ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

5. برتری عالم بر عابد! 39

عبادت، هدف آفرینش 40

الف) تفاوت مقامات علمی دانشمندان 41

ب) عدد تکثیر و معنای آن 41

علل برتری عالم بر عابد 42

6. مردم بر سه دسته اند 45

غُثاء چیست؟ 45

اقسام سه گانه مردم در قرآن 46

ضرورت تعلیم در محضر علمای ربّانی 47

7. اهمیّت فوق العاده علم آموزی 49

یک: اعجاز علمی پیامبر صلی الله علیه و آله 50

دو: علم دین یا همه علوم؟ 50

سه: ابزارهای دشمن در مبارزه با عالمان دین 51

الف) نیازی به پیروی از عالمان دین نیست! 51

ب) تقلید ناپسند است! 52

ج) علما با عصر صنعت هماهنگ نیستند! 53

د) علما اختلاف نظر دارند 54

ه ) پخش شایعات 54

8. اجر تعلیم دادن 57

اوّل: مباشرت و تسبیب 58

دوم: بازاریابی هرمی مشروع! 58

سوم: گستره روایت 59

چهارم: خطر آموزش های زشت 60

9. فضیلت علم و عالم و متعلّم 63

بخش اوّل: ارزش فوق العاده علم 64

بخش دوم: سخن خداوند با حضرت دانیال 65

اخلاق در دنیای امروز 67

ص:7

10. فراگیری، عمل کردن و نشر علم 69

اخلاص در عمل 70

الف) اخلاص حضرت موسی علیه السلام 71

ب) اخلاص حضرت علی علیه السلام 72

ج) اخلاص طوعه 72

پاداش مخترعان و مکتشفان 73

11. نورانیّت علم 75

1. مخاطب روایت 75

2. علم رسمی و غیر رسمی 76

3. علم تنها به تعلّم نیست 77

4. کارهای خداوند بی حکمت نیست 77

12. حقوق دانشمندان و عالمان 79

13. تسبیح همه موجودات برای طالب علم 83

یک: همه موجودات زنده اند! 83

دو: رابطه بین تسبیح و علم 84

سه: ارزش فوق العاده طالب علم 84

14. بخشنده ترین بخشندگان 87

فلسفه سؤال 88

بخشنده ترین ها 88

15. رهبری علم و دانش 91

انسان ها در دنیا مسافرند 91

16. موعظه های بی اثر! 95

جایگاه تقوا 95

17. اخلاص 97

علوم مادّی و الهی 97

معنای اخلاص و راه تحصیل آن 98

ص:8

18. علم سودمند 101

تفاوت انسان با حیوان 101

فلسفه عمل برخلاف علم 102

19. عالمان و حاکمان 105

روح و جسم در جامعه 105

ضرورت تشکیل حکومت دینی 106

20. ارزش فوق العاده نشر علم و تبلیغ 109

آثار سنّت های نیک 109

تشبیه اعمال انسان به ابرها و کوه ها 110

21. سلاح قلم و بیان 113

بُعد معنوی زندگی بشر 113

چگونه خطیب خوبی شویم؟ 114

بعد مادّی زندگی بشر 115

22. پرسش کلید علم و دانایی 117

پرسیدن عیب نیست 117

لزوم رجوع به متخصّص 118

جوشش با مردم 119

23. مطالب بسیار مهم 121

نکات قابل توجّه 121

24. دو چیز عجیب 123

به سخن نگاه کن 123

عفو و گذشت 125

25. معلّم الخیر 127

سالخوردگان 127

پیشوای دادگر 128

معلّمان 128

یادی از شهید مطهّری رحمة الله 129

ص:9

26. نظام ارزشی اسلام 131

ارزش ها و ضدّ ارزش ها 131

علم و تقوا و ایمان 132

ارتباط بین علم و تقوا و ایمان 133

27. نیازمندی هر جامعه ای به سه چیز 135

معنای «همج» 135

یک. فقیه متّقی 136

دو. زمامدار خیرخواه مقتدر 137

سه. پزشک متخصّص و مورد اعتماد 138

28. شدیدترین عذاب ها 139

سخت ترین عذاب! 139

فلسفه سختی عذاب عالم بی عمل 139

عالم بی عمل یا عالم محتکر! 140

29. مهم تر از علم! 143

مبارزه با معلول یا علّت؟ 143

تفسیر دیگر روایت 144

30. عُجب مانع تحصیل علم 147

اوّل: یک دوره فشرده اخلاق اسلامی 147

دوم: تفاوت خودبرتر بینی با مفاهیم مشابه 148

سوم: خودبرتر بین به دنبال دانش نیست 148

چهارم: نادانی و بخل مذموم ترین رذایل اخلاقی 149

پنجم: مبارزه با رذایل اخلاقی 149

31. ارکان سه گانه 151

اول: «عالم» باید «ناطق» باشد 152

دوم: «عالم» باید «عامل» باشد 152

ص:10

32. شریف ترین حسب ها 155

معنای حَسَب و نَسَبْ 155

33. تعلیم و تعلّم الزامی است 159

ارشاد جاهل و امر به معروف و نهی از منکر 159

معجزه حدیث فوق 160

34. علم و یقین 163

تفاوت «علم» و «باور» 163

علل عمل نکردن به علم و یقین 164

35. همه چیز در پرتو اندیشه 167

علم بدون فهم! 167

تلاوت بدون تدبّر 168

عبادت بی تفکّر 169

36. معیار قبولی اعمال 171

کیفیّت یا کمیّت؟ 171

کیفیّت مقدم است 172

37. در پرسیدن خجالت نکشید! 175

سؤال کلید مجهولات 175

پرسش گری، افتخار مسلمانان است 176

38. حیای عالمانه و جاهلانه! 179

سؤال و جواب حتّی در میدان جنگ 180

39. جایگاه دانشمندان 181

برتری علما بر شهدا 182

برتری دانشمندان بر عابدان 182

40. عالم بی عمل 185

عالمان هواپرست قرن بیستم 186

منابع و مآخذ 189

ص:11

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:12

«اخلاص» باشد تأکید کرده و «مطالب بسیار مهم» در مورد «برتری عالم بر عابد» و «اجر تعلیم دادن» و «نورانیّت علم» و «حیای عالمانه و جاهلانه» و «نیازمندی هر جامعه به سه چیز» که یکی از آنها فقیه عالم با تقواست، بیان کرده و به مسلمانان سفارش کرده که «در پرسیدن خجالت نکشید» و «عجب مانع تحصیل علم» نشود و به تک تک آنان توصیه کرده که «یا معلم باشید یا شاگرد» و از این نکته که «پرسش کلید علم و دانایی» است غافل نشوند، تا «به اوج کمال» برسند و اگر در معارف دینی ما «مردم بر سه دسته اند» معلّمان ودانش آموزان و خار و خاشاک ها و هر کس در گروه اول و دوم نباشد به ناچار جزو گروه سوم خواهد شد، و اگر «دو چیز عجیب» شمرده شده: کلمه حکمت آمیزی که از دهان انسان سفیه و نادانی خارج شود و سخن زشتی که حکیمی بر زبان جاری کند که اوّلی را باید پذیرفت و دومی را بخشید، همه و همه جایگاه رفیع علم وعالم را در دین ما نشان می دهد تا آنجا که می توان اسلام را دین علم و دانش نامید.

و اگر «عالم بی عمل» شدیداً مورد مذمّت قرار گرفته، و«موعظه های بی اثر» به او نسبت داده شده، و «به شدیدترین عذاب ها» تهدید گردیده، برای آن است که اسلام به همه جهانیان اعلام کند که دین ما علم را مقدّمه عمل می داند و همه عالمان باید تلاش کنند ابتدا به آموخته های خود عمل کنند، سپس آن را در اختیار دیگران قرار دهند.

ص:13

خوانندگان محترم کتابی که اکنون در دست شماست، مشتمل بر چهل حدیث ارزشمند از حضرات معصومین علیهم السلام در مورد «علم وعالم» است که مرجع عالیقدر حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی(مدّظلّه) با بیان سلیس و روان و در عین حال عمیق وموشکافانه خویش به شرح و تفسیر آن پرداخته است.

بخشی از این روایات (ده حدیث اوّل) صبح های چهارشنبه، نیمه دوم سال 1387 در مدرسة الامام امیرالمؤمنین علیه السلام برای کارمندان و اعضای دفتر معظّم له شرح شده، و بخش دوم آن (از حدیث یازدهم تا سی ام) از مباحث اخلاقی معظّم له در درس خارج فقه سال های 1371 تا 1392 انتخاب شده، و بخش سوم (از حدیث سی و یکم تا چهلم) از کتاب های مختلف استاد گرفته شده که نام آن ها در پاورقی آمده است. و در مجموع کتابی است که مطالعه آن به معلمان قوّت قلب، و به دانش آموزان انگیزه بیشتر داده، و هر خواننده منصفی آن را مطالعه کند به اهمیّت فوق العاده علم و دانش از نظر اسلام پی خواهد برد. و هدیه مناسب وارزشمندی برای «روز معلّم» محسوب می شود.

خداوندا! به ما توفیق تعلیم و تعلّم عنایت فرما و ثواب ها وعنایات ویژه ای که به معلّمان و دانش آموختگان داری، به ما عنایت کن.

