همچنین در ادامه به بنی هاشم و آنچه که اسلام از حقوق و تکالیف و ولایت و محبت به آنها اختصاص داده، پرداخته است.

باب سوم: در آن به رفتارهای احزاب دینی که به اسلام صدمه زدند به ویژه وهابیان می پردازد.

باب چهارم: در آن به نقش احزاب عربی و جنگ عراق و ایران و به فعالیت های آن ها پرداخته است.

ص: 112

باب پنجم: در آن به قضیهْ فلسطین توجه کرده و ماهیت و علل شکل گیری و نقش هایی را که احزاب در آن داشته اند، بررسی کرده است.

باب ششم: در آن به برخی از مشکلاتی که از جانب وزارت اوقاف اردن با آن مواجه شده بود، می پردازد (همان، 2/29).

این کتاب در سال 1417 ه-.ق در بیروت از سوی انتشارات دارالسلام به چاپ رسید.

6- الوجیز فی الامامهْ والولایهْ

نویسنده این اثر را در چهار باب به نگارش درآورده است:

باب اول: مفهوم امامت و ولایت در شریعت و تاریخ

باب دوم: انتخاب امام و ولایت او و چگونگی انتصاب او

باب سوم: امامت و ولایت بعد از پیامبر’

باب چهارم: انقلاب سیاه و برپایی امامت غیر دینی (همان، 2/30).

این کتاب در سال 1417 ه-.ق از سوی انتشارات دارالغدیر منتشر شد.

7- المواجههْ مع رسول الله و آله- القصهْ الکاملهْ: نویسنده این کتاب را دریک مقدمه و پنج باب تنظیم کرده است.

در مقدمه کتاب و باب اول به رویارویی میان پیامبر’ و میان دشمنان خدا توجه داشته است.

باب دوم: نویسنده در آن به اخبار تقابل دشمنان از لحظه ای که پیامبر’ به مدینه رسید تا زمان فتح مکه و اسلام آوردن قبایل و بزرگان قریش که بدون هیچ قید و شرطی صورت گرفت، اشاره می کند و آن را در پنج فصل توضیح داده است.

ص: 113

باب سوم: در آن برخوردهای میان شریعت الهی و قبایل متحد قریش را، پس از آنکه مسلمان شدند، در شش فصل مطرح می کند و تمام جوانب مبهم آن را توضیح می دهد.

باب چهارم: در آن احکام شریعت مربوط به امامت و رهبری و مرجعیت پس از پیامبر’ در سیزده فصل بیان شده است.

باب پنجم: در آن با دقت رخداد های انقلاب سیاه بر شریعت و آثار مخرب آن را در سیزده فصل توضیح می دهد (همان، 2/31).

نویسنده در این پنج باب به مدارک معتبر و مستند، استناد کرده و دقت نموده تامسائل را به طور محکم و استوار به هم مرتبط سازد.

این کتاب در سال 1417ه-.ق از سوی دارالغدیر بیروت منتشر شد.

8 - مساحهًْ للحوار، من اجل الوفاق و مفرقهْ الحقیقهْ: این اثرحاصل گفتگوی مؤلف با فرد دیگری است. در این اثرسوالاتی مربوط به 7 قضیه اسلامی، همراه با پاسخ آن ها مطرح شده است که عبارتند از:

1- مفهوم شیعه و تشیع و مسیر شکل گیری تاریخی و انتشار آن

2- امامت پس از رحلت پیامبر’، اختلافات مربوط به آن، چندفرقه شدن مسلمانان و عمل هر فرقه به نص و اجتهاد خود.

3- منابع شریعت و موارد مرتبط به جمع آوری قرآن کریم و ذات پیامبر’ و ائمه علیهم السلام .

4- نظریه عدالت صحابه

5- تقیه و ازدواج موقت در اسلام و نظر شیعیان اهل بیت پیامبر’

6- اختلافات فقهی میان اهل بیت پیامبر’ و پیروان خلفا (اهل سنت)

ص: 114

7- دعوت به وحدت مسلمانان

این کتاب را دارالغدیر در سال 1418 ه.ق در بیروت به چاپ رساند.

9- کربلاء، الثورهْ و المأساهْ: این کتاب به این دلیل نگاشته شده تا دلایلی برای فهم و درک حقیقت انقلاب امام حسین علیه السلام را بیان کند و مشتمل بر 4 باب است:

باب اول: توجه به 2 گروه درگیر در واقعه کربلا، با ذکر شمار آن ها، رهبرانشان، ارکان فرماندهی، موضع گیری نهایی هر گروه و بررسی آنها در چهار فصل.

باب دوم: نقش امت و موضع آنها در قبال کشتار کربلا، که به طور کامل در چهار فصل مورد بررسی قرار گرفته است.

باب سوم: تاریخ واقعه کربلا از علل سفر ایشان تا قتلگاه کربلا.

باب چهارم: آمادگی های خلیفه و ارکان حکومتش برای مقابله با امام و نتایج غم انگیز این مقابله در شش فصل.

این کتاب در نوع خود از لحاظ شکل، محتوا و شیوه، جدید و متمایز است. چرا که هماننددیگر کتب مقاتل یا کتاب تاریخی نگاشته نشده و صرفاً توصیفی ادبی و غم انگیز از فاجعه ای بزرگ نیست، بلکه این کتاب محاکمه ای موضوعی و عادلانه با زبان معاصر بر ضد نظام حاکم ستیز گر و ستمگر است که با قدرت و زورگویی آمد و به نام اسلام حکومت کرد و سپس بر ضد اسلام شورید و آن را از واقعیت زندگی کنار زد.

این کتاب در سال 1418 ه-.ق توسط دار الغدیر بیروت به چاپ رسید.

ص: 115

10- الهاشمیون فی الشریعهْ و التاریخ: مؤلف در این اثر جایگاه بنی هاشم را درجاهلیت و موضوع آنها را قبل از هجرت و بعد از هجرت، شرح داده است، سپس به بررسی نصوصی که در قرآن و سنت پیامبر’ در مورد آن ها آمده، پرداخته است و در ادامه به معرفی بزرگان اهل بیت و وجه تمایز آن ها اشاره می کند (موسوعه، 1424: 2/44).

این اثر در دو نوبت در سالهای 1999م و 2000 م توسط انتشارات دارالملاک در اردن به چاپ رسیده است.

11- حقیقهْ الاعتقاد بالامام المهدی المنتظر: او ظهور منجی را در تمام جریان های بزرگ به ویژه ادیان آسمانی در همه ی جوامع بشری قدیم و بر حتمی بودن این ظهور تأکید می نماید.

اعتقاد به حضرت مهدی جایگاه بر جسته ای را در اسلام بر اساس قرآن و سنت پیامبر’ به خود اختصاص داد و اسلام این دیدگاه را به عنوان جزئی پیوسته با نظام سیاسی خود که خداوند آن را بر بنده ی خود محمد مصطفی’ نازل کرده، معرفی می کند. چرا که حضرت مهدی منتظر از نظر پیروان اهل بیت علیهم السلام ، امام دوازدهم و از جمله رهبران دینی به شمار می رود.

این کتاب شامل 5 باب است و هر باب فصولی دارد:

باب اول: آمادگی برای ظهور مهدی منتظر.

باب دوم: بیان اعتقاد به حضرت مهدی.

باب سوم: پایه های اساس دینی در دیدگاه مهدی منتظر در اسلام.

باب چهارم: هویت حضرت مهدی و نشانه های ظهور او که پیامبر بشارت آن را داده است.

ص: 116

باب پنجم: یاران حضرت مهدی و پیروانش و نحوه حکومت او که دارای هشت فصل است (موسوعه، 1424: 2/35).

12- این سنهْ الرسول، و ماذا فعلوا بها: نویسنده در مقدمه علت تألیف کتاب را پاسخ به این دو سوال دانسته و به طور کلی کتاب را در هشت باب تنظیم کرده است:

باب اول: به جایگاه سنت در دین اسلام می پردازد.

باب دوم: چه کسی جایگزین پیامبر می شود، چه کسی قرآن را تبیین می کند و چه کسی بعد از فوت پیامبر به تبلیغ سنت او می پردازد.

باب سوم: کشف نقشه هایی که منجر به نابودی اسلام و تخریب سنت پیامبر’ پس از وفاتش شده بود را کشف نمود.

باب چهارم: چگونگی سنت پیامبر’ که بلافاصله پس از درگذشت ایشان شناخته شد و اینکه چگونه اولین تکیه گاه از پایه های اسلام که نظام حاکم بود، نقض شد و چه کسانی آن را نقض کردند و چرا؟

باب پنجم: ممانعت از نوشتن سنت پیامبر، قبل و بعد از آنکه به خلافت رسیدند.

باب ششم: به بررسی حادثه تبدیل سنت پیامبر’ به سنت خلافت می پردازد.

باب هفتم: توضیح آنچه که بر سنت پیامبر’ پس از آنکه بیش از یک قرن از منع نوشتن و روایت آن می گذشت.

باب هشتم: اهل بیت پیامبر در سنت پیامبر و نقش اهل بیت پیامبر در حفظ سنت پیامبر را بررسی می کند.

ص: 117

چاپ اول این کتاب در سال 2001 م توسط الدار الاسلامیه در بیروت انجام شد.

احمد حسین یعقوب علاوه بر این کتاب ها آثار فراوان دیگری دارد از جمله:

- الاجتهاد بین الحقائق الشرعیه و المنازل التاریخیه

- المرجعیهْ السیاسیهْ فی الاسلام

- مختصر المواجههْ (همان، 2/36).

واژه ی حزب الله در قرآن سه مرتبه و در سوره های مائده و مجادله آمده است. این اصطلاح به شکل عام مرتبط با کلمه ی ولایت است (المنهاج، شماره ی ششم، تابستان 1418 ق).

ماهنامه المنهاج وابسته به مرکز الغدیر الدراسات الاسلامیه و در بیروت لبنان به چاپ می رسد. ضمنا در پایگاه مجلات تخصصی نور مگز مشخصات آن ثبت گردیده است.

نسبت به شیعه تصحیح کرد و حقایق تاریخی دردناکی که نسبت به اهل بیت علیه السلام روا شده بود برایم روشن کرد. (همان)

2- کتاب ثم اهتدیت: پدر شوهرش او را با کتاب ثم اهتدیت نوشته دکتر تیجانی آشنا می کند. وی مطالب آن کتاب را به عقل و منطق نزدیک تر می بیند و چنان تحت تأثیر قرار می گیرد که، می گوید: ای پروردگارم، آیا این حقایق در کتاب هایمان موجود است و ما به آنها توجه نکردیم؟ با خود گفتم: تا کی این محو کردن شناخت و آگاهی نسبت به اهل بیت علیهم السلام از نسلی به نسلی دیگر به ارث گذاشته شود. حوادث بسیاری قبل از وفات پیامبر’ آغازشد. از جمله بیعت غدیر خم، حجه الوداع، آیه ی تطهیر، آیه ی مباهله، آیه ی موده فی القربی، تا مصیبت روز پنج شنبه، و اجتماع سقیفه تا غصب کردن فدک و... همه این ها، اهل بیت علیهم السلام را به ما می شناساند. (همان)

وی با خود می گوید: چه مشکلی وجود دارد که انسان حق ضایع شده ای را بیابد و به آن و به حقانیت آن اعتراف کند، مخصوصاً که صاحب این حق، حضرت علی علیه السلام ، باشد. به گفته خودش بعد از اقرار به ولایت حضرت علی با وجود کمی سن حقایق فراوانی بر وی روشن می شود و در نهایت وارد می گردد (همان، 94).

که در کمال آرامش و اتقان ادا می شد، ضعیف می یافت (خلیفات، 1418: 16-19).

علمای اهل سنت، تصمیم به مطالعه کتاب گرفت (موسوعه، 1424: 3/ 436-437).

علمایمان متوقف سازم، ولی نه تنها سودی به حالم نداشتند، بلکه بصیرت مرا درباره سزاواری مذهب اهل بیت بیشتر کردند. کتاب های بسیاری خواندم که ذکر همه آنها برایم میسور نیست. این آثار برایم حقیقت را با ادله دندان شکن مبرهن ساختند به طوری که عقلم در مقابل آنها مبهوت ماند؛ چه رسد به حیرت علمای ما در قبال آنها. تا این که سرانجام حقیقت در ذهنم نقش بست و مذهب ائمه اطهار، فرزندان پیامبر’، برادران قرآن، اولیاء خداوند رحمان، کشتی های نجات و نشانه های هدایت و رحمت خداوند برای مردم را به طور کامل و با اطمینان قلب پذیرفتم.

وی به استبصارش با کمال تعجب می نگرد، اینکه در ابتدا سعی داشت، دوستش و خانواده او را هدایت کند حال آنکه قضیه برعکس شد و دوستش سبب هدایتش شد (همان، 438-439).

آن مربوط است، مبذول کرده است. آنگاه به مکتب اهل بیت علیهم السلام پرداخته و در پایان مختصری درباره سیره ایشان سخن گفته است.

کتاب در سه باب به نگارش در آمده:

باب اول: اشعری و مذاهب اربعه که متضمن دو فصل است: تقلید از ائمه اربعه و شماری از نتایجی آن باب دوم: مکتب سلفی، که شامل این موضوعات است: اشکالات راه، میدان سنت، اشکالات مرجعیت صحابه، عدالت صحابه، مخالفت های صحابه با پیامبر’، شکل هایی از زندگی صحابه، چهار نمونه از صحابه، دلایل اهل سنت در مورد عدالت صحابه، ارزش صحبت (صحابی بودن)، اجتهاد صحابه در برابر محکمات.

باب سوم: مکتب اهل بیت که شامل چندین فصل است؛ از جمله: گواهی ها، سخن مختصر در مورد کسی که شیعه است، مرجعیت سیاسی، امامان اثناعشر، شبهاتی که شبهه نیستند (همان، 440).

این اثر از سوی مرکز الغدیرللدراسات الاسلامیه، در سال 1418 ق/ 1997 م به چاپ رسید.

2- اکرمتنی السماء، العودهْ المبارکهْ الی النعمهْ الالهیهْ: مولف اثر فوق را برای اولین بار در 600 صفحه نگاشت که بعدها به دلیل گستردگی، به درخواست جمعی از دوستانش آن را تلخیص کرد.

کتاب حاوی داستان انتقال وی از مذهبی به مذهب دیگر برای رسیدن به اسلام ناب بود و آن کوششی برای رسیدن به یک منظومه الهی بود که از اسلام، از خلال طرح سه مکتب فکری که وجود داشت سخن می گوید:

ص: 126

1. پیروان ائمه اربعه و اشعری

2. پیروان سلف «سلفیه»

3. پیروان اهل بیت «شیعه امامیه»

به علت گستردگی مطالب مولف آنها تنها به بررسی دو مکتب اول و سوم پرداخته است. البته برای اطلاع از مکتب سلفیه می توان به کتاب اصلی مراجعه کرد.

این اثر در سال 1419 ق/ 1999 م از سوی موسسه السیدهْ الزینب، بیروت به چاپ رسید.

3- النبی و مستقبل الدعوهْ: مولف در این کتاب به تبیین دو نظریه اصلی درباره موضع پیامبر’ و درباره آینده دعوت پرداخته است. نخست نظر اهل سنت را درباره موضع پیامبر’ براساس قرآن و سنت بیان کرده، سپس به نقد این نظر پرداخته و به تبیین نقاط ضعف آن می پردازد. سپس نظریه دوم درباره جمع قرآن و تدوین سنت و اعلان مرجعیت اهل بیت علیهم السلام را بیان می کند.

وی در پایان کتاب، به مقایسه مختصری بین این دو نظریه می پردازد و سپس چنین نتیجه می گیرد که در مکتب شیعی هیچ گونه مؤاخذه ای در حق پیامبر’ نمی بینیم. او رهبری آگاه و دوراندیش است و کار را پس از خود مهمل رها نکرده، بلکه به بهترین شکلی آن را ترتیب داده است. بر این اساس کتاب و سنت تدوین شد و برای قطع اختلاف در فهم آن کسی قرار داده شده است که هیچگاه زمین از او در هیچ زمان خالی نخواهد شد. مولف معتقد است که این اندیشه اسلام چنین طرح هایی برای حفظ دوام خود و دوری از تحریف ترسیم کرده قطعاً اندیشه ای بزرگ است و انسان چاره ای جز تعظیم در برابر آن ندارد (همان،

ص: 127

442). این کتاب توسط نشر مرکز الابحاث العقائدیه در سال 1420 ق به چاپ رسیده است.

4- قراءهْ فی المسار الاموی: اثر فوق اقتباسی از کتاب الغدیر علامه امینی است که طی آن به بررسی چهار شخصیت مرموز خاندان اموی: ابوسفیان، حکم بن ابی العاص، مروان بن حکم و ولید بن عقبه که با پیامبر’ دشمنی داشتند، پرداخته شده است. مولف نمونه های متعددی از دشمنی ایشان در قبال اسلام و دشمنی ایشان در قبال پیامبر و خاندانش را نقل کرده است.

این اثر از سوی مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیهًْ، در سال 1419 ق/ 1998 م به چاپ رسید.

5- مزامیر الانتظار المقدس: این اثر قصائدی درباره امام مهدی منتظر که با احادیث اهل بیت علیهم السلام و بعضی از آیات قرآن که متناسب با این موضوع است و با عده ای از احادیث و اقوال اهل سنت درباره ولادت حضرت مهدی، غیبت، صفات و احادیث انتظار آن حضرت همراه شده است. شایان ذکر است که این اثر تألیف مشترک خلیفات با سید غیاث موسوی است، در سال 1422 ق/ 2001 م از سوی مرکز الفردوس للثقافهْ و الاعلام به چاپ رسیده است.

کردند و به غربت کشاندند و زندانی کردند. از این رو احادیث جعلی زیادی را بیان کردند تا نیک نامی پیامبر’ را خدشه دار ساخته و زشت جلوه دهند. این احادیث، چهره ی منافقان را تحسین می نمود تا این که سبّ امام علی علیه السلام بر منابر تا مدت 70 سال، امری عادی بود و آن را از واجبات می شمردند. اگر در کتب تاریخ و حدیث دقت کنی برایت این مطالب روشن می گردد. من از تو می خواهم که

این سخن را تا بعد از وفاتم نقل نکنی و اگر توان بر اظهار حق داشتی آن را برای مردم اظهار کنی و از عمر و جوانی ات با مطالعه ی این امور، بهره ببری و با پیروی ات از کتب و متقن کردن تحقیق خود، استفاده کنی تا این وسیله، حجت روشنت و راه مستقیمت باشد.»

شیخ رحمت الله با شنیدن سخنان استادش، بسیار متأثر می گردد و استادش او را نصیحت می کند تا به تبلیغ این امور بپردازد. بنابراین به او می گوید: «وظایف مبلّغ خطرناک است. برتوست که از مصعب بن عمیر تأسّی یا الگو بگیری، مصعب بن عمیر کسی بود که رسول خدا’ او را قبل از مهاجرتش به مدینه، آنجا فرستاد. او کسی بود که علیرغم غربت و سختی هایی که مواجه شد از جوانی اش در راه تبلیغ دین استفاده کرد. رحمت الله خدا را به سبب این جریان که از اسارت تقلید جوانی نجات یافته، شکر کرد. همچنین این امر را پیوستن به کشتی نجات حضرت محمد’ و خاندان ایشان می داند و اینکه با ورود به حوزه علمیه شیعه سربازی از سربازان صاحب الزمان شده است (موسوعه، 1430: 5/505).

ص: 131

را وسعت داد و به مذاهب چهارگانه ی معروف اکتفا نکرد. بلکه مذهب اهل بیت علیهم السلام را نیز به آن ضمیمه نمود.

سید عبدالمحسن در این مورد می گوید: «هر کس که می خواهد، در مورد مذاهب به تحقیق بپردازد و بین آنها مقایسه کند، باید پرده ی تعصب مذهبی را بیندازد و هدفش رضای خدای متعال و جمع کردن امتی باشد که همواره در عصبیت مذهبی قرار دارند (همان).

اکثر آنها با زبان دروغ و افترا و تهمت می نویسند، و این همه نتیجه ی تعصبی است که عقل هایشان را اسیر کرده است و فهم حوادث تاریخی را مطابق با واقعیت از آنها می گیرد.

ذکر نمی کنند. ما آن گروهی که فقه را در عصرهای گذشته تدوین کرده اند، معذور می داریم. زیرا از ذکر مذهب اهل بیت علیهم السلام بیم داشتند، از این رو به ناچار از ذکر آن اعراض کردند و این اعراض به خاطر کناره گیری از خطر بود.» او می گوید: «اما از متاخران تعجب می کنیم که بر آن سیره ی منحرف سیر می کنند و این که چرا حق توجه پژوهش را به مذهب اهل بیت علیهم السلام روا نداشتند. چه بسا تقلیدی که آنان از مذاهب اربعه می کنند در حقیقت آنها را به مخالفت با واقعیت فرا خوانده است. و گر نه مانعی وجود ندارد که هنگامی که پیرامون قانون گذاری (تشریع) اسلام می نویسند، به ذکر مذهب اهل بیت علیهم السلام بپردازند. (همان)

آن تنها احادیث مسند را جمع نمودم زیرا آن امکان را می دهد که حکم از نظر قوت و ضعف مورد بررسی قرار گیرد.»

وی احادیث مسند را ذکر کرده و درباره ی صحت هر حدیث یا ضعفش حکم می دهد. سپس علل هر یک را بیان می کند که این علل مستند به علم جرح و تعدیل و بر اساس بنا و ساخت است، نه بر اساس تقلید و پیروی. این کتاب در سال 1413 ق، 1992 م توسط دار ذوالفقار للدراسات و التحقیق و النشر به بازار آمد.

3- القطوف الدانیهًْ فی ستهًْ عشر مسئله اختلافیهًْ: این اثر به طور کلی مشتمل بر 16 مسأله است (از موارد اختلاف شیعه و سنی) که عبارتند از: مسح بر دو پا در وضو، گوشها، بلند خواندن بسم الله، قنوت، سجده بر زمین، جمع بین دو نماز، تکبیر بر جنازه ها، زیارت قبور، نماز جماعت، نماز مسافر، در نماز دستان را روی هم گذاشتن، ذکر آمین بعد از سوره ی فاتحه، تشهد در نماز، سهو و شک در نماز، نماز جمعه و شرایط صحت روزه.

این کتاب در سال 1997 از سوی دارالموده بیروت منتشر شد. (همان، 48).

حسین علیه السلام قائل به خیانت جبرئیل در دادن وحی الهی به حضرت پیامبر’ سجده کننده سنگ ها، دشنام دهنده صحابه هستند، پر شده بود. بنابراین شناخت حقیقت امر آنها با گفتگو و مناظره حاصل نمی گردد. چرا که آنها عقایدشان را از دیگران مخفی می کنند و تنها بعد از اعتماد به کسی، عقایدشان را برای او آشکار می کنند. بنابراین گفتگو و مناظره با آنها محکوم به شکست است (همان).

شیخ هشام، میان قبول ندای عقلی تقلیدی و قبول ندای عقلی که در ذهنش در نتیجه ی بی اعتنایی به تقلید بود، تردیدداشت. زمانی از شک و تردید وی نگذشته بود که شیخ هشام، تصمیم نهایی اش را گرفت. بنابراین کتاب المراجعات را از دوستش گرفت. سپس شروع به خواندن آن کرد تا توانایی های ذهنی اش را وسعت دهد. حدود صد صفحه از این کتاب نگذشته بود که احساس کرد در برابرش موجی ترسناک از ادله و براهینی که پایه های اعتقادات موروثی اش را می لرزاند، قرار گرفته است. بنابراین ترسید که پایه های اعتقادی اش در صورت ادامه ی مطالعه فرو ریزد، بنابرین از ترس فرو ریختن پایه های اعتقادیش از خواندن بقیه کتاب منصرف شد. (همان 535)

بررسی و پژوهش هشام، بعد از مواجهه با کتاب المراجعات که او را به تحدّی می خواند، افزایش یافت. یک بار دیگر به قصد محکم نمودن پایه های فکری اش که ثبات خود را از دست داده بود، به پا خاست (موسوعه، 1424: 3/ 534).

ص: 140

بنابراین نزد دکتر شیخ عبد الفتاح صقر ساکن در بیروت رفت تا تزلزل هایی که در عقاید موروثی اش وارد شده بود، مداوا کند. امّا از وی جز هشدار مطلق از نزدیکی با افکار شیعی نشنید.(1)

شیخ هشام، بررسی و پژوهش را ترک نمود تا این که در سال 1990م، به علم و دانش روی آورد. سپس شغل آهنگری و نجاری و بنایی را از عمویش در بیروت آموخت، بنابراین بیشتر وقت خود را با کارگران بسر می برد به امید

اینکه کسی او را برای کار به منزل خود ببرد.

شیخ هشام در این وضعیت بود تا این که روزی در حالی که داخل گذر می شد، دوست شیعه اش را که کتابدار بود و از وی کتاب المراجعات را گرفته بود، ملاقات کرد. در روز دوم، دوستش از نتایج مطالعه، کتاب المراجعات پرسید، سپس شیخ پوزش خواست. با این دید که مطالعه، ذهن خالی را می طلبد و اکنون فرصت برای مطالعه و بررسی ندارد. (همان)

می گوید، و این شیخ ما این رامی گوید، با عقل خودت فکر کن، نه با عقل عالمانتان.» (همان، 535).

شیخ هشام به او گفت: «من و تو بیشتر از علما و روحانی های خود می فهمیم؟» دوستش روشن کرد که تعطیل عقل و جمود فکری و تقلید و پیروی کورکورانه، از انسان شخصیتی ضعیف و غیر آگاه می سازد و آن چیزی است که فرد را لقمه ی چربی برای طماعان می سازد، تا به اسم دین، آنها را گمراه ساخته و با عناوین درخشان، فرد را به سوی ضلالت و انحراف سوق دهند. امّا شخصیت آگاه و فهیم و روشن بین، بر حسب حوزه ی قدرتش محکم است و قادر به تمیز و تشخیص نسبی بین حق و باطل می باشد.

از این جا بود که شیخ هشام در حالت کشمکش درونی سختی بین ادامه دادن تحقیق اش و خواندن کتاب ثم اهتدیت و بین دوری از این فضا که نفسش را آشفته می کرد، قرار گرفت. بنابراین با جمعی از علما مشورت کرد، اما به جز هشدار شدید از قرائت کتب شیعه و منع از گفتگو و مذاکره با آنها، چیز دیگری دریافت ننمود.

او در این حالت ماند در حالی که نفسش را کنترل می کرد و از محدود شدن گرایش عقیدتی اش سرگردان بود تا این که ضعف بر او چیره شد. ناگزیر چند روزی بستری شد. توصیه ی پزشکان این بود که کار را ترک کرده و به جسمش استراحت و آسایش بدهد. در این فضا و شرایط شیخ هشام ناچار شد، تصمیم نهایی­اش را بگیرد. سپس تصمیم گرفت که کتاب المراجعات را مطالعه کند و به بررسی و تحقیق روی آورد (همان، 536)..

ص: 142

مدتی نگذشت تا این که خبر وفاتش به شیخ هشام رسید. شیخ پژوهش را ادامه داد تا این که، حقیقت با تمام وضوح و در نهایت احاطه بر او روشن گردید. بنابراین بصیرت یافتن خود را علنی کرد و در راه خدا، از سرزنش کننده ای و یا دوری مردم از او نترسید. بلکه همه ی گردنه هایی که می خواست او را از تحقق هدفش باز دارد را با ایستادگی و مقاومت طی کرد. تا این که در سال 1994م برای بررسی و تحقیق به حوزه ی زینبیه روانه شد و تحقیق حوزوی را ادامه داد (همان، 537).

شهر دمشق بود. هشام متوجه شد که برخی حقایق و بخشی از حوادث تاریخی به صورتی نامطلوب گفته شده است. پس این کتاب را تألیف نمود تا پیچیدگی و تشویش تاریخی را از برخی مسائل برطرف سازدو درآن نقدهایی بر گفته های دکتر بوطی در برخی مسائل مطرح کند.

در این اثر پس از مقدمه و معرفی مولف، مسائلی را به نقل از دکتر رمضان البوطی عنوان نموده و سپس در چهار فصل به شرح ذیل در خصوص گفته های البوطی نکاتی را یادآور شده است.

فصل اول: دیدگاه شیعه در خصوص صحابه

فصل دوم: تناقض آیه اکمال با شورای انتخاب خلیفه، حدیث منزلت و...

فصل سوم: دلایل قران به تصریح خلافت امام علی علیه السلام ، دلایل تصریح حدیث نبوی به خلافت امام علی علیه السلام و...

فصل چهارم: سکوت امام علی علیه السلام در برابر حقش و عدم جنگ با خلفا و.....

این اثر در سال 1417ه.ق (1917م.) از موسسه ی محجهْ البیضا بیروت چاپ شد.

2- گفتگو و مناقشه کتاب عایشه ام المومنین دکتر بوطی: مولف در مقدمه می گوید: این بحثی که پیش روی توست، بررسی یک حادثه تاریخی مهم و مفصل از جزئیات تاریخ اسلامی است که شهرت و اعتبار زیاد و جایگاه مقدسی را کسب نموده است. از این روکوشیده است تا حوادث مربوط به عایشه را روشن کند. مولف کوشیده است تا در برخی آراء دکتر بوطی تأمل کند، سپس

ص: 145

موضوعیت آن را به مناقشه بکشد و گفتگوی علمی ایجاد کند. از جمله موضوع­هایی که مخالفت بر آن صورت گرفته است، عبارتند از:

- تهمت هایی بر صاحب کتاب

- نبوت در دو صحاح

- سرقت القاب صدّیق و فاروق و قرار دادن آن برای ابوبکر وعمر

- مجموعه ی ملامت ها و سرزنش ها بر دکتر البوطی

- نقش شیعه در رشد علوم اسلامی

- معرفی مالک اشتر

- حدیث ده مبشر بهشت

- تحقیق در قضیه ی ابن سبأ

شایان ذکر است که مؤلف چنان بر سیره عایشه تسلط داشته است که به تبیین جوانب متعدد که به عایشه ارتباط داشته، پرداخته است که ازجمله مهمترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

قضیه ی فضیلت عایشه بر بقیه ی زنان مومن

حسادت عایشه نسبت به زنان پیامبر’

برخی از مواضع عایشه در زمان رسول خدا’

ارث عایشه از پیامبر’

رهبری اش در جبهه ی مخالف در عصر عثمان

مخالفت بزرگ عایشه در زمان امام علی علیه السلام

سبب اختلافات احادیث شیعه (همان، 538- 539).

ص: 146

این اثر در سال 1418 ه.ق (1998م) از موسسه محجهًْ البیضاء بیروت لبنان و موسسه ی رسول اکرم’ چاپ شد.

3- و من الحوار اکتشفت الحقیقه: مولف در این کتاب به ذکر مراحل انتقال فکری سخت و دشوارش در مذهب و دین پرداخته است. برخی از این مراحل بدین ترتیب است:

- مرحله ی تردید و شک که آزادی از آن، با تلاش زیاد در بررسی و مطالعه و ملاقات زیادی که با سید علی بدری، صورت گرفت و از میان آن آفاق ذهنی اش بر حقایق روشن شد و طریق هدایت بر او تابناک گردید.

- مرحله ی توجه به تشیع و برخی از علما و روشن فکران اهل سنت و نقش افرادی که در بیداری و آزادی از غفلت، نقش داشتند.

- مرحله ی آگاهی و هوشیاری نسبت به این که وی قربانی احادیث جعلی سیاست اموی شده بود، سپس شروع به پاکسازی افکارش از آن نمود تا این که به مرحله ی پاکی فکر رسید. در این هنگام بود که خودش را مستعد قبول یافت.

- مرحله ی خطا دانستن شایعاتی که بیان او و شیعه تاثیر می گذارد (همان، 540).

مؤلف در ادامه علت های تغییر عقیده و انتقالش به مذهب اهل بیت علیهم السلام سپس برخی از ادله از جمله احادیث منزلت، ثقلین، خلفا 12 گانه، سقیفه و... را ذکر می کند.

- ذکر مهمترین حوادث تاریخی که او را به آشکار کردن تشیع واداشت از قبیل: مصیبت روز پنج شنبه، حادثه صحابه در صلح حدیبیه، سریه ی اسامه، جریان شورای ساختگی.

ص: 147

و در پایان کتاب، شماری از ادله و نصوصی که موجب پیروی از حضرت علی علیه السلام شد آمده است.

این اثر در سال 1421ه-.ق (2000م) از سوی موسسه المنتظر بیروت چاپ شد.

4- المتحولون حقائق و وثائق: این کتاب در سه بخش و در معرفی بسیاری از شخصیت های قابل ستایش که از مذهب اهل سنت به مذهب اهل بیت علیهم السلام روی آوردند، همراه با ذکر مختصری از زندگی شان و فعالیت فکری و فرهنگی شان، و اشاره به برخی کتبشان و جمع آوری مسائلی که پیرامون داستان بصیرت یافتن آنها وجود دارد، تألیف شده است. همچنین انگیزه ها و ادله ی علمی که آنها را به این مسیر تشیع سوق داده در این کتاب جمع آوری شده است.

علاوه بر آن در این کتاب برخی از مناظره ها و گفتگو ها و ملاقات نوشتاری که آنها داشتند همراه با تصاویر وکتب صحافی شده ایشان، مخصوصاً در مرکز مباحث اعتقادی (صفحه ی بصیرت یافتگان) و مجله ی المنیر و کتاب المستبصرون و بقیه ی روزنامه ها و مجلات آمده است (همان، 538-540).

این اثر در سال 1426ق از سوی موسسه ی دارالمحجهًْ البیضاء بیروت منتشر گردید.

بودم پنهان می کردم واین مرا در تنگنا قرار می داد. ولی او شروع به صحبت با من در مورد برخی امور اختلافی بین شیعه و اهل سنت نمود و از آنچه می شنیدم و قبلاً آن را نشنیده بودم تعجب می کردم. وقتی دید کلامش را تصدیق نمی کنم گفت: آیا نگفتی مطالعه را دوست داری و مانعی برای مطالعه هر کتابی که باشد نداری؟ گفتم: بله. سپس توصیه کرد کتاب المراجعات را بخوانم. او به من گفت این کتاب گفتگوی بین شیخ اهل سنت و شخصی شیعی است و هرچه در آن آمده از کتب و صحاح اهل سنت است. خیلی تلاش کردم که این کتاب را در کتابخانه هایی که در دمشق می شناختم بیابم ولی به نتیجه مطلوبی نرسیدم.»

سید عبد الحسین شرف الدین از دلایل روشن گفته امکان انکار آن وجود ندارد مگر این که کسی نخواهد که نور خورشید را ببیند.» (همان).

برای مطالعه داده ام مثل کتاب ثم اهتدیت از دکتر تیجانی و کتاب المراجعات از علامه شرف الدین. تنها کاری که شیخ انجام داد این بود که در خطبه ی روز جمعه بر بالای منبر رفت و گفت: یکی از زنادقه کتابی توزیع می کند که در آن سّب و دشنام به صحابه است. سپس برادران را نصیحت کرد که این کتاب را مطالعه نکنند. در عوض کتاب عواصم من القواصم را به آنها توصیه نمود (عرفه، 1427: 33-34). زمانی که کتاب عواصم من القواصم را خواندم متوجه دشنام به صحابه و خراب نمودن آنها و در پایان کتاب فتوی به قتل شیعه و هرکس که مخالف مذهب عامه باشد را داده است. به همین جهت تصمیم گرفتم که روز جمعه نزد شیخ بروم، از این رو کتاب عواصم من القواصم و همچنین کتاب التشیع تألیف سید عبدالله الغریفی را نیز به همراه بردم.

روز جمعه به مسجد الزهراء در منطقه ی المزه وارد شدم و به خطبه گوش دادم. سپس با آنها نماز جمعه خواندم. بعد از پایان خطبه، شیخ به جمع توجه نمود و شروع به جواب دادن سؤالات آنها کرد. در پایان در حالی که جمع ایستاده بودند به شیخ رو کرده و به او گفتم:

ببخشید ای شیخ! چند سؤال دارم و هنگامی که کتاب عواصم من القواصم را در دستم دید گفت:

آیا کتاب را خریده ای؟

گفتم: بله، این همانی است که از برادرت طلب کردی. سپس از من خواست تا کتاب را به او بدهم تا در آن تأمل کند. پس از دستم گرفت و شروع به ورق زدن کرد و هرصفحه راکه می دید آثار خوشحالی در چهره اش آشکار بود. در این هنگام پرسید سؤالت... چیست؟

ص: 152

به او گفتم: آیا کتابخانه یا مکتبی هست که بتوانم سؤالم را با آرامش بپرسم؟ گفت: نه همین جا در برابر برادرانت بپرس. به او گفتم: ببخشید شیخ، آیا خدا همه ی ما را به چنگ زدن به ریسمان الهی امر نکرده است؟ رسول خدا به تکفیر نکردن همدیگر امر ننموده است؟ فرموده است هر کس که مسلمانی را کافر بشمارد کافر گشته است؟ پس چگونه مردم را امر به خواندن کتابی می کنی که فتوا داده است به قتل نیمی از مسلمانانی که شهادتین می گویند و نماز به پا می دارند و در ماه رمضان روزه می گیرند؟ (موسوعه، 1424: 3/225).