ابوالقاسم علیان نژادی

مشهد مقدّس - زائر سرای امام صادق علیه السلام

25 شوّال سالروز شهادت امام صادق علیه السلام مصادف با 11 شهریور 1392

ص:14

ص:15

ص:16

نیست، و باید در پی فراگیری علم و دانش باشد. در حدیثی آمده است که: «خداوند در روز قیامت به بنده اش (که در واجبات ومحرّمات کوتاهی کرده) می گوید: آیا می دانستی و کوتاهی کردی؟ اگر بگوید: بله، به وی می گوید: چرا برخلاف علم خود عمل کردی؟ و اگر بگوید: نمی دانستم به او می گوید: «اَفَلا تَعَلَّمْتَ حَتّی تَعْمَلْ؛ چرا یاد نگرفتی تا عمل کنی؟!». (1)

آری، ندانستن عذر نیست، باید رفت و یاد گرفت. و لذا طلب علم در اسلام واجب شده و تفاوتی در این مساله بین زن و مرد نیست، چون هر چند در روایت تصریح به زنان نشده، ولی منظور از «مسلم» جنس است، نه جنسیّت، همانگونه که آیه شریفه «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصّیامُ» (2) اختصاص به مردان ندارد؛ بلکه شامل زنان ومردان

هر دو می شود.

بنابراین، طلب علم بر زن و مرد، بزرگ و کوچک لازم است وجهل عذر محسوب نمی شود.

ص:17

امام در ادامه حدیث می فرماید: طلب علم از طلب مال واجب تر است، چون روزی را خداوند مقدّر کرده و به انسان ها می رساند؛ امّا علم نزد اهلش ذخیره گشته، و به مردم دستور داده شده به دنبال

آن بروند.

ص:18

طبق این روایات ابتدا از عالمان پیمان گرفته شده، تعلیم دهند، سپس از جاهلان تعهّد گرفته شده که در پی تحصیل علم و دانش باشند.

در زمان ما سخن گفتن از تحصیل علم و تعلیم دانش کار ساده ای است، امّا در محیط جاهلیّت عرب، که علم و دانش خریداری نداشت، و در جزیرة العرب مدرسه و مکتب خانه ودانشگاه و کتابخانه ای یافت نمی شد، روایات بلندی که در زمینه علم و دانش وارد شده نوعی معجزه محسوب می شود.

سؤال: علمی که روایات فوق در مورد آن سخن گفته و اینقدر نسبت به آن تأکید کرده چه علمی است؟

جواب: در برخی روایات نظیر آنچه که از حضرت علی علیه السلام نقل شد (روایت دوم) قرینه وجود دارد که منظور علم دین است، امّا روایت طلب العلم فریضة (حدیث اوّل) و مانند آن عام است وشامل تمام علوم مورد نیاز جامعه می گردد.

در دنیای امروز آنها که در علوم روز عقب مانده اند، وابسته وفقیر و به یک معنی ذلیلند. و با توجّه به این که اسلام عزّت را از آنِ خدا و رسولش و مؤمنان می داند، (1) بر همه مسلمانان لازم است

کاستی ها و عقب ماندگی های خود در علوم روز را جبران کنند تا وابسته به کشورهای غرب نباشند و عزّت خود را حفظ نمایند.

بنابراین، نه تنها نظم اجتماع و جامعه متوقّف بر فراگیری علم

ص:19

روز می باشد، بلکه آبرو و عظمت و عزّت مسلمانان، و امت جهان اسلام نیز متوقّف بر فراگیری علوم روز است. به امید آن که تمام دانشگاه های جهان اسلام این پیام را گرفته و به آن عمل کنند.

* * *

ص:20

ص:21

ص:22

رهرو منزل عشقیم و ز سر حدّ عدم تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم (1)

از نقطه صفر شروع کرده و به سوی وجود بی پایان خداوند حرکت می کنیم.

بعضی می پرسند: چرا خداوند ما را آفرید؟ آیا کمبودی داشت که با آفرینش ما قصد جبران آن را داشت؟

در پاسخ می گوییم: ذات خداوند فیّاض علی الاطلاق است ولازمه ذاتش فیض وجود می باشد. موجودات را آفریده و در مسیر تکامل نیز پیش می برد. نه نیاز به تکامل دارد و نه نیاز به فیض بخشی، همانند خورشید که نورافشانی می کند؛ امّا نیازی به نورافشانی ندارد، بلکه لازمه ذاتش نور افشانی است. خداوند متعال نیز نور وجود را بر همه کائنات پاشیده و آنها را در مسیر تکامل پیش می برد.

با توجّه به آنچه گذشت تکامل به تمام معنی، در سه چیز زیر است و انسان را از نقصان دور می کند :

ص:23

پاسخ این است که: تمام احکام دین دارای مصالح یا مفاسدی است. هر دستوری که خداوند متعال، یا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یا ائمه معصومین علیهم السلام داده اند مصلحت یا مفسده دنیوی و اخروی دارد. مثلاً مصلحت نماز آن است که از فحشاء و منکرات جلوگیری می کند، (1) و روشن است جامعه ای که فحشاء و منکرات نداشته باشد

امن و آرام خواهد بود. بنابراین، نماز به زندگی دنیایی هم آرامش می دهد و جلوی جنایات را می گیرد.

و مصلحت روزه مبارزه با هوای نفس است (2) که منشأ همه

خطاها و گناهان می باشد. بنابراین، روزه دنیای انسان را نیز آباد می کند. خلاصه این که تفقّه در دین سبب آبادی دنیا و آخرت هر دو می شود و لذا امام صادق علیه السلام فرمودند: «دوست دارم اصحاب ویارانم برای تفقّه در دین تحت فشار قرار گیرند». (3)

از این روایت استفاده می شود که می توان تفقّه در دین را اجباری کرد. حتّی قرآن مجید تفقّه در دین را بر جهاد در راه خدا مقدّم داشته است لذا می فرماید: (فَلَوْلاَ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ)؛ «چرا از هر گروهی از مؤمنان طایفه ای کوچ نمی کنند (و طایفه ای در مدینه بمانند) که در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند

ص:24

وبه هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری کنند!». (1)

ص:25

و غم و شادی به همند» (1) ، کنایه از مشکلات و ناملایماتی است که

برای یافتن آن گنج باید تحمّل کرد.

ص:26

ص:27

ص:28

ص:29

است. شما آستین ها را بالا زده و با تلاش و جدیّت دروس حوزوی را پیگیری کنید و حداقل 14 علم را یاد بگیرید و دست کم 10 سال مطالعه و تعلیم و تعلّم پی گیر و مستمر داشته باشید تا به پایه اوّل اجتهاد رسیده و دروس سطح را تمام کرده، سپس در درس خارج شرکت کنید.

اگر توان این کار را دارید، این مراحل سخت را پشت سر گذاشته و مجتهد شده و مطابق فتوای خود عمل کنید. و اگر نمی توانید، باید در فروع دین از متخصصّان دین، که همان مراجع تقلید هستند پیروی کنید؛ همانگونه که انسان بیمار به سراغ طبیب می رود و کسی که قصد ساختن خانه مسکونی دارد به سراغ متخصّص ساختمان یعنی بنّا و معمار می رود.

ص:30

مثلاً عدّه زیادی از آنها قایل به جبر هستند در حالی که اعتقاد به جبر از نظر عقل و قرآن و سنّت ضلالت و گمراهی است وناخودآگاه ما را در اعتقاد جبر وارد می کنند. یا بسیاری از آنها معتقدند که خداوند در روز قیامت با این چشم دیده می شود در حالی که قرآن مجید می فرماید: (لا تُدْرِکُهُ الاَبْصارُ)؛ «چشم ها او را نمی بینند» (1) و در جای دیگری فرموده است: (لَنْ تَرانی)؛ «(ای

موسی!) هرگز مرا نخواهی دید». (2)

یعنی محال است خداوند با چشم سر دیده شود، چون چیزی که دیده می شود جسم و جسم مکان می خواهد و اجزاء دارد وزوال پذیر و متغیّر و محدود به زمان است؛ در حالی که خداوند هیچ یک از این اوصاف را ندارد.

ص:31

همین بود. از علوم و دانش غربی ها بی حساب و کتاب استفاده کرد، و آنها در ضمن انتقال دانش خود، فرهنگ فاسدشان را هم بر ملّت ایران تحمیل کردند.

در زمان طاغوت کتاب جامعه شناسی غرب ترجمه و به عنوان کتاب درسی دانشگاه ها قرار داده شد. در این کتاب تنها یک صفحه به بحث از دین پرداخته بود و در آن یک صفحه هم نوشته بود که آیا دین زاییده جهل است، یا منشأ آن ترس می باشد؟ یعنی دین اصالت ندارد، بلکه زاییده فکر بشر است. یا جهل و نادانی بشر به عالم اسباب و طبیعت سبب شده که انسان خدایی برای خود بسازد، یا ترس او از سیل و زلزله و صاعقه و دیگر حوادث ترسناک او را وادار به ساختن خدایی در ذهن خود کرده که به هنگام ترس به آن پناه ببرد. حتّی احتمال سوم که دین یک حقیقت و واقعیت است را مطرح نکرده بود!

آری در کتاب جامعه شناسی وارداتی تنها یک صفحه درباره دین بحث شده و آن یک صفحه هم چیزی جز اضلال و گمراهی نبود، در حالی که مباحث دینی جامعه شناسی وسیع و گسترده است. امّا اگر از نظر علمی خودکفا باشیم و خودمان کتاب جامعه شناسی بنویسم به چنین مشکلاتی برخورد نخواهیم کرد.

* * *

ص:32

ص:33

ص:34

1. عالِمٌ رَبّانِیٌّ؛ دانشمندی که مشغول تربیت جامعه است.

2. مُتَعَلِّمٌ عَلی سَبیلِ نَجاةٍ؛ کسی که عالم نیست، امّا بر سر سفره عالم نشسته است. خورشید نیست، امّا همچون ماه، از نور خورشید استفاده کرده و آن را برای استفاده دیگران منعکس می کند.

3. هَمَجٌ رَعاعٌ (1) ؛ آدم های بی برنامه و بدون هدف، کسانی که

خاصیّت و فایده ای ندارند و به دنبال سر و صدایی هستند و بلای جوامع بشری محسوب می شوند. کسانی که آلت دست هر سیاست بازی می شوند و پای هر پرچمی سینه می زنند و به هر ندایی لبیّک می گویند. این ها نه تنها خیر و برکتی ندارند، بلکه بسیار خطرناکند.