این کتاب حاوی دشنام هایی به صحابه است به گونه ای که برخی از ایشان مانند عمار بن یاسر و ابوذر غفاری و محمد ابن ابی بکر و محمد ابن ابو حذیفه توسط عبدالله بن سبا یهودی به بازی گرفته شدند و به نیرنگ علیه حکومت اسلامی پرداختند و فتنه ای را پدیدآوردند که به قتل مسلمان منجر شد. در این جا شیخ سخن مرا قطع کرد و گفت: داخل بیا تا با هم حرف بزنیم. نماز گزاران پیرامون ما جمع شده بودند و سپس شیخ مرا به اتاقی که در سمت مصلی بود هدایت کرد و جمع زیادی از نماز گزاران همراه ما داخل شدند. گوینده ای رو به من کرد و گفت من این کتاب را نخوانده ام، شاید که در آن توطئه ای باشد.

خطاب به آن فرد گفتم: «مشکل ما این است که نسبت به شیعه جاهلیم جز آنچه که مغرضان و بدگویان در رابطه با شیعه به ما می گویند. کتابی برایت آورده ام که ریشه شیعه و اصول مذهب آنها را شرح می دهد. از تو می خواهم که با نگاه منصفانه بخوانی. سپس دانستم در ذهن او چه می گذرد. به او گفتم: من حنفی مذهب بودم و اکنون پیرو مذهب اهل بیت علیهم السلام هستم. کتاب التشیع تألیف سید عبدالله الغریفی را به او دادم و از او خواستم هر مشکلی برایش به وجود آمد

ص: 153

با من در میان بگذارد. در موعد مقرر به مسجدرفتم. در طی این هفته با من ارتباطی نداشت و هنگامی که بعد از نماز با او رو به رو شدم عذر خواهی کرد و گفت: چون گرفتار و مشغول بوده نتوانسته کتاب را بخواند (همان، 226). او دوره ی حفظ قرآن کریم را به عهده داشت. در هفته ای که می آمد با او قرار گذاشتم؛ ولی متأسفانه او زمانی که دیده بود نماز می خوانم رفته بود و توجهی به من نکرده بود. پس دانستم که او کتاب را نخوانده و هرگز نخواهد خواند. با او قراری نگذاشتم و با من ارتباطی نداشت. ولی نظر او را از نگاه برخی دوستانم و نفرت آنها در سخن گفتن در رابطه با خود دانستم: چرا مذهب و اعتقادات گذشته ات را رها کردی و من دائماً برای آنها توضیح می دادم و حق را به آنها می شناساندم. برخی هدایت می شدند و بقیه دوری می کردند. چرا که آنها سخن مشایخ خود را قبول کرده بودند، اگرچه دلیلی نداشتند. اگر هزار دلیل از کتاب و سنت برای آنها می آوردم کلام مرا رد می کردند. فرموده خدا را فراموش کرده بودند که «عالمان دینی خود، یهود و نصاری را به عنوان خدایان خود غیر از خداوند گرفتند.» {اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِیعْبُدُواْ إِلَهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یشْرِکونَ} (سوره

توبه/31) روشن است که مسیحی ها، اسقف ها و راهبان را نمی پرستیدند بلکه در آنچه می گویند اطاعت می کنند و تصدیق نکرده و بدون دلیل و بدون تعقل یا به کار بردن فهم، تسلیم آنها می شوند. از این رو خدا آنها را توصیف کرده که غیر خدا را می پرستیدند. پس آیا کسی از ما هست که مثل آنها باشد در حالی که خدا امر کرده بر اساس عقل خود و صفت رسول خدا’ حکم کنیم. خداوند فرموده «آیا در قرآن تدبر نمی کنند یا بر قلوب آنها قفل زده شده است؟» (سوره

ص: 154

محمد/24). از این رو عقل خود را آزاد کردم و در راه خدا گام نهادم در حالی که از سرزنش کننده ای نمی ترسیدم. تعصب کورکورانه و آنچه را که از گذشتگان به من ارث رسیده بود را از خود برداشتم. بر من روشن شد آنچه تلاش شده بود برای پنهان کردن حقایق در گذر زمانها بوده و چقدر نیاز داریم اکنون این تاریخ که به خاطر نزاع سیاسی و کشمکش قبیله ای پنهان گشته است در پرتو تحقیق علمی صرف، بدون تعصب و جانبداری کورکورانه، بررسی واقعی گردد. تا حقیقت روشن گردد و حقیقت، شایسته تر است که پیروی شود. (موسوعه، 1424: 3/ 227).

وحی به رسول خدا’ می زنند. آنها امامانشان را تا سرحد خدایی بالا می برند و به جای خدا سنگ را سجده می کنند. آنها از یهود و نصاری نسبت به اسلام دشمن تر هستند.

ولی خواهر بتول، علی رغم همه ی تهمت هایی که به او می شد، با روح پاک خود با همه ی آن اتهامات مقابله می کرد. و با همه با نرمی و مدارا بر خورد می کرد. و می کوشید تا از بر انگیختن هر نوع حساسیتی بین او و دیگران دوری کند. (همان)

بتول لبخند زد و گفت: اگر سطح فکری استاد این است بر دانشجویان سرزنشی نیست، و اگر این سطح آگاهی دانشجویان است بر مردم عوام سرزنشی نیست. به او گفتم: منظورت چیست؟ گفت: آنچه استاد پیرامون شیعه و مکتب تشیع گفت، جز صرف خیالات و ادعاهای دروغین نیست. تشیع از همه ی این امور مبرّی است. ازین رو خواهر بتول کوشید که بر احساساتش غلبه کند و آمادگی اش را برای بحث با لمیاء نشان داد و از او فرصتی بیشتر خواست تا حقایق بیشتری را برای او روشن سازد. (همان)

داشتم تا زمانی که به یقین نرسیده ام در قضاوت عجله نکنم. پس به کتب اهل سنتی که این قضیه تاریخی را ذکر کرده اند از جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم و مسند امام احمد و تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر مراجعه کردم. بعد از تلاش صحت آن را در کتب معتبر خودمان یافتم، و فهمیدم که بایستی خیلی از اعتقاداتم را پاکسازی کنم و از طریق بررسی، درست و غلط بودن آن را مشخص سازم. (همان 141)

اهل بیت علیهم السلام اقدام کرد و برای آنها دلایلی را که سبب گرویدنش به تشیع شده بود، روشن نمود. بنابراین توانست دو نفر از خواهرانش را به تشیع رهنمون شود. (همان)

داشته است؛ این موجب تشویش چهره شیعه و بر چسب تهمت های گوناگون به آنها شده است. (همان)

تعصب کورکورانه است. و نیز می گوید: جای تاسف و درد است که جاهل و ضعیف الایمان هر چه زمان بر او بگذرد؛ تعصب و ضعفش زیاد می شود.

بنابر این به زبان حق سخن نمی گوید و آن چیزی دردناک است برای ما و در وجودمان، تاسف و اندوه را ایجاد می کند.

یاسین می گوید: یکی از انگیزه هایی که باعث آشفتگی در حقیقت و کتمان حقیقت بر دیگران می شود، میل به منفعت دنیوی می باشد. در این زمینه می گوید: برخی از مزدوران، عادت کرده اند که در نفاق زندگی کنند و نفاق مقدمه زایش فکری است برای اجتماعی که در آن به حالت دروغ و ساختگی زندگی می کند و آن به خاطر فایده دنیوی و ناچیز است. (همان)

در ادامه، یاسین، پیرامون تجربه اش در دعوت می گوید: 20 سال تلاش کردیم تا با فرزندان سرزمینمان در گفتگوی استقامت منسجم شویم. چرا که دریافتیم عذرهایی که دیروز بود، همین عذر های امروز است که ذاتش با آن فرقی ندارد. امّا خدای سبحان می فرماید:

« اگر حادثه نزدیک بود و سفر راحت، از تو پیروی می کردند اما آنها سختی را از خود دور داشته اند و به ذات خدا قسم خواهند خورد که اگر استطاعت داشتیم با شما خارج می شدیم. خودشان را نابود می کنند و خدا ازدروغ آنان آگاه است» (التوبه: 42). (همان 556)

یکی از ایرادات اصلی سید به شیخ این بوده که صحابه در برابر نصّ سر تسلیم فرود نیاوردند. این مطلب را باسل در نامه 86 کتاب مشاهده کرده و نقل می کند (الحسنی، 1425: 71).

وی می گوید: «مواردی که صحابه در برابر نص تعبد نکردند بسیار زیاد است که فقط ماجرای روز پنجشنبه به عنوان نمونه کافی است، زیرا از مشهورترین قضایا و بزرگترین مصیبت ها است که در کتب صحاح و سنن آمده است و تمامی ارباب سیر و مورخان آن را نقل کرده اند که تنها نقل بخاری ما را از بقیه کفایت می کند. بخاری این حدیث را از طریق عبیدالله بن عبدالله بن عتبه بن مسعود از ابن عباس چنین نقل کرده است: هنگامی که پیامبر’ در خانه (بستری) بود عده ای از اصحاب از جمله عمر بن خطاب نیز حاضر بودند. پیامبر’ فرمود: بیایید تا برایتان چیزی بنویسم که هرگز پس از آن گمراه نشوید. پس عمر گفت: تب بر پیامبر غلبه کرده است و قرآن در نزد شما است و قرآن ما را بس است. پس اهل خانه در این باره با یکدیگر مشاجره کردند. عده ای می گفتند: نزدیک بیایید تا پیامبر’ چیزی برایتان بنویسد که هرگز گمراه نشوید، ولی عده ای دیگر سخن عمر را تکرار می کردند. پس چون سرو صدا و اختلاف بالا گرفت پیامبر فرمود: بیرون روید. ابن عباس می گفت: مصیبت بزرگ آن بود که نگذاشتندپیامبر آنچه را قصد داشت بنویسد. اصحاب سنن این حدیث را نقل کرده اند ولی در عبارت آن تغییر ایجاد کرده اند؛ چرا که در اصل عمر گفت: پیامبر’ هذیان می گوید، اما ایشان آن را با جمله «تب بر پیامبر غلبه کرده است» عوض کردند تا عبارت، مناسب تر (محترمانه تر) شود.»

ص: 170

باسل بعد از مطالعه بخش مذکور سخت پریشان حال گردید و به منظور اطمینان از صحت روایت اکثر مجلدات صحیح بخاری را مطالعه و بررسی کرد (الحسنی، 1425: 71-74).

بالغ و رشید اهل بیت علیهم السلام را بیان کرد. سپس شبهاتش برطرف شده و به مسلک مذهب شیعه وارد شد.

در ادامه می افزاید بعد از این حق برایش روشن شد و مسلک صحیح را از غیر صحیح باز شناخت. به مقام حضرت سیده زینب سلام الله علیها رفته و اذن دخول خواست و دوستی اش را نسبت به اهل بیت علیهم السلام و برائتش را از دشمنانشان و کسانی که به آنها ظلم کردند، اعلام کرد (همان، 169).

اختلافات شده اند و علت آن عدم التزام به روش صحیح است. به این خاطر از حقیقت به دور مانده اند و به ویژه عصمت مذهبی حقیقت را برای آنها پنهان کرده است.

محمد کوزل بعد از بررسی اش در عقاید اسلامی دریافت که برخی مسائل اعتقادی به مرور زمان به مسلماتی تبدیل می شود که نفوذ کردن در آن یا اثر گذاشتن بر آن یعنی تحقیق پیرامون آن را غیر ممکن می سازد.

مسلمانان (مسائل قطعی و یقینی) می داند. (یعنی قبلا آنها را از حقایق تاریخی می شمرد و از مسلمات و یقینیات می شمرد). اما بعد از تحقیق و بررسی روشن شد که حق، خلاف آن است (همان).

اثر فوق در سال 1421ق در 427 صفحه قطع رقعی از سوی مرکز پژوهش های عقایدی (مرکز الابحاث العقائدیه) چاپ شده است.

اتحادیه نویسندگان و روزنامه نگاران فلسطینی دمشق است (موسوعه، 1424: 2/397).

او می گوید: معنای سخن وهابیان این بود که من باید یا سنی متعصبی باشم که شیعه را تکفیر می کند یا شیعه ای باشم که به تمام اعتقادات شیعه پایبند است و لذا می باید یک راه روشن را در پیش می گرفتم که هیچ گونه آمیختگی و حد وسط در آن نباشد. وهابیان پیوسته کتبی را بین دانشجویان توزیع می کردند که حاوی تکفیر شیعه بود و آنها رابرای امت اسلامی خطرناکتر از یهودیان جلوه می داد بدین ترتیب وی در پی پاسخگویی به سوالات پیش آمده، بر آمد، به ویژه درباره مساله خلافت و نظام حکومت در اسلام و تاریخ اسلام به بررسی پرداخت (همان، 149).

از این کتاب پیدا نمی شد، پس جستجو کردیم تا نسخه ای از آن را در پژوهشگاه بررسی اسلامی در یکی از دانشگاه های فیلیپین یافتیم. تلاش خود را برای جستجوی مصادر روایات مهم که در کتاب المراجعات به آن استناد شده بود نهادم. تمامی آن احادیث را همان گونه که نویسنده ی المراجعات اشاره کرده بود در آن یافتم. در این هنگام یقین کردم ادعای شیعه بر این که خلافت ائمه دوازده گانه اهل بیت که از علی علیه السلام شروع شده و به مهدی ختم می شود مستند به حقانیت است.

شعائر جدا از معنا و تعصبات کورکورانه دیده نمی شود، یا اسلام واقعی که پیروان آن با روح و قلب خود ایمان آورده اند و با عمل خود بر اساس محبت و اخلاص عمل می کنند و تعصب در عقیده خود راه نمی دهند.

الف) موضع قانون گذاری اسلامی در برابر مسئله خلافت و امامت.

ب) رویارویی واقعه تاریخی با دولت خلافت و امامت در صدر اسلام.

ج) روش دست یابی به شناخت هویت خلفا و ائمه.

د) آثار بحران خلافت و امامت در دین اسلام و امور مسلمانان در طول تاریخ.

این اثر از سوی دارالمصطفی در سال 1418 ه-.ق به چاپ رسید.

2- حقیقهْ الشیعه الاثنی عشریهْ

این کتاب به شرح ذیل در شش فصل به بازار آمد.

فصل اول: نصوص امامت فصل دوم: عدالت صحابه

فصل سوم: شیعه در قرآن کریم

فصل چهارم: موقعیت فریقین در سنت نبوی

فصل پنجم: ازدواج موقت

فصل ششم: حضرت مهدی و فتنه ها

این اثر در سال 1421ق از سوی دار المعارف الاسلامیه چاپ و توسط سید محمد جواد مهری به فارسی ترجمه شده است. (همان، 151).

سقیفه نسبت به اهل بیت علیهم السلام صورت گرفت و عزل ایشان از ساحت اسلامی تأمل کرد. از این حوادث بسیار متاثر گشت. و از کارهایی که برخی از صحابه انجام دادند، تعجب نمود. (همان)

استاد صباح می گوید: در این زمینه به مدت دو سال غرق در بررسی بودم و نوعی از موازنه میان آرای شیعه و اهل سنت در مسائل دینی، به خصوص مسئله امامت و خلافت ایجاد نمودم. تا این که برایم روشن گردید که تشیع تنها مذهب است که می توانم بر آن تکیه کنم. زیرا مذهبی است که دستان سلطه در بازی کردن با آن دخالت نداشته است. بلکه به صورت پاک در قلوب عترت رسول’ باقی مانده است. عترتی که این مذهب را در بین امت اسلامی نشر دادند.

بنابراین، تصمیم نهایی را گرفت و عضویت به این مذهب را اختیار نمود. مذهبی که علومش را از چشمه های معارف اهل بیت رسول خدا’ می گرفت. سپس تشیعش را در سال 1995.م در شهر موصل اعلام نمود و کوشید تا معلوماتی که در طی پژوهش، حاصل نموده را تنظیم کند تا بعد از آن به صورت برخی تالیفات آن را منتشر نماید. (همان، 506)

ازمطالب آن، تکرار ملالت آور در برخی موارد غلبه می کند. من برخی ازمطالب یا برخی از فصل هایش را در مطلبی واحد که ادله اش را به عهده می گرفت؛ جمع نمودم که این مطالب به حول و قوت خدا، نقض کننده ی دروغ ها و گمان هایی که در آن است؛ می باشد. خواننده ی بزگوار، میزان یاوه سرایی این رساله را ملاحظه خواهد نمود. و ضعف ادله ی شیخ را نیز می بیند که شیخ برای پوشاندن عجزش به وسیله ی سیلی از دشنام ها که عادت ضعیفان است، دفع می کند.

مولف موضوع های کتاب را در 13 فصل فهرست کرده است که عبارتند از:

خلافت، خلافت خلفا، صحابه، ام المومنین عایشه ناقص بودن قرآن، جنگ امیر المؤمنین علیه السلام ، عصمت ائمه علیهم السلام ، احکام مخالفان، رجعت، شهادت دادن سوم در اذان، ازدواج متعه (موقت)، قضا و قدر.

این اثر در سال 1421هجری، از مرکز الابحاث العقائدیه در ضمن مجموعه ی «الرحله الی الثقلین» چاپ شد.

2- الصحوهْ (رحلتی الی الثقلین): این کتاب، پژوهشی در میراث اسلامی و نقد برخی از توقفگاه هایش می باشد که مناقشه ی قاضی ابن العربی در کتابش (العواصم من القواصم) و برخی دیگراز مؤلفین و علمای قدیم و معاصر را در بردارد.

این کتاب توسط مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام قم در 808 صفحه رقعی و در سال 1426 ق چاپ گردید.

3- حقیقهْ التشیع و نشأته: این کتاب، مناقشه ی تهمت غلو در نزد شیعه و بیان موضع شیعه و امامان علیهم السلام آنها را نسبت به غلات و از دیگر سو مسیر تشیع از ابتدا تا تکامل این مذهب را به شرح ذیل مورد بررسی قرار می دهد. (همان، 507)

ص: 191

فصل اول: اسلام و تسلیم

فصل دوم: مرجعیت دینی

فصل سوم: بذر تشیع

فصل چهارم: مسیر تشیع

فصل پنجم: حقیقت تشیع

این اثر از انتشارات مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام با ترجمه حسین علی عربی با نام هویت تشیع در فروردین سال 1390 ش به بازار آمد.

4- التبرک: این اثر موضوع تبرک نزد مسلمانان از عهد پیامبر و همچنین مناقشه ی آراء برخی از مخالفان این امر را در بردارد

ازانتشارات مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام تا کنون سه نوبت اقدام به چاپ این اثر نموده است که چاپ سوم آن در سال 1427 ق بوده است.

این مستبصر دارای تالیفات دیگری نیز می باشد.

مرحله ای مهم در نظر می گرفت که در نهایت می توان بدان وسیله، به حقیقت دست یافت. او پس از آگاهی از حقائق در پی آن برآمد تا دیگران نیز از آن بهره مند گردند. بنابراین شروع به تألیف و انتشار کتاب هایی کرد.

به وسیله ی ریحانه ی خود و نوه اش حسین علیه السلام آن را رهبری می فرماید. اینها فریادهایی بود که اسلام هرجا قدم می گذاشت آن ها را سرمی داد و همه ی مسلمانان با اینها آشنا بودند و برای اسلام معنایی جز همین، شناخته نبود. این اندیشه ها مرا به یاد سال های گذشته انداخت که در دوران کسب دانش تسلیم گفته های معلم بودم... با خود گفتم: ای کاش در آن زمان، چنین حقایقی که تشنگی مرا برطرف کند، می شنیدم... اما، این، گناه آموزگارم نبود، چرا که او هم مثل من بود و هرچه من می شنیدم او هم می شنیده است... ای کاش برنامه های درسی ما در آن روز با این دستاورد بی نظیر هماهنگ می شد! و ای کاش برنامه­های ما هرچند به طور گذرا به چنین سرفصل های مهم، اشاره ای می داشت حتی بدون این که به تمجید از آنها بپردازد. چرا که این وقایع مهم نیازی به تمجید و احترام ندارند، چون قهرمانان این وقایع بر قله هایی فراتر از مدح و ثنا قرار دارند. چنان که وقتی به آنها توجه می کنی گویی بلندی های عظمت و ستایش خاضعانه چشم به آنها دوخته و آنان بر فراز آسمان در پروازند.

او درباره تأثیرش از واقعه کربلا چنین می گوید: «چرا برای چنین فاجعه و مصیبتی جگرها نسوزد؟ ای دنیا، عوض اینکه از یادواره ی این مصیبت جانگداز، در سالی یک بار سر پیچی کنی، بهتر است که هزار مرتبه در هر روز آن را بپا داری و آن را زیاد از حد نپنداری.»

صائب عبد الحمید با نگاهی محققانه به واقعه کربلا، این حادثه را چنین تحلیل می کند: اینکه در آن جریان گروهی امام حسین علیه السلام را مرجع اصلی خود می دانستند و به عنوان پیشوا و الگو و راهنمای راه رستگاری به او تمسک می جستند و حتی خود و فرزندانشان را در سطحی پایین تر از آن می دانستند که

ص: 195

دستشان به دامن آن حضرت برسد. گروهی هم بر عکس اینها، نامردانی بودند که سر (بریده ی) امام را به عنوان هدیه پیش یزید بردند!!» میان این دو گروه متقابل نیز از جهت قرب و بعد از تعلیمات امام حسین علیه السلام مراحل مختلفی به چشم می خورد. (عبد الحمید، 1414: 34).

مولف در این کتاب تجربه شخصی اش را از تغییر مذهب خود ارائه کرده است و در آغاز کتاب چنین گفته است: «بر خودم لازم دیدم که تجربه ام را با امانت کامل ثبت کنم تا به واسطه آن عده ی زیادی را از تحمل درد و رنج آن باز دارم و به بسیاری از سوالاتی را که در این باره وجود دارد، بپردازم.»

پس این کتاب را نوشتم ولی در تألیف آن از بیم طولانی شدن مطلب و یادآوری حوادث تلخی که بر اسلام گذشته است به شواهد تاریخی اندکی پرداختم و برای آن دو مقدمه نوشتم:

مقدمه اول: درباره ماهیت تغییر مذهب و اثر آن در وحدت بین مسلمانان و مقدمه دوم: اشاره ای مختصر به آغاز داستان استبصار در این مرحله.

کتاب شامل موضوعات متنوعی است؛ از جمله:

فضائل اهل بیت علیهم السلام ، ضرورت امامت، آراء چهار مذهب سنی درباره امام، دلایل امامت حضرت علی علیه السلام پس از پیامبر’، مجمل حوادثی که پس از رحلت پیامبر اکرم’ رخ داد، موضوع صحابه مولف در پایان کتاب در عنوانی با نام «خاتمه مسیر» به تعدادی از سوالاتی که ذهنش را به خود مشغول کرده بود و چاره ای جز پاسخ به آنها نداشت، سخن گفته است.

سپس شماری از این گردنه های دشوار را که به سلامت از آن گذشته بود، ذکر می کند و بدین ترتیب کتاب را به پایان می برد؛ کتابی که به سبب قوت بیان و مضمون، تا سال 1413 ق پانزده هزار نسخه از آن منتشر گردید (موسوعه، 1424: 2/ 444).

ص: 197

چاپ نخست آن توسط موسسه قائم آل محمد و تحت نظر جناب شیخ فارس حسون، مدیر مرکز الابحاث العقائدیه، منتشر شد. این کتاب در سال 1381 ه.ش توسط آقای حبیب روحانی ترجمه و از سوی انتشارات آستان قدس رضوی نشر گردید.

2- ابن تیمیهْ، حیاته، عقائده: در این کتاب، مولف مطالب را از زبان خود ابن تیمیه بیان می کند تا صدا و نحوه بیانش را به خواننده بشناساند. در ابواب دیگر سعی می کند تصویری کامل از عقاید ابن تیمیه ارائه دهد. آنچه که در این کتاب، اهمیت دارد این است که فرد از خود و از اصول عقایدش سخن می گوید نه از عاشقان و حسودان اطرافش. بنابراین، این کتاب در این دوره ی اخیر در میان کتاب های دیگری که در این موضوع نوشته شد، نمونه شد. این کتاب، همان حلقه ی مفقوده و تاریخ عقیده است.

کتاب مشتمل بر 4 باب است:

باب اول: شخصیت علمی ابن تیمیه، عصر و زندگی اش که شامل دو فصل است:

فصل اول: ابن تیمیه... خانواده و محیط

فصل دوم: زندگی

باب دوم: میدان های عقاید، که دارای سه فصل است:

فصل اول: اجتهاد و تقلید

فصل دوم: ویژگی ها و تفسیر

فصل سوم: همراه با صوفیه

باب سوم: همراه با شیعه، با سه فصل:

ص: 198

فصل اول: علامه ی شیعه، ابن مطهر

فصل دوم: کتاب منهاج السنه

فصل سوم: عدم موفقیت های ابن تیمیه در معرفی شیعه

باب چهارم: اهل بیت علیهم السلام در اعتقاد ابن تیمیه، با شش فصل:

فصل اول: اعتقاد به مقدم داشتن اهل بیت علیهم السلام

فصل دوم: همراه با فضایل اهل بیت علیهم السلام

فصل سوم: همراه با ویژگی های حضرت علی علیه السلام

فصل چهارم: حضرت علی علیه السلام و خلافت

فصل پنجم: قیام امام حسین علیه السلام و به شهادت رسیدنشان

فصل ششم: کسانی که پیروان اهل بیت علیهم السلام می باشند (موسوعه، 1424: 2/ 445-446).

این اثر در سال 1417ق از سوی مرکز الغدیر به چاپ رسید.

3- تاریخ فرهنگی و سیاسی اسلام: این کتاب در حقیقت، پژوهشی تحلیلی و مطالعه ای در وقایع تاریخ است و تلاشی برای شناخت حقایق مهم در اوضاع امت و ایجاد آگاهی و فهم نسبت به حوادث تاریخ به حساب می آید.

نویسنده در این اثر به معرفی مورخان، شیوه­ی پژوهش تاریخ نزد مسلمانان می­پردازد. از طرفی به نقد و تصحیح نسبت به مواضعی که نیازمند این تعامل هستند، نظر دارد. او از منشأ فرقه ها و مذاهب و گرایشات و زد وخوردهای سیاسی و تحریف ها و جعل ها و تاثیرهای سیاسی که به این فرقه ها و مذاهب امتداد پیدا می کند، سخن می گوید. همچنین جنبش های اصلاح و انقلاب ها و گرایش های فکری و مذهبی بزرگ را می شناساند.

ص: 199

مولف این پژوهش را به پنج باب تقسیم نموده است، فصل های هر باب را بر اساس گزارشات تاریخی قرار داده است.

در باب اول مجموعه ای از آثار و ارقام مهم است که گواه اغتشاش و تناقضات زیادی در منابع است.

در باب دوم به دید سیاسی مسلمانان از زمانی که این دید سیاسی به وجود آمد پرداخته شده است. یعنی هنگامی که این دید سیاسی در روز اول ایجادش، کلیدی برای اتفاق جدیدی که بعد از وفات پیامبر’ به وجود آمد گردید.

مولف در باب سوم به شرح ویژگی های مسیر جدید از نظر سیاسی، دینی و اجتماعی پرداخته است. سپس از ویژگی های سیاست گذشته و به ویژگی های حرکت دینی می پردازد که این حرکت دینی در موضعش از قرآن و سنت تقلید می کند و تصویری کامل از نقش قرآن و سنت در زندگی سیاسی و اجتماعی را بیان می کند. همچنین در این باب به موقعیت اجتهاد و تحولاتش و ویژگی­های حالت اجتماعی و نیز به جنبش فتوحات اسلامی اشاره شده است.

باب چهارم، به مرحله ی جدیدی انتقال می یابد که تاریخ اسلامی این مرحله را گذراند. این مرحله به خاطر تلاش برای اصلاح و تصحیح اشتباهات سیاسی، دینی، اجتماعی و بازگرداندن اسلام به مسیر اولش متمایز است. همچنین در این باب از مشکلات و سختی هایی که این حرکت اصلاحی با آن رو به رو شد و مشکلاتی را که در راهش حادث شد، توجه شده است. البته مشکلاتی که ار تباط موکدی با مرحله ی قبل داشت (همان، 447-448).

اما باب پنجم و آخرین باب به ویژگی های مرحله ی جدید اختصاص دارد. این مرحله شامل انعطافی مهم در مسیر تاریخ است، که مملوء از اختلافات

ص: 200

ودرگیری هایی است که علل بدون واسطه ای در ایجاد فرقه ها و مذهب ها هستند،

همچنین در این باب، عوامل خاص داخلی در ایجاد و تکوین هر کدام از این فرقه ها و مذاهب مورد بحث و فحص قرار می گیرد. اثر مذکور در سال 1417ق از سوی مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه (پژوهش های اسلامی) چاپ شد.

4- حوار فی العمق من اجل التقریب الحقیقی: مولف در آغاز بررسی اش، اشاره ای به ضرورت گفتگو در جهان معاصر می کند. وی این راز را که چنین گفتگویی در جهان معاصر مورد هجران واقع شده، بیان می کند.

سپس موضوع «تفسیر » و «حدیث» و «تاریخ» را برمی گزیند، و اقدام به بررسی ریشه های نزاع می کند. در پایان بررسی اش، نتیجه می گیرد که ریشه ی آن اختلافات میان مسلمانان همان مجموعه ی اخبار دروغین و احادیث ساختگی و عقایدی است که در روزگار درگیری سیاسی، این عقاید ترشح یافت. در خاتمه، برخی نتایجی را که در خلال تحقیق به آن رسیده بود، ذکر می کند، از جمله:

- تقریب حقیقی نمونه، همان تقریبی است که از طریق تصحیح میراث اسلامی محقق می شود.

- وجود اسرائیلیات و احادیث ساختگی در منابع مسلمانان، امری مسلم بین همه است و نیز متدین بودن و اعتقاد به این اسرائیلیات و احادیث ساختگی، امری حرام در بین همه ی مسلمانان است.

- غلات و نواصب (ناصبی ها) نقش کاملاً مهمی را در ایجاد نزاع میان فریقین بازی کرده اند.

- آزادی تفکر، حقی است برای همه، و اجتهاد کردن حقی است برای هرکس که شایسته ی آن (اجتهاد) باشد. لیکن آیا صحیح است که داعیان این فتنه، از این

ص: 201

حق برخوردار باشند و احدی هم به چگونگی دعوتشان آگاه نمی باشد. صائب این مقاله را برای شرکت در هفتمین کنفرانس وحدت اسلامی، (که در تهران 15 و 17 ربیع الاول 1415ه، برگزار شد) به نگارش در آورد. بنابراین، در آنجا بر اساس همان کنفرانس چاپ شد و موسسه الغدیر نشرش را اعاده کرد و به او پیشنهاد کردند که آن را گسترش دهد. بنابراین به این پیشنهاد پاسخ داد و به شرح مفصل تر مطالب همراه با نمونه و مثال اهتمام ورزید. (همان، 449).

5- تاریخ السنهْ النبویهْ، ثلاثون عاماً بعدالرسول’: در معرفی کتاب باید گفت: سنت پیامبر’ دومین منبع قانون گذاری در اسلام بعد از قرآن کریم و حجیتش از بزرگترین ضروریات دین در نزد مسلمانان است. مولف این مساله بدیهی را ترک می کند و در این کتاب، آنچه را که سنت نبوی شریف بعد از سی سال از وفات پیامبر’ به آن منتهی می شد، مورد بررسی قرار می دهد. پس او می فهمد که دو مرحله را شناخته است. مرحله اول، خلافت ابوبکر، عمر و عثمان (11-35ه-)، و دوم رسیدن امام علی علیه السلام به خلافت و رهبری سیاسی و اجتماعی و دینی در میان مردم. (35-40ه-) بود. این اثر در سال 1418ه-.ق از سوی مرکز الغدیر به چاپ رسید.

6- ابن تیمیه فی صورته الحقیقه: در مقدمه ی کتاب آمده است که پیرامون مسائلی همچون زیارت و توسل، میان انجام دادن زیارت و توسل و مشروعیت این اعمال، فضیلت های این امور و اهداف و نتایجش حدود و آداب زیارت که شریعت آن را به ما شناسانده است، که شایسته است با این تعلیمات شریعت، دیگران را هدایت نمود، همچنین درباره ی شبهه هایی که در ذهن های برخی افراد پیرامون زیارت ایجاد شده بحث و جدل وجود دارد. بنابر این مانع شدند که به

ص: 202

این عمل مشروع عمل شود، از این رو صورت زیارت را تحریف نمودند و این به خاطر اشتباه در فهم و نیز به خاطر تقلید و پافشاری و بر پیروی هوای نفس می باشد.

این کتاب در دو قسمت تنظیم شده است. قسمت اول در چهار فصل به مباحث زیارت می پردازد:

فصل اول: زیارت، مشروعیت، اهداف و فضیلتهایش، فصل دوم: زیارت رسول اکرم’ و اهل بیت علیهم السلام در حدیث شریف.

فصل سوم: زیارت در میراث سلف.

فصل چهارم: آداب زیارت و رد شبهاتی که پیرامون آن وجود دارد.

قسمت دوم: مباحث توسل که در دو فصل آمده است:

فصل اول: اقسام توسل.

فصل دوم: توسل به انبیا و صالحان

اثر فوق از سوی مرکز الغدیر در سال 1415ه.ق به چاپ رسید (همان، 450-451).

7- الوهابیهْ فی صورتها الحقیقهْ: این کتاب کوچک حاوی مسائل متعددی درباره ی وهابیت می باشد. از جمله موسس این جریان، اصول فکری آنها، عقیده ی آنها در مورد صحابه، وهابیت و مسلمانان، وهابیت و خوارج و پاره ای در باره ی آنچه که در زیارت و توسل صحیح است و در نهایت فهرست کتاب هایی که برای رد بر وهابیت نگاشته شده است.

این اثر در سال 1415ه-.ق به وسیله مرکز الغدیر بیروت منتشر گردید.

ص: 203

8- خلافت رسول میان شوری و نص: در مقدمه ی کتاب آمده است: برخی در امتداد تاریخ سیاسی مان تلاش نموده اند که نظریه ی شوری اصلی را به عنوان اسلام در نظام اسلامی مطرح کنند و به نمونه های تاریخی متعددی در اسلام استناد کرده اند تا نمونه هایی برای شوری بسازند و در کتب عقاید و احکام هم به دنبال مواردی است تا به آنها استناد کند.

سپس می کوشد تا اصالت این نظریه را از منابع تشریع (قانون گذاری) اسلامی جدا کند، تا به این وسیله، نظریه ی شورا اصالت دینی خود را جلوتر از شاهدان تاریخی اش، کسب کند.

بحث در دو قسمت مهم واقع می گردد: قسمت اول، نظریه ی شورا را از همه­ی جوانب و وجوهش در بر می گیرد. این که شورا در قرآن و سنت، تعلیم داده شده، شورا در حقیقت تاریخی اش و در فقه سیاسی اش، همراه با مهم ترین چیزهایی که به این عناوین مرتبط می شود مورد، بررسی قرار گرفته است.

قسمت دوم، نظریه ی نص بر طبق شیوه ی خودش را در برمی گیرد. از این رو همه آن چه را که به این موضوع از نظر پژوهش و نقد تعلق دارد، به طور کامل آورده است (همان، 447-453).

مرکز الرساله در سال 1417ه-. آن را در ضمن سلسله ی معارف اسلامی چاپ نمود.

سوی مورخان متصل به حاکمانی را که با اهل بیت علیهم السلام دشمن بودند، شرح و توضیح می دهد.

در نتیجه ی بحث آمده این همان سرنوشت سنت است، هنگامی که تاریخ با قلم های بهانه ای، و برای رضایت عامه و جلب رضایت غلبه کنندگان، نوشته شد.

این یک شکاف بزرگیست میان مسیر اسلام (همچنان که خداوند متعال و رسولش’ آن را اراده کردند) و میان مسیری که واقع شد، مسیری که تاریخ آن را شهادت داد و بر اساس آن تدوین یافت.

این مقالهدر شماره های 38 و 39 مجله ی تراثنا موسسه ی آل البیت لاحیاء التراث در قم در سال 1415 ه-.ق انتشار یافت.

2- «اساس نظام الحکم فی الاسلام بین الواقع و التشریع، رویهْ فی التراث الفکری»: در این مقاله، بنیان های که نظام حکومت اسلامی واجب است که بر مبنای آن برپا شود، بررسی و مورد پژوهش واقع شده است.

در نتیجه ی بررسی آمده: ما «به خاطر استقراء نسبت به مقولات اهل سنت» در ایجاد نظریه ای منسجم در موضوع امامت، شکست خورده ایم. علت حقیقی این شکست، پیروی از امر واقع و تلاش برای توجیه آن بود و این که آن را منبعی مهم در توصیف نظام سیاسی قرار دهیم.

در این نظریه، تناقضاتی در طی دوره های متعدد پیدا شده است که این ارزشش را از بین می برد. از جمله اینکه نص شرعی اساس حکومت اسلامی را آورده، اما (سیاسیون) به نص شرعی و شروط و حدودش ملتزم نشدند از طرفی به وسیله ی شورا اساس حکومت اسلامی روشن می گردد، که آن شورا هم در برابر نص خلیفه ی قبل قرار داشت و هم در برابر صلاحیات شورا بود و در

ص: 205

برابرش قهر و غلبه با شمشیر بود. همچنین این که اساس حکومت اسلامی را نظام اهل حل و عقد، بیان می کرد، مورد دشوارتری است. از نظر صائب اساساً تاریخ سیاسی و دیدگاه های مذهبی و غفلت، احیاناً در زیاد کردن پیچش ها و گنگ بودن مسئله ی حکومت اسلامی سهیم بودند و بسیاری از این پیچیدگی ها برای یافتن مسیر صحیح اسلام بوده است.

این مقاله در مجله ی تراثنا در دو قسمت انتشار یافت: قسمت اول در دو شماره ی (41 و 42)، و قسمت دوم در شماره (43 و 44) سال یازدهم 1416ه.ق منتشر شد.

3- «تاریخ السنهْ النبویهْ، ثلاثون عاما بعد الرسول’»: مولف در مقاله خویش به طور خلاصه به موارد ذیل پرداخته است:

1- تدوین حدیث یک کار آشکار، آشنا و مالوف (عادت شده) در زمان پیامبر’ بود.

2- در عهد ابوبکر، اولین فرمان منع حدیث آشکار شد.

3- ابوبکر کتابی ر ا که 500 حدیث داشت و با دستان خود آن را نوشته بود، سوزاند و این اولین کتابی است که سوزانده شد.

4- عمر منع حدیث را ادامه داده در حالی که تأکید کرده بود این مساله را به وسیله ی عهد و پیمان هایی که بر کارگزارانش گذاشته بود و نیز به وسیله ی زندانی کردن بعضی از صحابه در مدینه، (هنگامی که اطمینان نداشت که آنها به فرمانش عمل می کنند) اجرایی کنند.

5- عمر علاوه بر سوزاندن کتاب های حدیث، این کتاب ها را از شمار زیادی از صحابه نیز جمع کرد.

ص: 206

6- عثمان سیرتش را در مورد موضوع حدیث با این سخن آغاز نمود: برای احدی جایز نیست، حدیثی را که نه در عهد ابوبکر شنیده و نه در عهد عمر، آن را روایت کند.

7-تعداد کمی از صحابه با منع حدیث، موافق خلفا بودند که از چهار نفر تجاوزنمی کرد، عبدالله بن مسعود، ابو سعید خدری، ابو موسی اشعری و زیدبن ثابت.

8- امام علی علیه السلام اولین حاکمی بود که به نوشتن سنت فرا می خواندند و کاتبان را تشویق می کرد وبر آنها حدیث املا می کرد تا بنویسند. در حالی که احادیث پیامبر’ یک ربع قرن بر مردم ممنوع شده بود. این عمل در خود همان زمان، باب ها را بر دروغ گویان و شبهه افکنان می بست.

این مقاله در مجله ی تراثنا، در شماره های (45 و 46) سال دوازدهم، 1417 ه.ق انتشار یافت.

4- «معجم مورخی الشیعه حتی نهایهًْ القرن السابع الهجری»: مجله ی تراثنا این مقاله را در 6 قسمت از سال 1419 ق تا 1421ق انتشار داد.

5- «التدوین التاریخی عند المسلمین، نشأته و تطوره حتی نهایهْ القرن الرابع الهجری»: مقاله ایست که در آن، چگونگی شروع تاریخ هجری ذکر شده، سپس اولین کتاب هایی که در باره ی تاریخ نوشته شده بیان شده و در ادامه عوامل موثر در حرکت تدوین تاریخ در نزد مسلمانان را مطرح شده است.

این مقاله به بیان مراحل تدوین تاریخ، نزد مسلمانان پرداخته شده است که شامل 4 مرحله، است. همچنین مشهورترین مورخان در هر مرحله ذکر شده اند.

ص: 207

مرحله ی اول: مرحله ی تدوین شخصی اولیه، که مشهور ترین مورخان آن: سعید بن سعد بن عباده خزرجی و سهل بن ابی خیثمه انصاری بودند.

مرحله ی دوم: مرحله ی تدوین تار یخ جزیی، که مشهور ترین مورخان در این زمینه: عبیدالله بن ابی رافع کاتب امیر المومنین علیه السلام و عروه بن زبیربن عوام بودند.

مرحله ی سوم: مرحله ی ظهور مدّونات تاریخی است، و از معروفترین مورخانش می توان به محمد بن اسحاق، لوط بن یحیی، سیف بن عمر التیمی و نصر بن مزاحم المنقری و ابن قتیبه دینوری اشاره کرد.

مرحله ی چهارم: مرحله ی یگانه کردن تاریخ اسلامی و تاریخ بشری است و از معروف ترین مورخان این دوره می توان به ابو حنیفه دینوری، احمد بن یعقوب یعقوبی، محمد بن جریر طبری و مسعودی اشاره کرد.

مقاله فوق در مجله ی فکر اسلامی که از سوی مجمع فکر اسلامی چاپ می شد در شماره ی 18 و 19، سال پنجم، در سال 1418ه- انتشار یافت.

6-«الامام محمد باقر الصدر مفسرا»: این مطالعه، در پی کشف ویژگی های روش تفسیری و علاوه بر آن مسائلی بود که اقتضا می کند که در باره ی آنها نیز سخن گفته شود. این اثر در سه قسمت تنظیم شده است.

قسمت اول: گفتگو درباره ی پایه هایی که باید قبل از تفسیر باید آنها را مشخص کرد. مولف این قسمت را «المفسر و المنهج» نامیده است.

قسمت دوم: در باره ی ویژگی های شیوه ی کلی تفسیر است که سید شهید (محمد باقر صدر) در مباحث خاص تفسیری اش آنها را معین کرد.

ص: 208

قسمت سوم: در شناساندن شیوه ی جدید تفسیر است که سید شهید شکل آن را استوار نمود و آن «تفسیر موضوعی یا توحیدی» نام نهاد.

این مقاله در مجله ی قضایای اسلامی از سوی موسسه الرسول الاعظم در شماره دوم، سال 1416ق چاپ شد.

7-« آفاق الاجتهاد المعاصر لدی بعض العلماء المسلمین»: مقاله ای است که در آن برخی از دستاوردهای فقهای معاصر از قبیل شهید محمد باقر صدر، علامه شمس الدین و علامه مغنیه و غیره... ذکرشده است که از افق های این نوآوری، فهم اجتماعی نسبت به نص به جای فهم فردی می باشد. (یعنی یکی از مواردی که از نوآوری به شمار می آید، این است که در برابر نص قرآن فهم اجتماعی به جای فهم فردی قرار داده شود.)

این مقاله در شماره چهارم مجله قضایای اسلامی، در سال 1417ق منتشر شد.

8- « الوحدهْ الاسلامیهْ و المسار الاحدب»: از نظر مولف سیاست، سوای اینکه آن را دوست بداریم یا متنفر باشیم، باز هم همان سیاست است که واقعیت ما را ترسیم کرده و رقم می زند و نسبت به آینده مان حکم می دهد. بنابراین، سیاست، بذر اختلاف اولی را کاشت. (مقصود اختلاف در خلافت است) بنابراین سیاست، مسیر اسلام را از هسته ی تجمع اولی اش خارج نمود. آیا خواهیم دانست که چگونه با سیاست برخورد کنیم تا پراکندگی مان را بر اساس اصول جمع کنیم. اصولی که ما را و تا امروز و تا ابد ما را جمع می کند.

او معتقد است که نظریه ی نسبیت صحیح، و بر خطوط مستقیم حاکم است. زیرا اثبات کرده است که در هستی، خط مستقیم وجود ندارد. همه ی خطوط منحنی می باشند و همه ی آن چه آن را که می بینیم و در حقیقت همه ی هستی

ص: 209

محدب است و در مسیر محدب جریان دارد. از طرفی هرچه قدر یک خط امتداد پیدا کند به پایانش نزدیک می شود.

پس چرا مسیر سیاست محدب نباشد، تا این که هرگاه امتدادش زیاد شود به نقطه ای که از آن شروع شده، بدان برگردد و پایانش را از نو ملاقات کند، تا اینکه یک نقطه ی تجمع واحد ایجاد کند که از همان سنخ هسته ی اولیه در عهد رسول اکرم’ بوده است؟

این مقاله در سال 1415ق در شماره هفتم مجله رساله التقریب به چاپ رسید.

9- «الفرق و المذاهب، تحقیق فی النشأهًْ و المعالم»:

در ابتدای مقاله آمده است که بحث به حسب تقسیم عوامل مهم در ایجاد فرقه ها و مذهب ها تقسیم می شود. البته فرقه ها و مذاهبی که از نظر تاریخی برای ما ثابت است و آنها به 3 قسمت تقسیم می شوند:

حادثه تاریخی که برای خلافت ایجاد شد، نظام حاکم و طرح فرهنگی که حادثه تاریخی خلافت و نظام حاکم را همراهی می کرد.

کلام و فلسفه

افراط یا تفریط کردن دینی.

شایان ذکر است که گاهی یک عامل در ایجاد فرقه نقش دارد و گاهی دو عامل یا عوامل سه گانه در ایجادش تاثیر دارد.

به طور کلی باید گفت که در این پژوهش، سخن در باره ی مهم ترین فرقه ها و مذاهب اسلامی و شرایط ایجادو عوامل مهم در به وجود آمدنشان، مورد توجه قرار گرفته است.

ص: 210

این مقاله در دو قسمت در مجله ی المنهاج از سوی مرکز الغدیر در شماره­های ششم و هفتم، سال دوم، تابستان و پاییز 1418ه. ق انتشار یافت.

10- «مشروع الاحیاء الدینی عند الامام الخمینی آفاق و معالم»: نویسنده در این مقاله به ویژگی های نهضت امام خمینی+ و چگونگی روبه رو شدنش با مستکبران و طاغوتیان و تخلف و جمود می پردازد. همچنین چگونگی روبرو شدنش با دوری گزیدن و از بین بردن تاثیرات استعمار غربی در دانشگاه ها و موسسه های تربیتی مورد توجه قرار گرفته است.

سپس به تلاش های امام خمینی در ایجاد و مورد مداقه قرار دادن مسائل فقهی، کلامی و سیاسی حکومت اسلامی و همچنین تلاش های امام در حفظ و استمرار این مسائل فقهی و عقایدی و سیاسی در گذر تجدید در اجتهاد اشاره شده است.

این مقاله در شماره چهاردهم، سال چهارم، تابستان 1420ه-.ق المنهاج به چاپ رسید.

11- « التفسیر الاسلامی للتاریخ و دور الشهید الصدر فیه»: مولف در این مقاله، سهیم شدن های مسلمانان در تفسیر حرکت تاریخ را ذکر می کند. به وسیله ی برخی خطبه ها و نامه هایشان در نهج البلاغه و خصوصاً عهدشان با مالک اشتر (هنگامی که بر مصر ولایت می کرد) این حرکت را آغاز کرد. از دیگر کسانی که در تفسیر حرکت تاریخ سهیم بوده اند، می توان به آراء برخی علمای گذشته و معاصر، همچون ابوبکر طرطوسی، ابن خلدون، مالک بن نبی و عماد الدین خلیل اشاره کرد. آن ها بودند که در مسیر تاریخ و چگونگی تفسیر حادثه هایش نقش داشتند. سپس به سهم شهید سید محمد باقر صدر به واسطه ی

ص: 211

بحث­های دقیق و مفصلش درباره ی سنت های تاریخ در قرآن کریم اشاره شده است.

در خلاصه ی مقاله آمده است که نگاه شهید صدر در فلسفه ی تاریخ در نکات زیر خلاصه می شود:

-اساس در حرکت تاریخ محتوای درونی انسان است.

-حرکت تاریخ، حرکت غایی است که مربوط به هدف می باشد و فقط یک حرکت سببی نیست.

-آینده فعلاً نیست و متعلق به عدم است، اما از میان وجود ذهنی آینده حرکت می کند. سپس وجود ذهنی در این هنگام محرک است و محرک و مدار حرکت تاریخ است.

-در وجود ذهنی فکر و اراده باهم امتزاج می یابند. و با امتزاج فکر و اراده، فاعلیت آینده محقق می شود و آن را به فعالیت تاریخی در صحنه ی اجتماعی تحریک می کند.

-رابطه میان محتوای درونی انسان (فکر و اراده) و بنای فوقی و تاریخی جامعه، رابطه ی تبعیت است. یعنی رابطه ی سبب با مسبب، پس هر تغییری در این بنای فوقی و تاریخی جامعه، مربوط به تغییر محتوای درونی انسان یعنی فکر و اراده است.

مقاله ی فوق در مجله ی المنهاج، شماره ی هفدهم، سال پنجم، بهار 1421ه-.ق منتشر شد.

12- « المسعودی المورخ امام المورخین و فلاسفه التاریخ»: در این مقاله، زندگی مسعودی، مذهب و مصنفاتش و نیز شیوه ی نقد تاریخی اش مورد بررسی

ص: 212

قرار گرفته است. همچنین آراء و نظرات فلسفی وی را درباره ی تاریخ بیان می کند.

در خاتمه ی مقاله آمده، این همان مسعودی، مورخ بزرگ، امام مورخان و فلاسفه ی تاریخ است.

به تحقیق دیده ایم که مسعودی چگونه استاد آرنولد توینبی بود، حال چه توینبی این مسئله را احساس کرده یا احساس نکرده است. این که چگونه او، استاد فیلسوف تاریخ ابن خلدون بود و دانش آموزش با عزت خود را به ابن خلدون منسوب می کند. مسعودی، علاوه بر این، مورخ یکتایی است که حق تاریخ سیاسی و اجتماعی و تاریخ ادیان و مذاهب و فرقه ها را کاملاً ادا کرده است، همچنین امتیاز دیگر ایشان برتری است که از نظر ادبیات بر دیگر مورخان دارد، پس او ادیب و مورخی بلا منازع است.

این نوشته در مجله ی المنهاج شماره ی نوزدهم، سال پنجم، پاییز 1421 ه.ق منتشر شد.

نظام بعثی به خارج از عراق مهاجرت کرد. وی اکنون مقیم لندن می باشد. (موسوعه 1424: 2/359)

(اهل تقلید) و ازغیر مومنین تقلید کند، هنگامی که کتاب را مطالعه می کند نفسش را سخت و سینه اش را تنگ می یابد تا مسائل را بفهمد. هرچند که وی عباراتی را می خواند که حقایق را بیان می کند و نصوصی را می خواند که آشکار و واضح است و گردن ها در برابر آن خم شده است. نفس این فرد تحریک می کند که آن را تکذیب کند، البته این عادت انسان ها ی ضعیف است که در برابر حق بهت زده می شوند اما جوابی پیدا نمی کنند. بنابراین به اوهام و توهمات پناه می برند. اگر خداوند متعال دست آنها را بگیرد این حالت آنها ازبین می رود و روش شان تغییر کرده و بر نفسشان غلبه می کنند. (همان)

دارند و این که سنی ها بر علیه شیعیان به ظالمان کمک می کنند. (موسوعه، 1424: 2/ 360)

دکتر سعید اضافه می کند: «طائفه ای (قبیله گرا) همان شخصی است که این احساسات را باخود حمل می کند. احساساتی که مبنی بر اساس های خیالی و واهی است که بر جهالت و نادانی اهل آن بنا شده است. یا این افکار طائفه ای، توجیهی زشت است که حاکمان آن را بیان کرده اند». بنابراین شخص طایفه ای کسی است که معتقد بر مواضع غیر صحیح باشد و این اعتقادش یا از روی آگاهی و یا غیر آگاهی و بر اساس این احساسات بنا شده است.

در اوج ظلم و ستم صدامیان نسبت به شیعه، شیعه گشتم. و این در اواخر دهه ی 70 و اوایل دهه ی 80 بود. بنابراین شیعه شدنم به منظور حساب و کتاب دنیایی نبوده است. (همان: 362)

باب چهارم: منابع برگزیده از کتاب «مصادر نهج البلاغه» از عبدالله نعمه. در سه فصل تنظیم گردیده و آن مشتمل بر منابع برخی خطبه ها و غیره... می باشد (همان: 363)

این اثر در سال 1407 هجری از سوی موسسه ی فجر در بیروت چاپ شد.

2- الطائفیهْ فی العراق، الواقع و الحل: نویسنده علت تألیف کتاب را روشن کردن مسائلی برای اهل تسنن عراق و همچنین مظلومیت شیعیان عراق دانسته است.

این کتاب مشتمل بر مقدمه و 4 باب است که در هر باب چندین مقاله و خلاصه وجود دارد. و این باب ها عبارتند از:

1- آیا در عراق مشکل طایفه ای هست؟ 2- پیمان طایفه ای 3- طریقه ی حل آن 4- اسلامیون داخل در مثلث ایدئولوژی و حضور گذشته واقعیت فرض شده.

اثر فوق درسال 1413ه.ق/1993.م از سوی موسسه ی فجر لندن چاپ شد.

3- صدام و شیعه العراق: کتاب از مقدمه و 7 فصل و خاتمه تشکیل شده است. این فصل ها پیرامون برخی موضوعات دور می زند، ازجمله روحیه ی عربی شیعه و تشیع از نظر اصل و هستی و تاریخ، موضع ایرانی نسبت به عراق و عرب، فاسدان چه کسانی هستند؟ (همان: 365)

این اثر همچنین از سوی موسسه الفجر، در سال 1991م در لندن به چاپ رسید.

ص: 219

جمله، تحقیق را بر یزیدیه حرام دانسته تا در جهل مطلق بمانند، اما از طرفی آموزش و یادگیری را برای خودشان مباح دانسته اند. تا این که مردم پی به دروغ آنها بردند و اخیراً از سال 1980 م به همکیشان خویش اجازه پژوهش داده اند. (همان)

رهایی یابم. در عالم رؤیا حضرت محمّد’ را دیدم که نورانی و با شکوه بودند و بشارت به حل مشکلم دادند و از آن زمان ماه رمضان هر سال را روزه می گیرم. (همان، 6)

این داستان ارادت عامر را به پیامبر اعظم’ بیشتر کرد، و اعتقادش را به ملک طاووس ضعیف نمود.

سرگردان ماندم و خواستم از ادله ای که این شخص را به اسلام رسانده است تبعیت کنم. (همان، 7)

سپس خواستم تا از برخی از دوستانم که یزیدیه هستند سؤال بپرسم. کتاب مقدس آنها کجاست؟ در آن چه چیزی است؟ چرا چاپ نمی شود؟ چرا اجازه دیدن کتاب مقدس را مانند سایر ادیان نمی دهند؟ سپس جواب منفی شنیدم و این که دخالت در این موضوع نکنم چرا که آن خاص خانواده امیر می باشد و آنها فقط صلاحیت نظر دادن در کتاب مقدس رادارند. کتابی که بر آن اسم «مصحف رش» اطلاق می کنند و به معنای «کتاب سیاه» می باشد. آن کتاب فقط از هفت صفحه تشکیل شده است. ولی من بررسی و سؤال از مردم را دنبال کردم حتی از نزدیکان خانواده امیر پرسیدم تا به این نتیجه قطعی رسیدم که این کتاب وجود خارجی ندارد. و آن صرفاً اکاذیب است که خانواده امیر آن را درست نموده است تا هاله ای تصنعی برای این دین خرافی ایجاد کند. سپس یقین کردم که به چیز هایی ایمان آورده بودم که وجود خارجی ندارند. سپس با یکی از مسلمانان که کتب اسلامی را برایم فراهم کرده بود مرتبط گشتم. سپس اول کتاب را خواندم که در رابطه با قصص انبیا بود. از داستان آقایمان حضرت محمد’ تحت تأثیر قرار گرفتم، طوری که احترام و قداست و شگفتی خاصی برای ایشان قائل شدم. جز این که مرد مسلمان سنّی مذهب در صدد بود تا من را از شیعه بر حذر دارد تا این که تأکید او بر این مسئله انگیزه ام را برای سؤال پرسیدن از حقیقت شیعه و خواندن کتب شیعه آنها بیشتر کرد. سپس برخی از آنها را قرائت کردم». (همان، 8)

ص: 223

وهابی در مراکز دینی کرد. از جمله در مرکز علمی صنعاء که بزرگترین مرکز وهابی یمن است، مدرک دوم را از بخش شرعی این مرکز اخذ کرد و در همان زمان موفق به حفظ ده جزء از قرآن کریم شد. سپس نزد علماء یمن در مساجد حاضر شد و در دروس بعضی از شخصیت های علمی برجسته از جمله علامه عمرانی در جامع زبیری در صنعاء شرکت کرد. آنگاه خود به تدریس فقه سلفی پرداخت و کتاب فقه السنّهًْ را در جامع أسطی تدریس نمود و در مساجد صنعاء به خطابه پرداخت و متولی امامت جمعه در جامع أسطی و یکبار نیز امام مسجد جامع باب القاع شد. سپس به عربستان سعودی رفت و وارد دانشکده اصول الدین، بخش حدیث دانشگاه امام محمد بن سعود شد. یک سال در عربستان ماند و در این مدت در درس های ابن باز، مفتی این کشور، شرکت جست.

وی پس از قبول تشیع در سال 1990م به ایران مسافرت کرد و وارد حوزه علمیه قم شد و دروس مقدمات و سطوح را تا رسیدن به سطح خارج در فقه در همان جا به اتمام رساند. پس از آن که عصام به مرتبه بالایی از علم رسید شروع به تبلیغ تشیع کرد و به تدریس در حوزه علمیه و تألیف کتب پرداخت و در کنار آن به مناظره با اهل سنت پرداخت تا حقائقی را که خود بدان ها دست یافته بود به دیگران هم منتقل سازد (موسوعه، 1424: 3/82-86).

به عصام اجازه داد تا از زاویه دیگری به شیعه بنگرد. خود عصام درباره این کتاب می گوید: «این کتاب - اگرچه در نقد مذهب شیعه جعفری است - ولی در شیوه محققانه اش و بررسی ریشه ای مبانی وعقائد مذهب شیعه با اسلوب کتاب های احسان الهی ظهیر و دیگران تفاوت داشت که آثارشان را با اسلوبی غیر تحقیقی و سست نوشته بودند». از این جا بود که عصام از روش ابوزهره در بررسی تشیع پیروی کرد و به مطالعه غیر متعصبانه روی آورد تا این که به مجله رسالهْ الاسلام که یک مجله مصری قدیمی بود دست پیدا کرد و در آن بحث هایی دربارهْ تشیع یافت (همان، 83).

مطابق سخنان عصام العماد بزرگترین اتفاقی که در حین مطالعه مذهب شیعه (احتمالاً به هنگام مطالعه مجله رسالهْ الاسلام) برایش رخ داد، آگاهی از فتوای مشهور شیخ محمود شلتوت بود که در آن شیعیان را مسلمان و مذهب اثنا عشری را پنجمین مذهب در اسلام شمرده بود. عصام از این فتوا متعجب شد و تصمیم گرفت تا به طور عمیق به بررسی مذهب شیعه بپردازد تا دلایلی را که موجب صدور چنین فتوایی از سوی شیخ شلتوت شد، دریابد.(1)

ص: 227

که در قرن معاصر مطرح شده است و بعد از خواندن این کتاب ها کاملا شیعه شدم (العماد، پرسمان، 1386: 60/ 8).

اما با توجه به اقوال خود وی و سخنان محققان، علل گرایش فکری عصام العماد را به تشیع می توان در عوامل زیر خلاصه کرد:

1- او دریافت که علمائ اهل سنت در شناخت شیعه دچار اشتباه شده اند و میان شیعه و غالیان خَلط کرده اند و تفاوتی میان تشیع و غلو ننهاده اند. (همان)

2 - از طرفی علماء جرح و تعدیل با امام علی علیه السلام به مانند دیگر صحابه رفتار نکرده اند. می توان مشاهده کرد که امام علی علیه السلام مظلوم واقع شده و بسیاری از نویسندگان و مؤلفان از ترس متهم شدن به تشیع از ایشان دفاع نکرده اند. از این رو شروع به تحقیق درباره این موضوع کرد و در تاریخ به دنبال علت این امر گشت و ریشه های این موضوع را در دولت بنی امیه یافت. (همان)

3- وی دریافت که که بیشتر علما در دامی که امویان برای آنها تنیده اند، افتاده اند و بسیاری از متفکران به همان روشی رفته اند که بنی امیه برای ایشان ترسیم کرده اند و از شیوه برخورد ایشان با اهل بیت پیروی کرده اند. از اینجا بود که متوجه توطئه ای برای کنار زدن اهل بیت و دور کردن مردم از احادیث ثقلین و اثنا عشر و غیره... شد. از بارزترین شواهدی که عصام از کنار زدن عمدی اهل بیت علیهم السلام یافت، هنگامی بود که نزد عالم وهابی، محمد بن اسماعیل عمرانی به مطالعه علوم اسلامی می پرداخت. این عالم وهابی، اقوال ده ها تن از فقها را حول مسئله ای فقهی نقل می کرد و اسامی ده ها تن از ائمه (سنی) حفاظ (حدیث) و علماء را تا دوره معاصر یاد می کرد و در پایان می گفت: «و گفته شده که یکی از اهل بیت در این باره چنین گفته است»، ولی مستمعان طاقت شنیدن این سخن را

ص: 229

که اهل بیت نظری درباره مسائل فقهی داده اند نداشتند و به شدت به او اعتراض می کردند. از اینجا بود که وی دریافت بنی امیه هنوز هم بر این ماجرا تسلط دارد و فرهنگ دشمنی با اهل بیت رایج است. وجود چنین رویکردهایی سبب شد تا به طور جدی و عمیق به مطالعه مکتب اهل بیت بپردازد (موسوعه، 1424: 3/84-85).

درهم آمیختن در نزد وهابیت، نظر اثناعشریه درباره عقاید مشرکانه غلات و غیره است. همچنین تلاشی برای تقریب بین اثناعشریه و وهابیت است.

این اثر در سال 1422 ق توسط موسسه الکوثر للمعارف الاسلامیه قم به بازار آمد.

پس از مدتی تعدادی از علمای صعده به منطقه ی او آمدند که در رأس آنها، سید علامه عبدالله بن صلاح العجری بود. بنابراین برایش فرصتی پیش آمد تا از آنها بهره مند شود و علوم و معارف دینی را از آنها بیاموزد. مدت زیادی در این وضعیت بود تا اینکه به خاطر تبلیغ تصمیم گرفت به منطقه ی خودشان برگردد (موسوعه، 1424: 3/573-574).

بعد از اینکه مدتی از فعالیتش در زمینه ی تبلیغ گذشت، احساس کرد احتیاج به تعمق بیشتری در علوم دینی دارد. بنابراین تصمیم گرفت به صعده مهاجرت کند. لذا به آنجا سفر کرد و در خانه ی برخی نزدیکانش ساکن شد. سپس از طریق آنان از علمای مشهور صعده آگاه گردید. بعد از آن به یکی از مدارس دینی زیر نظر علامه متعیش (از علمای صعده) رفت و یک سال در آنجا ماند. بعد از آن جا به مدرسه سید علامه عبدالله بن صلاح العجری رفت و مطالعاتش را در مدرسه­ی احمد صلاح الهادی ادامه داد. (همان، 574)

بهره برده اند. این که آنان به دستان امت خود کشته می شوند و غیره... نسبت می دهند. (همان)

این روایات به صورت عام از پایه های اعتقادی زیدیه محسوب می شود؛ ولی محقق منصف برای آن روایات مصادیقی در خارج قائل نیست. چرا که ملاحظه می شود که پیشوایان زیدیه آن مقامات را ادعا نکرده و به آن علم ندارند؛ لذا با برخی از آنها، برخورد می کردند همانند برخورد با مجتهدان.

قسم سوم: روایات معین شده با عدد، و این روایات بسیار کم است و اغلب زیدیه آنها را بخشی از اعتقاداتشان نمی دانند. اما برخی از قدمای آنها تلاش کرده اند تا این روایات را تأویل نمایند. از جمله ی این احادیث، حدیثی است که در آن ائمه ی بعد ازپیامبر’12 نفر گفته شده است. برخی از علمای زیدیه در طی آن کوشیدند تا ائمه علیهم السلام را به 6 نفر از اولاد امام حسن علیه السلام و 6 نفر از اولاد امام حسین علیه السلام منسوب نمایند. اما این قسم از حل مشکل عاجز بود. مهم این است که محقق، بداند که آن روایات از قسم اول و دوم، مصداقی قابل تطبیق با خود ندارند و معتقد باشد که قسم سوم می تواند آن مشکل را حل کند و آن اشاره به ائمه برگزیده از سوی خداست و آن امامان دوازده گانه می باشد (همان، 577).

در آتشند. بنابراین به گزینش الهی که در ائمه دوازده گانه متجلی گشته است، ایمان آورد و تسلیم امر خدا شد و در برابر حکم خدا تکبر نکرد (همان، 588).

این کتاب شامل چندین موضوع از جمله اختلاف میان مسلمانان، سرّ تفرقه ی بین آنها، قصه ی آدم و ابلیس، جایگاه قریش در اسلام و انتخاب الهی بعد از وفات رسول خدا’ است.

این اثر از سوی مرکز الابحاث العقائدیه ضمن مجموعه ی «الرحله الی الثقلین» چاپ خواهد شد.

2- اسئله و حوارات حول المهدی المنتظر:

موضوع آن عقاید و مسائلی در خصوص حضرت مهدی است. این کتاب توسط مرکز الطباعه و النشر در سال 1427ه-.ق منتشر گردید.

3- به نور القرآن اهتدیت:

مولف در این اثر پس از مقدمه پیرامون آدم و ابلیس در قرآن، اولاد حضرت یعقوب علیه السلام و قوم بنی اسرائیل در قرآن قلم فرسایی نموده است. این اثر در سال

1425 ه.ق توسط مرکز الآفاق للدراسات منتشر گردید.

ملاحظه نمودم. حسینه به آن مسائل معتقد نبود، اما علمی نداشت تا با او مناقشه کند. بنابراین تصمیم گرفت برای حل این مشکل، به بررسی و مطالعه بپردازد. پس به صورت غیر مستقیم از علی داهوق که معلم دین در مذهب زیدی در منطقه شان بود خواست تا در عرصه ی علوم دینی به وی تعلیم دهد.

استاد نیز دعوت او را اجابت نمود و برای تدریس به منزل آنها می آمد. به خاطر علاقه زیاد به تحصیل مورد اعتماد استاد شد. یک سال نگذشته بود که استاد از او و خواهرش و یکی از همکلاسی هایشان، خواست تا در تدریس برخی از مسائل اعتقادی و غیر، مانند طهارت و نماز و تجوید او را یاری دهند.

از این رو حسینه با تمام تلاش و اخلاص به مدت چهار سال به تدریس نحو و فقه و قرآن پرداخت. در همان زمان در توحید و عدل و امامت و غیره تحقیق می نمود. همچنین پیرامون تشبیه و قضا و قدر در عقاید وهابیت و ردّ آنها بحث و پژوهش می کرد.

(شیعه ی اثنا عشری) پیرامون اهل بیت علیهم السلام سخن گفتم و ذکر کردم که

من یکی از شیعیان اهل بیت علیهم السلام هستم. به من گفت شما اهل بیتی هستید، شما بزرگید و ما پیرو شما هستیم. تعجب کردم و پرسیدم آیا ما امامان اهل زمین هستیم آیا ما اهل نجات هستیم. آیا ما...؟ بنابراین با تعجب سکوت کردم اما با او مناقشه نکردم تا این که نفسم این حیرت را از بین برد و خداوند برایم مقدر کرده بود که در آینده، همه­ی مسائلی که در وجودم هست درباره ی آن تحقیق خواهم نمود.»

بر طبق گفتة او روزی در مجلس عزا هنگامی که آیه {فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون} قرائت شد، یکی از خواهران مقصود از اهل ذکر را حسینه دانست او می­گوید: «از این سخن متعجب شدم چرا که علما این صلاحیت را ندارند چه برسد به من. طبعاً من در این مذهب شکی نداشتم اما درباره ی این که اهل بیت و اهل سفینه چه کسانی هستند متحیر بودم وچیزی نمی دانستم. (موسوعه: 1424، 2/259)

سوگند داد که هرگاه با ادله ی محکمی بتواند عقاید او را رد کند همسرش به مذهب زیدیه برمی گردد (همان، 260).

الامام المرتضی، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمه الزیدیه، الشافعی و البحر الزخاراشاره می کند (همان، 260).

سال ها طول کشید تا این که به همسرش حقیقت مذهبش و ایمانش را اعلام کرد. همسرش بر او سخت نمی گرفت. بلکه به وی می گفت: اگر در نزد تو، چیزی است برایم سودمند است از تو سپاسگزار خواهم بود. او بیان می کند که همواره می کوشید با حقانیت مذهب شیعه رانشان دهد و علی رغم اینکه بسیار از پدرش می ترسید با این حال پدرش و اعضای خانواده اش به او احترام زیادی می گذاشتند. از این رو خودش را در دفاع از شیعه و مخالفت با وهابیت مصمم تر دید (همان، 263).

زنان خیریه» کار می کرد که اعضای آن دانش جویان علم شریف در شهر جوف بودند که هزینه انتشار مجله را پرداخت می کردند (همان، 258).

عربی) رفت و برای طی مدارج علمی بالاتر وارد دبیرستان شد و به تحصیل در مرحله ی پیش دانشگاهی پرداخت.

در پایان این دوره، استادیار موسسه پیش دانشگاهی شهر یوبسای تونس شد و حدود 17 سال به تدریس پرداخت. سپس وارد دانشگاه سوربن و موسسه تحصیلات عالی در پاریس شد و بیش از 8 سال به بررسی و تطبیق میان ادیان توحیدی پرداخت. پس از گرفتن لیسانس تحقیقات تخصصی در این زمینه، در رشته فلسفه و علوم انسانی و سپس در رشته تخصصی تاریخ و مذاهب اسلامی از این دانشگاه دکترای درجه سه و سپس دکتری بین المللی رااخذ کرد. رساله دکتری وی در این دانشگاه، اندیشه اسلامی در نهج البلاغه امام علی علیه السلام بود. او یک سال در دانشگاه سوربن و سه سال هم در موسسه بالزاک در پاریس به تدریس پرداخت و بعد از آن به تالیف و نوشتن روی آورد (همان، 1411: 44).

در این زمان شهید صدر کتب زیادی از جمله کتب ذیل را برای تیجانی به تونس فرستاد.

المراجعات سید شرف الدین

الغدیر علامه امینی

الامام الصادق والمذاهب الاربعه اسد حیدر

السقیفه شیخ مظفر

فدک فی التاریخ سید محمد باقر صدر

نص و الاجتهاد سید شرف الدین

ابو هریره سید شرف الدین

یابد در حالی که علی، عباس و سایر بنی هاشم از بیعت سرباز زنند و بسیاری دیگر غیر از اینان، تخلف کردند.(1)

از شافعی در این باره نقل شده است که: «در شگفتم از مردی که دشمنان، کینه توزانه، فضائلش را پنهان داشتند و دوستانش، از ترس آن را آشکار نکردند، با این حال، آنقدر فضیلت برای او ذکر شده که زمین و آسمان را پر کرده است.»

او همچنین در مورد ابوبکر، در کتاب های دو گروه بسیار جستجو کرد و جز در نوشته های اهل سنت و گروهی که او را برتر می دانند، فضیلت هایی به اندازه ی فضایل امام علی نیافت، گرچه فضیلت هایی که در باره ی ابوبکر در کتاب های تاریخی نقل شده، یا به روایت دخترش عایشه است یا به روایت عبدالله بن عمر است که او نیز از امام علی دوری می کرد.

از نظر او حال اگر از فضایل بگذریم و به سیئات و بدی ها روی آوریم، یک گناه یا سیئه را از علی بن ابی طالب در کتاب های دو گروه نمی یابیم، در صورتی که برای دیگران بدی ها و تبهکاری های زیادی در کتاب های اهل سنت مانند صحاح و کتاب های سیره و تاریخ وجود دارد.

بنابراین، اجماع فریقین تنها مخصوص علی است، چنان که تاریخ تاکید دارد بر اینکه بیعتی راستین در تاریخ جز با علی تحقق نپذیرفته است، زیرا خود حضرت امتناع ورزید و مهاجرین و انصار بر آن اصرار کردند و عده کمی هم که بیعت نکردند، حضرت آنان را مجبور ننمود، اما بیعت ابوبکر امری ناگهانی بوده است که به گفته ی عمر، خداوند شرش را از سر مسلمین کوتاه کند. خلافت عمر به وصیت و سفارش ابوبکر بوده و خلافت عثمان که یک مسخره ی تاریخی است، چرا که عمر، شش نفر را برای خلافت انتخاب کرد و آنان را مجبور ساخت که باید یک نفر را از میان خود برگزینند و گفت: اگر چهار نفر اتفاق نظر داشتند و دو نفر مخالفت کردند، آن دو را بکشید و اگر دو گروه شدند، سه نفر

ص: 252

در یک سوی و سه نفر در طرفی دیگر، پس از آن گروه سه نفری که عبدالرحمان بن عوف با آنها است، اولویت دارد. اگر مدتی گذشت و هر شش نفر به نتیجه ای نرسیدند، همه را بکشید!! و این داستانی عجیب و غریب است. (همان)

تعیین نموده کافی است. هیچ اعتباری ندارد سخن آنان که «ولایت» را به معنای دوستی و «ولی» را به معنای دوست گرفته اند زیرا این معنی از معنای اصلی که هدف پیامبر’ بوده، به دور است. این نص واضح و آشکاری است در جانشین قرار دادن علی بر امتش. (تیجانی: 1417، 247 -223)

د- حدیث «علی منّی و انا من علی، و لا یودّی عنّی الا انا و علی»(1):

این حدیث شریف نیز تصریح دارد به اینکه امام علی تنها کسی است که رسول خدا، او را به جانشینی خود برگزیده است. این سخن را روزی فرمود که علی را همراه با سوره ی برائت در روز حج اکبر به جای ابوبکر فرستاد (که سوره را تبلیغ کند و به مردم برساند)، و ابوبکر برگشت در حالی که می گریست و می گفت: ای رسول خدا، به من هم اجازه بده که مطلبی را از سوی تو بیان کنم، حضرت فرمود: «خداوند به من دستور داده است که یا خودم یا علی به جای من، مطلبم را ادا نماید یعنی علی سخنگوی من است.»