ص:35

می کنند و از میان آنها که گوش فرا می دهند عدّه ای آن را پذیرفته وبدان عمل می کنند و عدّه ای نمی پذیرند. یا مثلاً دانشمندی که کتاب نوشته عدّه ای کتابش را نمی خوانند و عدّه ای آن را مطالعه می کنند و از میان کسانی که مطالعه کرده اند عدّه ای آن را پذیرفته ومطابق آن عمل می کنند و عدّه ای عمل نمی کنند، چنین دانشمندی عالم مطاع است؛ امّا به صورت محدود و ناقص.

امّا قسم دوم مطاع نسبتاً کامل است و این در صورتی امکان پذیر است که عالم، زمام حکومت اسلامی را در دست بگیرد. عالمی که می خواهد آموزش و پرورش را به دست بگیرد و تمام دانش آموزان و دانشجویان و فرهنگیان را مطاع خود کند در صورتی قادر بر این کار خواهد بود که حکومت و به تبع آن وزارت آموزش و پرورش تحت اختیار او باشد.

همچنین در مورد صدا و سیما و دستگاه قضایی و دیگر دستگاه های اجرایی کشور، یا مفاهیمی چون عدالت اجتماعی وامر به معروف و نهی از منکر و مانند آن. خلاصه این که بدون تشکیل حکومت اسلامی نمی توان عالم مطاع کامل شد.

ص:36

اگر دین اسلام منحصر در اخلاقیّات بود، و کاری به عدالت اجتماعی نداشت، و دم از مبارزه با فحشا و فساد نمی زد، و مردم را تشویق به مبارزه با ظالم و دفاع از مظلوم نمی کرد، چنین دینی جدای از سیاست بود. امّا دینی که پیامبرش در حجة الوداع با صدای بلند فرمود :

«یا اَیُّهَا النّاسُ وَ اللهِ ما مِنْ شَیءٍ یُقَرِّبُکُمْ مِنَ الْجَنّةِ وَ یُباعِدُکُمْ عِنِ النّارِ اِلّا وَ قَدْ اَمْرَتُکُمْ بِه، وَ ما مِنْ شَیْءٍ یُقَرِّبُکُمْ مِنَ النّارِ وَ یُباعِدُکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ اِلّا وَ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ؛ ای مردم! تمام چیزهایی که شما را به بهشت نزدیک و از جهنّم دور می کند، به شما دستور دادم انجام دهید، و تمام چیزهایی که شما را به جهنم نزدیک و از بهشت دور می کند شما را از آن برحذر داشتم». (1)

معنایش این است که تمام زندگی بشر باید زیر چتر دین باشد ودین در مسایل اخلاقی فردی خلاصه نمی شود، چنین دینی چطور می تواند از سیاست جدا باشد؟ دینی که فقهش از کتاب طهارت شروع و تا دیات ادامه دارد و همه نوع مسأله سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی در آن هست چطور از سیاست جداست؟ البتّه اگر سیاست را به تقلّب و بازیگری و کلاه سر دیگران گذاشتن و علاقه به مقام در حدّ زیر پا گذاشتن وجدان وعدالت و جمع آوری ثروت از هر طریق ممکن تفسیر کنیم، دین از چنین سیاستی جدا است.

ص:37

امّا سیاست به معنی تدبیر جامعه بشری، هدایت انسان به سوی خوشبختی و سعادت و امنیّت و اخلاق و نظم و عدالت به هیچ وجه از دین جدا نیست.

ص:38

ص:39

ص:40

افضل است، یا عابدی که چنین صفاتی ندارد؟ امام فرمود: راوی حدیث ما با صفات فوق، از هزار عابد برتر است». (1)

ص:41

ص:42

معنای آیه این نیست که اگر 71 بار استغفار شود خداوند آنها را می آمرزد؛ بلکه معنایش آن است که اگر برای آنها بسیار استغفار کنی خداوند هرگز آنها را نمی آمرزد.

یا در آیه شریفه 27 سوره لقمان، که در مورد گستره علم خداوند است، می خوانیم: (وَلَوْ أَنَّ ما فِی الاَْرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاَمٌ وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ)؛ «و اگر همه درختان روی زمین قلم شود، و دریا برای آن مرکّب گردد، و هفت دریا به آن افزوده شود، (این ها همه تمام می شود، ولی) کلمات خدا پایان نمی گیرد؛ خداوند توانا و حکیم است».

منظور این نیست که اگر هشت دریاچه افزوده شود، علم خدا پایان می پذیرد؛ بلکه منظور این است که اگر دریاچه های فراوانی هم اضافه شود علم خدا فناناپذیر است.

نتیجه این که دو روایت فوق هیچ منافاتی با یکدیگر ندارد و هر دو در پی بیان یک مطلب است و آن این که: مقام عابد را نمی توان با مقام عالم مقایسه کرد.

در ضمن فراموش نکنیم این روایات زمانی بیان شد که جهل ونادانی بر سراسر جزیرة العرب سایه افکنده بود و اینگونه دفاع از علم و عالم در حقیقت نوعی معجزه محسوب می شود.

ص:43

ودانشمندان اینقدر بر عابدان برتری داده شده اند؟

پاسخ: دلائل مختلفی می توان برای این مطلب ذکر کرد. از جمله :

1. عبادتِ بدون علم و آگاهی، بیش از یک پوسته نیست. هنگامی که عابد، آگاهی کافی نداشته باشد به مغز عبادت نمی رسد، امّا اگر با علم همراه شود عبادتش مغزدار و پرستش حقیقی می شود و تاثیرگذار خواهد بود.

عابد بی علم و کم معرفت، عبادتش کم محتوی است، امّا هنگامی که عالم به عبادت می پردازد می توان مقامات عرفانی را در لابلای عبادتش دید. چنین عابدی خداوند را در نماز با چشم دل می بیند و در حج آثار خدا را به تماشا می نشیند.

2. بسیار اتّفاق می افتد که عابدان غیرعالم به عباداتشان مغرور گشته، و از خداوند طلبکار می شوند. چنین افرادی تصوّر می کنند که تنها آنها به عبادت خدا اشتغال داشته و همانند آنان کسی راز ونیاز نمی کند. امّا اگر عابد، عالم باشد نه تنها به عبادت خود مغرور نگشته که آن را در برابر نعمت های بی پایان الهی قابل ذکر نمی داند و از عمق دل می گوید: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتِکَ وَ ما عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ؛ (ای خدای ما!) تو را آنطور که شایسته توست عبادت نکردیم و نشناختیم» (1) یا می گوید: عبادات ما لایق مقام تو نیست،

اگر عبادتی هم کرده ایم توفیقش را تو داده ای.

ص:44

و چقدر فرق است بین عبادتی که باعث غرور و طلبکاری انسان می شود و عبادتی که انسان را به تواضع و فروتنی و اعتراف به نقصان در پیشگاه خداوند وادار می کند.

3. عابد گلیم خود را از آب می کشد؛ امّا عالم همچون نجات غریق، کسانی که در معرض گمراهی و ضلالت و غرق شدن در گناه و معصیت هستند را نجات می دهد.

شاعر خوش ذوق ضمن اشاره به این تفاوت عالم و عابد می گوید :

گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود تا اختیار کردی از آن این فریق را

گفتا آن گلیم خویش بدر می برد زموج وین جهد می کند که بگیرد غریق را (1)

این تفاوت در عصر و زمان ما بسیار محسوس و ملموس است؛ چون رسانه های زمان ما علم عالم را در سطح بسیار وسیعی از جهان پخش می کنند و این کار می تواند میلیون ها نفر را تحت تأثیر خود قرار دهد.

* * *

ص:45

ص:46

در همین باب (اصناف الناس اصول کافی) سه روایت دیگر وجود دارد که به همین مضمون است. روایت معروف امام علی علیه السلام خطاب به کمیل بن زیاد که در بخش کلمات قصار نهج البلاغه شماره 147 آمده نیز اشاره به همین تقسیم سه گانه دارد، که در شرح حدیث چهارم به آن اشاره شد.

ص:47

آیه شریفه به منزله عالمان است که باعث نجات و سعادت و ادامه جریان زندگی دیگران می شود، و درختان و گیاهان و حیوانات وانسان ها که از آب استفاده می کنند همچون متعلّم علی سبیل النجات هستند که در پرتو استفاده از آب قادر به ادامه حیاتند، وکف های روی آب و خار و خاشاک و چرک ها، بسان غثائند که چند روزی بالا نشینند و پس از آن محو و نابود می شوند و قادر بر ادامه حیات و زندگی نخواهند بود.

ص:48

شیاطین در دنیای امروز کاری کرده اند که مسلمانان در عراق وافغانستان و لبنان و پاکستان همدیگر را می کشند و دشمنان آنها را تماشا کرده و درون به مسلمانان می خندند. اگر مسلمانان به این روایات عمل کنند، یعنی یا عالم ربانی باشند یا در مکتب علمای ربانی زانو بزنند، هرگز مسلمان کشی در میان آنها رواج پیدا نخواهد کرد. باید در مورد خودمان بیندیشیم که جزء کدام یک از این سه دسته هستیم؟

* * *

ص:49

ص:50

وعلما و دانشمندان وارثان پیامبرانند؛ (البتّه) پیامبران اموالی از خود به ارث نگذاشته اند (چون در پی آن نبوده اند) بلکه علم و دانش خود را به ارث گذاشته اند. هر کس بهره ای از علم و دانش پیامبران ببرد، بهره وافر و مهمّی برده است». (1)

این روایت ارزشمند دارای نکات عمیق و وقابل توجّهی است که به برخی از آن ها اشاره می شود :

ص:51

جواب: علم و عالم در این روایت مطلق است. بنابراین، حدیث مذکور شامل تمام علوم مفید برای جامعه می شود. مثلاً شامل علم طب که باعث نجات جان انسان ها می گردد، یا علم راه و ساختمان که سلامتی انسان را در مواجه با گرما و سرما تأمین کرده و انسان را در برابر هجوم حیوانات حفظ می کند و حرکت وسایل نقلیه را در مسیر جاده ها تضمین می کند و مانند آن نیز می شود، هر چند علم دین به خاطر اهمیّت ویژه اش در صف اوّل این علوم قرار دارد.