این شباهت دارد به سخنی که پیامبر’ در مناسبت دیگری به علی فرمود: «ای علی، تو هستی که برای امتم بیان می کنی، آنچه پس از من در باره اش اختلاف کنند.»(2)

ه-- حدیث دار، در روز انذار:

« ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی من بعدی، فاسمعوا له و اطیعوا»(3)

ص: 254

این برادر من، وصی من، و جانشین من بعد از من است، پس به او گوش فرا دهید و از او اطاعت نمایید. (تیجانی: 1417، 247 -223)

و- علت شیعه شدن: در این بخش تیجانی علل اصلی شیعه شدن خود را نقل کرده و با مثال هایی تکمیل می کند.

ز- احادیثی که پیروی اهل بیت را واجب می داند.

ح- اجتهاد در برابر نص: در این بخش مصیبت مسلمانان را اجتهاد در برابر نص می داند.

ط- دعوت ازدوستان برای بحث: در این قسمت استبصار سه نفر از دوستان تیجانی و اعلام استبصار خود ایشان و نهایتاً راهنمایی به حق را بیان می کند.

تیجانی سماوی درباره ی تالیف کتاب ثم اهتدیت می گوید:

بعد از استبصارم تصمیمی درباره ی نگارش کتابی با این موضوع نداشتم، تا شبی در عالم رویا، امام موسی کاظم علیه السلام به من فرمودند: «این سفر خود را بنویس.»

سپس دست به قلم شدم و کتاب آنگاه هدایت شدم را به رشته تحریر در آوردم. (تیجانی، 1412: 12)

تا کنون عالمان وهابی، هفت اثر در رد این کتاب نوشته و آن را نشر داده اند که مهمترین آنها کتاب بل ضللت (بلکه گمراه شده ای!) است که گروهی از علمای وهابی عربستان سعودی آن را نوشته اند اما هویت اصلی این کتاب را می­توان از گفتار رهبر فرزانه ی انقلاب اسلامی- دامت برکاته- دریافت.

تیجانی می فرماید: در دیدار با مقام معظم رهبری، ایشان به من فرمودند: «من کتاب آنگاه هدایت شدم را سه بار کامل خوانده ام و بسیار از آن لذت برده ام. خدا را شکر می کنم که شما را از مدافعان اهل بیت قرار داده است و این منصبی است

ص: 256

که جز مردان خاص بدان دست پیدا نمی کنند و این کتاب، کتاب شما نیست بلکه نفخه ای از نفخات اهل بیت است...». (همان، 14)

کتاب ثم اهتدیت برای نخستین بار به وسیله انتشارات موسسه فجر لندن به چاپ رسید و توسط سید محمد جواد مهری به فارسی ترجمه و توسط بنیاد معارف اسلامی قم منتشر گردیده است.

2) فسیروا فی الارض فانظروا

این اثر حاوی خاطره های تلخ و شیرین تیجانی از سفر به 22 کشور جهان است.

مقدمه کتاب شامل 36 بخش است که مهمترین قسمت آن زندگی نامه تیجانی می باشد. بخش اول کتاب سفر در کشورهای عربی و بخش دوم کتاب سفر در کشورهای اسلامی و غربی را توضیح می دهد.

این اثر در سال 1412ق از سوی موسسه فجر لندن و دار المجتبی قم به چاپ رسید. وهمچنین با عنوان «گشته ام در جهان» توسط سید ابوالحسن فهری به فارسی ترجمه گردید و بوستان کتاب آن را منتشر کرد.

3) فاسئلوا اهل الذکر

در این کتاب پس از مقدمه ی مترجم و پیشگفتار نامه سرگشاده تیجانی به آقای ابوالحسن ندوی دانشمند اهل سنت هندی آورده شده و در آن نامه، آقای ندوی را به کتاب خدا و سنت رسول خدا و به حق دعوت کرده و سوالات زیادی را از ایشان جویا می شوند و در ادامه تفسیر آیه{فسئلو اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون}(1) آورده شده است:

ص: 257

بخش اول سوالاتی در رابطه با ذات اقدس احدیت

بخش دوم سوالاتی پیرامون رسول اکرم’

بخش سوم در خصوص اهل بیت پیامبر’بخش چهارم کتاب در ارتباط با اصحاب پیامبر’ و سخن اهل ذکر درباره ی برخی اصحاب

بخش پنجم در خصوص خلفای سه گانه ابوبکر، عمر و عثمان و نیز حضرت فاطمه سلام الله علیها

بخش ششم: به سوالاتی که از تیجانی پرسیده شده پاسخ می دهد.

بخش هفتم: در خصوص پیامبر و تهمت هایی که به حضرت زدند و نیز نهایتاً بحثی در رابطه با کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم و شخصیت بخاری آمده است.

نشر این اثر ابتدا توسط موسسه فجر لندن انجام گردید سپس با عنوان: از آگاهان بپرسید توسط سید محمد جواد مهری در دو جلد به فارسی ترجمه گردیده و بنیاد معارف اسلامی قم آن را در سال 1379ش منتشر کرده است.

4- لأکون مع الصادقین.

مولف در مقدمه کتاب نوشته است: «چون کتاب آنگاه هدایت شدم مورد استقبال خوانندگان عزیزی قرار گرفت که ملاحظات مهمی درباره ی موضوعات متفرق در کتاب داشتند ازمن توضیح بیشتری در باره ی مسائلی که در فهم شیعه و سنی اختلاف دارند خواستند و من برای رفع شبهه و دشواری های آن برای کسانی که به دنبال تحقیق و آگاهی از واقعیت امر دارند این کتاب را به همان

ص: 258

شیوه تألیف کردم تا بر محقق منصف، رسیدن به حقیقت از نزدیکترین راه هایش ممکن شود همچنان که خود من از طریق بحث و مقایسه بدان دست یافتم.»

این کتاب شامل چهار فصل است:

فصل اول: قرآن در نزد سنیان و شیعیان امامی

فصل دوم: سنت نبوی در نزد سنیان و شیعیان امامی

فصل سوم: عقائد در نزد شیعه و سنی

فصل چهارم: عقائدی که اهل سنت شیعیان را بدان متهم می کنند.

این اثر چندین بار چاپ شده و چاپ دوم آن از موسسه ی الجامعیه للدراسات الاسلامیه سال 1993 میلادی است. ضمنا این کتاب به چندین زبان ترجمه شده است:

1- به فارسی توسط سید محمد جواد مهری که توسط موسسه المعارف الاسلامی تا سال 1996.م هشت بار به چاپ رسیده است.

2- به انگلیسی توسط حسن نجفی که توسط موسسه انصاریان در قم منتشر شده است.

3- به اردو توسط روشن علی صاحب که توسط موسسه انصاریان در قم منتشر شده است.

4- به ترکی (استانبولی) توسط موسسه انصاریان

5) الشیعه هم اهل سنّه

مولف در مقدمه متذکر شده است که: «این کتاب که در دست مسلمانان محقق قرار دارد و در ادامه، سه کتاب پیشین من است، (یعنی ثم اهتدیت- لا کون مع الصادقین- فسیروا فی الارض فانظروا) بدین منظور تالیف شده است تا بدانند که

ص: 259

فرقه مورد اتهام یعنی شیعه امامیه، فرقه ناجیه است و شیعه، اهل سنت واقعی اند و منظور من از سنت حقیقی، سنت محمدیه است که پیامبر از جانب خداوند از طریق وحی بیان کرد.»

تیجانی در این کتاب موضوعات مختلفی را مورد بحث قرار داده است؛ از جمله: شیعه و اهل سنت و علل تفرقه و اختلاف، سنت نبوی بین حقایق و اوهام، علت انتشار مذاهب سنی، حدیث ثقلین در نزد شیعه و سنی، مرجعیت و تقلید در نزد شیعه و سنی، امامان اهل سنت و جماعت و بزرگان ایشان، صحابه در نزد شیعه و سنی این اثر چندین بار به چاپ رسیده و در ایران توسط موسسه انصاریان در قم منتشر شده است. به زودی چاپ جدیدی از آن از سوی مرکز الابحاث العقائدیه با تحقیق جدید و تعلیقات و رد بر شبهاتی که در اطرافش پدید آمده در ضمن سلسه الرحله الی الثقلین منتشر خواهد شد.

همچنین این کتاب به زبان های مختلفی ترجمه شده است از جمله به:

1. اردو: ترجمه نثار احمد زین پوری، موسسه انصاریان، 1993.م

2. انگلیسی: ترجمه حسن محمد نجفی، موسسه انصاریان، 1995.م

3. فارسی: ترجمه عباس علی براتی، موسسه معارف اسلامی، این کتاب تا سال 1376 ش پنج بار به چاپ رسیده است.

6) اتقوا الله

این کتاب گفتگویی است که بخش اعظم آن در موضوع امامت و سزاواری امام علی علیه السلام و سپس اهل بیت علیهم السلام است. در مقدمه ناشر آمده است: «این کتاب گفتگویی است بین دکتر محمد تیجانی سماوی با عده ای از علمای سنی در تونس. به خاطر این که این گفتگو در درسترس هرکسی که به فکر و دقت در

ص: 260

امور اهمیت می دهد قرار گیرد، اقدام به تحقیق کتاب و یافتن منابع آن به شکل مفصل گرفتیم تا هرگونه شبهه ای از بین برود.»

این اثرچاپ دار المجتبی، بیروت، در سال 1414ق/1993.م می باشد. نیز این کتاب را لطیف راشدی به فارسی ترجمه کرده و توسط انتشارات قدس در قم چاپ شده است.

7) اعرف الحق

. در مقدمه ناشر چنین آمده است: این کتاب، گفتگویی اشتیاق برانگیز میان دکترتیجانی و شماری از مسلمانان تشنه حقیقت است. ما منابع اصلی کتاب را ذکر کردیم تا برای محققان رسیدن به آنها به ساده ترین شکلی میسر شود.

چاپ اول آن در سال 1418ق/ 1997.م توسط دارالمجتبی و چاپ دوم آن در 1420ق/ 1999.م توسط مکتبه باب الحوائج در قم صورت گرفت.

8) کل الحول عند آل الرسول

مولف در مقدمه چنین نوشته است: «در این کتاب کوشیده ام از قضایای حساسیت برانگیز که عده ای را ممکن است تحریک کند دوری گزینم؛ هرچند معتقدم که شیوه تحریک آمیز که طباع بلند را به حرکت در می آورد و این روش را در کتب سابق خود به کار بستم، نتایج مفیدی به بار آورد، ولی این موضوع مانع از به کارگیری شیوه نرم و ملایم که عده بیشتری را قانع می کند و میوه هایش لذیذ تر و شیرین تر است، نمی شود.» کتاب شامل چندین موضوع از جمله موارد زیر است:

1- اهل بیت امتداد طبیعی رسالت جدشان، پیغمبرند.

2- آیا اسلام تطور را می پذیرد؟

ص: 261

3- شیعه در چند سطر

4- شیعه و اهل سنت، وهابیت را رد می کنند.

5- چاره در مکتب اهل بیت علیهم السلام است.

چاپ این کتاب در سال 1416ق/1995م توسط دارالمجتبی در بیروت صورت گرفته و نیز آنرا سید محمد جواد مهری به فارسی ترجمه کرده است که در قم توسط انتشارات موسسه معارف اسلامی در سال 1376 ش به چاپ رسیده است.

می گفت، شنید که: عمرو بن العاص پیشنهاد بر سر نیزه کردن قرآن ها را داد تا سپاه علی علیه السلام را فریب دهند و از شکست رهایی یابند. هاشمی می گوید: «این سخن مرا آتش زد، با خود گفتم: آیا عمرو بن العاص این کار را انجام داد؟ آیا این صحابی جلیل که او را جزء بزرگان صحابه می شناختیم، مکر و حیله می کند؟ پس تقوا و اخلاص صحابه که استادانمان از آن برای ما سخن می گفتند کجاست؟ ازین رو شکاف بزرگی میان فرهنگ اسلامی خود و حقایق اسلامی احساس کردم». به خانه برگشتم با ناراحتی، و از برادرم درمورد این مسئله سؤال کردم، وی گفت: این مسائل، ارتباطی به ما ندارد، پس در آن دخالت نکن، چرا که خود صحابه به مسائل زمان شان آگاه تر بودند. این سخن مرا قانع نکرد، چرا که مکر و حیله برای مؤمن عادی نیز جایز نیست، چه رسد به صحابه».

هاشمی در مورد این مساله جستجوی بسیار کرد، اما پاسخی برای آن نیافت، و سر انجام از یافتن جواب نا امید شد. (همان، 509)

مباحثات متعدد و طولانی هاشمی با دوستش آغاز گردید تا اینکه حقانیت مذهب اهل بیت برای او آشکار شد. سرانجام مذهب تشیع را مذهبی عقلانی و پر از احتجاجات بر گرفته ازقرآن و سنت نبوی یافت که جایگاهی برای خرافات و تحریفات در آن وجود ندارد.

هاشمی همه فرزندان پیرو اهل سنت را به کنکاش در باره ی تشیع فرا می خواند. وی می گوید: مطالعه ی شیعه ی اثنی عشری را تجربه کنید که ضرری در آن نیست و شایسته نیست که کسی از ما در حالیکه افتخار می کند آثار ویکتور هوگو یا شکسپیر را مطالعه کرده، اما نسبت به عقاید برادران شیعی اش ناآگاه باشد. (همان، 510)

این اثر نیز از سوی مرکز الابحاث العقائدیه در مجموعه کتاب های «الرحله الی الثقلین» در سال 1382 ش در قم به چاپ رسیده است.

پژوهش ها را شرک و خرافات می دانند. بنابراین سوالات حیرت انگیزی که پایانی نداشت برایش به وجود آمد. هر مرحله ای که از مطالعات و پژوهش هایش می گذشت، بر حیرانی و شگفت زدگی و ویرانی معلومات قبلی اش اضافه می شد. (همان)

طریق آنان بر برخی ملاحظات شیعه در تاریخ اسلامی آشنایی یافت. بنابراین برخی میانه روی های تاریخی خاصی در وجودش شکل گرفت. (همان، 311)

دوستم علاقه مند بود که مرا از نتایجی که به آن رسیده، آگاه کند. اما من در شرایطی بودم که نمی توانستم برای گوش کردن به این مسائل، فراغتی به دست آورم. انتخابات به پایان رسید آن هم با موفقیت کاندیدمان. به خاطر این مسئله بسیار خوشحال شدم. اما سرمستی این پیروزی زیاد دوام نیاورد. زیرا من قراری با دوستم داشتم تا مرا نسبت به برخی از نتایج که حاصل بحث هایی بود که در تاریخ اسلام جریان داشت، مطلع سازد.

وقایع تنها بر آن دوره و مردم آن نبود. بلکه تا زمان ما و دوره ی ما امتداد دارد. و همواره شیعه را که بخشی از مسلمانان هستند کم اهمیت نمی شناسند و امام علی علیه السلام را در همه ی خلافت تاریخیشان، یاری می نمایند.

به دوستم در حالی که خشم و غضبم به نهایت رسیده بود گفتم: ... این موضوعات که می خواهی آن را بحث کنی، رها کن زیرا علما بیشتر از ما حقیقت این شبهات تاریخی را می دانند. و این که من وقوع آن فتنه ها در تاریخ را نفی می کنم دروغ نسبت دادن به مورخان برایم آسان تر است تا نسبت ناروا به صحابه ومدیون شدن به آنها. (همان، 312)

برادر محمد علی اضافه می کند: سپس به پایتخت برگشتیم، در آنجا با مجموعه ای برخورد کردیم که شیعه بودند. دانستم که شیعه اصرار می ورزد در این مسئله که حلقه هایی در تاریخ اسلام مفقوده شده و واجب است به دور از عواطف و نظرات گذشته آن را خواند. بنابراین میان من و آنها گفتگوهای متعددی صورت پذیرفت تا این که برایم روشن شد که من نیاز به کنار زدن نقاب و حجاب از حقایقی دارم که از من مخفی است. بنابراین با گروهی از جوانان قرار گذاشتم که شجاعت کافی را به کار ببریم به این که به پژوهش فرو رویم و نتایج این پژوهش هرچند که سخت باشد و با مسائل موروثی مان برخورد و تعارض داشته باشد، نسبت به آن سر تسلیم فرود آوریم.

مجموعه ای از کتابهای کوچک بود که هدفمان را کفایت نمی کرد؛ زیرا بسیاری از مسائل اختلافی را بیان نکرده بودند.

بنابراین تلاش کردیم تا با برخی که احتمال دارد اطلاعی درباره ی مسائل تاریخی و عقاید داشته باشند، رابطه برقرار کنیم. اما احدی مستعد شنیدن از ما و جواب دادن

به سوال های ما نبود. از طرف دیگر، نیاز داشتیم تا از شیعه بشنویم و بر عقایدشان اطلاع یابیم و این نیاز بیشتر ازگوش سپردن به دشمنانشان بود. (همان، 313)

جدید از آفاق معرفت و هدایت را برای ما می گشود. و ما ناگزیر هستیم که گامی را برداریم برای کشف مجهول و از بین بردن حجاب ها که گمراهان آن را بر چهره ی حقیقت آویخته اند.

تا با تجربه ی دموکراسی سوم در سودان آشنا شود و با برخی

از رهبران اسلامی پیرامون قضایای همبستگی و گروه گرایی تبادل افکار و نظر کند.

محمد علی می گوید: تقدیر، شیخ حسین کربلایی را به سمت ما سوق داد. وی به مسافرخانه ای که در آن کار می کردم، آمد. دوست داشتم که وی را بشناسم. بنابراین شبی کنارش در حیاط مسافرخانه نشستم. هدفم این بود که به تدریج باب گفتگو با وی را باز کنم. این اتفاق افتاد و بین ما گفتگوی آرامی صورت گرفت. من از وسعت فهم و دقت نظرش در معلومات متعجب شدم. و در طی صحبتش به ذهنم خطور کرد که او باید شیعه باشد. (همان، 315)

بعد از تردید از وی پرسیدم: آیا تو شیعه هستی؟ توقع داشتم که سوالم را با آرامش جواب بدهد، اما زمانی که از وی پرسیدم که تو شیعه هستی، گویا که من پرسیده ام آیا تو زندیقی؟ بنابراین او بدون این که پلک هایش را بر هم بزند گفت: بله شیعه هستم. با خود گفتم: سبحان الله، او شیعه بودنش را اظهار می کند، بدون این که احساس گناه یا سختی و مشقتی کند. آیا او گمان می کند که کار خوبی می کند؟

نسبت به صحابه، اطلاع پیدا کردم و امیدوارم که با یک شیعه برخورد کنم و از درستی و صحت آن چه که به آنها نسبت می دهند، پرسش نمایم.

محمدعلی می­گوید: تلاش می­کردم تا از وی احساساتم را در آن لحظه مخفی کنم در حالی که روبروی فردی شیعه ایستاده بودم؛ زیرا از این که وی با ادله و برهان تمام معقداتم را باطل کند، می­ترسیدم.. (همان، 316)

از دیگر روش های شیخ در مباحث، احتجاج به احادیث اهل سنت بود زیرا سبب می شد راحت­تر شبهات را درک کرده و برطرف نمائیم. پس از چندی شیخ تصمیم به سفر گرفت، در حالی که سبب استبصار پنج نفر شده بود. (همان، 321)

معتصم درباره ی اثر پذیری اش از وهابیت چنین می گوید: «به همراه آنان، حرکت را ادامه دادم و بین من و آنها مناقشه های بسیاری رخ داد. در حقیقت برای برخی از این سوالاتی که برای من پیش می آمد، جواب هایی بود که مرا در آن مرحله راضی می کرد و سوال هایی نیز بود که جوابی برایشان پیدا نمی کردم. این امر در برخی موارد سبب توجه من به وهابیت می شد. البته برخی ملاحظه ها وجود داشت که مانع می شد که به طور کل به منهج وهابیت التزام پیدا کنم.» (همان، 460).

افکار آنان تاثیر پذیرفته بود، این امر سبب عدم گرایش کامل او به این جریان فکری شد.

است، چگونه در آن درباره شیعه جست و جو کنم؟ عبدالمنعم در پاسخ به او چنین می گوید: «از دلایل درستی تشیع، امکان استدلال بر مبانی آنها از طریق کتب و روایات علمای اهل سنت است.» سپس او شروع به ثبت اسم های کتب سنی که به او املاء کرده بود، پرداخت؛ خصوصاً صحاح سته با ذکر جلد و صفحه، تا به آنها رجوع کند.

فصل اول: شامل گزیده ای از زندگی مولف است که در آن از بینش های زمان کودکی اش و تأثیر پذیری اش از شخصیت های اسلامی و ورود به دانشگاه و پژوهشش پیرامون مذاهب اسلامی، و توجه اش به تشیع در اثر پذیرفتن از یکی از اقوامش، سخن می گوید. سپس بازتاب های استبصارش را در دانشگاه ذکر می کند و پاسخ هایی را که به مخالفان در محل زندگی اش می داد، بیان می کند. همچنین برخی از مناظراتی را که بین او و برخی از وهابیان منطقه رخ داده است، در این فصل می آورد.

فصل دوم: با عنوان کشف باطل است. در آن به ضعف حدیث «کتاب الله و سنتی» در مقابل حدیث متواتر «کتاب الله و عترتی» می پردازد. در نتیجه اسنادی برای آن از خودِ کتب اهل سنت ذکر می کند. همچنین مناظره ای را که با یکی از شیوخ شام در این موضوع داشته، می آورد.

فصل سوم: راجع به حدیث کتاب الله و عترتی در منابع اهل تسنن است. در این بخش، به بیان مطالب بیشتری همراه با ذکر راویان این حدیث از صحابه، تابعین و حافظان حدیث، و دفع برخی از شبهات که متوجه حدیث مذکور بوده، می پردازد.

فصل چهارم: در باب مقام اهل بیت علیهم السلام در قرآن است. در آن به آیاتی دال بر ولایت امیر المومنین علیه السلام و شأن حضرت از جمله به آیه ی ولایت و منابعی اثبات کننده آن و آیه تبلیغ اشاره می کند.

فصل پنجم: عنوان این بخش«شورا و خلافت اسلامی» است که مولف در آن به مباحث مهمی همچون دلالت آیه ی شوری، شورای سقیفه و حوادثی که در آن

ص: 281

جریان پیدا شد، هجوم بر دختر رسول خدا’ ذکر آیه ی انقلاب و چگونگی بازگشتن صحابه به اعقابشان بعد از وفات رسول خدا’ می پردازد.

فصل ششم: او در این فصل به بحث و بررسی درباره مبحث تحریف در دین که قبلاً از طرف برخی محدثان و مورخان و نویسندگان مطرح شد، می پردازد. سپس اهمیت تاریخ و نقش سلاطین را در تحریف دین ذکر می کند. از دیگر مباحث مطرح شده در این بخش می توان به مسائلی همچون منع تدوین حدیث، تحریف حدیث و حذف فضیلت های اهل بیت علیهم السلام ، ذکر فضایل ساخته شده برای خلفا، نقش برخی از نویسندگان معاصر در مخالفت با تشیع و ولایت اهل بیت علیهم السلام و غیره... اشاره کرد.

فصل هفتم: عنوان آن مذاهب چهارگانه (اربعه) زیر ذره بین است. مولف در این بخش اختلاف میان مذاهب و طعن های وارد بر ائمه ی مذاهب چهارگانه را ذکر می کند. همچنین نقش سیاست و سلطان در انتشار اختلاف را شرح می دهد. در ادامه اشاره هایی به فقه شیعه می کند. سپس مناظره ی یوحنا با علمای مذاهب چهارگانه (اربعه) را آورده است.

فصل نهم: در آن عقاید سلفیه، وهابیه و اشاعره و عقاید بزرگان آنها همانند احمد حنبل، ابن تیمیه، اشعری و محمد بن عبدالوهاب را بیان کرده، سپس با تکیه بر قرآن و سنت در این عقاید مناقشه کرده است (همان، 466- 467).

این اثر در سال1417 ه-.ق از سوی موسسه معارف اسلامی قم، به چاپ رسید.

ص: 282

2- حوار: تجربه ی عملی در گفتگوی شیعی و سنی: این کتاب دربردارنده مجموعه ای از گفتگوها و مناظره های مولف و گروهی از علمای اهل سنت و جماعت است.

او در مقدمه ی این کتاب شکوفا شدن را آغاز گفتگو و مناظره می داند. هدفش از تألیف کتاب نشر و فرهنگ گفتگو بوده، به طوری که آن را حاصل تجربه شخصی اش دانسته است. گویا این مناظره ها و گفتگو ها در محیطی متفاوت از محیط فکری سودان، انجام پذیرفته است. زیرا جدال شیعه و سنی با تاخیر وارد آنجا شد. برطبق سخن وی علی رغم اینکه سال های کمی از ورود تشیع به سودان می گذشت، شایسته است که به تجربه اش اعتماد شود زیرا این تجربه از تجربه های شیعی دیگر متفاوت بوده است (همان، 469).

این اثر در سال 1419ق از سوی انتشارات دارالرساله و التفاض بیروت به چاپ رسید.

خانواده اش به منطقه ی «الکربه» نقل مکان کردند. در آنجا تحصیلات ابتدایی اش را پایان داد، سپس به دلیل شرایط تحصیلی و زندگی به شهر «بورتسودان» منتقل شد (عبدالمنعم، 1420: 3-4).

تا کنون آن را نشنیده بودم. همچنین آن ها را در حین درس و تحصیل کتاب های اسلامی نخوانده بودم. بنابراین مجبور شدم که بپرسم این چیزی که می خوانی چیست؟ وی جواب داد که آن دعای صباح از حضرت امیر المومنین علیه السلام است. در حالی که بهت زده شده بودم، خاموش شدم. بنابراین فکر می کردم او شیعه است، بر آن شدم تا به گفتگو و مباحثه با او بپردازم و سرانجام برایم مشخص شد که او شیعه اثناعشری است».

عبدالمنعم به عنوان فردی متمسک به تعالیم سنت و جماعت شروع به گفتگو و مباحثه با پسر عمه خویش کرد. به طوری که مناقشة آنها ادامه می یافت و هر کدام بر طبق منابع و تعالیم خویش به احتجاج و صدق ادعای خویش می پرداختند.

خطیب درباره خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها که برای اثبات حقشان در فدک ایراد کرده بودند، سخن می گفت. سپس با صدای آرام زیبایی شروع به خواندن خطبه کرد، او می گوید: «شعاع کلماتش به اعماق وجدانم رسوخ کرد. برایم روشن شد که این سخنان از سوی شخص عادی خارج نمی شود حتی اگر عالمی باشد که هزاران سال درس خوانده باشد، بلکه معجزه است. سخنانی بلیغ، عباراتی محکم، دلایلی کوبنده و تعبیری قوی... با تمام وجودم به آن گوش دادم، دیگر نفسم به حال خود نبود. اشک هایم فرو ریخت. از این کلمات قوی که خطاب به خلیفه بود شگفت زده شدم. آنچه بر حیرتم می افزود این بود که آن کلمات را دختر رسول خدا ایراد می کند، پس چرا اتفاق افتاد وچرا... و چگونه... و حق با که بود؟ قبل از هرچیزی، آیا این اختلاف حقیقتاً اتفاق افتاده بود؟ و در واقع من درستی این خطبه را نمی دانستم و لیکن احساساتم در آن لحظه به جنبش درآمد».

بر طبق گفته عبدالمنعم، این سخنان به شدت او را تحت تأثیر قرار داد از این رو تصمیم گرفت تا به مطالعه و جستجو درتاریخ بپردازد. در همان مجلس به گفتگو و سوال و پرسش از پسر عمویش مشغول شد. بنابراین مجموعه ای از سوالات را از او پرسید. آخرین سوالش این بود: «اگر آنچه در برخی مقاطع خطبه آمده صحیح باشد آیا همه ی این ها به خاطر فدک بوده که قطعه ای زمین بود؟» پسر عمویش در پاسخ وی این گونه می گوید: «اولاً بر توست که حضرت فاطمه سلام الله علیها را بشناسی، سپس باید پژوهش را آغاز کنی و اولین منبعی که در آن، ابتدای این ریسمان را می یابی، صحیح بخاری است». سپس کتاب صحیح را به او می دهد. عبدالمنعم آن را رخدادی ناگهانی برمی شمرد که توقع آن را ندشت. گفتگوی اوبا پسرعمویش، تقریبا دو سال ادامه یافت که در تمام این مدت پسر

ص: 287

عمویش برای او دلیل و حجت صحیح اقامه کرد. در پایان، پس از جستجو و تعمق فراوان حقایق بر او کشف شد و چاره ای جز تسلیم نداشت (عبدالمنعم، 1420: 64-67).

عبد المنعم حالتی را که هنگام تحول و بینا شدنش به وی دست داد، این گونه توصیف می کند: «ناگهان احساس سرما کردم، صورتم سرخ شد. در روزی از روزهای فصل تابستان هوای سودان به شدت گرم است. به رغم درجه حرارت بالا در آن روز، احساس می کردم که دما به زیر صفر رسیده است. این احساس گذشت و گرمای حقیقت را حس نمودم... و به وسیله ی نوری که مقابلم کشف شد و هاله ای قدسی مرا در بر گرفت. هنگامی که حجاب هایی که بر پشتم سنگینی می کرد از بین رفت و برق حقیقت در مقابل نظرم درخشید، در آن هنگام اولین گام هایم را در مسیر صحیح شروع نمودم. با عرض تاسف، در حین تجربه ام دریافتم که توده ی عظیمی از مسلمانان بر راهی غیر ازراه خداوند متعال می روند و دچار ضلالتند که آن سرنوشتی غیر از بهشت توصیف شده خداوند است. این نتیجه، چیزی است که بعد از پژوهش و تعمیقم در میان میراث دینی و تاریخی اسلامی ام به آن رسیدم (همان، 68-69).

منتشر می کند. او از نویسندگان منتقد نشریات مصر است و با مقالات متنوع خود به پاسخگویی شبهات و سوالات مختلف درباره ی مذهب شیعه می پردازد. یکی از آثار برجسته­ی وی کتاب نفحات من السیره است که در آن خلاصه ای از سیره رسول اکرم’ و ائمه ی اهل بیت علیهم السلام به نگارش درآمده است (مجله معرفت، 1380: 49/118).

النفیس هم اکنون پزشک و رئیس حزب التحریر و استاد دانشگاه المنصوره ی مصر است (اخبار شیعیان، 1391: 81/16).

این کتاب در سال 1418 ق/1997 م از سوی انتشار مرکز الغدیر، بیروت به چاپ رسید.

2. علی خطی الحسین علیه السلام در فصل نخست شبهات مربوط به حکمیت و دلایل فتنه میان مسلمانان را بیان می کند.

فصل دوم از ظهور ارباب سوء و اصول روش که آن ها از کوشش هایی که در مقابل این شیوه جعلی پدید آمد و برای برپایی اصول اسلام تلاش کرد سخن گفته است.

در فصل سوم از انقلاب حسینی به عنوان اقدامی برای حفظ دین سخن گفته شده است. مراحل آن تحت عناوین: آماده شدن، تصمیم و برنامه ریزی، تکمیل عناصر حرکت، هجرت دوم: از مکه تا کوفه، در راه کربلاء تبیین شده است. در این قسمت نظریات ابن کثیر که کوشیده است حقیقت را مخفی کند رد شده است.

در فصل چهارم نشان می دهد که موضع حسینی معیار و الگو است و این موضع را در مواجهه امام حق در برابر امام باطل نشان می دهد.

این کتاب در سال 1418 ق/1997 م از سوی مرکز الغدیر به چاپ رسید.

این مقاله در مجله منهاج، شماره17، سال 1421 ق/ 2000 م منتشر شده است.

رفته و به دروس و سخنرانی ها و گفتگو با جوانان شیعه گوش سپرد. در نتیجه بسیاری از اوهام و تصوراتی که در باره ی شیعه داشت و صحیح نبودند از ذهنش دور شد.

نخستین در مصر همانندمالک اشتر و محمد بی ابی بکر و حوادثی که ایجاد شد، سخن می گوید، سپس حوادث و شخصیت ها را به دنبال هم (سلسه وار) می آورد. این اثر به لحاظ تاریخی از روزگار امام علی علیه السلام تا دوره ی حاکمان فاطمی در مصر و انقلاب صلاح الدین و ایوبیان علیه فاطمیان و تلاش آنها برای فرو افتادن فاطمیان را در بر می گیرد. سپس تقارب شیعه و سنی در بین علمای الازهر و علمای شیعه را بیان کرده و حوادث و جریان هایی که بعد از انقلاب اسلامی در ایران بر شیعه اتفاق افتاد را مورد بررسی قرار می دهد.

این اثر در سال 1414 ق از مکتبه مدبولی الصغیر به زیور طبع آراسته شد.

الکلمه و السیف محنه الرای فی تاریخ المسلمین:

کتابی است که مسائل گذشتگان در رأی، اعتقادات و همچنین برخورد نص و رأی را بیان می کند. همچنین از توقیف کردن رای و شهیدانی که در راه آرائشان جان سپردند سخن می گوید.

اثر فوق در سال 1997.م از سوی مرکز الحضاره العربیه قاهره به چاپ رسید.

عقائد السنه و عقائدالشیعه، التقارب و التباعد:

این کتاب، پژوهشی در مقایسه عقاید اهل سنت و شیعه، با هدف تقریب آنها می باشد. مولف بحث را با تعریف عقیده منشأ سنی و شیعه، آغاز و سپس در چهار قضیه ی اساسی توحید، نبوت، امامت و رجال به بحث می پردازد (موسوعه، 1424: 2 /480).

این کتاب در سال 1419ه-.ق از سوی مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه بیروت، به زیور طبع شد.

السیف و السیاسه، صراع بین الاسلام النبوی و الاسلام الاموی:

ص: 298

این کتاب درگیری و برخوردی را که بعد از وفات رسول اکرم’ بین اهل بیت علیهم السلام و مخالفانشان از خلفا ایجاد شد، مورد بررسی قرار می دهد. سپس از بنی امیه گزارش می دهد که از اسلام منحرف شدند و داخل در اموری شدند که خیری در آن امور نبود.

این اثر در سال 1996 م از سوی دارالجسام قاهره منتشر شد.

اهل سنت، شعب/... المختار:

این کتاب پژوهشی در فساد عقاید اهل سنت است که در آن به رشد و تحولات و انتشارش بین مسلمانان می پردازد. سپس به ظهور جریان وهابیت توجه می کند. در خاتمه نیز به نتایج این عقیده از جمله: اهمال عقل (رها کردن عقل)، مقدس شمردن حاکمان، بیم دادن مردم، بزرگ داشتن رجال (افراد) و ترور فکر و اندیشه اشاره می کند.

این اثر در سال 1417ه-.ق از سوی انتشارات کنّوته منتشر شد (همان، 482-483).

دفاع عن الرسول’ ضد الفقاء و المحدثین:

در این اثر نویسنده به اموری می پردازد که این امور اصل و اساسی نداشته اما برخی از فقها این امور را به پیامبر’ نسبت داده اند.

قضیه ی اول: علاقه ی پیامبر’ به عایشه که بچه ای بوده و عشق ورزیدنشان به او دلباختنشان به او.

دوم: خارج شدن رسول اکرم’ از دایره ی تبلیغ و تبیین به دایره ی تشریع (قانونگذاری)

سوم: توصیف رسول اکرم’ به جهل وترس و مسامحه کاری.

ص: 299

چهارم: رسوایی رسول اکرم’ از نظر جنسی و هتک کردن پوششان

پنجم: مهر ورزیدن پیامبر’ نسبت به عمر از مهمترین ویژگی های ایشان.

ششم: پیامبر’ از ظلم خبر می داد.

هفتم: اهانت به انبیا و جاهل دانستن آنها

این اثر در سال 1418ه-.ق از سوی انتشارات تریدنیکو للطباعه در بیروت منتشر شد.

6 - الخدعه، رحلتی من السنه الی الشیعه:

کتابی است که در آن متعرض به سرشت ذاتی خویش می گردد و این که بعد از شک در عقیده ی اهل سنت و روشن شدن فساد این عقیده، به مذهب تشیع منتقل گشته است (الوردانی، 1416: 483).

این اثر در سال 1416 ه-.ق از سوی دار النخل بیروت منتشر شد.

7- زواج المتعه حلال، محاکمه المنهج الفقهی عند اهل السنه:

این کتاب پژوهشی است درباره ی ازدواج متعه که اهل سنت آن را به پیروی از عمر حرام کردند. در آن نصوصی (متونی) که حلال بودن ازدواج متعه را نشان می دهد، آورده شده و نیز اقوالی که اهل سنت در تحریم ازدواج متعه وارد کرده­اند، نیز بیان گردیده است.

این اثر در سال 1417 ه-.ق از سوی انتشارات کنوته منتشرشد.

8- فقهاء، النفط،رایه الاسلام ام رایه آل سعود:

این اثر به بررسی اعمال خاندان سعود در خرید مسئولیت های فقها برای خدمت به مصالحشان با پول نفت و اینکه چگونه به دلیل پیرویشان از هواهای

ص: 300

نفسانی و دور شدن از اسلام اصیل دچار تناقضات شدند می پردازد (موسوعه، 1424: 3/ 486)

این اثر در سال 1994 م از سوی انتشارات مدبولی الصغیر منتشر شد.

10- الحرکه الاسلامیه و القضیه الفلسطینیه: این اثر پژوهشی در اسلوب موضع جریان های اسلامی در مصر از قضیه ی فلسطین و خصوصاً اخوان الصفا است.

این اثر در سال 1411 ه-.ق از سوی دار الشرقیه منتشر شد.

11- فتاوی ابن باز: کتابی است که در آن به بیان فتواهای ابن باز (رئیس کل اداره های پژوهش های علمی و فتوا دادن و دعوت و ارشاد) در سرزمین عربستان سعودی و اینکه چگونه فتواهای ابن باز به تکفیر مسلمانان و توجیه رسوایی های آل سعود انجامید، می پردازد.

این اثر در سال 1419 ه-.ق از سوی دار الهدف، قاهره انتشار یافت.

12-المناظرات بین فقهاء السنه وفقهاء الشیعه: مولف در این کتاب، برخی از مناظره هایی را که بین علمای شیعه و علمای اهل سنت اتفاق افتاده، جمع نموده است. از

جمله مناظره ی شیخ حسین بن عبد الصمد عاملی با یکی از شیوخ حلب، و مناظره ی شیخ مفید پیرامون ازدواج متعه با یکی از اسماعیلیان بیان کرده و از سویی مناقشه بین ابن تیمیه و علامه حلی را تکذیب کرده است.

این اثر در سال 1999.م از دارالهدف بیروت منتشر شد.

13- النزاع و التخاصم فیما بین بنی امیه و بنی هاشم: این کتاب در اصل اثر تقی الدین مقریزی (845-776 ه-.ق) است که صالح الوردانی آن را تصحیح کرده و بدان تعلیقاتی افزود.

این اثر از سوی دارالهدف قاهره منتشر شد.

ص: 301

14- تثبیت الامامه: اصل کتاب را قاسم رسّی (169-246ه.ق) در وجوب امامت به نگارش درآورده است. که صالح الوردانی آن را تصحیح کرده است.

این اثر در سال 1419ه-.ق، از دار الغدیر چاپ شد.

15- علی سیف الله المسلول، التاریخ الجهادی للامام علی

مضمون کتاب درباره نقش جهادی امام علی علیه السلام از آغاز اسلام تا پس از وفات حضرت رسول’ است. از نظر او شایسته نیست که این نقش از ایشان (امام علی) سلب شده و به افرادی که هیچ ارزشی نداشته اند نسبت داده شود. وی معتقد است که حضرت علی علیه السلام به حق، شمشیر بیرون کشیده ی خدا و رمز حق در طول زمان است که با شمشیرش راه هدایت و ارشاد و نجات در دنیا و آخرت را شکافته است. (همان، 488-490).

این اثر در سال 2001.م از سوی دار الهدف بیروت به چاپ رسید.

کتب آماده چاپ:

1- تصحیح العبادات: وی در این اثر بر 4 عبادت اصلی نماز، حج، روزه و زکات متمرکز شده و می کوشد تا صورت حقیقی آنها را که سیاست سبب نابودی و از بین رفتن مضمون حقیقی آنها شده است، از نو ترسیم کند. این کتاب حاوی مواضع زیر می باشد: مفهوم عبادات، عبادت میان دین و سیاست، مذاهب و عبادات، تمرینات تعبدی بین دین و سیاست: اذان، طهارت، غسل و تیمم، نماز، زکات، روزه و حج. این کتاب به صورت دست نویس موجود است و به زودی از مرکز الابحاث العقائدیه منتشر می گردد..

2- فرق اهل السنّه (جماعات الماضی و جماعات الحاضر)

ص: 302

به عقیده مولف در طول تاریخ اختلافات و درگیری های مسلمانان، منجر به ایجاد فرقه ها و گرایش های متعدد گردید و آن هم از همان ابتدای وفات پیامبر’ تا امروز.... این درگیری ها و اختلافات بین فرقه های اسلامی ادامه پیدا کرد تا این که به حد تکفیر و ریخته شدن خونها گردید. لذا در این اثر بر آن شده است که چگونگی اعتقاد و فکر این فرقه ها را بررسی کند. علاوه بر بررسی فوق، کشف نقش سیاست و مذهب در محو نمودن حقیقت دین و همچنین پراکندن فرقه ها در میان مسلمانان مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب گامی است در جهت تصحیح بسیاری از

مفاهیم اشتباه که به طور موروثی منتقل شدند و تصحیح این مفاهیم، مقدمه ی اساسی در جهت وحدت مسلمانان است. این کتاب از مرکز الابحاث العقائدیه منتشر خواهد شد.

3- فضل الشیعه علی المصر

مولف در این کتاب کوچک، قسمتی از تاریخ فاطمیان و پیدایش دانشگاه الازهر را شرح می دهد، سپس به اهمیت مرقدهای برخی از نمادهای شیعه که از فرزندان پیامبر’ می باشد، اشاره می کند. و نیز شمه ای از گسترش مذهب شافعی در مصر را بیان می کند. در پایان خلاصه ای از نقش جمال الدین افغانی در رخداد مصر سخن می گوید. این اثر از مرکز الابحاث العقائدیه منتشر خواهد شد (همان، 493-494).

ص: 303

این سخن تأثیر عمیقی بر روی دمرداش نهاد و دچار صدمه روحی شد که هرگز انتظارش را نداشت. دمرداش بعد از این ماجرا به نزد مرحوم شیخ ابوزهره - که استاد او در دانشکده حقوق بود - رفت و از قواعد طلاق در مذهب ابوحنیفه شکایت کرد. شیخ ابوزهره چنین پاسخ داد که: «ای فرزندم اگر کار به دست من بود در قضاوت و فتوا از مذهب امام صادق علیه السلام عبور نمی کردم.» سپس او را به احکام طلاق در مذهب اهل بیت ارجاع داد.

دمرداش به منابع مذهب امامیه بازگشت و متوجه شد در این مذهب طلاق جز با شرایط و ضوابطی صورت نمی گیرد. پس با خود گفت: «سبحان الله چگونه این مطالب از فقهایی غایب مانده است که مذاهبی را بنا نهاده اند که مردم به آنها عمل می کنند و روابطشان را براساس آنها تنظیم می کنند و حلال را با حرام و حرام را با حلال در هم می آمیزند.» (همان، 316).

همان روز از (فقه) امامیه پیروی کرد بدین امید که خداوند آگاهی و بینش او را بر کتب دیگر نیز بیفزاید (همان، 317-318).

امضا کند. مسئول کمیته از این موضوع خشنود نشد و ماجرا را به معاون وزارت ارجاع داد تا او امضا کند و از امضای رایزن قانونی مصر بی نیاز شود. دمرداش می گوید: « معاون وزارت که این ماجرا به او ارجاع شده بود فرد با انصافی بود، پس مرا فراخواند و خاطرم را جمع کرد و به من، گفت: تو آزادی که این کتاب ها را مطالعه کنی. ولی اعضای کمیته دوباره گفتند که آنها هیچ یک از اینها را مطالعه نکرده اند، ولی از محتوای آنها با خبرند.»

معاون وزارت به او مدت دو ماه فرصت داد که این کتاب ها را بخواند؛ چرا که او مردی با فرهنگ بود و دریافت مطالعه این آثار دو ماه طول می کشد. وی کتاب ها را گرفت و شروع به مطالعه آنها کرد. او هنگامی که هر سطری از کتاب ها را می خواند، خودش را انسان جدیدی احساس می کرد. آخرین چیزی که مطالعه کرد حدیث ثقلین بود پس پذیرفت که در احادیث خواه احادیث شیعه و سنی تأمل کند.

وی پس از آن به دنبال جستجوی کامل برآمد تا سرنوشت عقیده اش را معلوم کند و بزرگترین تلاش او در این دوره استنباط عقیده از قرآن کریم بود. به تدریج بینش روشنی برای او شکل گرفت و مجالی برای باقی ماندن بر عقائد موروثی اش باقی نماند، از این رو تقلید و پیروی کورکورانه را رها کرد و پیروی از مذهب اهل بیت و تمسک به هدایت ایشان و دنباله روی از راه ایشان را پذیرفت (همان، 319-320).

به عقیده مولف پایه های روش اسلامی در رسیدن به خودشناسی برای رسیدن به حق در مقام عبودیت پنهان شده است. به همین سبب وی بحث خود را در دو فصل ارائه کرده است: شناخت و عبودیت. در موضوع شناخت وی با گفتگو از منابع، به طور آشکار اختلاف میان محققان را در مورد منابع شناخت بر اساس اختلاف مکاتب فکری شان نشان داده است تا پس از آن به فطرت، حس، عقل، الهام و وحی بپردازد و در پایان به نقش عقل در اطمینان به صدور وحی اشاره می کند. ولی به موضوع عبودیت برخلاف قولی که در مقدمه داده بود نمی پردازد. این اثر در سال 1417ق از سوی انتشارات دارالصفوه بیروت به چاپ رسید.

2- محاضرات عقائدیه: مجموعه سخنرانی هایی که به هنگام دیدار از ایران در سال 1421 ق به دعوت مرکز الابحاث العقائدیه ایراد کرد که شامل موارد زیر است:

الف- «عزیمت به ثقلین». در این مقاله وی مختصری درباره زندگی و نحوه شیعه شدنش و بزرگی شأن اهل بیت و این که ایشان یکی ازدو ثقلی هستند که دیگری را تفسیر می، کند سخن گفته است.

ب- «امامت در قرآن». استدلالی خوب و مستند به آیات قرآن کریم در اثبات امامت اهل بیت علیهم السلام است. در پایان هم به سوالات حاضران پاسخ داده است.

ج- «امام حسین علیه السلام در سفر شهداء»: گفتگویی طولانی درباره تاریخ انبیا علیهم السلام از زمان ابراهیم علیه السلام تا زمان حضرت محمد’، حسادت قریش به پیامبر’ خاندانش و مقاومت قریش در برابر اسلام که از خارج و سپس از داخل صورت گرفت. وی سپس خروج امام حسین علیه السلام را از مدینه با خروج موسی از مصر به صورت هراسان و نگران مقایسه کرده است. سرانجام درباره مشکلاتی که بنی

ص: 310

امیه پس از شهادت امام حسین علیه السلام با آنها مواجه شدند و آنچه که برای ظالمان پس از ظهور حضرت مهد رخ می دهد، سخن گفته است.

د- «انتخاب راه از تاریکی ها به سوی روشنی»: در اینجا وی توضیحات دیگری درباره شیعه شدنش غیر از آنچه که در سخنرانی نخست بیان کرده می آورد و در آن ماجرای آگاهی اش از کتاب هایی که حاجیان ایرانی به حجاز می آورند و مسولیتش درباره مصادره این کتب هنگامی که به عنوان رایزن در وزارت کشور عربستان مشغول بود و نحوه استفاده اش از این آثار و پی بردن به نقش اهل بیت از طریق حدیث ثقلین سخن گفته است.

ه- - «شیعه کیست»؟: در این سخنرانی درباره امور متعددی سخن به میان آمده، که از جمله آنها می توان به تفسیر تعدادی از آیات قرآن کریم، سیره نبوی و اهل بیت، کیفیت انتقال هدایت الهی بعد از پیامبر اکرم’ به امام علی علیه السلام و اولادش و به ارث بردن شیعه، و ظهور حضرت مهدی و غیره... اشاره کرد (همان، 321).

وفات حضرت رسول’ بود. وی در این خصوص معتقد است که حرمت و حریم صحابه و مفهوم صحابی، نباید ما را از درک واقعیات و داوری درست باز دارد گرچه صحابه محترم هستند اما حقیقت محترم تراست (موسوعه، 1424: 2/337).

اسلامی داشت و منجر به وقوع انشعابات متعدد در امت اسلامی شد و تنها راه، برای دست یافتن به راه درست آگاهی از ریشه های این اختلافات، احاطه علمی به عواملی است که موجب خروج عده ای از دایره التزام به اوامرپیامبر’ درباره طریق پس از او شد. اولین قدم وی احاطه علمی به روش پیامبر’ در دعوت و توجه به جریان سیاهی بود که می کوشید دیده مردم را از دیدن نور رسالتش فرو بندد. از جمله این حرکت ها، تلاش مشرکان و کفار و کسانی بود که در دل هاشان مرضی بود. آنگاه از شیوه ای که پیامبر اکرم’ برای تشکیل حکومت پس از خود آماده کرده بود، آگاه گردید (همان، 338).

است و هنگام سخن گفتن از قوم پیامبر اسلام نگاهی به اتفاقاتی دارد که به نام فتنه کبری معروف است؛ موضوعی که محققان زیادی بدان ها توجه کرده اند.

اثر فوق در سال 1412 ق، از سوی انتشارات دارالهادی بیروت به چاپ رسید.

3- ابتلائات الامم:

اثری است که با بهره گیری از احادیث به حوادث آخر الزمانی پرداخته و در آن مهدی منتظر به عنوان اسوه ی حق، و دجال به عنوان نماینده انحراف و باطل قرار دارند. محقق در این کتاب به مسیر تاریخی بنی اسرائیل با توجه به اخبار غیبی که انبیاء ایشان از جانب خداوند می دادند توجه کرده است و نهایت انحراف آنها را نشان داده است. همچنین برای نشان دادن این انحرافات از آیات قرآنی و احادیث نبوی بهره جسته است. و با توجه به آنها فهم خود را از حرکت تاریخ نشان می دهد.

این اثر در سال 1419 ق از سوی دارالهادی بیروت به چاپ رسید.

4 - الطریق إلی المهدی المنتظر:

بحثی مستدل از کتاب سابقابتلائات الامم است. مولف در این کتاب، بخش مهمی از عقیده امامت را که از ارکان اساسی مذهب تشیع است به بحث می گذارد. این اثر از سوی مرکز الغدیر بیروت در سال 1419 ق منتشر شد.

5 - الرسالیون:

مولف در این اثر سفر انسان را از عالم ذرّ؛ جایی که فطرت در عالم غیب پنهان بود تا عالم دنیا که محل تقوی و پلیدی است بررسی می کند و در انتهاء مسیر به اجتهاد و تأویل پس از پیامبر اکرم’ و آنچه که بر آن مترتب شد پرداخته است و بابی را به جنگ های علی علیه السلام با دیگران بر سر تأویل قرآن

ص: 315

اختصاص داده است. اثر فوق از سوی موسسه دارالهادی بیروت در سال 1418 ق به زیور طبع آراسته شد.

6- زوجات النبی: مطالعه ای در زندگی همسران پیامبر’ است که با مقدمه ای درباره حکمت قانون چند همسری در اسلام و حکمت تعدد زوجات پیامبر’ و اوامر الهی به زنان پیامبر’ همراه است. وی به هنگام بررسی سیره ام المؤمنین ها به حوادثی که متعلق به حرکت دعوت بود، توجه کرده است.

اثر فوق از سوی موسسه دارالهادی بیروت در سال 1418 ق به زیور طبع آراسته شد.

7- عقیدهْ المسیح الدجّال فی الأدیان، قراءهًْ فی المستقبل:

بررسی ای راجع به تمام آنچه مربوط به مسیح دجال در ادیان اسلامی وجود دارد؛ از روایات و ادله ای که کتاب های سه گانه یهودیان، مسیحیان و مسلمانان بر آن اتفاق نظر دارند به همراه بیان تفسیری که اهل کتاب از این مطالب و نیز تفسیر اسلام نسبت به آن دارند. از دیگر سو وی برخی از مسائلی را که اهل کتاب باورمندند بر اساس منابعی که امروز نیز معتبر می دانند به نقد کشیده است.

اثر فوق برای نخستین بار در سال 1411 ق از سوی انتشارات دارالهادی بیروت به چاپ رسید.

8 - فی ظلال، أسماء الله الحسنی:

این اثر مجموعه ای است از اسماء حسنای موجود در قرآن و حدیث نبوی. کتاب با مقدمه ای آغاز می شود که در آن معنای عبادت و بعضی از اصطلاحات مورد نیاز توضیح داده شده است، آنگاه تعدادی از اسماء حسنای الهی که در قرآن و حدیث نبوی آمد و در پایان شماری از اسمامی حسنای منتخب ذکر

ص: 316

گردیده اند. این اثر در سال 1416ق از انتشارات دار الفتح للإعلام العربی در قاهره به چاپ رسید.

9- وجاء الحق:

مقصود از حق در این کتاب، دعوت پایانی یعنی دعوت حضرت رسول’ است که در خطاب به تمامی بشریت بود و پیام این دعوت به اهل کتاب این است که به سخن عدلی بیایید که ما و شما در آن مساوی هستیم. بدین مضمون که تنها خدا را بپرستیم و از تعلیماتش پیروی کنیم... و این دعوت تمامی انبیا و رسولان از همان آغاز آفرینش بود.

مولف در قسم اول کتاب از دعوت پایانی و اهل کتاب سخن می­گوید و با توجه به متونی که به آنها استناد می کند بدینجا می رسد که دعوت پایانی در زمانی که درهایش را برای جویندگان حقیقت می گشاید از پیروی کردن هر چیزی که از راه خدا جلوگیری کند، برحذر می دارد.

قسم دوم کتاب به بررسی مجموعه ای از وصایای دعوت پایانی اختصاص دارد. از این بررسی چنین نتیجه می گیرد که امت پایانی نمی تواند اختیار را از انبیاء و رسولان و اوصیاء ایشان بگیرد. وی دایره اختیارات هارون و فرزندانش را در شریعت حضرت موسی علیه السلام با دایره اختیارات امام علی علیه السلام و فرزندانش مقایسه می کند.

مولف به همین گونه در تحقیقش جلو می رود و به نتایجی می رسد که پیوسته آنها را با شواهد مستند می کند و راهبر او در این زمینه، دستوری است که خدای تعالی به پیامبرش در این باره داده است که مردم را با حکمت و موعظه حسنه به

ص: 317

سوی او فراخواند و بدین صورت مولف کوشیده است تا راه های حق را در مقابل کسانی که در پی استبصار هستند، روشن سازد.

اثر فوق در سال 1419 ق از سوی مرکز دارالغدیر بیروت به چاپ رسید.

10- الأوائل فی أحداث الدنیا وأخبار الاخرهًْ:

سعید ایوب این اثر را قبل از استبصار خود نگاشته است. وی در این کتاب احادیث شریف را که مخصوصاً مربوط به اصول مقدماتی است، گرد آورده است سپس هر حدیث را به هر یک از اتفاقات مهم مسلمانان مرتبط کرده است. کتاب دارای موضوعات متنوعی است، از جمله آداب زفاف، جشن گرفتن برای نوزاد، فقه زن، خشوع، آداب تلاوت، کیفیت حج، نشانه های قیامت، عذاب قبر، رستاخیز، حساب، بهشت و آتش و موضوعات دیگر. این اثر در سال 1405 ق از سوی دارالکتب العلمیه قاهره منتشر شد.

ص: 318

سپس الگار برای طی دوره ی دکترا به دانشگاه کمبریج بازگشت و پایان نامه­اش را با موضوع نقش سیاسی علمای شیعه در قرن نوزدهم میلادی به رشته تحریر در آورد که به زبان فارسی ترجمه و منتشر شد. وی دلیل انتخاب این موضوع را شروع حرکت انقلاب ایران به رهبری امام خمینی در سال 1342 شمسی می خواند.

از این شیعه شناس شهیر که به بیش از 5 زبان زنده دنیا و ازجمله زبان فارسی تسلط کامل دارد، تا کنون بیش از صد مقاله ترجمه و تألیف به زبان های انگلیسی، آلمانی، ترکی، فارسی و عربی به چاپ رسیده است. وی در مصاحبه ای که در سال 2003 با مجله دانشگاه برکلی داشته است، می گوید کار خود را در دانشگاه برکلی ابتدا با مطالعه و تمرکز بر روی ایران و تاریخ معاصر آن کشور آغاز کرد، اما این تحقیقات به مرور به مناطق و دوره های تاریخی دیگر نیز گسترش پیدا کرد. همچنین وی سفر های متعددی به کشور های اسلامی از جمله: ایران، ترکیه و افغانستان داشت و می گوید: آنچه تحسین مرا در این سفرها بر انگیخت، تنوع فرهنگی بسیار بود. (همان، 31)

پروفسور الگار، رعایت اخلاق اسلامی را در ترویج اسلام موثر می داند و معتقد است: «تجلی اخلاق اسلامی در افراد و جوامع، بهترین وسیله ی تبلیغ اسلامی است که اهمیت به سزایی در طول تاریخ اسلام داشته است. او می گوید: «رفتار نیکو و مکارم اخلاقی بیشتر از صدها کتاب، سخنرانی، و مقاله می تواند بر جان و دل مردم اثر گذاشته و مردم را به دین کامل اسلام هدایت نماید.» از نظر او اخلاق انسانی در پیشبرد تعالیم آسمانی اسلام نقش به سزایی دارد. به طوری که دین اسلام و تمسک کامل مسلمانان به دین، رفتار و کردار آنان را تحت تأثیر قرار داده و آنان را به نیکویی و ارتباطات سالم اجتماعی امر می نماید. از نظر او روح انسانی و رفتار خوب مردم ایران، یکی از عوامل مهم درمسلمان شدن من است که بدانم منشاء این رفتار نیکو از چیست؟ این اخلاق و روح انسانی ایرانیان باعث ترغیب وی به فرهنگ، دین و زبان ایران شد، در حالی که در گذشته علاقه چندانی به بررسی ادیان نداشت.

همچنین این اسلام شناس معاصر از نقش شهید چمران در زندگی خود سخن می گوید و بر آن است که چمران، نخستین کسی بود که او را در آمریکا با شخصیت امام خمینی آشنا کرد و موجب آشنایی وی با انقلاب اسلامی ایران شد. پس از آن بود که رساله ای با عنوان «نقش سیاسی علما در عصر قاجاریه» نوشت و منتشر کرد.

پرداخت. همسر الگار نیز استاد دانشگاه کالیفرنیاست که در این دانشگاه زبان ترکی تدریس می کند. (همان، 32)

الگار از سال 1965م عضو هیأت علمی دانشگاه برکلی بود و در این مدت دروس ادبیات فارسی، تاریخ اسلام، شیعه و عرفان را در این دانشگاه تدریس می کرد. وی مدتی پیش و پس از 45 سال تدریس بازنشسته شد، ولی همچنان به فعالیت های علمی، تحقیقاتی خود ادامه می دهد.

دفاع مستمر و صریح وی از مردم مظلوم فلسطین و همچنین پا فشاری بر دفاع از آرمان های حضرت امام، نظام جمهوری اسلامی، مخالفت صریح و علنی با رژیم صهیونیستی و سیاست های جنگ افروزانه ی دولتمردان ایالات متحده در خاورمیانه، باعث شد نام وی در کتابی به وسیله نویسنده ی صهیونیست دیوید هوروتیز در زمره ی صد و یک استاد خطرناک دانشگاه های آمریکا جای بگیرد.

استاد برجسته مطالعات اسلامی و ایرانی تقدیر به عمل آورده است. وی علاوه بر این افتخارات و جوایز متعدد دیگری را نیز در کارنامه ی خود دارد. شایان ذکر است که در سال 88 جامعه المصطفی العالمیه مراسم نکوداشتی را برای تقدیر از وی به عمل آورد.

- ایران و تشیع

- آیت الله امام خمینی: تجسم یک سنت

- اسلام بعنوان ایدئولوژی: اندیشه علی شریعتی

- سال انقلاب

این کتاب به وسیله آقایان مرتضی اسعدی و حسن چیذری ترجمه گردیده و در سال 1360 به وسیله انتشارات قلم به چاپ رسیده است.

2- در آمدی برتاریخ فراماسونری در ایران: این کتاب در سال 1360 ش با ترجمه یعقوب آژند در نشر گستره به چاپ رسید.

3- میرزا ملکم خان: این کتاب در رابطه با شخصیت سیاسی و اجتماعی میرزا ملکم خان با ترجمه آقایان جهانگیر عظیما و مجیدتفرشی، در سال 1369 ش توسط انتشارات مدرس به زینت طبع آراسته گردید.

4- وهابیگری: پروفسور الگار در این کتاب به جایگاه و خاستگاه وهابیگری و آموزه های وهابی اشاره نموده است.

ضمناً این اثر در سال 1386ش با ترجمه آقای احمد نمایی توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر گردید.

5- دین و دولت در ایران: نویسنده در این اثر، به نقش علما در دوره قاجار اشاره کرده است. این کتاب در 14 فصل تنظیم شده است. اثر فوق در سال 1369ش توسط ابوالقاسم سری ترجمه و از انتشارات توس به چاپ رسید.

ص: 325

لهو و لعب است. از این رو دریافت که دنیای فیلم، بهترین عرصه برای تحقیق این هدف است.

پس از گذراندن محکومیت وآزادی از زندان، از افکار کمونیستی چشم پوشی کرد. به تحصیل در عرصه ی سینما روی آورد. تا این که از دانشکده ی هنرهای زیبا فارغ التحصیل شد. سپس به کار در عرصه ی سینما و تئاتر روی آورد و دوره ی طولانی از زندگی اش را در این عرصه گذراند تا این که از فعالیت در این عرصه نیز خسته شد. او می گوید: «از فرورفتن و غوطه ور شدن در این کار به هوش آمدم. حالت کشمکش و سرزنش در وجودم احساس کردم. زیرا آگاه بودم که بر خلاف عقل کار می کنم. این امر همه ی آن چیزی بود که مرا به احساس تردید و فقدان توازن و تعادل وا داشت (موسوعه، 1428: 4/ 167-168).

اعماق قلبش ساکن شد. که به سبب آن احساس راحتی و آرامش نمود و قلبش اطمینان یافت.

او می گوید: « شبی به آسمان نگاه کردم. احساس توجه خاصی نمودم که از جانب خالق هستی مرا در بر گرفته بود. بنابراین قلبم به این خاطر شکست و احساس ضعف کردم. اشک از چشمانم فرو ریخت و گفتم: ای کسی که خلق کردی، پس ابداع کن اگر موجودی، مرا یاری کن و دستم را بگیر و به شناختت مرا هدایت نما تا قلبم اطمینان یابد. بعد از آن وجود پروردگارم را احساس نمودم. لذا با او مناجات نموده و روی به سوی او کردم و وجودش را احساس کردم. و نورش را در اعماق قلبم احساس نمودم. بنابراین به کسانی که با من در جبال (نام شهر یا روستایی است) بودند گفتم: من به وجود خالق برای این

هستی ایمان آوردم. آنان مرا مسخره کردند و گفتند: تو اکنون نمی توانی از آنچه که به تو ارث رسیده از فضایی که در آن بودی، خودت را رها کنی. تو همواره در حالت اسارت امور وهمی زندگی می کنی؛ امور وهمی که از کوچکی آن را دریافت داشته ای و آموخته ای. اما من به آنان گفتم: من وجود الله را حس می کنم، آنها به سخنم توجه نکردند.» (همان)

سید قطب بود، افتاد. در این کتاب، مفاهیمی یافت که باعث وحشتش شد. زیرا در گذشته تصور می کرد که اسلام مجموعه ای از آگاهی ها و تقلیدهای عرب است، اما در این کتاب خواند که اسلام همان دین الهی است که خداوند برپیامبرش محمد مصطفی’ فرستاده است. این دین، خاتم ادیان است و دینی است که پیامبر’ آن را برای تمام بشریت آورده است.

این امر او را به مطالعه کتاب های اسلامی رهنمون کرد و به وسیله آنها با اصول دین و نماز آشنا شد. در نتیجه به حقانیت اسلام معترف گردید. بنابراین روزه اش را قطع کرد. و به همراهانش گفت: «احساس می کنم گمشده ام را در اسلام پیدا کردم.» تصمیم گرفت به غرناطه سفر کند تا از مسلمانان درباره این امر، پرسش نماید. همراهانش از تصمیمی که گرفته بود، تعجب کرده و تلاش نمودند که او را از تصمیمش منصرف نمایند. (موسوعه، 1428: 4/ 168-170)

به او گفتم: شیعه چه کسانی هستند؟

گفت: نمی دانم.

به قلبم خطور کرد که به ایران مسافرت کنم تا از نزدیک با اسلام آشنا شوم.»

در حال حاضر، 6 سال است که در ایران حضور دارد و در شهر قم علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام را می آموزد و با رضایت کامل به حقانیت دین اسلام بر طبق مذهب اهل بیت علیهم السلام ، رسیده است (همان).

در پاورقی های این کتاب اطلاعات تاریخی هم گنجانده شده است تامردم پیرامون محیط و اتفاقات آن زمان کمی بیشتر بدانند (گنزالس، 1389: 53/ 5-6).

ص: 335

ص: 336

اثری غیر قابل انکار هستند. ما از میان این عوامل به اصلی ترین آنها اشاره کرده و آنها را مورد کاوش و بررسی قرار می دهیم.

پیامبر’ هستند. آنان رهبران هدایت و بزرگان ولایت و مدافع محافظ، اهل ذکر، صاحبان امر و بقیه الله، حزب خدا، علم خدا، حجت خدا، صراط و نور و برهان خدا می باشند. آنان ائمه ی هدایت کننده، معصوم، مکرّم، مقرّب، متقی، صادق، مطیع امر خداوند، برپادارنده ی امر خدا، عامل به اراده ی خدا و رستگار به کرامت و بزرگی خدا می باشند. خداوند متعال با عملش ایشان را برگزید، آنها را برای سرّش برگزید، آنها را با قدرتش جدا و انتخاب کرد و با هدایتش عزیز کرد و.... خداوند آنها را از لغزش ها محفوظ داشت و از فتنه ها ایمن داشت، از آلودگی پاک گرداند، ناپاکی را از آنها دور کرد و مطهر گرداند.

روی گردانندگان از آنها علیه السلام مرتدند و ملازمان شان، به ایشان می پیوندند، کوتاهی کنندگان در حقشان، نابود شونده اند و حق با ایشان، در ایشان و به سوی ایشان است. آنان شایسته ی حق و معدن حق هستند. میراث نبوت، و آیات خدا و نور و برهان خدا نزد آنان است.

هر کس آنها را یاری کند، خدا را یاری کرده است و هرکس با آنها دشمنی کند با خدا دشمنی کرده است و هرکس به آنها چنگ زند پس به خدا چنگ زده است. آنان راه استوار و شاهدان دار فنا و شفیعان دار بقا آنان نور و روشنایی نیکان هستند و هادیان ابرار و حجت های خداوند جبار، به وسیله ی آنان به سمت بهشت راه را طی می کنند و هرکس که ولایتشان را انکار کند، خداوند رحمان خشمگین می شود. سخنشان نور و امرشان متعالی و رشد، وصیتشان تقوی، فعلشان خیر، عادتشان احسان، اخلاقشان کرم و بزرگواری، شأنشان حق و صدق و مدارا و سخنشان حکم و حتم، نظرشان علم و حلم و حزم است. اگر خیر ذکر

ص: 339

شود آنان اول خیر، اصل خیر و فرع آن و معدن و

پناهگاه و نهایت خیرند. (قمی، فرازهایی از زیارت جامعه کبیره، مفاتیح الجنان)

پیامبر’ در حدیث ثقلین، آنان را با کتاب قرین نمود و آنها را الگوی صاحبان خرد و کشتی های نجات قرار داد. ایشان به منزله دستگیره ی محکمی هستند که جدا شدنی نیستند و بابی که هرکس داخل آن شود؛ ایمن است. اما با تاسف بسیار قدرت های ستمگر در طی دوران های مختلف تلاش کرده اند که با دشمنی و خصومتشان نسبت به اهل بیت علیهم السلام ، موازین حقایق را وارونه کنند. شایان ذکر است که برای هرکدام از این قدرتها در دشمنی کردن نسبت به اهل بیت علیهم السلام عللی است که بر احدی پنهان نمی باشد.

گونه ای که محمد علی المتوکل یکی از ره یافتگان به مکتب اهل بیت علیهم السلام چنین می گوید:

«خط مشی های مطالعاتی ما از ذکر و یاد اهل بیت علیهم السلام خالی است، در حالی که هرچیزی را از اخبار و سیره ها آورده اند. هر چیز کوچک و بزرگ، از مردان و از زنان از شرق و غرب، و این در حد خودش محرک یک سوال بزرگ است. و آن این که ما دانشگاهیان که به حرکت اسلامی منسوب هستیم، درباره ی امام علی علیه السلام حضرت زهرا سلام الله علیها و امام حسن و امام حسین و فرزندان آنان و حضرت زینب علیهم السلام چه می دانیم؟ چیزی درباره ایشان ذکر نمی شود. در مقایسه با شأن و موقعیت والایشان، نسبت به پیامبر’ و جایگاهشان و در مقایسه با دیگران، چیزی درباره ی آنها نمی دانیم».

از نظر او اساساً برخی در برنامه های مطالعاتی خود نسبت به سیره ی اهل بیت علیهم السلام غفلت ورزیدند، زیرا سیره ی ایشان مرتبط با جرایم دیگران بود و با آن ها ارتباط داشت. بنابراین تربیت کنندگان نخواستند که دیده ی دانش آموزان را به روزگار سیاه تاریخ مسلمانان منعطف کنند و نسبت به این روزهای سیاه تاریخ، خود را به تجاهل و نادانی می زنند. چرا که هنگامی که مسلمانان سیره ی اهل بیت علیهم السلام را بخوانند و جایگاه آنان را بشناسند، دروغ آنها کشف می شود (المتوکل، 40: 1422).

عبد المنعم حسن یکی دیگر از مستبصرین به این حقیقت نیز اشاره می کند و می گوید: «اهل بیت علیهم السلام دارای میراث عظیمی هستند و این امکان را به مردم می دادند که از آن میراث استفاده کنند و بهره ببرند. اما مردم از آن میراث روی گردانده و دور شدند. یکی از معجزه هایشان که مرا شگفت زده نمود، همان

ص: 341

شیوه ی آنان علیهم السلام در دعا و چگونگی تقربشان به خداوند متعال و ادب والای آنان در مخاطب قرار دادن پروردگار سبحان است. خواننده ی صحیفه ی سجادیهتعجب می کند که چرا علمای اهل سنت به این صحیفه اهتمام نکرده و توجه ننمودند. آیا علتش این است که این ادعیه از سوی یکی از ائمه اهل بیت علیهم السلام وارد شده است؟ یا چیز دیگری است؟!! (عبدالمنعم حسن، 210: 1420).

از پدرت ارث ببری اما من از پدرم ارث نمی برم؟! تو چیزی شگفت انگیز و دور از ذهنی را می گویی. آیا عمدا کتاب خدا را ترک کرده اید و آن را به پشت سرتان انداختید؟! هنگامی که قرآن می فرماید: {وَوَرِثَ سُلَیمَانُ دَاوُودَ} (نمل: 16)و نیز هنگامی که قرآن مجید درباره ی داستان حضرت زکریا می فرماید: {فَهَبْ لِی مِن لَّدُنک وَلِیاً یرِثُنِی وَیرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ} (مریم: 6-5) و نیز فرمود: {وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کتَابِ اللّهِ} (انفال: 75) و همچنین می فرماید: {إِن تَرَک خَیراً الْوَصِیةُ لِلْوَالِدَینِ وَالأقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَی الْمُتَّقِینَ.} (بقره: 180). وگمان کردید که بهره ای برای من نیست و ارثی از پدرم برایم نیست و نمی رسد؟ آیا خداوند متعال آیه ای را مخصوص شما فرستاد که به واسطه ی آن پدرم از آن قانون ارث، خارج می شد؟ یا این که می گویند من و پدرم از دو ملت هستیم، لذا افراد از دو ملت مختلف از یکدیگر ارث نمی برند. آیا من و پدرم از اهل یک ملت واحد نیستیم؟ یا شما به عام و خاص آیات قرآن آگاه تر از پدرم و پسر عمویم هستید؟ پس آن را (فدک) بگیرید دیدارت در روز محشر، که حاکمش خداست، رهبر آن، محمد’، و موعدش قیامت است و «عند الساعه یخسر المبطلون و لا ینفعکم اذ تندمون» یعنی: « در هنگام قیامت، اهل باطل زیان می بینند و در این هنگام پشیمان می شوید و سودی این پشیمانی برای شما ندارد» (همان، 59).

عبد المنعم پیرامون تاثیر پذیرفتنش از این مقطع خطبه چنین می گوید: «این کلمات همانند تیر به اعماق وجودم نفوذ کرد و زخمی و جراحتی باز شد که گمان نمی کنم به آسانی خوب شود. اشک هایم بر من غلبه کرد هرچند که بسیار سعی کردم که مانع شوم نتوانستم و اشک هایم فرو ریخت. گویا می خواست عار

ص: 343

و ننگ تاریخ را از قلبم بشوید. این درحالی اتفاق افتاد که برای شادباش و گفتگو با پسر عمه ام درباره ی امور کلی و عمومی به نزد وی رفتم. در آن لحظه متوجه صدای خطیبی شدم که از ضبط صوت پخش می شد، پسر عمه ام می گفت: «این خطبه در منابع اهل سنت و شیعه وارد شده است و حضرت فاطمه ی زهرا سلام الله علیها آن را برای ثابت کردن حقشان در فدک ایراد فرمودند».