ص:52

کتاب پزشکی به معالجه تمام امراض و بیماری های خود می پردازیم! آیا این سخن عاقلانه است؟!

مراجع تقلید حداقل در 14 علم تخصّص پیدا می کنند و سالیان درازی به تحصیل و تدریس و مطالعه و مباحثه و تحقیق و مبارزه با هوا و هوس و تهذیب نفس می پردازند تا به مقام مرجعیّت وصدور فتوا می رسند. اگر شما هم این مراحل را طی کنید نه تنها عمل به فتاوای خودتان اشکال ندارد؛ بلکه تقلید کردن بر شما حرام خواهد بود. امّا بدون طی کردن این مراحل سخت که به تعبیر مرحوم

شیخ انصاری از جهاد مشکل تر است (1) نمی توان به نظریّات خود

عمل کرد.

ص:53

مختصّص به فرد دارای تخصّص؛ با توجّه به این که مرجع تقلید متخصّص در مسایل دینی است، تقلید از وی اشکالی ندارد و از نوع دوم محسوب می شود. و این مطلب اختصاصی به مسایل دینی ندارد و حتّی خود مراجع تقلید در مسایل دیگر مقلّد هستند.

در مسایل پزشکی مرجع تقلید مقلّد پزشک متخصّص، در مسایل ساختمان مقلّد معمار و مهندس خبره، در مسایل فنّی اتومبیل، مقلّد مکانیک می باشند. مخصوصاً در عصر و زمان ما که تخصّص ها بسیار متنوّع شده و دارای شاخه های فراوانی است.

ص:54

آیا قرآن و روایات و علم خداوند کهنه شدنی است؟ این سخن مثل این می ماند که گفته شود: عدالت مفهوم کهنه ای است، مربوط به صدها سال قبل، و به درد عصر تکنولوژی نمی خورد!»

این گونه سخنان مغالطه ای بیش نیست.

ص:55

استفاده می کنند. تمسّک به این وسیله زشت و ناپسند مخصوصاً در عصر و زمان ما بسیار گسترده شده است. به ویژه که گاه حتّی کاهی هم نبوده، و از هیچ چیز کوهی می سازند.

بنابراین، مردم باید حربه های دشمنان را بشناسند و از علمای ربّانی جدا نشوند، تا انشاءالله سعادتمند گردند.

* * *

ص:56

ص:57

ص:58

ص:59

4نفر، و متعلّمان ردیف دوم به 16 نفر، و آن ها به 32 نفر و... که در این چرخه، معادل ثوابی که برای هر یک از از متعلّمان در نظر گرفته شود برای همه معلّمان بلاواسطه و مع الواسطه او نیز در نظر گرفته می شود.

نظیر این مطلب در برخی دیگر از امور نیز دیده می شود. مثلاً ربا گرفتن و دادن در مسایل مادّی حرام است، امّا خداوند متعال خود در مسایل معنوی از جمله صدقه دادن ربا می دهد! همانگونه که در آیه شریفه 276 سوره بقره به این مطلب اشاره شده است :

(یَمْحَقُ اللهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللهُ لاَ یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ)؛ «خداوند ربا را نابود می کند؛ و صدقات را افزایش می دهد. وخداوند هیچ ناسپاس گناهکاری را دوست نمی دارد».

ص:60

ص:61

و کسانی که می دانند، احتکار نکنند و از انتقال دانسته های خود به دیگران بخل نورزند و سخن گفتن را خلاف شأن خود ندانند وبا این اوهام و خیالات خود را از آن همه اجر و ثواب محروم نکنند.

* * *

ص:62

ص:63

ص:64

روایت دارای دو بخش است که هر دو پیرامون فضیلت علم وعالم و متعلّم سخن می گوید.

ص:65

سفر را به جان بخرد و به عجایبی که در دعای جوشن کبیر از آن سخن گفته شده (یا مَنْ فی الْبِحارِ عَجائِبُهُ) (1) پی ببرد. براستی چه

غوغایی در دریاهاست که انسان حتّی به خواب هم ندیده است؟!

به هر حال این دو جمله (سفک المهج و خوض اللجج) کنایه از این است که انسان هر چه برای علم و دانش تلاش و کوشش کند بجا و پسندیده است. مخصوصاً با توجّه به این نکته که امام معصوم علیه السلام اهل گزافه گویی و مبالغه نیست و حقایق را آنطور که هست بیان می کند و چیزی بر آن نمی افزاید.

ص:66

قاتلان و آدمکشان و زانیان و مانند آن ها به عنوان مبغوض ترین بندگان معرّفی نشده اند؟

جواب: زیرا جهل توأم با تعصّب و استخفاف اهل علم - که در حدیث فوق به آن اشاره شده - سرچشمه همه گناهان است. اگر انسان جاهل نباشد و در سایه علما حرکت کند و پیرو آن ها باشد هرگز مرتکب قتل و تجاوز به نوامیس مردم و دیگر گناهان نمی شود. آری، تمام این گناهان در سایه جهل آمیخته با تعصّب ودوری از علم و عالم صورت می گیرد.

نکته سوم :

سؤال: منظور از سه کلمه «علما» و «حلما» و «حکما» در بخش دوم حدیث مورد بحث چیست؟

جواب: «علما» جمع عالم است. ممکن است شخصی خود عالم نباشد، امّا ملازم و پیرو عالم شود و اهل نجات و سعادت گردد.

امّا «حلما» جمع حلیم است و حلیم دو معنی دارد :

1. بردبار؛ یعنی آدم لجوج و عنود و عصبی و تندرو نیست؛ بلکه پرحوصله وصبورومتین وپرتحمّل است وزوداز کوره در نمی رود.

2. عاقل؛ و این که به شخصی که به سن بلوغ می رسد می گویند : «بلغ الحلم» به همین معناست. یعنی به مرحله ای از عقل رسید که شایستگی تکلیف پیدا کرد.

خلاصه این که محبوب ترین بندگان خدا کسی است که تابع انسان های حلیم به هر دو معنی باشد. اگر خودش نمی تواند برخی

ص:67

از امور را بفهمد از عاقلان نظر خواهی کرده و با آن ها مشورت نماید.

و امّا «حکما» جمع حکیم است و حکمت نیز دو معنی دارد :

1. حکمت عملی؛ طبق این معنی حکیم کسی است که دارای اخلاق نیکو و پسندیده بوده، و رذایل اخلاقی را از خود دور کرده، و خویشتن را به فضایل اخلاقی آراسته است.

2. حکمت نظری؛ یعنی کسی که عالم به مسایل عقیدتی است.

خلاصه این که «علما» وظایف واجب و حرام را تعیین می کنند و«حلما» مسیر زندگی را به آنان نشان می دهند. و «حکما» که عالمان اخلاق و عقیده اند، به اصلاح اخلاق و عقیده آن ها می پردازند.

نکته چهارم :

سؤال: چرا طالبان علم و ثواب جزیل و دوستداران تقوی محبوب ترین انسان ها هستند؟

جواب: علّت آن روشن است. زیرا این ها سرچشمه همه خیرات و خوبی ها هستند؛ عبادت، خدمت، کمک به فقرا ومستمندان، بنای مراکز عبادی و خیریّه، انجام فرامین الهی وخلاصه همه خوبی ها توسّط چنین انسان هایی انجام می شود.

ص:68

وخیره کننده ای داشته، امّا متأسّفانه توأم با عقل و حکمت و اخلاق نیست. آن ها عالمند، دانشمندند، ابزار دارند و به بخشی از اسرار آفرینش دست یافته اند، امّا از این امور در راه صحیح بهره برداری نمی کنند. از نیروی اتم برای پیشرفت صنایع و به راه انداختن کارخانه ها، و روشن کردن فضای تاریک شهرها و روستاها استفاده نمی کنند؛ بلکه دائماً حیات بشریّت را تهدید می کنند.

اوّلین بار که از نیروی اتم استفاده شد نابودی انسان ها هدف قرار گرفت. برای آزمایش میزان کارآیی بمب اتم برج بسیار بلندی ساختند و بمب اتم کوچکی بر روی آن انداختند، تمام برج پودر وبخار شد و چیزی از آن باقی نماند. راستی با بمب های نیرومندی که ساخته و ذخیره کرده اند چه می خواهند بکنند؟

در انبارهای قدرت های اتمی جهان به قدری بمب اتم ذخیره شده که اگر روزی همه آن ها مورد استفاده قرار گیرد می توانند هفت بار کره زمین را نابود کنند! آری، هنگامی که علم و دانش توأم با عقل و حکمت نشود نه تنها برای بشر آرامش نمی آورد، بلکه آرامش را از او سلب می کند.

* * *

ص:69

ص:70

2. از روایت استفاده می شود که در تعلیم علم سه چیز لازم است :

اوّل: فراگیری، دوم: عمل کردن، و سوم: نشر علم و تعلیم دادن به دیگران.

هر کدام از این مراحل سه گانه ناقص بماند علم کامل نیست. علم زمانی کامل می شود که علاوه بر فراگیری، عمل و تعلیم به دیگران را هم در پی داشته باشد.

3. فقط علمای بزرگ و طراز اوّل مشمول این حدیث شریف نیستند، بلکه شامل هر کس که چیزی (هر چند کم) را فرا بگیرد و به آن عمل کند و به دیگران یاد بدهد نیز می شود؛ چرا که روایت اطلاق دارد و مقیّد به علمای بزرگ نشده است.