این مستبصر اضافه می کند: در اثنای گوش دادنم به این سخنرانی آمادگی برای فرورفتن در قضایای اختلافی مذهبی نداشتم. مافهمیده بودیم که پسر عمه ام شیعه است و از خدا می خواستیم که وی را هدایت کند و به اندازه ی توانایی مان با او بحث و مناقشه می نمودیم، اما خدا خواست تا محبتش را بر ما اقامه کند (همان، 60).

عبد المنعم حسن، آثاری را که بعد از شنیدن این خطبه در وی ایجاد کرد، چنین توصیف می کند:

«شعاع کلماتش در اعماق وجودم سرازیر شد و برایم روشن بود که این کلمات از سوی یک فرد عادی، خارج نمی شود. حتی اگر عالمی فصیح باشد که هزاران سال تدریس کرده باشد. بلکه در حد خودش، یک معجزه بود. کلماتی بلیغ، عبارات محکم، حجت های کوبنده و تعابیر قوی. وجودم را به آن سپردم و به آن با تمام وجودم گوش دادم و هنگامی که خطبه به آن جایی رسید که این فصل را با آن شروع کردم، دیگر صاحب خودم نبودم و اشک هایم بسیار فرو ریخت.

من از این کلمات قوی و صریح که نسبت به خلیفه ی مسلمانان (ابوبکر) گفته شد، تعجب نمودم. آنچه که بر تعجبم می افزود، این بود که این کلمات از جانب دختر رسول خدا’ بود. پس چه اتفاقی افتاده بود؟ و چرا... و چگونه؟!! و حق

ص: 344

با چه کسی بود و قبل از همه ی اینها، آیا این اختلاف، اتفاقی حقیقی بود؟ در حقیقت درستی این خطبه را نمی دانستم. اما احساساتم تحریک شد و تصمیم گرفتم که با جدیت به تعمق پردازم و از این جهت نمی خواهم از احدی بشنوم، فقط ابتدای ریسمان هدایتی را می خواهم تا روانه شوم. این خطبه بر مبنای بندهایی که از آن ذکر کردم، به این کوتاهی نیست، بلکه بسیار طولانی است. و در آن بسیاری از امور است برای شناخت تفاسیر مسائلی که جریان داشته و شرایطی که آن را احاطه کرده بود که اراده را تقویت می کند.» (همان، 61).

«دائماً قضیه ی امام حسین مظلوم علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام را برای دوستانم مطرح می کردم. و چیز دیگری جز این قضیه مطرح نمی کردم. من تشنه ی تفسیری کامل نسبت به این تراژدی ها و مصیبت ها هستم. زیرا فطرتاً درحالی که یک مسلمان قرن بیستم هستم، تصور نمی کنم که چگونه آن سلف صالح توانستند اهل بیت علیهم السلام را بکشند. آن هم چنین کشتنی؟!! اما همراهانم از من به تنگ آمدند و برایشان سخت بود که ببینند فکر من در جایی سیر می کند که کشتی جماعت آنجا را نمی خواهد. همچنین برای آنها سخت است که در نیت هایم مرا متهم کنند. زیرا سالها مرا درک کرده اند و می دانستند که در مسیر دعوت به سوی خداوند متعال بودم. سپس سخنی جاهلانه گفتند که نشان از شدت قساوت قلبشان نسبت به اهل بیت علیهم السلام است. از این جا بود که داستان آغاز شد.»

او می گوید: «از این پس خود را در برابر موجی متلاطم از سوالات یافتم که مرا وادار می کرد که حتما در یک قاعده ی اعتقادی محکم بایستم. من از آن کسانی نبودم که دوست دارند نیرنگ بزنند و دیگران را خواب کنند. راحت نمی نشینم تا مسلّماتم را به معالجه و درمان بپردازم. و مادامی حرکتم در این مسیر خواهد بود که از روی فکری صحیح باشد. این فکر که عقایدم را بررسی و معالجه کنم به لطف خداوند در ذهنم جرقه زد و باعث شد که بیشترین بها در زندگی ام را برای این مسئله قرار دهم و فقر و هجرت و آزار مرا به سختی انداخت و این مسائل تنها ایمان و پافشاری مرا زیاد کرد. این راه، راهی ناهموار است. در این راه، معانی ایثار و فداکاری تجلی پیدا می کند. پیشوایان این مسیر اهل بیت علیهم السلام هستند که قلب ها برای آنان می تپد و جانها برای آنان آرامش ندارد. این بزرگان در طی دوران ذبح شده و مورد پیکار واقع شدند». (همان، 62).

ص: 346

ادریس حسینی درباره ی سختی هایی که در عرصه ی پژوهش با آن برخورد نمود، چنین می گوید: «گمان می کردم که اسلام، روحی نیرومند برای طلب عدالت به ما داده است اما گمان نمی کردم جریان کربلا و شناخت اساس این قضیه و محاکمه ی اشخاصش، برخی از مارا برانگیخته نکند. من این افراد را دیدم که به هزاران بند بسته شده اند، همانند من که قبلاً به بندها بسته شده بودم و توانستم این زنجیرها را بشکنم اما غیر من، از این کار عاجز شدند و اسیر تاریکی و ظلمت، باقی ماندند. سپس دانستم که اسلام، بزرگتر از این است که مردم را برای طلب عدالت در تاریخ به زنجیر کشد. دانستم که چیزی جدید، صفای روحی اسلام را آلوده کرده است. در آن وقت دیگر امکان ندارد با آزادی و به طور مستقیم با قرآن و پیامبر’ تعامل کنم. بنابراین ضروری بود که بندها را از خودم باز کرده و مسیری جدید در پژوهش را پیرامون حقیقت، آغاز نمایم. بارها و بارها به نزد خبرگان اهل سنت و جماعت رفتم و هر زمان که با آنها سخن می گفتم، در چهره هایشان خشم آشکار می شد و آن را غضب خدا می نامیدند». (همان، 319-320).

ادریس پس از شکستن زنجیرهای نفسش درباره ی حقایقی که به آن دست یافت، چنین می گوید: «ای کاش با امام حسین علیه السلام بودم و به رستگاری عظیمی می رسیدم. در آن جذبه، کسی هست که مرا درک کند اما کسی که برای مجرم کردن تاریخ، اثری در خودش نمی بیند، مرا درک نمی کند.

بنابراین، کربلا مدخلم به تاریخ، به حقیقت و به اسلام است، لذا چگونه جذب آن نشوم. جذبه ای با احساسات رقیق. این همان توقفگاهی است که

ص: 347

می خواستم سخنم را به آن برسانم، این که می خواستم درباره ی رنج های خاندان اهل بیت علیهم السلام و جنایت تاریخ بر ضد نسل پیامبر’ سخن بگویم».

بر اساس نظر وی در کتابش، شک نیست که شهید کردن امام حسین علیه السلام همان نتیجه ای است که ریشه هایش تا سقیفه امتداد و تصمیمی که بعد از وفات پیامبر’ گرفته شد؛ می رسید و این تصمیم قربانی اول خاندان اهل بیت علیهم السلام بود. از خلال حرکت تاریخ اسلامی ملاحظه می کنیم که تلاش برای به حاشیه بردن اهل بیت علیهم السلام و جلوگیری کردن از اسرارشان از سقیفه آغاز شد. اگر حضرت علی علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها مقاومت می کردندخانه را بر سرشان حتما آتش می زدند و حتما چیزی شبیه عاشورا و کربلای امام حسین علیه السلام اتفاق می افتاد. (همان 315)

آغاز رشد یا به عبارت مناسبتر بازگرداندن رشد و تکامل برای بنی امیه از زمان خلافت ابوبکر بود و معاویه و یزید دو عامل در شام بودند و نفوذ آن دو (معاویه و یزید) از آن عهد تقویت شد. همه ی مسلمانان در آن عصر، میزان قدرتی را که دستگاه حاکم به مردانی چون معاویه و یزید بخشیده بود، می دانستند. این معادله ی دگرگون شده و این میزان قدرت نابرابر که میان دو حزب اموی و بنی هاشم وجود داشت از وفات پیامبر’ آغاز شد. از این رو طایفه ی اهل بیت علیهم السلام مورد قلع و قمع و ظلم واقع شدند.

از نظر ادریس بنی امیه در اسلام داخل شدند درحالی که خوار و ذلیل بودند. اما حضرت’ ایشان را بخشید و گفت: «اذهبوا فأنتم الطلقاء»، طلقاء اسلام را در نظر نداشتند و پیامبر’ همواره مردم را از خطری که از درگیری میان اسلام و بنی امیه وجود داشت، برحذر می داشتند (همان، 316).

ص: 348

ادریس حسینی، علمای اهل سنت را در این خصوص سرزنش و ملامت کرده و می گوید: « چرا اینان (علمای اهل سنت) حقایق را برای مردم کشف نکرده و پرده از حقایق برنداشتند همچنان که واقعیت است؟ چرا در مقابل بزرگترین و مهم ترین مسئله ای که در تاریخ مسلمانان به وجود آمد، تکیه می کنند که بر فهم ناچیزمان باقی بمانیم؟ چرا از فاجعه ی بزرگ طف متاثر نمی شوند؟ بنابراین با حسرت و طلب حق ضایع شده، در پیچ و خم های تاریخ اسلامی سیر می کنم. ویژگی که هرگز آن را انکار نخواهم کرد؛ این است که من نیرنگ زنندگان و نادانان را دوست ندارم و آنها را به خداوند و تاریخ واگذار می کنم.» بر طبق گفته ی ادریس در آن مقطع همانند دیگر مردم، اعتقادات ساده ای داشت. اما با وجود سادگی اش، آشکارا از عقیده ای محکم و آگاهی فراوانی برخوردار بود. محیطی که بر او احاطه داشت، شرایط محیط بیداری بود که خواب را از بین می برد. جوی که توجهش را به مواضع بی ارزش منحرف ساخت (همان، 59).

صائب عبدالحمید این ره یافته عراقی از جمله کسانی است که آغاز بیداریش در نتیجه ی تاثیر از امام حسین علیه السلام بود، به گونه ای که وی در کتابش یعنی" منهج فی الأنتماء المذهبی " چنین می گوید:

«با حسین علیه السلام ، چراغ هدایت، راه برایم روشن شد؛ با حسین علیه السلام ، کشتی نجات، رهایی آغاز گردید. آغازی که من آهنگ آن را نداشتم، بلکه او به سراغم آمد و خدا مرا به استقبال نیک از آن موفق داشت و برای گام نهادن به آن آستانه دستم را گرفت. همان روزی که صدایی در سراسر وجودم طنین انداز شد. صدایی که در گذشته، بارها به گوشم می خورد، اما به آن توجه نکرده و از آن اعراض می کردم و پرده ی ناشنوایی بر آن می انداختم و از شنیدن آن سرپیچی

ص: 349

داشتم. این بار که ذهنم کم و بیش، از هوسها و اوهام خالی بود، این ندا به سراغم آمد، حواس پنجگانه ام تکان خورد، خواهی نخواهی تمام احساساتم آن را پذیرفت، مرا مجذوب خود ساخت، امواج خروشان و زبانه های شعله ور و پراکنده اش در خاطره ام به رفت و آمد پرداخت، تا سرانجام کبر و غرورم فرو نشست و سرکشی ام فروکش کرد. با همان صدا، رفتم تا زندگی ام را از سر بگیرم، با پدیده ها دست و پنجه نرم کنم، با رهروان آن راه همراه شوم و هرجا آنها فرود آیند من نیز فرود آیم و تا آخر از آن گامها پیروی کنم. چه ندایی بود؟ (عبدالحمید، 1414: 31)

آن ندا، داستان مقتل امام حسین علیه السلام با صوت دلربای شیخ عبدالزهرای کعبی در روز عاشورای محرم سال 1402 هجری بود. سخنان او را به دقت گوش دادم از زبان او فریاد های امام حسین را شنیدم، اعضایم به لرزه در آمد، اشکهایم روان، خونم به یاد شور حسینی به جوش آمد، و پاسخ: لبیک یابن رسول الله از تمام اعضایم، برخاست. پرسش های بی شماری، در ذهنم به وجود آمد. گویی نوری در پس پرده، نهان بود که یکباره با درخشیدنش، فضای پهناور را روشن ساخت. آزادی! آزادیی که جلودارش حسین علیه السلام یادگار مصطفی، سردار امت و پرچمدار دین است. آزادی تمام اسلام از نو شروع می شود و رسول خدا’ به وسیله ی ریحانه ی خود و نوه اش حسین علیه السلام آن را رهبری می فرماید. اینها فریاد هایی بود که اسلام هرجا قدم می گذاشت آن ها را سر می داد و همه ی مسلمانان با اینها آشنا بودند و برای اسلام معنایی جز همان، شناخته نبود. اما، موج انحراف، حریم مرزها را از بین می برد و سد قداستها را در هم می شکند».

ص: 350

صائب عبد الحمید چنان از واقعه عاشورا متأثر می شود که این واقعه را این گونه تفسیر می کند: «شما ای محافل پند و اندرز و ای سخنان جامع و ای مراکز دین، در این دریای ناپیدا ساحل، چه می کنید؟!! من زمان های درازی را با شما سپری کردم، کاش از این قهرمانان و نمونه های کامل، الگوهایی را می گرفتید که مصداق یقین و جهاد یا نمونه ی اقدام و ثبات و قربانی و فداکاری، پیروزی، تسلیم ناپذیری، دوستی، بخشش و امثال اینها بود، از اموری که

صحنه ای از این عطای بی نهایت را پر می کند، چنان که نظایر اینها و آنچه را نزدیکتر از اینهاست فراوان از تو دیده ام. ای دنیا کجایی؟ و ای تاریخ در کدام فلک روانی؟ آیا نمی ترسی که روزی انسانهای آزاد تو را به محاکمه کشند؟ (همان: 32)

این صحنه جلو بسیاری از مردم ظاهر می شد ولی بازتاب آن مایه ی بیداری آنها نبود و فریادش آنها را آگاه نمی کرد!! ولی برای برخی که ظاهر می شدند، از شدت هیجان و فغان چنان دلهایشان از جا کنده و اشکهایشان جاری می شد که قابل جلوگیری نبود. اینان خشم و دشمنی و کینه ی خود را نثار جنایتکاران تاریخ می کردند و دلهایشان به تمام معنا از سویی پر از دوستی و از دیگر سو پر از دشمنی بود. دوستی خدا و دوستانش و دشمنی با دشمنانش. چرا برای چنین فاجعه و مصیبتی جگر ها نسوزد؟.»

وقتی که خواستم از این شقاق و اختلاف مسلمانان تعجب کنم، به گذشته ی تاریخ برگشتم و فاجعه را بررسی کردم، دیدم مردم آن زمان ها نیز مانند مردم این زمان گوناگون بودند: گروهی امام حسین علیه السلام را مرجع اصلی خود دانسته و به عنوان پیشوا و الگو و راهنمای راه رستگاری به او تمسک می جستند و حتی خود و فرزندانشان را در سطحی پایین تر از آن می شمردند تا دستشان به دامن آن

ص: 351

حضرت برسد. گروهی هم بر عکس اینها، نامردانی بودند که سر بریده ی امام را به عنوان هدیه پیش یزید بردند!! میان این دو گروه متقابل نیز از جهت قرب و بُعد از تعلیمات امام حسین علیه السلام ، مراحل مختلفی به چشم می خورد...» (همان: 33)

سرانجام تمام دنیای اطراف او روشن شد و نشانه های بر جسته ی راه برایش آشکار گشت، مصلحت چنان دید که این مسیر را از نخست مورد تحقیق قرار دهد و گام اول را بردارد تا در پی آن گام های استوار بر پایه ی یقین و بصیرت برداشته شود. علی رغم اینکه گرفتاری های روزانه آدمی را از توجّه به خود و خانواده بازمی داشت هرگاه فراغت می یافت، به تحقیق مشغول می شد (همان: 34).

عبدالمنعم حسن نیز پیرامون تاثیرش از امام حسین علیه السلام می گوید: « قضیه ی امام حسین علیه السلام از شایسته ترین قضایایی است که درونم را فرا گرفت و جراحتی عمیق گذاشت. از همان لحظه ی اول احساس کردم که حقایق شروع به کشف شدن نمود که جهل و وهمی را که با آن زندگی می کردیم، دور می کرد. جهل و وهمی که با توصیه و برنامه ریزی کسانی که حقایق را بر طبق هواهای نفسانی و گرایشاتشان تحریک می کردند، به وجود آمده بود». (عبد المنعم حسن، 1420: 192)

از نظر او قضیه ی امام حسین علیه السلام از قضایایی است که دشمنان اسلام می خواستند برای مردم ماجرایی نشود. زیرا حادثه ی امام حسین علیه السلام ، نمونه ای از کشمکش و مبارزه ی حق و باطل و از روشن ترین صفحات تاریخ، در مساله ی جهاد و فداکاری در راه خدا است.

ص: 352

از طرفی می توان گفت که قضیه ی امام حسین علیه السلام او را بسیار به تامل وا می داشت. تا جایی که به جستجوی حقیقت پرداخت. درباره ی امام حسین علیه السلام خواند و شنید و با ایشان علیه السلام زندگی می کرد. گاهی زاری کرده و گاهی کسانی را که بر حضرت ظلم کردند را مورد لعن و نفرین قرار می داد. گاهی درباره ی حقیقت این امت یعنی امت زمان امام حسین علیه السلام ، می اندیشد. او این قضیه (ظلم و ستم) را زشت ترین و پلیدترین وقایع تاریخ می خواند به طوری که به چنین موردی در طول تاریخ برنخورده بود. عبدالمنعم از روی عادت درباره ی امویان و عباسیان می شنید. از این رو بر خودش واجب نمی دید که درباره ی آن به پژوهش و بحث بپردازد و از ریشه ی این مشکل نمی پرسید زیرا باعث می شد تا او را به نتایجی هدایت کند که مقدساتش را خدشه دار کند.

قضیه ی امام حسین علیه السلام او را در برابر سوال های زیادی قرار داد. او معتقد است که پاسخ به این سوالات ما را به جایی می رساند که امام حسین علیه السلام در کربلا کشته نشد، بلکه اصل این قضیه به آن ماجرایی که بعد از وفات رسول اکرم’ اتفاق افتاد، برمی گردد. (همان: 193)

محمد علی متوکل این شخصیت سودانی از دیگر مستبصرانی است که با خواندن کتابچه هایی راجع به امام حسین علیه السلام و قیام عاشورا تحت تأثیر قرار گرفت، او می گوید:

«بر من واجب است که از امام حسین علیه السلام در مقابل کسانی که وی را شهید کردند، و پیوسته تا به امروز بر وی ظلم کرده اند؛ دفاع کنم.» (المتوکل، 1422: 34)

ص: 353

وی، با شجاعت کافی به پژوهش در این زمینه پرداخت. از این رو خودش را آماده کرد تا در مقابل عقاید موروثی اش قرار بگیرد (همان).

احمد حسین یعقوب اردنی که زمانی شافعی مذهب بوده، از جمله کسانی است که استبصارش به علت تأثیر پذیری از ماجرا کربلا بود. بدین شرح که در بیروت، به صورت اتفاقی کتاب ابناء الرسول فی کربلاء از خالد محمد خالد، را خواند. با وجود این که مولف با قاتلان امام حسین علیه السلام با انعطاف برخورد می کند و در طلب عذرخواهی از آنها بر می آید. اما احمد حسین یعقوب نسبت به آنچه که بر سر

امام حسین علیه السلام و اهل بیت و یارانشان وارد شد، بسیار ناراحت شد و این جراحت ناتوان کننده نسبت به کشتن امام حسین علیه السلام ، همان نقطه ی دگرگونی و تحول در تمام زندگی اش شد. (مجله المنبر، 1421: 10)

در بین مستبصران برخی همانند تیجانی سماوی در اثر سفر به کربلا از شخصیت امام حسین علیه السلام و واقعه عاشورا متأثر شدند و استبصار او بیشتر شبیه به اکتشاف حق بر وی بوده است. او درباره چگونگی استبصارش می گوید:

«دوستم منعم نزدم آمد و به کربلا مسافرت کردیم. در آنجا با رنج آقایمان امام حسین علیه السلام زندگی کردیم همچنان که شیعه اش با رنج زندگی می کند. در این هنگام دانستم که سرورمان حسین علیه السلام نمرده است. زیرا مردم گرد ضریحش همانند پروانه به هم فشرده می شوند و ازدحام می کنند و با سوز و گدازی می گریند که مانند آن را مشاهده نکرده بودم. گویا که امام حسین علیه السلام اکنون شهید شده است.

پس گریه کرده و زمام نفسم را رهانیدم. گویا نفسم مهار شده بود. احساس راحتی بزرگی می کردم که قبل از آن روز چنین احساسی را درک نکرده بودم.

ص: 354

گویا در صفوف دشمنان امام حسین علیه السلام بودم و ناگهان به اصحاب امام و پیروانش علیه السلام تبدیل شدم. خطیب، داستان حرْ را که یکی از رهبران مکلف به جنگ با امام حسین علیه السلام بود؛ بیان می کرد که وی (حر) در میدان جنگ ایستاد و همانند شاخه ی درخت خرما می لرزید، یارانش از وی پرسیدند: آیا تو از مرگ می ترسی؟

حر پاسخ داد: سوگند به خدا نه، نفسم را میان بهشت و جهنّم مخیّر می بینم. سپس اسبش را برانگیخت و به سوی امام حسین علیه السلام رفت درحالی که می گفت: ای پسر رسول خدا آیا برای من توبه هست؟». (تیجانی سماوی، 1417: 62)

تیجانی با تشبیه ماجرای خودش به حرّ چنین می گوید: «هنگام شنیدن این ماجرا دیگر نتوانستم جلوی خودم را بگیرم و گریان به زمین افتادم گویا نقش حر را بازی می کردم که از حسین علیه السلام می طلبید: آیا توبه ای برایم هست ای پسر رسول خدا’ ؟ مرا ببخش. در این هنگام دوستم صیحه ام را شنید و مرا بغل گرفت و به سینه اش چسباند همانند مادر که فرزندش را بغل می کند و یاحسین یاحسین می گفت و تکرار می کرد. گریه ی حقیقی در آن دقایق و لحظات شناخته می شود و احساس کردم که اشک هایم، قلبم و همه ی جسمم را از داخل شست» (همان: 63).

تیجانی سماوی این مستبصر تونسی معتقد است که: " هنگامی که مسلمان بخواهد، حق را بشناسد، از گمراهی حفظ شود، در روز قیامت نجات یابد و به بهشت و رضای خدا برسد؛ راهی ندارد جز این که سوار کشتی نجات شود و به اهل بیت علیهم السلام رجوع کند، زیرا آنان امان امت هستند و خداوند متعال، بنده ای را نمی پذیرد جز از راه آنان و تنها از باب آنان داخل شود وبه ایشان اقتدا نماید و سوار بر کشتی شان شود. این همان چیزی است که رسول خدا’ ازسوی خداوند متعال مکلف شدند و مامور شدند تا به مردم ابلاغ کنند." (تیجانی سماوی، 1416: 136).

عبدالمنعم حسن معتقد است که کلمات و سخنان اهل بیت علیهم السلام نوری است که در نزد دیگران آن را ندیده ام. روش آنان در تربیت و راهنمایی و هدایت مردم باعث می شود که معنای خلافت الهی در زمین را احساس کنی. تاریخ مشاهده نکرده است که ایشان زیر نظر کسی تعلیم یافته باشند بلکه همه ادعا می کنند که به اهل بیت علیهم السلام رجوع می نمودند. (عبدالمنعم حسن، 1420: 209).

یاسین معیوف بدرانی نیز بر شناخت اهل بیت علیهم السلام تأکید می کند و معتقد است که باید جایگاه ایشان را در قرآن فهم کنیم. او بر آن است که قرآن را بایستی با عقل های گشاده و باز و قلب های مومن بخوانیم تا این آیات را که جایگاه رفیع اهل بیت علیهم السلام را روشن می کند، دانسته و درک کنیم. (معیوف البدرانی، بی تا: 34)

ص: 356

آتش است. هرکس به این عقیده ملتزم گردد از عذاب آتش نجات یابد و هرکس از آن تخلف کند و با خط مشی آن مخالفت کند، از اصحاب دوزخ گردد.

مسلمانان در این توهم و خیال زندگی کردند و حاکمان و فقیهان سلطنتی تحت حمایت چند روایت و فتوی، آن توهم را رونق دادند. از این رو احدی جرات نداشت در این عقیده پژوهش کند. زیرا آن عقیده همانند جزئی از دین بود و دست زدن به آن، دست زدن به دین شمرده می شد.

شایان ذکر است که عقاید و گرایشات دیگر در طی زمان نقد و مورد طعنه قرار گرفتند. در این بین، عقیده ی اهل سنت در برج بلندی باقی ماند که هاله ای از قداست و عصمت آن را احاطه می کند و به احدی اجازه داده نمی شود که به آن نزدیک شود (همان: 6).

صالح وردانی در کتاب عقائد السنّه و عقائد الشیعه، التقارب و التباعد با مقایسه رویکرد تشیع و اهل سنت، علت حضور و تداوم اهل سنت و به حاشیه رفتن شیعه را بررسی می­کند. از نظر او از آنجایی که اهل سنت همراه با حکام و زیر سلطه ی ایشان بودند چه حاکمان نیک و چه حاکمان فاجر و بد کردار، از آنها اطاعت می کردند و این باعث شده بود تا حاکمان به آنها آزادی عمل دهند از این رو با آزادی به دعوت می پرداختند و سبب تداوم حضور آنها گردید. (الوردانی، 1419: 26)

از طرفی شیعه کسانی هستند که پرچم اهل بیت علیهم السلام را حمل می کنند. کسانی که حاکمان از آنها می ترسند و تحت فرمان اطاعت و ولایت ائمه شان می باشند و شیعیان رضایت حاکمان را در نظر ندارند. بنابراین از دایره ی اسلام خارج شدند و از مردم غایب شدند.

ص: 358

چون شیعه، مخالف اهل سنت بود، از انظار مردم دورش کردند. بنابراین شایعات زیادی پیرامونش شکل گرفت و اتهامات متعددی برای او درست کردند که با مرور زمان این شایعات به حقایقی تبدیل شد که مواضع بر اساس آنها بنیان شد و مذاهب به آن نزدیک شدند. تاریخ برای ما قضیه ی اهل سنت و شیعه را که چگونه، بازیچه ی سیاسی در دستان حکام بنی امیه و بنی عباس و سایر حکّام شدند، مجسم می کند. مذهب اهل سنت به حاکمان و حاکمان نیز به اهل سنت نیازمند بودند از این رو در سرنوشت با یکدیگر، هم پیمان شده و نتیجه این روابط، قربانی شدن شیعه بود. (همان)

محمد کوزل حسن الآمدی مستبصر ترکی است که روش اهل سنت در بررسی تاریخ را یکی از ضعفهای اهل سنت میداند، وی در ابتدا به غربال کردن مسائلی که گمان می کرد از حقایق قطعی است و برخی قضایایی که آن ها را از مسلمات تاریخ می شمرد پرداخت. بنابراین بعد از تحقیق و جستجو به این نتیجه رسید که حقیقت بر خلاف آن چیزی است که وی تصور می کرد. او دریافت که روش عامه (اهل سنت) در بررسی تاریخ گذشتگان تلاشی است برای توجیه اشتباهات به وقوع پیوسته و مشروعیت بخشیدن به آن به خاطر ترس از اذعان به این امور که قداست گذشتگان را دچار اخلال می کند. این آن چیزی است که منجر به انحراف از صراط مستقیم می گردد (موسوعه، 1424: 3/ 403).

به اعتقاد یاسین معیوف، مستبصر سوری، حاکمان مذهبی به واسطه ی مذاهب اهل سنت، مردم را به زور در دهلیزهای پیچ در پیچ وارد کردند که آن را سیطره های سلطان و مصالح دنیوی به وجود آورده، مخصوصاً در روزگار عباسیان و امویان. بنابراین آنها مسیر حق را نابود و اهل حق را عقوبت کردند و از میان

ص: 359

خودشان، جانشینان و رهبرانی قرار دادند. در گذشته و حال چنین بوده است که این حاکمان مذهبی علما را بالا برده و هاله ای از تقدس و بزرگی به این مذهب داده و آن را احاطه می کنند و از مردم می خواهند که نسبت به این مذاهب، وفاداری مطلق داشته باشند و کورکورانه از هر پیشوای صاحب مذهبی که به باطل قیام کند؛ پیروی کنند. از طرفی حاکمان، این پیشوایان مذاهب را که به باطل قیام می کنند از اولیا الهی بر می شمرند که خدا و پیامبر گرامی اش به این پیشوایان، اشاره نموده اند.

معیوف با ذکر چنین نظری، روشن شدن حقیقت را برای مردم با فرهنگ و فهیم لازم می داند تا بدانند که این مذاهب ساخته ی سیاست های حکومت است. عالمان و بیشتر مردم به این حقیقت واقف هستند اما آنها به دنیای باطل میل می کنند و از اظهار حقیقت می ترسند. (المعیوف البدرانی، بی تا: 87)

آقای تیجانی سماوی نیز همانند سایر مستبصران بر آن است که اگر عده ای از اهل سنت را که متعصبان شیعه آنها را به عنوان نواصب می نگرند، استثنا کنیم، اغلب علمای قدیم و جدید شیعه، همواره معتقدند که برادران سنّی شان، قربانی مکر و نیرنگ امویان گشتند. زیرا عوام اهل سنت به سلف صالح گمان نیک بردند و بدون پژوهش و بررسی به آنها اقتدا نمودند. بنابراین آنها مردم را از راه راست گمراه نموده و از ثقلین دور کردند. ثقلینی که اگر به آن متمسک شوند از گمراهی حفظ شده و هدایتشان را ضمانت می کند. (التیجانی السماوی، 1422: 67)

بنابراین بسیاری از این علمای شیعه را می بینی که برای دفاع از خودشان کتاب می نویسند و اعتقاداتشان را معرفی می کنند وبه انصاف و وحدت کلمه با برادران اهل سنتشان، فرا می خوانند. برخی علمای شیعه در مراکز مختلف،

ص: 360

روش هایی را جست و جو می کنند تا جمعیت های اسلامی را برای تقریب میان مذاهب و تلاش برای جمع کردن و وحدت میان مذاهب، تاسیس کنند. عده ای دیگر از این علما، شیوه الازهر را که گلدسته علم و معرفت در نزد اهل سنت است را پیگیری می کنند و با اهل سنت به مقابله و جدال احسن می پردازند و تلاش می کنند کینه ها از بین برود. همچنان که امام شرف الدین موسوی هنگام دیدارش با امام سلیم الدین بشری انجام داد. نتیجه ی این دیدار و نامه نگاریها، تولید کتاب با ارزشی به نام المراجعات بود و این کتاب، نقش بزرگی در تقریب دیدگاه های مسلمانان ایفا کرد. از این رو تلاش های علمای شیعه در مصر به موفقیت انجامید، امام محمود شلتوت، مفتی مصر در آن زمان فتوایش را در جواز مذهب شیعه ی جعفری برای عبادت خدا، صادر نمود وفقه شیعه ی جعفری از مواردی شد که در الازهر تدریس می شد. (همان: 68)

در نتیجه هرگاه که به هر خانه ای از خانه های شیعیان عادی وارد می شدی، کتابخانه ای یافت می شد که در کنار کتاب های شیعه، قسمت بزرگی نیز از کتاب های اهل سنت بود، در حالی که نزد علمای اهل سنت، به ندرت کتابی شیعی یافت می شد. به همین خاطر آنها به حقایق شیعه جاهل اند و آگاهی ندارند و جز مجموعه ای از دروغها که دشمنان شیعه نوشتند، چیز دیگری درباره ی شیعه نمی دانند اما شیعه به برادران اهل سنتش با نظر مهربانی و عطوفت می نگرد و گویا برای آنها، هدایت و نجات می خواهند؛ زیرا بها و قیمت هدایت براساس آنچه که در روایات صحیحه آمده، بهتر از دنیا ومتعلقات آن است. پیامبر’ هنگامی که امام علی’ را به فتح خیبر فرستاد، فرمودند: «اگر خداوند به وسیله ی تو یک فرد را هدایت کند برای تو بهتر است از آنچه خورشید بر آن

ص: 361

طلوع کندیا برای تو بهتر است از این که برایت رنگ سرخ نعمت ها باشد». (همان: 69).

امّا در مقابل نظر اهل سنت با دیگر مذاهب از جمله شیعه امامیه متفاوت است، صالح وردانی سبب این امر را این گونه می داند که:

حفظ مذهب اهل سنت، اقتضا می کند که با دیگر مذاهب بجنگد و آنها را نابود کند به خاطر همین مسئله باعث می شود که زندگی کردن اهل سنت با دیگران امکان پذیر گردد. از این رو حمله و ترور فکری از جانب اهل سنت نسبت به هر جریان و صاحب فکری که تلاش کند با اهل سنت برخورد کند یا در مفاهیم شان و عقایدشان شک وارد کند استمرار خواهد یافت. این به خاطر دلایل بسیاری است که آنها را ذکر کردیم و در زیر خلاصه ی آن را می آوریم:

1- اعتقاد به این که شیعه فرقه ی ناجیه در آخرت هستند و در این دنیا بر دشمنانشان پیروز شدند.

2- اعتقاد اهل سنت به اینکه به عنوان اکثریت هستند.

3- احساس امنیت دائم در تحت حمایت و قدرت نیروی حاکم.

4- نابود شدن بیشتر فرقه ها و گرایشات مخالف اهل سنت.

5- احساس برتری داشتن نسبت به دیگران.

6- حمله دائم به مخالفان در طی زمان و مهر خوردن افکار و عقایدشان به مهر حکومتی. (الوردانی، 1417: 20-21)

ص: 362

دلیل کفرشان عقوبتشان نکرد) با این وجود، مردم با ائمه اثنی عشر کسانی که رسول خدا’ بر ایشان نص فرمود که از آنها پیروی کنند، مخالفت کردند.

از نگاهی دیگر، تیجانی بر آن است که شاید معاویه که این مذهب را به اهل سنت و جماعت نام­گذاری کرد، مقصودش، اجتماع بر سنتی است که آن سنّت سبّ حضرت علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام پیش گرفته بود. این سنت حدود، 60 سال استمرار یافت و کسی جز عمربن عبد العزیز نتوانست آن را از بین ببرد. برخی از مورخان بیان کرده اند که امویان بر قتل عمربن عبدالعزیز توطئه و دسیسه چینی کردند، در حالی که وی از امویان بود. علت این امر، این بود که عمر بن عبد العزیز، سنت را که لعن حضرت علی علیه السلام بود، از بین برد» (تیجانی سماوی، 1417: 170-171).

از نظر صائب عبدالحمید نام­گذاری اهل سنت و جماعت در دو مرحله به تکامل رسید: در مرحله ی اول به لقب «الجماعه» شناخته شد، یعنی ابتدا جماعت نام گرفت. این که امویان کلمه ای عام را به آن اطلاق کردند به خاطر این است که در این سال، حکومت به معاویه واگذار شد بنابراین گفتند عام الجماعت، یعنی سال جماعت، لیکن مقصود از جماعت، اجتماعی است که بر اساس غلبه و مصالح یک گروه یاغی و شورش­گر ایجاد شد، بدون این که در آن نزاع و درگیری شود. علی رغم آن، عضویت در این اجتماع، در گرو اطاعت از حاکم و تسلیم شدن در برابر فرمانش بود حتی اگر دستورش باطل باشد و هر کس که سنتی را که حاکم از بین برده، زنده کند یا بدعتی که حاکم آورده، محو و خاموش کند؛ بر حاکم شورش کرده است. چنین فردی از اطاعت و اجتماع جدا شده و مستحق همان عقابی است که بر مفسدان در زمین اجرا می گردد.

ص: 364

بنابراین صلاح و فساد را معاویه تعیین می کند و برای خداوند، حکم و شریعت نیست. شأن هر حکم استبدادی این بود که ارتباطی با دین نداشت. همواره کسانی که با هواهای امیران مخالفت می کردند به خروج بر امّت و

فتنه انگیزی متهم می شدند. حتی اگر مخالف آنها، فرزند پیامبر’ و سید جوانان اهل بهشت باشد.

هنگامی که کلمه ی امیر از همه ی اصول و ضوابط شرعی تهی شد تا این که کلمه ی امیر لقبی همانند فرعون و نمرود و قیصر شد. این گونه بود که دین دچار انقلاب و دگرگونی گردید. بنابراین کسانی که به قسط و عدالت امر می کردند، یعنی {الذین یأمرون بالقسط من الناس} مفسد فی الارض شمرده می شدند. مردم همچنان بدون توجه به روش انتخاب جانشین دین یا اخلاق یا عقلش گوش به فرمان خلیفه باقی ماندند.

اما آنچه که برخی از آنها آن را ادعا می کند، این است که کلمه ی جماعت از پیروی کردن از اجماع صحابه و اجماع سلف گرفته شده اما این مسئله ادعایی است که واقعیتی ندارد. زیرا کدام امر است که سلف و صحابه بر آن اجماع کرده اند. سپس، تنها این طایفه در میان طوائف دیگر به پیروی کردن از این اجتماع متمایز شده اند؟!

لیکن مشکل در این نهفته است که آنها در عرصه ی سلف منحصر شدند. علت این انحصار در سلف، به خاطر این است که تنها هر شخص غلبه کننده بر مردم، قائل به پیشوایی و رهبری گردد و نیز به این خاطر هنگامی که امیری دچار فساد شده است، امر به معروف و نهی از منکر حرمت دارد. بنابراین علت اینکه

ص: 365

اهل سنت را وادار کرده اند که تنها از صحابه و تابعین و سلف پیروی کنند نه شخص دیگری، تا به این وسیله، به راحتی حکومت کنند.

اما کلمه ی سنت در ابتدای امر، در کنار کلمه ی جماعت نبود. بلکه ابتدا در عهد امویان به صورت تنها یعنی کلمه ی سنت خالی، ظاهر شد تا میان کسانی که بر طبق روال جماعت بودند و میان کسانی که همواره به قداست دین ایمان داشتند و می دانستند که این دین، ابا دارد از اینکه رجال بنی امیه، رهبران دین باشند و به نام دین صحبت کنند؛ تمایز ایجاد کند. بنابراین، کلمه ی سنت خالی برای تمایز میان این دو دسته بود. بنابراین هنگامی که گفته شد «اهل سنت» مقصود افرادی هستند که اهل اطاعت اند و مقصود از جماعت، خودشان هستند. اما دیگران که این گونه نیستند، اهل بدعت می باشند (مجله المنهاج، شماره 6، 121-124)..

ادریس حسینی می گوید: «شیعیان از منظر علمای شیعی، کسانی هستند که همراه با سنت پیامبر’ که ماخوذ از عترت پاکش می باشد، طی طریق می کنند. در نتیجه ضروری است که درباره آن به صورت عمیق تر پرداخته شود. چرا که این دو اصطلاح، پایه هایش را از عمق تاریخ اسلامی گرفته است. از طرفی دشمنان با حمله بر شیعه هر چیز منفی بیگانه ای را طلب کرده و به شیعیان نسبت می دهند» (الحسینی، 1414: 29)..

سپس ادریس حسینی در باره ی مسئله ی نام­گذاری مذهب معتقد است که: «نام­گذاری، مشکل و مسئله نیست، بلکه واقعیت عملی دو مذهب، موضوع مناقشه است. هنگامی که به سنت پیامبر’ از نظر قولی و فعلی و تقریری نگاه کنیم، روشن خواهیم نمود که کدام فرقه به

سنت رسول’ نزدیک تر است.

ص: 366

شیعه بدعت گذار نبودند بلکه مذهبشان قائم بر نص الهی است و بی شک اسلام حقیقی بعد از رسول خدا’ در حضرت علی علیه السلام تمثل یافته است و شیعیان حضرت علی در حقیقت شیعیان پیامبر’ می باشند.

تأکید حضرت علی علیه السلام بر تعالیم پیامبر’ و توصیه هایی که پیامبر در حق ایشان فرمود و این که او (حضرت علی) اسلام است، همه ی اینها دلالت می کند که تشیع حضرت علی علیه السلام تشیع متصل به پیامبر’ است. اما اهل سنت با محاصره کردن شیعه از نظر اصطلاحی سوء استفاده کرد، زیرا جریان رایج وحاکم در آن روزگار، دلیل و حجتی نداشت جز بازی کردن برروی مفاهیم سطحی و امروز که خلافت به پادشاهی تبدیل شده همان اصطلاح عام جماعت است. مقصود این است که سنت به معنای سنت پیامبر نیست بلکه سنت حاکمان و خلفا در قدیم، و پادشاهان در حال حاضر است و جماعت هم یعنی مردمی که بر حکومت این پادشاهان اجتماع کردند و جمع شدند (الحسینی، همان، 31-35).

یکی دیگر از مستبصران بر آن است که در اسلام، مذهب گرایی، شیعه، سنی، شافعی، مالکی، حنفی یا حنبلی نیست. تمام این ها نام­گذاری های تاریخی است که از اختراعات نظام سیاسی می باشد و حق این است که اسلام حق و اسلام باطل، اسلام ربّانی و اسلام حکومتی وجود دارد. آنچه که در طی تاریخ فرمانروا شد، اسلام حکومتی بود و آنچه که به آن ضربه زدند و مخفی اش کردند، اسلام ربّانی بود. اسمها و مسمّاهای آن ها در اینجا، جایگاهی ندارد، مهم همان حق است. در مقابل حق، اسمها و مسمّاها از بین می رود و تمرکز بر اصل و جوهر انجام می گردد (الوردانی، 1416: 44-45).

ص: 367

جعلی در هر دو طرف (اهل سنت و شیعه) آشکار شد و مذاهب در حلقه ی یک فکر واحد ظاهر شدند. میراث سنی بسیاری از روایات که قدر و منزلت صحابه را بالا می برد، آشکار کرد، اما میراث شیعه، بسیاری از روایات که قدر و منزلت اهل بیت علیهم السلام را بالا می برد، اظهار نمود. و در هر دو طرف (اهل سنت و شیعه) جعل و ساختن احادیث روی نمود. بی شک به کارگیری این قاعده از سوی شیعه برای حفظ و نگهداری روایت، وضع شد و عملیات جعل حدیث را متوقف کرد، به طور کلی این قاعده دقیق تر و مرتبط تر است با نص

نسبت به قاعده ی اهل سنت. بر اساس قواعد شیعه اگر حدیثی مخالف قرآن و عقل بود، باید به دیوار زده شود به عبارتی این قاعده بر متن روایت متمرکز است، در حالی که قاعده ی اهل سنت بر سندش متمرکز است. در پرتو قاعده ی شیعه، بسیاری از روایات از میراث شیعه دور انداخته می شود و روایات دیگر محکوم می شود و در دایره ی بازنگری و ضبط قرارمی گیرند. در پرتو قاعده ی اهل سنت به بسیاری از روایات حتی با وجود مخالفتش با نصوص قرآن و برخوردش با عقل اعتماد می شود، به دلیل این که سند این روایات سالم و رجالش، رجال صحیحی بوده اند. همین که عدالت روایات ثابت شود، صحت روایت ثابت شده است، حتی اگر مخالف با قرآن باشد. در نتیجه باید گفت روش شیعه به بازنگری حدیث می انجامد. درحالی که قاعده ی اهل سنت، باقی ماندن میراث بر همان حالت و دوری از قرآن و عقل را در پی خواهد داشت. (همان، 50)

اهم آنچه که بر قاعده ی محکم کردن قرآن و عقل بنا خواهد شد، فرو گذاشتن نقش رجال و اقوال آنها از نصوص و ممانعت کردن این اقوال در این که بر نصوص وارد شود، است. این قاعده از مهم ترین ویژگی های میراث شیعه بر

ص: 369

میراث سنّی می باشد که با فقدان این قاعده، رجال بر نصوص غلبه می کنند. عزل قرآن و عقل از میراث و جدا ساختن آنها بدون توجه به نقش آنها مانند دو حَکَم می باشد بر میراث (اسلام)، این کنار گذاشتن قرآن و عقل، توطئه و دسیسه ای است که اختراع سیاست می باشد. هدف آن ثبت روایات جعلی و ساختگی است که در ساختار اسلام سهیم خواهند شد و هویت بحق اسلام را نابود کرد. و تبدیل به یک هویت دروغین که به مصالح حاکمان خدمت می کند و بر آنها مشروعیت می بخشد. رأی قرآن و عقل یعنی پیوستگی و انتساب به نص نه به میراث، و نص همان حکم بر میراث است و عکس آن نیست. از اینجاست که رجال نزد شیعه متأثر از نصوص می باشند. (همان، 51)

وردانی می گوید: « هنگامی که به خط مشی اهل بیت علیهم السلام التزام پیدا کردم، به نص ملتزم شدم نه به رجال. یعنی شیعه عقایدش را از رجال نمی گیرد اما اهل سنت عقایدشان را از رجال می گیرند، برای مثال حنبلی ها از احمد بن حنبل و حنفی ها از ابو حنیفه می گیرند. اما شیعه به نص ملتزم و معتقداند که رجال به نص ملتزم هستند. یعنی هرچی که نص یعنی کتاب (قرآن) و سنت قطعی بیان کند، همان درست است و رجال نمی توانند بر خلاف نص اجتهاد کنند». او در مقایسه ی دیگر میان عقیده ی اهل سنت و عقیده ی تشیع، معتقد است که شیعه، به عقل و نص ملتزم اند اما اهل سنت، به اثر و رجال، تشیع پیرو اهل بیت علیهم السلام اند، اما اهل سنت در جنگ با اهل بیت علیهم السلام و در مخاصمه با ایشان هستند. تشیع به رأی احترام می گذارد و باب اجتهاد را باز می کند، اما تسنن، رأی را دور می اندازد و باب اجتهاد را می بندند. شیعه، مالک سرمایه ی علمی به ارث رسیده از اهل بیت علیهم السلام است اما اهل سنت جز سرمایه ای از فقیهان که با یکدیگر اختلاف و

ص: 370

نزاع دارند، مالک چیزی نیست. این میراث از واقعیتی منحرف به ارث

رسیده است که بر آن سیاست غلبه کرد، شیعه به حاکمان انعطاف نشان نداد، اما اهل سنت با حاکمان هم پیمان شدند. این همان چیزی است که در عقیده ی تشیع آن را کشف کردیم و شکی نیست در این که این عقیده با این توصیفات، میراث و فرهنگی را به موفقیت رساند. (همان)

صالح وردانی می گوید: «ملاحظه کرده ام که بیشتر وهابیان و غیر آنها در کمین شیعه و تشیع می باشند، مخصوصاً در دوره ی دهه ی 80 در مصر، از کتاب بحار الانوار برخی از روایات را صید کرده و آن روایات را به منظور توطئه علیه شیعه به کار بردند.» کتاب بحار الانوار گرد آمده برای علوم اهل بیت علیهم السلام و نماینده ی میراث شیعی است، لیکن نمایشگر عقیده ی شیعه نمی باشد. ما بنابر اعتقاد اهل بیت علیهم السلام ، معتقدیم که حدیث باید بر قرآن و عقل عرضه شود همچنان امام صادق علیه السلام بر آن تصریح فرمود. اما در میراث اهل سنت، این قاعده یافت نمی شود و این همان فرق اساسی میان این دو مذهب است، زیرا در میراث سنی، عقل به آن حکم نمی دهد در حالی که میراث شیعه عقل به آن حکم می کند.

فرهنگ شیعی همان فرهنگی است که با بالا بردن عقل و آزادی ذهن و برتری داشتن سلوکش، از فرهنگ سنّی متمایز شده است. به همین خاطر هنگامی که میان مردم عوام دو مذهب مقایسه می کنیم، این فرق ها را ملاحظه نمی کنیم» (الوردانی، مجله المنبر، شماره 22).

همچنین آشکار شد که فتواها و خطبه ها و تالیفات رایج در اسلام، بیشتر نتایج و اجتهاد ها و موضوع های فقیهان سلف را منعکس می کردند تا نصوص. احساسم بر نیرنگ و دروغین بودن طرح های اسلامی معاصر، به سرعت رشد

ص: 371

نمود و قوی شد به گونه ای که مرا واداشت تا میراث را به کناری اندازم و پیرامون دین، از نو به بحث و پژوهش پردازم» (الوردانی، 1416: 39-40).

این دیدگاه نسبت به مذهب اهل سنت بود که باعث شد ادریس حسینی نیز مذهب اهل سنت را ترک کند و به مذهب اهل بیت علیهم السلام رو آورد. این بصیرت یافته به این امر اشاره می کند و می گوید:

«پس قانع شدم و به این نتیجه رسیدم به این که مذهب اهل سنت از ساختن یک امت یا ایجاد فکر یا برپا کردن شخصیت برای یک مسلمان ناتوان و عاجز است. نیز از اینکه عدالت و امنیت و صلح را برای مسلمانان به ارمغان آورد یا عقل را به آرامش رساند و وحدت را ایجاد کند و امت را به پیش براند، راهی به جایی ندارد. بنابراین تصمیم گرفتم که به مذهب اهل بیت علیه السلام منتقل گردم.» از نظر او از مهمترین امور ضروری برای تغییر مذهب، آن هم پس از این که پژوهشگر سنّی، عدم صلاحیت مذهبش را شناخت، این است که وی، مذهب اهل بیت علیهم السلام را جایگزینی مناسب برای پذیرفتن می یابد. از این رو وی را به بصیرت یافتن برانگیخت و مذهب سابقش را ترک می کند، در نتیجه مذهب اهل بیت علیهم السلام را می پذیرد (الحسینی، مجله المنبر، شماره 3).

تیجانی سماوی نیز درباره ی تجربه ی خاصش در شناخت جایگزینی مذهب می گوید: «بسیاری از کتب را مطالعه کردم تا اینکه قانع شدم که شیعه ی امامیه برحق است. بنابراین شیعه شدم و به برکت خدا، سوار بر کشتی اهل بیت علیه السلام شدم و به ریسمان ولایتشان چنگ زدم. زیر ا به حمد خدا، ائمه علیه السلام را که خداوند متعال از آنها آلودگی را برده و تطهیرشان نموده و دوست داشتنشان را بر همه ی مردم واجب کرده، آنها را جایگزینی یافتم بر برخی صحابه. زیرا برایم

ص: 372

ثابت شد که آنها به جای نخست قهقرای خود بازگشتند و از آنها تنها عده ی قلیلی نجات یافتند». (تیجانی السماوی، 1417: 131).

تیجانی سماوی با اشاره به ناجیه بودن فرقه شیعه می گوید: «بله من این جایگزین را به حمد خدا یافتم و مرا به آن هدایت نمود و اگر خدا مرا هدایت نمی کرد، هدایت نمی شدم. حمد خدا و شکر بر این که مرا بر این فرقه ی ناجیه هدایت نمود. فرقه ی ناجیه ای که با اندوه به دنبالش می گشتم و شکی برایم در تمسک به حضرت علی علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام باقی نماند، چنگ زدن به ریسمان محکم

که جدایی برایش نیست. نصوص از جانب پیامبر’ در مورد این مسئله بسیار است و مسلمانان بر این نصوص اجماع دارند. و عقل خود به تنهایی، بهترین دلیل برای کسی است که گوش فرا دهد و او شاهد است. به حمد الله این جایگزین را یافتم و پس از رسول خدا’ به حضرت علی علیه السلام ، امیر المومنین و سید اوصیا و به دو سید جوانان بهشت، دو ریحانه ی پیامبر’، امام حسن و امام حسین علیه السلام و به پاره ی تن پیامبر’ و مادر ائمه و کسی که با غضبش، خدای با عزت و جلالت، خشمگین می شود یعنی حضرت فاطمه سرور زنان اقتدا نمودم. استاد ائمه علیهم السلام و معلم امت یعنی امام جعفر صادق علیه السلام را جایگزین امام مالک نمودم. و به 9 ائمه ی معصوم علیهم السلام از فرزندان امام حسین علیه السلام تمسک جستم. اصحابی که عهد پیامبر’ را نشکستند همچون عمار یاسر، سلمان محمدی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، خزیمه بن ثابت، که ملقب به ذوالشهادتین بود، ابی بن کعب و غیره را جایگزین صحابه ای کردم که به اعقاب خود برگشتند همانند معاویه، عمرو بن عاص،مغیره بن شعبه، ابو هریره، عکرمه و کعب الاحبار، علمای شیعه که باب اجتهاد را نبستند و در برابر امیران و سلاطین ظالم

ص: 373

سست نشدند، جایگزین علمای قومم نمودم کسانی که عقل های ما را جمود کردند و در هر زمانی بسیاری از آنها از سلاطین و حکام پیروی و تبعیت نمودند. بدین ترتیب افکار روشن و آزاد و گشاده را که با دلیل و حجت و برهان ایمن شده بود جایگزین افکار متحجر و متعصب که دارای تناقضات بود؛ نمودم.»

در چنین شرایطی، مغزش را از آلودگی هایی که در طی 30 سال، گمراهان بنی امیه به آن وارد کرده بودند؛ شست و به وسیله ی عقیده ی معصومان علیهم السلام کسانی که آلودگی را خداوند متعال از آنها پاک فرمود، آن را در باقی مانده ی عمرش از آلودگی پاک کرد. همانطور که پیامبر’ فرمودند: انسان با کسی که دوستش دارد محشور می شود (همان، 132-134).

این امر برای بسیاری از اهل سنت هنگام دیدارشان با یک شخصیت شیعه ی آگاه اتفاق افتاده است و به مثابه شعله ای مقدس بوده که اذهان و قلوب آنها را روشن کرده و آنها را به بحث و پژوهش درباره ی حقیقت واداشته است.

بسیاری از اهل سنتی که بصیرت یافته اند، بیان می کنند که این دیدار ها نقشی فعال در باز گرداندن نظر و اعتقاداتشان از معتقدات سابقشان داشته اند. این دیدارها آمادگی برای ترک مذهب سنّی و پذیرفتن مذهب اهل بیت علیهم السلام بود، و در بسیاری ازآنها شخص شیعه بر طرف سنی تاثیر می گذارد و آنها را وادار می کند تا نگاهی جدید به پایه های فکری خود بیندازند، پایه های فکری که از سوی محیطی که در آن زندگی کرده اند به ارث رسیده است.

در کتاب ها و سخنان بصیرت یافتگان اشاره به این عامل و تاثیرش در بصیرت یافتن آمده است. و به ما این امکان را می دهد که در این فرصت به برخی از تصریحات بصیرت یافتگان اشاره کنیم.

صالح وردانی از مستبصرانی است که دیدارهای زیادی با شیعیان قبل از بصیرتش داشته است. او ارتباط های زیادی با طلبه های عرب مقیم در مصر داشت که به منظور تحصیل و درس خواندن بود و در میان آنها عده ای از شیعیان عراق وجود داشتند. او از بسیاری از آن ارتباط ها، در شناختن فکر شیعه از نزدیک، استفاده کرد و برایش ممکن شد تا به عراق سفر کند که به دعوت دوستش که در مصر با وی آشنا شده بود. این امور زمانی اتفاق افتاد که وی در سال 1977میلادی در قاهره مشغول گذراندن تحصیلات عالیه بود. در خلال ماندنش در عراق به زیارت مزارات اهل بیت علیهم السلام و گشتی در مساجد شیعه و گوش دادن دروس و گفتگو با جوانان شیعه که از دوستان دوستش بودند، اقدام نمود.

ص: 375

نتیجه ی همه ی اینها، این شد که از ذهنش بسیاری از اوهام و تصورات غیر صحیح که در باره ی شیعه داشت، دور شد. علاوه بر آن، او ملاحظات منفی گرا و انفعال گرایی داشت که آنها را نیز کنار گذاشت. (الوردانی، 1416: 17).

عبدالمنعم حسن نیز از جمله مستبصرانی است که هنگام حضورش از یکی از معتقدان مذهب اهل بیت متأثر شد، یعنی هنگامی که درخارطوم مستقر شد تا تحصیلات دانشگاهی را شروع کند. در آن زمان تصمیم گرفت تا با یکی از پسر عموهایش که به تنهایی زندگی می کرد و به تحصیل و کار می پرداخت، هم خانه شود. پسر عمویش فردی متدین بود و زندگی سعادتمندانه ای داشت.

عبد المنعم می گوید: «به دلیل شگفتی بسیارمان از خلق و خو و زهدش به طور مستمر او را ملاقات کرده با او می نشستیم و در بسیاری از قضایای دین و مرگ و آخرت با وی گفتگو می کردیم. او چشمه ای از علم بود. و وقتی که با ما سخن می گفت، روحی ایمانی را در ما به وجود می آورد و انگیزه ی معنوی مضاعف را برای رویارویی زندگی و زهد در دنیا ایجاد می کرد. ما از تدین و دینداری اش که از اخلاص سرچشمه می گرفت، تعجب می کردیم. چیزی که در نزد کمتر کسی یافت می شود. خصوصاً در این روزگار و زمانه که مادیات بر آن غلبه کرده و دین لقلقه ی زبان مردم شده است. تا زمانی که اوضاع زندگی شان رو به راه باشد دیندارند اما هرگاه که به بلا ورنج مبتلا شوند و امتحان شوند دینداران کم می شوند. احساس ما هنگامی که با وی صحبت می کردیم این بود که گویا در برابر یکی از مجاهدان همراه پیامبر’ در جنگ بدر و احد و حنین ایستاده ایم. سخن از قلبش خارج می شد وآن را در اعماق وجدانمان احساس می کردیم. وی بسیار روزه می گرفت، و دائم در حال عبادت بود. گاهی با او

ص: 376

شبهای کاملی را بیدار می ماندیم. در شب او را قائم به نماز و در حال قنوت می دیدیم که خدا را می خواند و کتاب خدا را تلاوت می کرد و در صبح خداوند را با کلماتی می خواند که قبلا آنها را نشنیده بودم. کلماتی که به وسیله ی آن با خدا مناجات می کرد بدون شک از بشر عادی نبود. حتماً از سخنان پیامبر’ است ولی جای تعجب است که قبلا آن را نشنیده بودیم و در ضمن برنامه های تحصیلمان در کتاب های اسلامی نخواندیم. لذا مجبور شدیم که از وی بپرسیم این چیزی که می خوانی چیست؟! وی به ما جواب داد که آن دعای صباح از حضرت علی علیه السلام است. بنابراین سخن وی باعث بهت زدگی مان شد.

بسیاری از مواقع، درباره ی اهمیت تدین و دین و جستجو کردن پیرامون راههای نجات قبل از این که اجل حتمی برسد، سخن می گفت. و این سخنان در ما احساس مسئولیت را بر می انگیخت. و ما را از خواب باز می داشت بنابراین ما می خواستیم باب گفتگو با وی را از اساس بگشاییم تا این که روزی با او گفتگوی صریحی را آغاز نمودیم و این زمانی بود که برای ما چیزهایی روشن شد که باعث شگفتی مان شد. ما گفتگوی صریحی درباره ی این دین که به وسیله ی آن خداوند متعال عبادت می شود، کردیم و اولین چیزی که برای ما روشن شد، این بود که وی فردی اثنا عشری (شیعه) می باشد! ما با وی وارد گفتگوهای اساسی شدیم به اعتبار این که به مذهب اهل سنت و جماعت متمسک می باشیم یا حداقل (ذلک ما علیه آباؤنا و نحن علی آثارهم سائرون)، یعنی حداقل متمسک به مذهبی هستیم که آبا و اجدادمان بر آن اعتقاد داشتند و ما دنباله روی آنها هستیم و بر آثار آنها سیر می کنیم.

ص: 377

مناقشه ی ما، ساعات طولانی امتداد می یافت و او حجتش قوی و روشن بود و با ادله و برهان های عقلی و نقلی حمایت می شد و در طی گفتگویش با ما بر کتاب یا مصدر شیعی تکیه نمی کرد. بلکه ما را به منابع اهل سنت و جماعت راهنمایی می کرد تا صدق و درستی ادعایش را درک کنیم. به وسیله ی سخنش و دلایلش و برخی کتبی که آنها را خواندیم، درونمان آشوبی بر پا شد اما ما تکبر ورزیدیم و چیزی از این آشوب درونمان را آشکار نکردیم. هنگامی که از وی دور می شدیم به حالش تأسف می خوردیم. علی رغم تدین و دینداری خالصش او را به خاطر شیعه بودنش، مجنون می دانستیم. پس از این گفتگو تقریبا به مدت دو سال طول کشید، ثابت شد که ما مجنون و غافلیم. برای ما دلیل و حجت بر صحت اعتقادش آورد، بنابراین در نهایت، کاری جز تسلیم نداشتیم آن هم پس از پژوهش و تعمیق و کشف حقایق». (عبد المنعم، 1420: 12-14).

محمد علی متوکل از جمله کسانی است که دیدارشان با پیروان اهل بیت علیهم السلام در پذیرفتن مذهب تشیع در آنها تأثیر گذار بوده است. وی در سودان با شخصی شیعی برخورد کرد و از طریق وی به حقایق آگاه شد و در نهایت باعث شد به مذهب اهل بیت علیهم السلام معتقد گردد. او درباره ی چگونگی پیوند و ارتباطش با این شخص شیعی بیان می کند که وی با آن فرد شیعی در یکی از مسافرخانه ها در سودان آشنا شد در حالی که نمی دانست او فردی شیعه است. سپس میان آن دو، سخنانی پیرامون تفکرات اسلامی رد و بدل شد.

این مستبصر ذکر می کند که از وسعت افق آن مرد و دقت معلوماتش دچار حیرت شده و از خلال گفتگویشان دانستم که او احتمالاً فردی شیعی مذهب است. محمد علی می گوید: «بعد از مقداری رفت و آمد، از وی پرسیدم: آیا تو

ص: 378

شیعه هستی؟ توقع داشتم که سوالم باعث شود که آرامشش را از دست بدهد و از آرامش خارجش کند و فکر می کردم، سوالم آن قدر بد است که گویا همانند این است که از وی پرسیده باشم آیا تو زندیقی؟! اما او بدون پلک زدن جواب داد: بله من شیعه هستم! با خود گفتم: سبحان الله، او این سخن را بدون احساس گناه و سختی بیان کرد. آیا او فکر می کند که شیعه است و کار خوبی کرده است؟ برای یک لحظه تلاش کردم میان افکار عمیق و دلایل استوارش که در میان گفتگویش به آن ها استناد می کرد و میان اعتراف با جراتش به این که شیعه است، ارتباطی ایجاد کنم. وی با سوالی که از من پرسید از حیرت مرا خارج کرد و آن این بود که: تو از شیعه چه می دانی؟

گفتم: از آنها چیزی نمی دانم جز جدایی شان از اهل سنت و جماعت و جراتشان بر صحابه و غلو کردنشان در تقدیس امام علی علیه السلام . سپس به دنبالش گفتم: اخیرا بر آرا و نظرات شیعه و معتقداتشان و نیز مواضع آنها نسبت به صحابه اطلاع یافتم. و آرزو داشتم تا فرد شیعه ای را ملاقات کنم و از صحت و درستی آن چه که به آنها نسبت می دهند پرسش نمایم. آن را گفتم در حالی که تلاش می کردم احساساتم را از او، پنهان کنم. من رو در روی یک شخص شیعه بودم، آنهم شیعه ای که دارای شخصیتی قوی بود، اکنون چه بسا با او بسیاری از قضایای بلاتکلیف را به انجام رسانیدم و چه بسا از حقایق، مسائلی کشف می شود که نقیضش را می خواستم. این فرد شیعه با دلیل ثابت می کرد که خلافت حق حضرت علی علیه السلام بود و به دنبالش ثابت می کرد که خلفا حق ایشان را غصب نموده اند. ثابت می کرد که عایشه در خروجش بر حضرت علی علیه السلام ، محق و بر حق نبود. بنابراین او بار خون های مسلمانان را بر دوش خویش حمل می کند. او

ص: 379

اثبات می کرد که صحابه فهمیدند؛ حق از آن اهل بیت علیهم السلام می باشد با این وجود آن را انکار کردند.»

متوکل می گوید: «من نمی خواستم امر شبهه برانگیز رابطه ی میان حضرت علی علیه السلام و خلفا را کشف کنم. بلکه آرزو می کردم واقعه ی جمل (جنگ جمل) چیزی شبیه به نمایشنامه باشد. به گونه ای که بازیگران در روی صحنه ی نمایش کشته می شوند. سپس در پشت پرده، برخی به برخی دیگر تبریک می گویند به خاطر موفقیتی که در ایفای نقش ها محقق شده بود.» او معتقد بود که انسان در هر کجا که باشد فرزند مذهبش است و اگر اطمینانش نسبت به مذهبش دچار جنبش و تزلزل شود، این مسئله را برای مردم دارای مذاهب مخالف و رقیب آشکار نمی کند و پرده بر نمی دارد.

طرف مناظره متوکل فردی خبره و سخنور و دارای فکری مرتب بود. و با ذکاوت و حکمتش توانست، هواخواهی شدید متوکل را در خود فرو برد و تعصبش را بشکند. بنابراین با تمام وجود به او گوش فرا داد.

بعد از این که سخنش پیرامون روش های بحث و اصول فکر تمام شد، متوکل کوشید تا وی را نسبت به مسئله ی خود و مسئله ی همراهانش و نیز حیرت و آشفتگی فکری که در میان آنها ایجاد شده بود، آگاه کند. در نتیجه گفتگو، طرف مناظره متوکل را نصیحت کرد که به جستجوی حقیقت محض برود و عقل را از اسارت تقلید و چیز های به ارث رسیده آزاد و رها کند. متوکل نیز به او وعده داد که به این گفته اش عمل کند. از طرفی انتظار نداشت که بعد از این ملاقات، دیگر وی را ببیند. به خاطر همین از وی خواست که لیستی از کتب ضروری برای پژوهش در مسائل تاریخی و اعتقادی برایش آماده کند.

ص: 380

وی گفت دو کتاب وجود دارد که هریک از آن دو، مراجعی کامل برای پژوهش است. همچنان که هر دوی آنها از قوی ترین کتابها در حوزه ی امامت و مذاهب به شمار می آیند. یکی از آنها کتاب (المراجعات) است. این کتاب حاصل نامه هایی است که میان عالم شیعی یعنی سید شرف الدین موسوی از جبل عامل در لبنان و شیخ سلیم بشری که عالم مصری و یکی از شیوخ الازهراست، مبادله شده و بسیار سودمند است. زیرا طرف شیعی، (یعنی سید شرف الدین) به طور کامل در احتجاجاتش بر مصادر معتمد در نزد اهل سنت تکیه کرده و حتی یک دلیل نیز از غیر منابع معتمد اهل سنت نیاورده است. و شیخ بشری نیز در حالی که خودش در علم حدیث خبره و ماهربود؛ به درستی همه ی این ادله که سید شرف الدین آورده، اقرار کرده است. این نامه نگاری هامیان آن دو پایان نیافت تا آن که شیخ سلیم بشری به ولایت اهل بیت علیهم السلام و امامتشان یقین پیدا کرد.

کتاب دوم یعنی «الغدیر»، موسوعه ای در تاریخ و عقاید در یازده جلد است که پیرامون محور یک حدیث نبوی مشهور و متواتر است که حضرت رسول’ هنگام بازگشتنش از حجه الوداع برای اطاعت از این قول خداوند متعال {یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من الناس} ایراد فرمود.

مهمترین مسائلی که در این حدیث، پیامبر’ در مقابل 100 صحابی یا بیشتر ایراد فرمود، به این شرح است: آیا من نسبت به مومنان از خودشان شایسته تر و اولا تر نیستم؟ مردم جواب دادند بله. حضرت رسول’ فرمودند: «من کنت مولاه هذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر من نصره و اخذل من خذله» یعنی «هرکس من مولایش هستم پس علی مولایش است....»

ص: 381

متوکل می گوید: «شیخ از پرداختن به مسائلی که باعث بر انگیخته شدن احساساتمان می گشت، پرهیز می کرد اما در مقابل درباره ی اهل بیت علیهم السلام با شرح و بسط زیاد، توضیح می داد و ما هم خسته نمی شدیم بلکه خواستار مطالب و سخنان بیشتری درباره ی اهل بیت علیهم السلام بودیم. زیرا چیزی درباره ی آنها نمی دانستیم. و هرکسی که از اهل بیت علیهم السلام نداند چیزی از اسلام را نشناخته است. احیاناً احادیث بسیاری از اهل بیت علیهم السلام با احادیث صحابه برخورد می کند.

مثلاً ما شروع کرده بودیم که برخی جوانب عظمت شخصیت حضرت زهرا سلام الله علیها را کشف کنیم. بنابراین در ذهنمان یک رابطه ی طبیعی میان حضرت زهرا سلام الله علیها و اصحاب نزدیک پیامبر’ ترسیم بود و اینکه حتما اصحاب پیامبر’ همچنان که پدرشان، پیامبر’ را دوست داشتند، حضرت زهرا سلام الله علیها را نیز دوست داشتند و به حق حضرت زهرا سلام الله علیها آگاهی داشتند. این قصور و خیال ما بود و مشتاق بودیم که تصدیق این ذهنیتمان را از سوی شیخ، بشنویم. اما شیخ در گفتن آن تردید می کرد و غلاف مطلوب را نمی گشود. هنگامی که به وی اصرار کردیم که بازگو کند، شیخ آنچه را که می دانست، بازگو کرد.

در این هنگام بود که درد بر قلب هایمان فشار آورد درحالی که میان تصدیق مطالب شیخ و شک درباره آنها مردد بودیم. چگونه حضرت زهرا سلام الله علیها با آن عظمت و منزلتش، درحالی که از بزرگان صحابه غضبناک بود، فوت کرد. و اصلا از کجا آن صحابه جرات یافتند که حضرت زهرا سلام الله علیها را خشمگین کنند؟

چگونه انتظار داریم صحابه که از نظرمان محترم بودند کاملاً همراه و همدم حضرت علی علیه السلام باشند. اما حقیقت عکس آنچه که می خواستیم را منعکس کرد. بنابراین در عواطف و احساساتمان، درگیری ایجاد شد. ما همه ی آنها را (صحابه)

ص: 382

با هم متحد فرض می کردیم در حالی که برخی بر برخی دیگر ظلم کرده و برخی از آنها، با حضرت علی علیه السلام دشمن بودند و این در حالی بود که انگارسخن پیامبر’ را نشنیده بودند که فرموده بود: تنها مومن، علی علیه السلام را دوست دارد و فقط منافق با علی علیه السلام دشمنی می کند.»

او در ادامه می گوید: «کم کم دانستم که حقایق بسیاری وجود دارد که نمی توان آنهارا پذیرفت مگر بعد از تخلیه کردن مسلمات گذشته از وجودمان. از این رو تصمیم گرفتی که به تکیه های جدیدی در دین برسم».

متوکل در حالتی به سر می برد که میان باورهای گذشته اش و مسائل تازه مطرح شده دچار چالش شد. او می گوید: «چه قدر سخت است فقهی که در طی سالهای طولانی به آن عمل می شد، به خاطر نقص هایی که در برخی جوانبش دارد؛ مضطرب و مشوش به نظر برسد و به سختی با احکام جدید هماهنگ و همساز شود. احکام جدیدی که حتی تصورش را نمی کرده است.»

به همین دلیل، او تفاوتی را که میان فقه شیعه و سنی مشاهده می شد، انکار می کرد اما ناگهان با کارها و چیزهایی غریب در وضوی شیخ و نمازش مواجه شد که در باره ی آنها از شیخ سوال نمود. شیخ هم برای هرکدام از آن کارها، دلیلی و حجتی می آورد. اما با این وجود در پذیرفتن آنها خودداری می نمود. شیخ معتقد بود هرگاه منبع حکمی از جانب حضرت رسول’ و اهل بیت علیهم السلام باشد صحیح است و باید ازآن پیروی کرد حتی اگر عقل نتواند حکم آن را درک کند.

سرانجام بعد از یک ماه گفتگوی دائم متوکل با شیخ و محقق شدن صحت دلایلی که شیخ آنها را از منابع سنی ایراد می کرد شبهاتش از بین رفت.» (المتوکل، 1422: 42-50).

ص: 383

عقیده ای از عقاید، تفسیری شفا دهنده و کافی نزد هریک از ائمه ی اهل بیت علیهم السلام یافت که در نزد اهل سنت و فرقه های دیگر، راه حلی برای این مسائل نیافت.» (همان، 24)

تیجانی سماوی در کتاب کل الحلول عند آل الرسول بیان می کند: «ما با تفحص در کتابهای گذشته گان و مباحث تاریخی دانستیم که شیعه ی امامیه اثنی عشری همان فرقه ی ناجیه است که خط اسلام صحیح را دنبال می کند. این حکم، مولود اوضاع و محیطی که در آن زندگی کردیم و تاثیر گذاشته نبوده است. بلکه حقیقتی است که شریعت آن را از میان قرآن و سنت ثابت کرده است همچنان که تاریخ که از جعل و تحریف سالم گردید آن را اثبات کرده است و عقل به این مسئله هدایت می کند چرا که خداوند متعال قدرت تشخیص و اثبات دلیل را به عقل بخشیده است. از این رو خداوند عز و جل می فرماید: {فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب.} و در حق کسانی که عقل هایشان راتعطیل کرده اند و مستحق عذاب شده اند، می فرماید: {وقالو لو کنّا نسمع او نعقل ما کنّا فی اصحاب السعیر}. (تیجانی السماوی، 1416: 17)

محمد الکثیری نیز بر آن است که عقاید شیعه به اندازه ای محکم است که هرگاه آنها را بر سلفیه متعصب عرضه کنید به ناچار تسلیم شده و گردن می نهند (الکثیری، 1418: 668). از نظر او، عقیده یا فکری وجود ندارد که شیعه ی امامیه بدون ادله ی قوی به آن فرا بخواند و تنها در قرآن و سنت بلکه می توان در آثار دشمنان آنها ادله ای بر این امر جستجو کرد. به همین خاطر دیده می شود که سلفیه یا اهل سنت که امروز، شیعه شده اند در استدلال بر عقاید شیعه که آن را

ص: 385

پذیرفته اند به منابع تاریخی و حدیثی شیعه بر نمی گردند. بلکه ادله شان را در میراث اهل سنت و سلفیه می یابند. و این نشان دهنده ی اطمینان و ایمان زیاد آنها به درستی عقاید شیعه و آنچه که به آن دعوت می کنند، می باشد (همان، 615-616).