بنابراین، پدر بی سوادی که نماز را فرا می گیرد و سپس آن را می خواند و بعد به فرزندش یا شخص دیگری تعلیم می دهد فرشتگان او را عظیم می شمرند.

فکر نمی کنم ارزش علم به این صورت که در این روایت آمده در هیچ مکتبی بیان شده باشد.

ص:71

است که قید مذکور را در هر سه جمله تکرار کرده اند و این مطلب نشانگر اهمیّت فوق العاده اخلاص است.

گاه یک کار کوچک خالصانه آثار بسیار بزرگی در طول تاریخ از خود بر جای می گذارد که کارهای بزرگ بدون اخلاص آن آثار را ندارد. به چند نمونه از این نوع کارها توجّه فرمایید :

ص:72

آب برای گوسفندان آن دو دختر کشید و آن ها را سیراب کرد.

کشیدن یک دلو آب کار ساده ای است، امّا چون خالصانه بود آثار فراوانی داشت: دعوت به خانه شعیب پیامبر صلی الله علیه و آله، ازدواج با دختر ایشان، چندین سال در محضر آن پیامبر شاگردی کردن، آماده پیامبری شدن و ثبت شدن این کار کوچک در دل تاریخ؛ در حالی که کارهایی به مراتب بزرگ تر از آن در آن زمان انجام شد وفراموش گشت.

ص:73

کردند و هیچ کس در خانه اش را به روی او نگشود، زنی به نام طوعه به قصد قربت و برای رضای خدا یک شب به او پناه داد، وخداوند نامش را جاودانه کرد و هر زمان سخن از داستان مسلم به میان آید نام او هم ذکر می گردد؛ در حالی که هیچ نامی از صدها زن اشرافی و ثروتمند کوفه که در آن زمان معروف بودند، در تاریخ یافت نمی شود.

آری، اگر عمل خالص باشد کم آن هم زیاد است و اگر ناخالص باشد زیاد آن هم کم و بی ارزش است. بدین جهت در روایتی می خوانیم که :

«اگر معلّمی (برای رضای خدا) به کودکی بسم الله الرحمن الرحیم را تعلیم دهد (و کودک آن جمله را تکرار کند) خداوند متعال برائت از جهنّم را به معلّم و کودک و والدین او می دهد». (1)

بیایید نیّت هایمان را خالص، و همه کارها را تنها به خاطر رضای خدا انجام دهیم.

ص:74

نمود، آیا عملش ارزشی ندارد؟ دانشمندی به نام پاستور (1) میکروب

را کشف و راه مبارزه با بیماری ها را پیدا کرد و بسیاری از بیماران را نجات داد. دکتر فلمینگ (2) بعضی از داروهای آنتی بیوتیک

وپنی سیلین را کشف کرد و تحوّلی در عالم پزشکی ایجاد نمود. آیا این ها در قیامت پاداشی ندارند؟

جواب: بستگی به نیّت آن ها دارد. اگر نیّت آن ها شهرت بوده به هدف خود رسیده اند و چیزی طلبکار نیستند. و اگر هدفشان تحصیل مال و ثروت بوده آن را هم به دست آورده اند. و اگر نیّتشان خدمت به خلق خدا و جامعه بشریّت بوده، خداوند به آن ها پاداش می دهد. باید نیّت انسان را ملاک قرار داد که کدام سمت و سو را نشانه گرفته، و طبق همان قضاوت کرد.

* * *

ص:75

ص:76

مقدّس مآب و جاهلی بود که گاه خدمت امام صادق علیه السلام می رسید وحضرت روایت فوق را برای او گفت. (1)

ص:77

و آن ها که می گویند: «ما عبادت را رها کرده در خلسه فرو می رویم» افراد منحرفی هستند.

ص:78

ص:79

ص:80

از زیاده روی در پرسیدن منع کرده است. نتیجه این امور، اعتدالی ومیانه روی در همه چیز، از جمله سوال کردن است، تا با کثرت سؤال وقت ارزشمند عالم گرفته نشود.

«وَ لا تَأخُذَ بِثَوْبِه؛ و (دومین حق عالم این است که) لباس او را نگیری (و در خواسته خود اصرار نورزی)». بعضی از مردم نسبت به خواسته خودبسیارپافشاری می کنند.این کارباحرمت عالم سازگار نیست و متعلّمان نباید عالم را از این نظر در تنگنا قرار دهند.

«وَ اِذا دَخَلْتَ عَلَیْهِ وَ عِنْدَهُ قَوْمٌ فَسَلِّمْ عَلَیْهِمْ جَمیعاً وَ خُصَّهُ بِالتَّحِیَّةِ؛ و (سومین حق عالم این است که) هر زمان وارد بر او شدی وعدّه ای در نزدش بودند بر همگی سلام کن و به عالم تحیّت ویژه بگو». مثلاً خطاب به همه حاضران در آن جلسه «السلام علیکم»، وخطاب به عالم «صبحکم الله بالخیر» بگو.

«وَ اجْلِسْ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لا تَجْلِسْ خَلْفَهُ؛ و (چهارمین حقّ عالم آن است که به هنگام پرسش) در مقابل روی او بنشین، نه در پشت سرش» ادب اقتضا می کند که به هنگام پرسش سؤال از شخصی، در مقابل او قرار بگیریم. و لذا طرح سؤال در حالی که در پشت سر عالم نشسته ایم خلاف ادب است.

«وَ لا تَغْمِزْ بِعَیْنِکَ وَ لا تُشر بِیَدِکَ؛ و (پنجمین حق او آن است که) با گردش چشمانت و اشاره دستانت حرمتش را نشکنی».

اگر در مساله ای با پاسخ عالم موافق نیستی، با اشاره چشم و ابرو و دست، مخالفتت را به دیگران ابراز مکن، که برخلاف ادب است.

ص:81

«وَ لا تَکْثِرْ مِنَ الْقَولِ قالَ فُلانٌ وَ قالَ فُلانٌ خِلافاً لِقَوْلِه؛ و (ششمین حق عالم این است که) در مخالفت با کلامش زیاده روی نکنی و به سخنان این و آن استناد مجویی».

«وَ لا تَضْجُرْ بِطُولِ صُحْبَتِه؛ و (هفتمین حق او این که) با سخنان طولانی و مصاحبت زیاد از حد، او را خسته و ملول مکن».

امام صادق علیه السلام پس از بیان حقوق هفتگانه عالم می فرماید :

«فَاِنَّما مَثَلُ الْعالِمِ مَثَلُ النَّخْلَةِ تَنْتَظِرُها حَتّی یَسْقُطَ عَلَیْکَ مِنْها شَئٌ؛ مَثَل دانشمند مَثَل درخت نخل است که باید صبر کنی خود میوه اش را برایت فرو ریزد».

علّت این که عالم تشبیه به درخت خرما شده نه سایر درختان، این است که میوه درختان دیگر مثل درخت توت را می توان با تکان دادن ریخت، امّا درخت نخل چنین نیست. و ممکن است علّت آن این باشد که درخت نخل چیز زاید و اضافه ای ندارد وهمه چیز آن قابل استفاده است.

«وَ الْعالِمُ اَعْظَمُ اَجْراً مِنَ الصّائِمِ الْقائِمِ الْغازی فی سَبیلِ اللهِ؛ وقطعاً اجر و پاداش عالِم، از شب زنده دارِ روزه داری که در راه رضای خدا می جنگد بیشتر است». (1) زیرا عالم با روح دشمن سر

وکار دارد و رزمنده با جسم او، و برتری روح بر جسم قابل انکار نیست.

* * *

ص:82

ص:83

ص:84

نوعی حیاتند. و لذا امام چهارم علیه السلام می فرماید هر موجود خشک یا تازه ای که زیر پای طالب علم قرار می گیرد متوجّه می شود که او در پی دانش است و برایش تسبیح می کند و یا طبق برخی از روایات برای او طلب مغفرت می نماید. (1)

ص:85

و با شور و نشاط افزون تری در راه کسب علم و معرفت حرکت خواهد کرد. به امید آن که خداوند ما را جزء طالبان علمی قرار دهد که مشول چنین روایاتی هستند.

* * *

ص:86

ص:87

ص:88

ص:89

نعمت معنوی یعنی اسلام را برای انسان ها به ارمغان آورده است. حاتم طایی (1) با تمام جود و بخشش و بخشندگی اش به گرد آن حضرت نمی رسد.

در مرحله بعد می فرماید: «بخشنده ترین بخشندگان کسی است که علمی را فرا گیرد و آن را به دیگران نیز منتقل سازد».

هنگامی که این کلمات را با کلمات دیگران که در مورد مقام معلّم گفته اند مقایسه می کنیم فاصله بسیار زیادی بین آن ها وجود دارد.

سرّ آن این است که اگر معلّم ها نبودند تکاملی در جامعه بشریّت رخ نمی داد. بنابراین معلّم ها گردانندگان چرخ های تکامل هستند. اگر چنین عالمانی نبودند انسان ها درجا می زدند چون هر کس که چیزی می آموخت به دیگری منتقل نمی کرد و با خود از دنیا می برد. و برای این که علما بخشنده ترین بخشندگان شوند باید به دو سلاح بیان و قلم مجهز شوند تا بتواند علم خود را منتشر کرده و به دیگران برسانند.

همچنین کسی که در راه خداوند جهاد کند و به فیض شهادت برسد، چنین شخصی از بهترین بخشندگان است. زیرا جان خود را، که عزیزترین سرمایه اوست، در راه خدا داده است.

ص:90

ص:91

ص:92

قافله ای تشبیه شده اند که آن ها را حرکت می دهند در حالی که در خوابند (یُسارُبِهِمْ وَ هُمْ نِیامٌ) (1) همانند مسافری که سوار بر قطار شده

و خوابیده و قطار او را از منزلگاهی به منزلگاه دیگر می برد.

قرآن مجید نیز انسان را مسافر می داند و لذا می فرماید : (وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی)؛ «و زاد و توشه تهیّه کنید، و بهترین زادوتوشه،پرهیزکاری است» (2) چرا که زاد و توشه ملازم سفر است.

به هر حال مسافر حداقل نیاز به سه چیز دارد :

1. مرکبی راهوار و رام و مطیع؛ همان چیزی که قرآن مجید آن را به عنوان یکی از اسباب توفیق (3) بیان کرده است.

2. انگیزه حرکت؛ که انسان بدون آن رنج و زحمت سفر را بر جان نمی خرد.

3. مقصدی خوب و مطمئن؛ که به هنگام رسیدن به آن متحیّر وسرگردان نباشد. پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش می کند که «علم» را وسیله تشخیص منزلگاه قرار بده، و «عقل» را ابزار پیدایش انگیزه، ومراقب «نفس» که همچون اسبی سرکش است باش و زمامت را به دست او مده که بر زمینت می زند.

اساساً فرق انسان خوشبخت و بدبخت در همین نکته است که انسان سعادتمند زمام نفس را به دست دارد. هر زمان اراده کند آن

ص:93

را به حرکت وا می دارد و هر زمان بخواهد آن را متوقّف می سازد. امّا انسان شقاوتمند زمامش به دست نفس است، که او را به هر کجا بخواهد می برد.

امید است با عمل کردن به این سفارش پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و استفاده از دو نیروی مهم «علم» و «عقل» بتوانیم زمام «نفس» را در دست گرفته و از شاهراه سعادت منحرف نشویم.

* * *

ص:94

ص:95

ص:96

قرار گرفته اند. ولی اسلام تأکید اکید دارد که در کنار علم باید تقوا باشد و علم بی تقوا را همانقدر مضر می داند که تقوای بی علم را. به همین جهت در مرجع تقلید، قاضی، امام جمعه و جماعت و مانند آن تقوا را شرط می کند؛ به گونه ای که اگر هر کدام آنها اعلم علمای زمان خود باشند امّا عدالت و تقوا نداشته باشند کار آن ها از دیدگاه اسلام مشروعیّت نخواهد داشت و مردم حقّ رجوع به آن ها را نخواهند داشت.

طبق روایت مورد بحث مردم دو حالت دارند: 1. نفوذپذیرند وسخن علما در آن ها مؤثّر است. 2. همچون سنگ خارا نفوذناپذیرند. امام صادق علیه السلام معتقد است که ایمان گوینده و تقوای او که در عمل کردن به سخنانش نمود پیدا می کند، سبب تأثیر سخنان او در دل شنونده می شود.

در مورد حضرت سکینه علیها السلام مطالب مهمّی گفته شده است از جمله این که: «امّا سکینة فغالب علیها الاستغراق مع الله؛ در اغلب اوقات غرق در یاد خدا بود». (1) کسی که همواره به یاد خدا باشد

وقلب و روحش ظرف اوامر پروردگار گردد، سخنانش در دیگران مؤثّر خواهد بود.

خداوندا! به ما توفیق علم و عمل عنایت فرما و روز به روز بر ایمان و تقوایمان بیفزا.

* * *

ص:97

ص:98

طبق برخی روایات بوی بهشت از 1000 سال راه حس می شود، (1) امّا چنین انسان هایی آنقدر از بهشت فاصله دارند که بوی

بهشت را نیز در روز قیامت استشمام نمی کنند.

ص:99

به همان میزان درجه اخلاص مان بالاتر رود و دین را وسیله رسیدن به دنیا قرار ندهیم، بلکه همانگونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دنیا را مزرعه آخرتمان (1) سازیم.

* * *

ص:100

ص:101

ص:102

وآدمی آن را باور نمود و به آن معتقد شد، آن علم نافع و سودمند خواهد بود. امّا علمی که جایی در قلب و روح انسان ندارد و آن را باور نکرده، بازتابی در عمل نخواهد داشت.

ص:103

را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین همه) شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است».

حقیقتاً اگر کسی باور داشته باشد غیبت بسان خوردن گوشت مرده برادر اوست، آیا هرگز لب به غیبت می گشاید؟

بنابراین، اوّلین گام برای تهذیب نفس، تقویت پایه های ایمان ویقین است که هر چه قوی تر باشد انسان کمتر برخلاف علم خود عمل می کند.

خداوندا! به ما توفیق یقین و باور قلبی عنایت فرما، تا برخلاف علممان عمل نکنیم.

* * *

ص:104

ص:105

ص:106

این که گفته شده: «مردم تابع دین حاکمان و رهبران خود هستند»؛ (الناسُ عَلی دِین مُلوکِهِم) (1) سخن صحیحی است، زیرا

حاکمان ورهبران جامعه سرنوشت ساز هستند. مردم مکّه قبل از اسلام که زیر نظر ابوسفیان ها و ابوجهل ها بودند عصر جاهلیّت را تشکیل دادند، و همان انسان ها بعد از ظهور اسلام هنگامی که زیر نظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار گرفتند انسان هایی پیشرو و سرآمد و نخبه روزگار شدند. و دوباره پس از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هنگامی که زیرنظرخلفا قرار گرفتند به ارزش های جاهلی بازگشتند و در عصر حکومت علی علیه السلامدوباره به سمت ارزش های انسانی و دینی حرکت کردند.بنابراین،هرجامعه ای هم به عالم ودانشمندنیازمنداست وهم به امیر و حاکم و هر دو در سعادت و شقاوت جامعه تأثیرگذارند.

ص:107

پروردگارا! حاکمان و عالمان جوامع اسلامی را اصلاح کن تا امّت اسلامی اصلاح شود، و حکومت اسلامی در همه جا شکل گیرد.

* * *

ص:108

ص:109

ص:110

شود در آن کار شریک خواهد بود و روایاتی نظیر «اَلدّالُّ عَلَی الْخَیْرِ کَفاعِلِه» (1) و «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ اَجْرُها وَ اَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِها» (2) اشاره به همین مطلب دارد و این مطلب مورد تأیید عقل هم هست زیرا اگر مقدّمه نباشد ذی المقدّمه نیز به وجود نخواهد آمد.

از این روایت استفاده می شود که خداوند نعمت بزرگی به عالمان و دانشمندان عنایت کرده که می توانند با استفاده از آن نامه اعمال خود را مملوّ از حسنات کنند و اگر از آن غفلت کنند مغبون خواهند شد.

ص:111

2. کوه ها ی سر به فلک کشیده؛ کوه ها فوائد زیادی دارند، یکی از فوائد آن جلوگیری از طوفان های سهمگین است. عالم ربّانی نیز همانند کوه های استوار جلوی طوفان های فساد را می گیرد. دیگر فایده کوه ها این است که منبع خوبی برای ذخیره سازی آب است،چون برف هارادر خود جای می دهد و برف ها در طول سال آب می شود و آب ها سرازیر می گردد و مردم از آن استفاده می کنند. در کوه استوار وجود عالم نیز علم و دانش ذخیره می شود و به تدریج در طول زمان جریان پیدا کرده و دل های تشنه را سیراب می کند و تا زمانی که مردم مطابق آموزه های او عمل کنند ثوابش به آن عالم نیز خواهد رسید.

پروردگارا! به ما توفیق نشر علوم و تبلیغ آیینت را عنایت فرما.

* * *

ص:112

ص:113

ص:114

طبق برخی از نسخه های روایت (1) دو ویژگی را برای عالم ودانشمند لازم و ضروری دانسته است :

1. ناطق بودن 2. به کارگیری علم و دانش؛ چون علم خاموش همانند گنجی است که دسترسی به آن میسّر نیست. بنابراین، تمام دانشجویان دینی و اهل علم باید مجهّز به سلاح قلم و بیان باشند؛ مخصوصاً در عصر و زمان ما.

نگویید: «بعضی استعداد قلم دارند و برخی دیگر استعداد بیان، و هر کس باید در حوزه استعدادش فعالیّت کند» چون همه در یک حدّ خاصّی می توانند به این دو سلاح مجهّز شوند.

البتّه سعی کنید در سنین پایین تر مجهّز به این سلاح شوید؛ چون در سنین بالاتر با دو مشکل مواجه خواهید شد :

1. سنّ تعلیم سنین پایین تر است، در سنین بالاتر غالباً فراگیری آسان نیست.

2.هرچه سن انسان بالاتر می رود گرفتاری هایش بیشتر می شود.

ص:115

راه بنشیند و از قلم نویسندگان با تجربه استفاده کند.

اگر بخواهید خطیب خوبی شوید دو کار زیر را فراموش نکنید :

1. دفتری داشته باشید که هر نکته خوبی به دستتان رسید را در آن یادداشت کنید؛ مخصوصاً در باب احادیث وروایات.

2. هر زمان قصد سخنرانی داشتید حتماً مطالب خطابه را در کاغذی بنویسید و بدون آن منبر نروید. زیرا این کار سه فایده دارد :

نخست این که به خطابه شما نظم می بخشد. دیگر این که بر مطالبی که می خواهید بیان کنید سلطه پیدا خواهید کرد. و سوم این که ذخیره خوبی برای خطابه در مکان های دیگر است.

ص:116

ص:117

ص:118

«حسن المسالة» و طرح دقیق سؤال، که در این روایت بر آن تاکید شده، مطلب مهمّی است. در مسایل علمی اگر موضوع آن درست مطرح گردد نیمی از راه طی شده است. «حسن المساله» ممکن است اشاره به چگونگی سؤال کردن باشد که در بالا گفته شد، و ممکن است اشاره به اصل طرح سؤال باشد. یعنی سزاوار است مردم را به پرسشگری عادت دهیم.