محمد مرعی الانطاکی با تأکید بر نیروی ادله شیعه، اموری را که سبب تشیع او شدند چنین توصیف می کند:

اولاً: دیدم عمل کردن بر طبق مذهب شیعه، جایز است و بدون شک عمل کردن بر طبق مذهب چیزی بر گردنم نیست. از طرفی، بسیاری از علمای اهل سنت از اسلاف و اخلاف، به جواز عمل کردن بر طبق مذهب شیعه، فتوا داده اند و اخیرا از میان آنها، دوستم شیخ اکبر، شیخ محمود شلتوت، شیخ دانشگاه الازهر، با فتوای مشهورش که در جهان اسلام منتشر شد به این مسئله، فتوا داده است.

ثانیاً: به وسیله ی ادله ی قوی و برهان های قاطع حجت های قطعی حقانیت اهل بیت علیهم السلام برایم ثابت شد. دانستم که آن مذهب حق است و شیعه آن را از ائمه ی اهل بیت علیهم السلام از جدشان پیامبر’ از جبرئیل از پروردگار متعال گرفته است.

ثالثاً: وحی در خانه ی آنان (اهل بیت) نازل شد و اهل بیت علیهم السلام نسبت به آنچه که در خانه شان است، آگاه ترند تا غیر آنان. بنابراین برای عقل دارای تدبیر، شایسته

است که ادله ی اهل بیت علیهم السلام را که به صحتش معتقد است را ترک نکند و از بیگانه ها، آنها را اخذ نکند.

رابعاً: بسیاری از آیات وارده در قرآن حکیم بر ادعای ما دلالت می کنند.

ص: 386

خامساً: بسیاری از احادیث ماثوره و اخبار وارده از جانب پیامبر’ برحقانیت مذهب اهل بیت دلالت می کند چنانکه دو فرقه سنی و شیعه در کتابهایشان این مسئله را ذکر کرده اند (الانطاکی، 1417: 49-51).

در این کتاب، خواسته ام را یافتم زیرا این کتاب، همانند کتاب های دیگرنیست که مولف هر آنچه را که می خواهد بدون هرگونه معارضه ای بنویسد.

المراجعات، گفتگو میان دو عالم از دو مذهب مختلف است. و هر دوی آنها دو مرجع اساسی برای همه ی مسلمانان را در نظر گرفتند و آن قرآن کریم و سنت است که در صحاح اهل سنت بر صحت آن اتفاق شده است. این کتاب در حقیقت، نقش یک پژوهشگر را بازی می کند که درباره حقیقت تحقیق می کند و هر کجا که آن را بیابد قبول می کند (التیجانی السماوی، 1417: 75).

تیجانی سماوی در جای دیگری از کتابش (ثم اهتدیت) به نقش اساسی کتاب المراجعات در گردن نهادنش به مذهب شیعه تصریح می کند و می گوید: «کتاب المراجعات را چندین بار خوانده و مرور کردم. در مقابلم افق هایی باز شد که باعث هدایتم شد و سینه ام برای حب اهل بیت علیهم السلام و دوست داشتنشان باز و گشوده شد» (همان، 170).

محمد مرعی انطاکی از احساسات جوشانش پیرامون کتاب المراجعات چنین می گوید: «من به خاطر خداوند، نصیحتی خالص و بدون آلودگی به ریا به هر یک از برادران اهل سنتم تقدیم می کنم و آن این که به کتاب المراجعات و سایر کتب شیعه ی امامیه رجوع کنند و با دقت و انصاف از ابتدا تا پایانش را مطالعه کنند. ان شاءالله در آن، چیزی را که قانع کننده است خواهند یافت و هیچ عذر یا مجالی برای این که شیعه را متهم کند، باقی نخواهد ماند. سبب آشنایی محمد مرعی الانطاکی چنانکه خود او تصریح می کند گفتگو با فردی شیعی به نام سید عبد القادر حاج موسی بود. آن فرد کتاب المراجعات را به او قرض می دهد. از

ص: 388

این رو الانطاکی در اثر مطالعه کتاب و مشاهده روش نویسنده و ادله ی او شگفت زده می شود. (الانطاکی، 1417: 53، 439).

محمد مرعی انطاکی اضافه می کند: «هنگامی که به مراجعه ی چهارم رسیدم؛ شگفتی ام بیشتر شد. زیرا در آن، قول فصل بود برای کسانی که عقل دارند و گوش فرا می دهند. بر همین بخش از کتاب، اکتفا نکردم بلکه سایر

قسمتهای کتاب را نیز خواندم، و این چنین بود تا این که دو سوم شب گذشت و من احساس خستگی نکردم چرا که الفاظش را شیرین و عباراتش را زیبا یافتم و در این هنگام بود که در مقابلم درهای صدق و راستی که شبه ای در آن نبود، گشوده شد و چیز عجیبی نیست اگر بگویم که گویا من در رگبار تند آن (کتاب) ذوب شدم و عقلم را از دست دادم. زیرا این کتاب مرا به تدریج با خود می برد و هدایتم می کرد. و من با اختیار یا بدون اختیار به دنبالش رفتم. (همان، 439).

او کاملاً راضی شده بود که حق با شیعه است و آنها مذهب حق می باشند که از جانب رسول خدا’ و اهل بیت طاهرینش علیهم السلام آمده است و سرانجام اعتماد پیدا کرد که مذهب شیعه بر خلاف افتراها، اتهامات ومخالفینش می باشد. بعدها او نیز کتاب را به یکی از علمای شافعی مذهب به نام احمد امین الانطاکی می دهد که او نیز در اثر مطالع ی آن به مذهب شیعه ایمان می آورد (همان، 53-54).

هشام آل قطیط نیز تغییر مذهبش را به وسیله ی کتاب المراجعات دانسته است. او می گوید: «شروع به خواندن کتاب کردم درحالی که به خودم اطمینان داشتم که این کتاب، کتاب گمراهی است و من آن را رد خواهم نمود و به شیعه می فهمانم که مذهب تسنن چگونه مذهبی است. تقریباً بیش از 200 صفحه از کتاب را خواندم. بنابراین غافلگیر شدم و به لرزه افتادم و از این معلومات عجیب

ص: 389

که برای اولین بار به ذهنم راه یافته بود؛ شگفت زده شدم. خصوصا علمای ما، دائما ما را از خواندن کتب شیعی بر حذر می داشتند. پس گفتم اگر به خواندن این کتاب ادامه دهم، بدون شک مرا منحرف می کند و اگر می خواستم دلایل را جستجو کنم، منابع و فراغت کافی هم نداشتم. بنابراین کتاب را بستم زیرا فکرم را مشوّش کرده بود» (آل قطیط، 1421: 23).

او کتاب المراجعات را کتابی دقیق و شگفت انگیز توصیف می کند: «به منابع مراجعه کردم و بر آن تامل کردم و درستی آن چه راکه این عالم شیعی آورده بود دریافتم. از قدرت استدلال این عالم و احاطه ی دقیقش به تاریخ و سیره و صحاح شگفت زده شدم. زیرا این کتاب با اسلوب جذّاب و جامه ی لطیف و زربافش مرا به خود جذب نمود. و فکر کردم: آیا علمای ما، از این کتاب، آگاهی دارند؟آیا علمای ما با این دلایل آشنا هستند؟ چرا پژوهش در دین، فقط منحصر به شیوخ و علما می باشد. یا این که آنها حقیقت این کتاب را نمی دانند؟! (همان، 39).

عبدالمنعم حسن، درباره ی اعجابش از این کتاب و رد ها و تکذیب هایی که وی به خاطر تاثیر پذیرفتنش از این کتاب، با آن روبه رو شده بود می گوید: گمان نمی کنم بتوان کتابی بر روی زمین از نظر دلیل و برهان و منطق قوی تر از کتاب المراجعات پیدا کرد. المراجعات کتابی است که پرده را کنار زد و همه ی حجت ها و دلایل شیخ بشری را با ادب و وقار باطل نمود. به یاد دارم، روزی یکی از افراد، کتاب المراجعات را از یکی از دوستان، به امانت گرفت و بعد از مدت کوتاهی کتاب را آورد و در حالی که تلاش می کرد کتاب را مسخره کند گفت: این کتاب، جعلی است. این مناظره اساسا برپا نشده است.

ص: 390

برادر به او جواب داد: ای شیخ ما، اگر فرض کنیم این مناظره نبوده و این شخصیت ها وجود حقیقی ندارند، نظرت درباره ی ادله ای که در کتاب آمده چیست؟ سخن ما، درباره ی شخصیت ها نیست. برای ما مهم محتوای کتاب است. اگر شما، پاسخی بر این کتاب دارید، بفرمایید {هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین} و اگر ندارید سکوت اختیار کنید. اکنون ما اطمینان داریم که این مناظره و گفتگو بین سید عبدالحسین و شیخ سلیم بشری، حقیقتاً اتفاق افتاده است و هردو، دو شخصیت علمی بارز در نزد شیعه و سنی می باشند (عبد المنعم حسن، 1420: 119).

اسعد وحید القاسم درباره ی پرداختن به این کتاب و چاپ کردن این اثر جاودان می گوید: «کتاب المراجعات، با وجود این که نویسنده اش شیعه می باشد، تعجب مرا برانگیخت، چرا که وی از میان کتب حدیث اهل سنت، خصوصا صحیحین، دلایلی بر حقانیت شیعه می آورد و با آن احتجاج می کند.»

بی شک آنچه که در این کتاب خواند رخدادی شگفت انگیز برایش بود. او که گمان نمی کرد اختلافات میان شیعه و سنی به این گستردگی باشد و در نهایت دانست که او نسبت به تاریخ اسلام و احادیث جاهل و بی اطلاع است (القاسم، 1421: 12-13).

معتصم سید احمد درباره ی نقش اساسی که این کتاب در بصیرت یافتنش داشته است؛ می گوید: «پس از خواندن کتاب المراجعات و معالم المدرستین و برخی کتب دیگر، حق برایم آشکار شد و پرده باطل کنار رفت. زیرا در این دو کتاب (المراجعات و معالم المدرستین)، ادله و برهان های درخشانی بر حقانیت مذهب اهل بیت علیهم السلام وجود داشت و باعث شد که نیرویم در مناقشه و پژوهش

ص: 391

زیاد شود تا این که خداوند متعال، نور حق را در قلبم قرار داد و شیعه بودنم را آشکار کردم (معتصم، 1417: 23).

سعید سامرائی نیز از متأثران کتاب المراجعات بود. با وجود این که، این کتاب از اولین کتاب هایی بود که در راه شناخت مذهب اهل بیت علیهم السلام خوانده بود، تاثیری که بحث های سید شرف الدین بر وی گذاشت، بیش از سایر کتاب ها بود (السامرائی، 1407: 5).

کتاب آیات شیطانی سلمان رشدی که در آن نویسنده ی ملعونش به اسلام و پیامبر’ دشنام می دهد برابر باشد (تیجانی السماوی، 1424: 174).

از دیگر تکذیب هایی که این کتاب با آن روبه رو شد، این است که در برخی مراکز اهل سنت شایع گردید که مولف این کتاب، شخصیتی خیالی است.

هشام آل قطیط ذکر می کند که یکی از مشایخ اهل سنت، قبل از اینکه با کتاب ثم اهتدیت آشنا شوم، از من پرسید: آیا کتاب ثم اهتدیت را از آن گمراه تونسی خوانده ای؟ اگر آن را خوانده ای یا نزدت موجود است، آن را بسوزان!! به او گفتم: اولین بار است که نام این کتاب را می شنوم. به من گفت: مولفش مردی خیالی است اسمش تیجانی سماوی است. شیعه با نام او، این کتاب را منتشر کرده است (آل قطیط، 1421: 27).

هاشمی بن علی در کتابش حوار مع صدیقی الشیعی (گفتگویی با دوست شیعه ام) به این امر اشاره می کند و می گوید: «از چیزهای عجیبی که اطلاع پیدا کردم سخن کسانی بود که می گفتند تیجانی تونسی، کسی که به شیعه گراییده شخصیتی خیالی است (الهاشمی، بی تا، 161).

از چیزهای خارق العاده ای که تیجانی سماوی درباره ی کتاب ثم اهتدیت ذکر می کند، این است که: وی با راننده ی ماشینی که سوارش شده بود، گفتگو می کرد. هنگامی که راننده فهمید وی از تونس است، از او پرسید: آیا ممکن است که از شما در باره ی یک فرد تونسی سوال کنم؟ تیجانی سماوی می گوید: او چه کسی است؟ وی گفت: دکتر محمد تیجانی سماوی.

تیجانی می گوید: قلبم لرزید درحالی که گوش به سخن مردی می دادم که از من سوال می کرد در حالی که من در کنارش بودم و او مرا نمی شناخت. گمان

ص: 393

کردم که او از شیعیان لبنان باشد که از خلال کتابهایم مرا می شناسد. بدون هیچگونه تردیدی گفتم: من همان دکتر تیجانی هستم. وی گفت: معقول نیست!گفتم: چرا معقول نیست؟ گفت: به ما گفته شده که او شخصی خیالی است و وجود ندارد.

گفتم: پس چگونه او را می شناسی و از او سوال می کنی؟ گفت: من در کتاب ثم اهتدیت با او آشنا شدم. آن کتابی با عظمت است و مملؤ از حقایق است. اما شیخ ما گفت که این شخص وجود ندارد. قلبم با سخنش آرام شد. به او گفتم: سبحان الله، چه بسا تصادفی بهتر از هزار وعده ی دیدار است، ای برادرم، تو با دکتر تیجانی سخن می گویی. او در مقابلت با گوشت و خون و استخوانش ایستاده است. وی گفت: چگونه تصدیقت کنم در حالی که تو جوان هستی و با این لباس می باشی؟!

برای او پاسپورت سفرم را بیرون آوردم و گفتم: این دلیل است. پاسپورت را باز کرد و هویتم را خواند و به صورتم نگریست و گفت: اکنون شیعه شدم، و با گرمی با من مصافحه کرد و شروع کرد به بوسیدنم و از من عذر خواهی کرد (تیجانی السماوی، 1420: 98).

کتاب النص و الاجتهاد، کتاب ابوهریره از شرف الدین و کتاب شیخ المضیره از محمود ابوریّه مصری اشاره کرد.

تیجانی بعدها کتاب امام صادق و مذاهب اربعه از اسد حیدر و کتابهای متعدد دیگری از سید جعفر مرتضی عاملی، سید مرتضی عسکری، سید خوئی، سید طباطبایی، شیخ محمد امین زین الدین و از فیروز آبادی مطالعه کرد (تیجانی السماوی، 1417: 130-131).

- نهج البلاغه نیز از کتابهای موثر بوده که در شرح حال صباح علی البیاتی این مستبصر عراقی و پروفسور لگنهاوزن ره یافته آمریکایی آورده شده است.

- از کتابهای دیگری که به وسیله ی آن، بصیرت یافتگان تحت تاثیر قرار گرفته اند، کتاب لماذا اخترت مذهب الشیعه، مذهب اهل بیت اثر محمد مرعی انطاکی است. احمد راسم نفیس از جمله کسانی است که از این کتاب تأثیر پذیرفته است (راسم النفیس، 1418: 17-18).

- نکته جالب اینکه سید ادریس حسینی معتقد است که برای روی آوردن به تشیع همان مطالعه کتب اهل سنت از جمله صحیح بخاری و سایر صحاح کافی است؛ زیرا در این کتاب های آنقدر تناقض وجود دارد که جوینده حقیقت در مسیر یافتن آن است. از دیگر عللی که ادریس حسینی را به پیروی کردن از این منهج و پژوهش درباره ی حقیقت از دل کتب اهل سنت سوق داد، کمی منابع شیعه در دسترسش بود (الحسینی، 1414: 63).

محمد علی متوکل، از دیگر کسانی است که به وجود کمی منابع شیعه در دسترس خود اشاره می کند. گویا به تنها کتابی که دسترسی داشته اند الغدیر علامه

ص: 395

امینی بوده است که در برخی موارد تا ماه ها دسترسی به آن برایشان دشوار بود (المتوکل، 1422: 35).

معتصم سید احمد از جمله کسانی بود که در اثر گفتگو با پسر عمه اش به تشیع روی آورد. از این رو پسر عمه اش او را به کتاب های اهل سنت رهنمون شد زیرا در کتاب های اهل سنت دلایلی بر وجود پیروی از اهل بیت وجود دارد. معتصم با تحقیقاتی که انجام می دهد در می یابد که در کتب اهل سنت بیش از همه دلایلی بر حقانیت شیعه و اهل بیت علیهم السلام وجود دارد (معتصم، 1417: 19).

معتصم سید احمد اضافه می کند: «پس از مراجعه کردن به احادیث اهل سنت صحاح در بخاری و مسلم و ترمذی... در کتابخانه ی دانشگاهمان، درستی سخنانش برایم موکّد شد. بنابراین ناگهان به احادیث دیگری رسیدم که بیشتر از آنها بر وجوب پیروی کردن از اهل بیت علیهم السلام دلالت می کرد. و این باعث شد که دچار یک تکان روحی گردم. چرا این احادیث را قبلا نشنیده بودم؟!! بنابراین، این احادیث را برای برخی از همکلاسی هایم در دانشکده، عرضه کردم تا با من در این بحران مشارکت نمایند. بنابراین بر برخی تاثیر گذاشت و برخی دیگر از آن متاثر نشدند. اما من بر ادامه ی پژوهش مصمم شدم. هنگامی که روز پنجشنبه رسید، به سمت عبدالمنعم رفتم. با تمام خوش آمد گویی و آرامش مرا استقبال کرد. و گفت: بر تو واجب است که عجله نکنی. و پژوهش را با تمام هوشیاری، ادامه دهی. سپس معتصم سید احمد ذکر می کند: و به این صورت و بیشتر از طریق پژوهش، در مقابلم بسیاری از حقایق کشف شد که توقع آن ر ا نداشتم (معتصم، 1417: 19-20).

ص: 396

به ارث می گذارد. این امر همان چیزی است که واقعا در نزد اهل سنت وجود دارد و آنها همواره از اهل قبور طلب فتوا می کنند و با این روش زندگی می کنند.

از مهمترین نتایج باز بودن باب اجتهاد در نزد شیعه، انعطاف پذیر شدن در مواجهه و رویارویی با واقعیت موجود بود. همچنین دیده می شود که شیعه بر خلاف اهل سنت کمتر به مسائل حاشیه ای و سطحی می پردازد. (همان، 147)

است که گروه های اسلامی و جریان های حرکت اسلامی مختلف را تحریک می کند تا این موسسه ی دینی را به کناری بزنند به خاطر این که این موسسه، یک موسسه و بنیان حکومتی است که در خدمت حاکم است نه در خدمت اسلام. از این رو، این موسسه ی دینی سنی در یک تنگنا ی مهمی زندگی می کند که وجود و آینده اش را، موانع بصیرت یافتن تهدید می کند. بنابراین مراکز دینی اهل سنت، اعتماد مردم مسلمان و جریان های اسلامی به خودش را از دست می دهد و از جهت دیگر، قدرت بر انجام کار و مبادرت بر امری را ندارد چرا که اسیر حکومت و اسیر فقه گذشته است... (همان، 149-148)

کاغذی برایم بیاورید تا برایتان چیزی بنویسم که بعد از آن هرگز گمراه نشوید.» پس عمر گفت: «تب بر پیامبر’ غلبه کرده است و هذیان می گوید، قرآن برای ما کافی است.» مروان نتوانست علت این ماجرا را دریابد. بنابراین شروع به انکار

و تکذیب این موضوع کرد و به دوستش گفت: «آیا کار را به جایی رسانده اید که این سخن را به فاروقی نسبت می دهید که هرگز پیامبر’ را نافرمانی نکرده است.» دوستش آدرس این حدیث را در صحیح مسلم و بخاری به او نشان داد. اما وی نتوانست این حقیقت را بپذیرد و سعی کرد چنین توجیه کند که اگر هم چنین گفته باشد باز هم صحابی باقی می ماند. او از دوستش پرسید: چگونه به این حدیث در کتب صحاح دست یافته است؟ از این رو دوستش او را به کتاب ثم اهتدیت تیجانی رهنمون کرد. خلیفات با کمال تعجب از شیعه شدن یکی از علمای اهل سنت، تصمیم به مطالعه کتاب گرفت (موسوعه، 1424: 3/ 436-437).

- لمیاءحماده در مقاطع فراغتش به خواندن کتاب های دینی با تامل و بررسی پرداخت. هرگاه آنها را می خواند علم و شناخت دینی تازه ای کسب می کرد.

بیشترین قضیه ای که بعد از شناخت آن، اهتمامش را بر انگیخت، قضیه مصیبت روز پنج شنبه و موضع صحابه در قبال آن بود و اینکه پیامبر’ قبل از وفاتشان در حالی که در بستر بیماری بود از آنها خواست تا دوات و قلم بیاورند تا اینکه بعد از آن حضرت هرگز گمراه نگردند.

خانم لمیاء می گوید: زمانی که از طریق کتب افرادی که به بصیرت رسیده اند از آن مطلع گشتم از موضع صحابه در شگفت ماندم، . ولی دوست داشتم تا زمانی که به یقین نرسیده ام در قضاوت عجله نکنم. پس به کتب اهل سنتی که

ص: 401

این قضیه تاریخی را ذکر کرده اند از جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم و مسند امام احمد و تاریخ طبری و تاریخ ابن اثیر مراجعه کردم. بعد از تلاش صحت آن را در کتب معتبر خودمان یافتم، و فهمیدم که بایستی خیلی از اعتقاداتم را پاکسازی کنم و از طریق بررسی، درست و غلط بودن آن را مشخص سازم. (همان، 141)

---------- (1902م)، مالک حیاته و عصره آرائه و فقهه، قاهره: مکتبهْ النجلو المصریهْ.

---------- (بی تا)، فی تاریخ المذاهب الفقهیه، ج2، قاهره: مطبعهْ المدنی.

---------- (1367ق)، ابن حنبل حیاته و عصره آرائه و فقهه، دارالفکر العربی.

---------- (1367ق)، الشافعی حیاته و عصره آرائه و فقهه، دارالفکر العربی.

---------- (بی تا) تاریخ المذاهب الاسلامیهًْ، ج1، قاهره: دارالفکر العربی.

ابی یعلی، محمد (1419ق/1998م)، طبقات الفقهاء الحنابله، ج1-2 (تحقیق علی محمد عمر)، قاهره: مکتبه الثقافهْ الدینیه.

اسفراینی، ابومظفر (1374ق/1955م)، التبصیر فی الدین و تمییز الفرقهْ الناجیهْ عن الفرق الهالکین، مکتبهْ الخانجی بمصر و مکتب المثنّی ببغداد.

اسلام نیا، فریدون (1389ش)، سیر تاریخ مذاهب اهل سنت و جماعت، ترببت جام: شیخ الاسلام احمد جام.

اشترومن، ردولف، «زیدیه»، دائره المعارف الاسلامیه، ج 11، به اهتمام و ترجمه محمد ثابت افندی و دیگران، تهران، انتشارات جهان، بی تا.

اشعری قمی (1963م)، المقالات و الفرق، صحح و قدّم له و علّق علیه محمدجواد مشکور، تهران: موسسه مطبوعاتی عطائی.

ص: 404

اشعری، ابوالحسن (1426ق/ 2005م)، مقالات الاسلامیین، عنی بتصحیحه هلموت ریتر، بیروت: مطبعه المتوسط.

اصفهانی، راغب (1412ق/ 1992م)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق.

امین، احمد (1962م)، ضحی الاسلام، قاهره: لجنه التالیف و الترجمه و النشر.

انصاری، حسن (1373ش). «احمد بن حنبل»، دایرهْ المعارف بزرگ اسلامی، ج6، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرهْ المعارف بزرگ اسلامی.

الإنطاکی، محمّد مرعی الأمین (1417 ه-.)، لماذا اخترت مذهب الشیعهْ مذهب أهل البیت علیهم السلام ، تحقیق: عبد الکریم العُقیلی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، الطبعهْ الأولی.

بغدادی، عبدالقاهر (1385ش)، ترجمه الفرق بین الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران: انتشارات اشراقی.

پاکتچی، احمد (1373ش)، « فقه احمد بن حنبل»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج6، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.

پوناوالا، اسماعیل ک. (1382)، «قاضی نعمان و فقه اسماعیلی» در تاریخ و اندیشه های اسماعیلی در سده های میانه، تنظیم و تدوین دکتر فرهاد دفتری (ترجمه فریدون بدره ای) تهران: نشر فرزان، صص81-151.

تیجانی السماوی، محمّد (1412 ه-)، فسیروا فی الأرض فانظروا، بیروت دار المحجهْ البیضاء للطباعهْ و النشر (ترجمه محمودی).

ص: 405

------------------ (1416 ه-.)، کلّ الحلول عند آل الرسول، بیروت: دارالمجتبی.

------------------ (1422)، الشیعهْ هم أهل السنّهْ، قم: مؤسّسهْ أنصاریان للطباعهْ والنشر.

------------------ (1424 ه-)، فاسألوا أهل الذّکر، قم: مؤسّسهْ أنصاریان للطباعهْ والنشر.

------------------ (1421 ق)، لأکون مع الصادقین، قم: مؤسّسهْ أنصاریان للطباعهًْ والنشر.

------------------ (1417 ه-.)، ثمّ اهتدیت (ترجمه محمد جواد مهری)، قم:

مؤسّسهْ أنصاریان للطباعهْ والنشر، الطبعهْ الثانیهْ.

ثابت افندی و دیگران، «الشافعی»، دائرهْ المعارف الاسلامیهْ، ج13، تهران: انتشارات جهان، بی تا.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1368)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.

جعفریان، رسول، (1387ش)، اطلس شیعه، نشر سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول.

الجندی، عبدالحکیم (1994م)، الامام الشافعی، قاهره: دارالمعارف.

جوهری فارابی، ابی نصر اسماعیل بن حماد (1430ق/م2009م)، تاج اللغهْ و صحاح العربیهْ المسمی الصحاح، بیروت: داراحیا التراث العربی.

حجوری، محمد بن حسن (1354ق)، الفکر السامی فی التاریخ الفقه الاسلامی، قاهره: دارالتراث.

ص: 406

الحسنی، باسل بن خضراء (1425 ه-). و من النهایه کانت البداعه، قم: مرکز الابحاث العقائدیه.

حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی (1364ق)، تبصرهْ العوام فی معرفهْ مقالات الانام، به تصحیح عباس اقبال، تهران: انتشارات اساطیر.

حسین یعقوب، أحمد (1418 ه-.) الطریق إلی مذهب أهل البیت، بیروت: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیهْ، الطبعهْ الأولی.

حسین یعقوب، احمد (1374 ش)، . نظریه عدالهْ صحابه و المرجعیهْ السیاسیهْ فی الاسلام، ترجمه محمد قاضی زاده، قم: نشر امید

حسینی، ابوالمعالی (1376ق)، بیان الادیان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمد تقی دانش پژوه، تهران: روزنه

الحسینی، إدریس (1414 ه-.)، لقد شیعنی الحسین علیه السلام ... الانتقال الصعب فی رحاب المعتقد والمذهب، بیروت: دار النخیل للطباعهْ والنشر، الطبعهْ الأولی.

خلیفات، مروان (1418 ه-)، ورکبت السفینهْ، قم المقدّسهْ: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیهْ، الطبعهْ الأولی.

دفتری، فرهاد (1375ش)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه (ترجمه فریدون بدره ای) تهران: نشر فرزان روز.

--------- (1377ش)، «اسماعیلیه»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج8، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرهْ المعارف بزرگ اسلامی.

ذهبی، محمد بن احمد (1969م)، میزان الاعتدال، بیروت: دارالفکر.

رازی، ابوحاتم (1382)، گرایش ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری (ترجمه علی آقا نوری)، قم: مرکز تحقیقات ادیان و مذاهب.

ص: 407

راسم النفیس، احمد (1391 ش) مجله اخبار شیعیان، شماره 81.

راسم النفیس، احمد (1418 ه-.) الطریق الی مذهب اهل البیت، بیروت (مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه)، الطبعهًْ الاولی.

-------------- (1380 ش) مجله معرفت، شماره 49

زبیدی، محب الدین ابی فیض (1414ق/1994م)، تاج العروس، ج11، بیروت: دارالفکر.

الزلمی، مصطفی ابراهیم (1375ش)، خاستگاه های اختلاف در فقه مذاهب، ترجمه حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.

زمیزم، سعید رشید (1422ق/2002م)، الفرق و الجماعات الاسلامیهْ، بیروت: موسسه البلاغ.

سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (ژئوپلتیک) منطقه خلیج فارس (چاپ اول 1387)، با تاکید برشیعیان.

السامرائی، سعید (1407 ه-)، حجج النهج المختار من نهج البلاغه، بیروت: موسسه الفجر، الطبعهْ الاولی.

السایس، محمدعلی (1425ق/2004م)، تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر.

سبحانی، جعفر (1426ق/2005م)، المذاهب الاسلامیهًْ، بیروت: دارالولاء.

سلطانی، مصطفی (1390ش)، تاریخ و عقاید زیدیه، قم: نشر ادیان.

السلماسی الفقیهه، قاضی ابوزکریا یحیی بن ابراهیم (1420ق/1999م)، فیه منازل الائمه

الاربعه، ضبط النص و علّق علیه ابویحیی عبدالله الکندری، بیروت: دارابن حزم.

ص: 408

الشرباصی، احمد، الأئمهْ الأربعهْ، بیروت: دارالجیل، بی تا.

شریف یحیی، امین (1406ق/ 1986م)، معجم الفرق الاسلامیهْ، بیروت: دارلأضواء.

الشکعه، مصطفی (1411ق/1991م)، اسلام بلا مذاهب، قاهره: دارالمصریهْ اللبنانیهْ.

شهرستانی، عبدالکریم (1998م)، الملل و النحل، ج1 و 2، قدم له و علّق حواشیه الدکتور صلاح الدین الهواری، بیروت: دارمکتبه الهلال.

شیبی، کامل مصطفی، الصله بین التصوف و التشیع، قاهره: دارالمعارف بمصر، بی تا.

صابری، حسین (1383ش)، تاریخ فرق اسلامی2، تهران: سمت.

صفری، نعمت اله (1380ش)، راهنمای فرقه شناسی اسلامی، هفت آسمان، سال سوم، شماره نهم و دهم.

ضمیری، محمدرضا (1384ش)، جستاری در اندیشه فقهی مذاهب، قم: گلستان معرفت.

طباطبائی، محمد حسین (1383ش)، شیعه در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

طباطبائی، محمد حسین (1360ش)، ظهور شیعه، قم: انتشارات فقیه.

---------------- (1387ش)، رسالت تشیع در دنیای امروز، مشهد: بوستان کتاب).

عبد الحفیظ، محمّد (1413 ه-.)، - لماذا أنا جعفری، بیروت: مؤسّسهْ الأعلمی للمطبوعات، الطبعهْ الأولی.

ص: 409

عبد الحمید، صائب (1414 ه-.)، منهج فی الانتماء المذهبی (ترجمه حبیب روحانی)، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، الطبعهْ الخامسه.

عبد المنعم حسن (1420 ه-.)، بنور فاطمهْ اهتدیت، بیروت: دار الخلیج العربی للطباعهْ والنشر، الطبعهْ الثانیهْ، ترجمه سید حسین محفوظی (1383 ش).

عبدالحمید، عرفان (بی تا) دراسات فی الفرق و العقائد الاسلامیه، بغداد: مطبعه اسد.

عرفه، سلیم (1427 ه-). افادات من ملفات التاریخ، قم: مرکز الابحاث العقائدیه.

(علامه امینی، عبدالحسین (بی تا)، الغدیر، ج 5، قم).

العماد، عصام علی یحیی (1386 ش)، مجله پرسمان، شماره 60

الغریری، سامی (1429ق)، الزیدیه، بین الإمامیهْ و اهل السنّهْ، دارالکتاب الاسلامی.

غزالی، محمد (1422ق)، فضائح الباطنیه، بیروت، مکتبهْ العصریهْ.

فراهیدی، خلیل احمد (1414ق)، ترتیب کتاب العین، ج2، تصحیح اسعد الطیب، قم.

فرمانیان مهدی (1386ش)، و سید علی موسوی نژاد، درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه، قم: نشر ادیان.

---------- (1386ش)، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیان، قم: نشر ادیان.

---------- (1386ش)، فرق تسنن، قم: نشر ادیان.

ص: 410

---------- (1387ش)، آشنایی با فرق تسنن، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.

فضلی، عبدالهادی و دیگران (1426ق/ 2005م)، المذاهب الاسلامیهْ الخمسهْ، بیروت: الغدیر.

فضیل، شرف الدین (1412ق /1991م)، علی بن عبدالکریم، الزیدیه نظریه و تطبیق، بیروت: الحدیث.

فیض الاسلام، سید علی نقی، نهج البلاغه.

القاسم، أسعد وحید (1418 ه-)، أزمهْ الخلافهْ والإمامهْ وآثارها المعاصرهْ، عرض ودراسهْ، قم: دار المصطفی لإحیاء التراث، الطبعهْ الأولی.

-------------- (1421 ه-)، حقیقهْ الشیعه الاثنی عشریه، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، الطبعهْ الاولی.

قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.

الکثیری، سیدمحمد (1418ق)، السلفیهْ بین اهل السنهْ و الامامیهْ، بیروت: الغدیر.

کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ج1-4، (با ترجمه و شرح حاج سیدجواد مصطفوی)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام ، بی تا.

گرجی، ابوالقاسم (1375 ش)، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت.

گنزالس، رائول (1389ش)، اخبار شیعیان، شماره 53.

مادلونگ، ویلفرد (1381ش)، فرقه های اسلامی (ترجمه ابوالقاسم سرّی)، تهران: اساطیر.

ص: 411

ماهنامه اخبار شیعیان، شماره 88، سال 1391ش.

المتوکل، محمّد علی (1422 ه-.)، ودخلنا التشیع سجّداً، بیروت: دار الخلیج العربی للطباعهًْ والنشر، الطبعهًْ الثانیهْ.

مشکور، محمد جواد (1372ش)، تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی، تهران: اشراقی.

معتصم، سید احمد (1417 ه-)، الحقیقهْ الضائعهْ رحلتی نحو مذهب آل البیت علیهم السلام ، قم: مؤسّسهْ المعارف الإسلامیهْ، الطبعهْ الأولی.

معوض، علی محمد و عبدالموجود عادل احمد (1420ق)، تاریخ التشریع الاسلامی، دارالکتب العلمیه، بیروت: لبنان.

معین، محمد (1383)، فرهنگ، تهران: انتشارات ساحل.

المعیوف البدرانی، یاسین، (بی تا)، یالیت قومی یعلمون، بیروت: مؤسّسهْ العارف.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1378ش)، الارشاد، ج1، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

----------------------- (1372ش/1413ق)، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به کوشش مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

----------------------- (1413ق)، النکت الاعتقادیه، به کوشش رضا مختاری، تهران: الئوتمر العالی لألفیه الشیخ مفید.

مقری فیومی، احمد بن محمد بن علی (1425ق)، المصباح المنیر، الجزء الاول، قم: منشورات دارالهجره.

ص: 412

ملطی شافعی، محمد بن احمد بن عبدالرحمن (1388ق/ 1968م)، التنبیه والرد علی اهل الاهواء البدع، قدم له و علّق علیه محمد زاهد بن الحسن الکوثری، بغداد: مکتبه المثنی و مکتبه المعارف بیروت.

المنبر (مجلّه).

منهاج (ماهنامه)، مرکز الغدیر الدراسات الاسلامیه، لبنان

موسوعه، مرکزالابحاث العقائدیه (1424 ق)، موسوعه من حیاه المستبصرین، قم: چاپ ستاره

مهاجری کردستانی، رحمت اله (1352ش)، چرا به ولایت معتقد شدم، قم: پیروز

نوبختی، حسن بن موسی (1404ق/ 1984م)، فرق الشیعهْ، بیروت: دارالأضواء.

الوردانی، صالح (1417ه-). الکلمهْ والسیف محنهْ الرأی فی تاریخ المسلمین، .

------------ (1996م)، اهل السنه شعب الله المختار، مدبولی الصغیر، الطبعهْ الاولی.

------------ (1416 ه-.)، الخدعه... رحلتی من السنهْ الی الشیعه، بیروت: دار النخیل للطباعهْ والنشر و التوزیع، الطبعهْ الاولی.

------------ (1419 ه-.)، التقارب والتباعد، عقائد السنّهًْ وعقائد الشیعهْ، بیروت، الغدیر للدراسات والنشر، الطبعهًْ الأولی.

----------- (1414ه-.)، الشیعهْ فی مصر من الامام علی حتی الامام الخمینی.، قاهره: مکتبهْ مدبولی الصغیر، ترجمه عبد الحسین بینش (1382).

ص: 413

----------- (1416ه-.)، السیف والسیاسهْ، صراع بین الإسلام النبوی والإسلام الأموی القاهرهْ: دار الجسام، الطبعهْ الأولی.

ولوی، علی محمد (1367)، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، ج1 و2، تهران: موسسه انتشاراتی بعثت.

الهاشمی بن علی (1382ش)، حوار مع صدیقی الشیعی، قم: مرکز الابحاث العقائدیه.

الهامی، داود (1390 ش)، ره یافتگان به تشیع، قم: موسسه انتشارات هجرت، چاپ اول.