البتّه از سوی دیگر علما و دانشمندان، هم باید پاسخ سؤالات را بدانند و هم با فنّ پاسخگویی به سؤالات آشنا باشند اگر پاسخ حدود دویست تا سیصد سؤال را بدانند، که ما در کتاب پاسخ به پرسش های مذهبی نوشته ایم، قادر بر پاسخ گویی خواهند بود.

ص:119

وهم با تقوا و پرهیزکار. (1)

نتیجه این که هر کس در مقام تعلیم و فراگیری علم و دانش است و مایل باشد هر روز چیز تازه ای فرا گیرد و در جا نزند، باید از سؤال کردن از دانشمندان باتقوا و پرهیزکار غفلت نکند که سؤال، کلید رسیدن به علم و دانش است.

ص:120

موضعی و با خشونت این کار را انجام می دهد، و دیگری با استفاده از سر کردن موضعی، آن هم با پماد نه آمپول و با عطوفت و مهربانی این کار را به انجام می رساند. اسلام سفارش می کند از روش دوم استفاده شود. (1)

* * *

ص:121

ص:122

وبی نظمی آن را فرا می گیرد. و بسیاری از جنایات و مفاسد از جهل نشأت می گیرد و هنگامی که علم و دانش به میان آید فسادها وتباهی ها برچیده می شود.

2. طبق این روایت ارزشمند، در مسأله علم و دانش چهار مرحله باید طیّ شود تا آثار پربار آن در جامعه و فرد ظاهر گردد. نخست این که مردم به دنبال عمل و دانش رفته و به آن گوش فراداده و آن را یک ارزش تلقّی کنند. در مرحله بعد آن را به خاطر بسپارند و فقط به گوش دادن قناعت نکنند. و در مرحله سوم در راه نشر و توسعه علم تلاش کنند و دیگران را از آنچه آموخته اند بهره مند سازند و بدین طریق زکات علم خویش را بپردازند. (1)

و در آخرین و مهمترین گام به آنچه فرا گرفته عمل کنند، چون تعلیم و فراگیری دانش، مقدّمه عمل کردن به آن است.

3. از روایت فوق استفاده می شود که استماع و تحقیق و حفظ ونشر و عمل به دانستنی ها و معلومات از آثار و نشانه های عقل ودرایت است.

* * *

ص:123

ص:124

نمونه هایی از آنچه گفته شد توجّه فرمایید :

1. خداوند متعال می فرماید: (فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ)؛ «پس بندگان مرا بشارت ده، همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آن ها پیروی می کنند». (1)

2. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم:

«لا تَنْظُرْ اِلی مَنْ قالَ وَ انْظُرْ اِلی ما قالَ؛ به کسی که سخن می گوید نگاه مکن، به سخنی که می گوید دقّت کن». (2)

3. در حدیث دیگری از رسول گرامی اسلام می خوانیم :

«اَلْحِکْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤمِنِ یَأخُذُها حَیْثُ وَجَدَها؛ حکمت گمشده مؤمن است؛ هر جا آن را بیابد در اختیار می گیرد». (3)

انسان گمشده اش را نزد هر کس بیابد می گیرد و کاری ندارد که نزد چه کسی بوده است و حکمت هم طبق روایت فوق گمشده مؤمن است.

نقل شده که انسان سفیهی در نجف اشرف زندگی می کرد که علاقمند به مجالس امام حسین علیه السلام بود. روزی وسط منبر از منبری خواست که برایش دعا کند. منبری ناراحت شد و گفت: «خدایا مرگ او را برسان و ما را از دستش نجات بده!» سفیه رو به مردم کرد و گفت: «مردم ببینید این آقا چه دعایی کرد؟ می توانست بگوید :

ص:125

خدایا به این آقا، عقل و طول عمر بده!».

یا شاعر دیوانه ای که بچّه ها سرش را شکستند، گفت :

سرم از سنگ طفلان لاله زار است جنون گل کرد و هنگام بهار است

ص:126

ص:127

ص:128

سالخوردگان رایج شده و برخی از فرزندان براحتی پدر و مادر پیر خود را از خانه بیرون کرده، راهی خانه سالمندان می کنند!

ص:129

وخیر و برکتی برای مردم به همراه داشته باشد می شود. زیرا «خیر» یکی از وسیع ترین کلمات است، همانگونه که «شر» چنین است.

احترامی که اسلام به مقام معلّم گذاشته فوق العاده است. کسی که احترام نگذارد نه تنها انسانی دو چهره، که منافقی آشکار است.

ص:130

ص:131

ص:132

ص:133

جاودانه در آن می مانند؛ خدا از آنها خشنود است، و آنها نیز از او خشنودند؛ آنها «حزب الله» اند؛ بدانید «حزب الله» پیروزان ورستگارانند».

ص:134

ص:135

ص:136

3. پشه های بسیار ریز و کوچکی که در فصل تابستان به چشم دیده می شود و باد آن ها را بدون اختیار به این سو و آن سو می برد. انسان های بی برنامه و بدون هدف بسان این پشه ها هستند. (1)

به هر حال، هر جامعه ای نیازمند به سه چیز است :

ص:137

«علم» نیروی محرّکه و «تقوا» نیروی بازدارنده است و هر اندازه نیروی محرّکه قوی تر باشد، باید قدرت نیروی بازدارنده نیز به همان نسبت بیشتر باشد. و لذا ترمز یک دوچرخه که نیروی محرّکه آن قدرت چندانی ندارد با یک کامیون هیجده چرخ یکسان نیست.

بنابراین، هر چه سطح علم بالاتر رود باید نیروی بازدارنده تقوا قوی تر باشد، تا بتواند به هنگام نیاز آن را کنترل کند. و از اینجا ضرورت تهذیب نفس برای عالمان، و وجود کلاس های اخلاق به موازات پیشرفت های علمی برای طلّاب، روشن و آشکار می شود.

ص:138

ص:139

ص:140

چرا در برخی روایات آمده که «خداوند از گناه هفتاد انسان عادی می گذرد قبل از آن که از گناه یک عالم بگذرد»؟ (1) فلسفه اش

چیست؟

جواب: زیرا عالم می داند و عمل نمی کند، امّا جاهل نمی داند وعمل نمی کند. علاوه بر این که محیط اهل علم محیطی است که ذاتاً پاک بوده و زمینه های گناه در آن کمتر وجود داشته و دوستان ومعاشران عالم معمولاً سالم و پاک هستند؛ امّا محیط زندگی جاهل چنین نیست. و چقدر تفاوت است بین چنان محیطی با محیطی که فضای آن مسموم و افراد آن آلوده و زمینه گناه در آن فراوان است. بدین جهت محاسبه و عذاب عالم این قدر سخت و شدید است.

ص:141

داشت» و این تفسیر هم با آن عذاب متناسب است. چون عالمی که دانش خود را در معرض استفاده نیازمندان به آن قرار نمی دهد همانند محتکری است که به هنگام قحطی، موادّ غذایی را انبار کرده و اجازه نمی دهد گرسنگان از آن استفاده کنند. مگر در فقه گفته نشده که اگر شخصی بیمار باشد و تنها داروی نجاتش در دست شخصی باشد و به او ندهد تا بمیرد، چنین شخصی مستحق مذمّت و سرزنش است؟ حال اگر این دارو جوابگوی نیاز ده ها نفر، صدها نفر، هزاران نفر باشد و به آن ها ندهد تا تمام آن ها بمیرند، چطور؟! عالم محتکری که دانش خود را در اختیار نیازمندان به آن قرار نمی دهد نیز در حکم چنان انسانی است و مستحق بدترین عقوبت ها و شدیدترین عذاب هاست.

* * *

ص:142

ص:143

ص:144

وریشه آن برویم. اگر علّت و عامل کار خیر را دریافته و آن را تقویت کنیم، اعمال خیر گسترش پیدا می کند؛ چون عامل کار خیر سرچشمه آن بوده است. و بالعکس، اگر با عامل و سبب کارهای زشت و نابهنجار مبارزه شود ریشه اش خشکیده شده و بساطش از سطح جامعه برچیده می شود.

ضمناً از این روایت استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر تنها سفارش به کارهای شایسته و نهی از کارهای ناشایست نیست، بلکه باید به عامل معروف و منکر اهمیّت بیشتری بدهیم.

آری، باید به سراغ سرچشمه ها برویم؛ چه سرچشمه نور و چه سرچشمه ظلمت. چه سرچشمه ارزش ها و چه سرچشمه ضدّ ارزش ها.

چرا که اگر مفسده ای در جامعه به وجود آمد و آن را جمع کردیم، امّا سرچشمه اش را نخشکاندیم و ریشه اش را نزدیم، از جای دیگر بروز می کند و ظاهر می شود و مفسده جدیدی تولید می گردد. امّا اگر سرچشمه اش خشکانده شود، بروز و ظهوری نخواهد داشت.

ص:145

در جاهای دیگر تولید کند. همانگونه که از نظر اخلاقی فاعل هر کار زشتی، بدتر از خود آن کار زشت است؛ چون ملکه کار زشت در وجود اوست و منشأ کارهای زشت دیگری خواهد شد و برای جلوگیری از تکرار کار زشت باید فاعل آن اصلاح گردد.

از خداوند ملهم الخیرات می خواهیم که توفیق انجام کارهای خیر و تشویق خیرین و ترک کارهای شرّ و نهی فاعلان آن را به ما عنایت فرماید.

* * *

ص:146

ص:147

ص:148

گذاشته که ترک آن ها انسان را به اوج قلّه اخلاق می رساند. براستی اگر انسانی در سایه جهاد با هوا و هوس و تلاش و کوشش در راه تهذیب نفس حسادت و خودبرتر بینی و خودپسندی و نادانی وبخل و طمع را از وجود خود ریشه کن کند، انسانی نمونه خواهد شد.

ص:149

وعالم تر از همه دانشمندان می بیند و این خیال واهی سبب رکودش می شود.

ص:150

ص:151

ص:152

ص:153

مجلسش» (1) همه عبادت (2) محسوب شده و سخنش جهاد فی سبیل الله شمرده می شود.

اگر عالِم دانش خویش را احتکار نکند، و آن را منتشر سازد؛ وقبل از مردم خود به آن عمل کند، و ثروتمند فقیر را در استفاده از اموالش شریک گرداند، و فقیر هم در مقابل فقر، صبور و پر تحمّل باشد، اجتماع دچار مشکلی نخواهد شد؛ ولی مصیبت و هلاکت زمانی است که نه دانشمند، دانش خویش را در اختیار نیازمندان قرار دهد، و نه ثروتمند دست فقیر و نیازمند را بگیرد، و نه نیازمند صبر و تحمّل داشته باشد. (3)

خواننده محترم! هر یک از ما و شما در هر یک از این سه گروه هستیم، از خداوند بخواهیم در آنچه وظیفه ماست، موفّقمان بدارد.

* * *

ص:154

ص:155

ص:156

منظور از «نسب» این است که او فرزند چه کسی و از کدام قبیله است؟ و امّا «حسب» در لغت به معنای «مفاخر» است. منتهی گاه شخص مفاخر پدرانش را بیان می کند و گاه مفاخر خودش را. مثلاً «کرم» برای شخص «کریم» حسب و شرف محسوب می شود؛ هر چند پدرانش کریم نبوده باشند.

حضرت علی علیه السلام در روایت فوق ترسیمی روشن از حسب ونسب ارائه کرده، می فرماید: «مهم ترین و محکم ترین پیوندهای نسبی، مودّت و محبّت است.» از کسی پرسیدند: دوست خوب می خواهی یا برادر؟ گفت: برادری می خواهم که دوست خوبی برای من باشد. این مطلب همان چیزی است که در روایت فوق بدان اشاره شده است.

محبّت واقعاً معجزه می کند. محبّت سخت ترین دشمنان را ممکن است رام کند و وسیله مهمّی برای پیشرفت در دنیا و آخرت و سرمایه عظیمی برای تبلیغ و عرضه دین اسلام به جهانیان است.

حضرت در ادامه حدیث فرمودند: «بهترین چیزی که می توان به

ص:157

آن افتخار کرد علم و دانش است». با توجّه به این که «علم» در این روایت به صورت مطلق ذکر شده، شامل هر نوع علمی، غیر از علوم محرّمه و مکروهه می شود.

نتیجه این که دو چیز عامل موفقیّت است: «علم» و «محبّت». (1)

* * *

ص:158

ص:159

ص:160

خلاف می شود بر اثر جهالت و ناآگاهی دست به کار خلاف می زند؛ ولی در دومی دانسته مرتکب خلاف و منکر شده، یا از انجام معروف دست می کشد.

بدون شک پیاده کردن این دو برنامه اساسی و مهم، که از وظایف انبیاء و اولیا بلکه به اعتباری از وظایف خداست، ثمرات وآثار بزرگی به دنبال خواهد داشت و جامعه را احیا می کند. مبلّغان دینی و کسانی که عهده دار هدایت مردم هستند نباید از هیچ یک از این دو برنامه غافل شوند و هر کدام را با شرایط و ویژگی های خاصّش انجام دهند.

نکته جالبی که از حدیث فوق استفاده می شود این که: به همان نسبت که ناآگاهان در برابر اعمال خویش مسؤولند و باید به دنبال فراگیری علم و دانش بروند، دانشمندان و آگاهان نیز در برابر اعمال آن ها مسؤولیّت دارند؛ بلکه شاید مسؤولیّت آن ها بیشتر باشد! بدین جهت خداوند از جاهلان پیمان تعلیم گرفتن و از عالمان پیمان تعلیم دادن گرفته است. (1)

ص:161

بازگو. گفت: مگر نمی دانی که من دیگر برای کسی حدیث نقل نمی کنم؟! گفتم: به هر حال، یا تو برای من حدیث بگو، یا من برای تو حدیث نقل می کنم. گفت: تو حدیث بگو! من حدیث فوق را برایش نقل کردم.

هنگامی که این حدیث تکان دهنده را برای او خواندم، سکوت خود را شکست و گفت: «اکنون بشنو تا برای تو بگویم» و در همان مجلس، چهل حدیث برای من روایت کرد! (1)

* * *

ص:162

ص:163

ص:164

کرد و دل و جانش نیز آن آگاهی را پذیرفت و در برابر آن تسلیم شد، به آن «باور» می گویند.

خداوند در آیه 14 سوره نمل، به این مطلب اشاره دارد، می فرماید: (وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَیْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمآ وَعُلُوّآ)؛ «و آن را از روی ظلم وتکبّرانکارکردند،درحالی که در دل به آن یقین داشتند».

فرعون، مخصوصاً بعد از مشاهده معجزات حضرت موسی علیه السلام، علم به خدا پیدا کرد و می دانست که «او» خالق جهان هستی و همه موجودات است، ولی این مطلب را «باور» نداشت و در برابر آن تسلیم نشد.

حضرت علی علیه السلام در روایت فوق علم و یقین را بر اساس آثار آن ها مورد ارزیابی قرار داده است. بدین جهت علمی که به آن عمل نمی شود را جهل، و یقینی که موجب اقدام نمی گردد را شکّ وتردید معرّفی کرده است. زیرا کسی که مثلاً مدّعی است یقین به قیامت دارد، ولی هیچ اثری از آن در اعمالش دیده نمی شود، در حقیقت قیامت را باور نکرده است!

بنابراین، ازمنظر فرهنگ اسلامی هر چیزی زمانی ارزش پیدا می کند که در عمل تحقّق یابد و مورد عمل قرار گیرد و چیزی که عینیّت ندارد و فقط جنبه ذهنی دارد ارزش چندانی ندارد.

ص:165

1. ضعف علم و یقین؛ اگر حقیقتاً بدانیم که خوردن مال یتیم مانند خوردن آتش است، (1) هرگز اقدام به خوردن آن نمی کنیم.

بنابراین، تزلزل پایه های ایمان و ضعف مبانی اعتقادی و علمی سبب می شود که ایمان در عمل نمایان نشود.

2. هوا و هوس های سرکش؛ هوا و هوس ها گاه همچون سیلاب های قوی سدّ محکم علم و یقین را در هم می شکند و برای جلوگیری از چنین ضایعاتی باید پایه های ایمان و یقین محکم تر گردد، تا بدان جا که هیچ سیلابی قادر بر شکستن سدّ ایمان و یقین نباشد. (2)

* * *

ص:166

ص:167

ص:168

است، که صاحب آن، در آن تفکّر نمی کند و به نتیجه آن نمی اندیشد. دانشمندی که توانست هسته اتم را بشکافد و این نیروی عظیم را آزاد کند، به چه منظوری دست به این کار زد؟ آیا هدفش نابودی همه موجودات زنده و از بین بردن تمام آثار حیات و زندگی در شهرهای «ناکازاکی» و «هیروشیمای» ژاپن بود، که هنوز هم بعد از ده ها سال متأسّفانه آثار شوم آن موجود است؟! یا منظورش تولید نیروگاه های برق بود، تا به وسیله آن جهان را روشن نموده و چرخ های کارخانجات را به گردش درآورده واستفاده های مثبت فراوان دیگر از آن بشود؟

متأسّفانه بسیاری ازدانشمندان مادّی درعلوم ودانش های خویش تفهّم ندارند، بدین جهت دنیا تبدیل به ظلمتکده ای شده است.

دنیایی که دانشمندان آن هدفی جز لذّات مادّی ندارند و برای آن ها تفاوتی نمی کند که با اختراعات و اکتشافات آنها کارخانجات داروسازی فعّال شود یا کارخانجات بمب سازی، بلکه هر کدام که درآمد بیشتری عاید آن ها کند و دلارهای فزونتری به جیبشان سرازیر نماید، همان را ترجیح می دهند! چنین دنیایی حقیقتاً ظلمتکده و چنان دانشتی واقعاً زیانبار است.

ص:169

چه بسا کسانی که قرآن تلاوت می کنند، ولی مورد لعن قرآن هستند! (1) زیرا به دستورات این نسخه شفابخش آسمانی عمل

نمی کنند. آن ها هنگامی که آیات مربوط به غیبت را می خوانند، درحالی که خود آلوه به این رذیله اخلاقی هستند، مورد لعن این آیات قرار می گیرند! هنگامی که آیات مربوط به ربا را قرائت می کنند در حالی که دست به معاملات کثیف ربوی می زنند، مورد لعن و نفرین آیات ربا واقع می شوند! و همچنین در مورد سایر آیاتی که به آن عمل نمی کنند.

در ضمن «تدبّر» از ریشه «دَبْر» (بر وزن ابر) گرفته شده و به معنای عاقبت اندیشی است. تلاوت کننده قرآن، هنگام تلاوت باید به عاقبت کسانی که آیات تلاوت شده در مورد آن ها سخن می گوید بیندیشد، که قرائت یک آیه شریفه همراه با تدبّر، از یک ختم قرآن بدون تدبّر ارزشمندتر است!

ص:170

وقتی که به آیه شریفه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» می رسیم، نگاهی به قلب خویش کنیم و ببینیم آیا حقیقتاً فقط خدا را می پرستیم و تنها از او کمک می گیریم، یا هواپرستی، مال پرستی، مقام پرستی در کنج دلمان، جایی برای خداوند متعال نگذاشته است؟

هنگامی که به تشهّد می رسیم و به یگانگی خداوند شهادت می دهیم، سری به قلب خویش بزنیم و ملاحظه کنیم که آیا هیچ بتی در خانه قلب ما وجود ندارد، یا این خانه به اشغال انواع بت ها درآمده است؟

آری باید عبادت همراه با تفکّر باشد، چرا که عبادت آمیخته با تفکّرواندیشه می تواندسرنوشت انسان رامتحوّل ودگرگون سازد. (1)

* * *

ص:171

ص:172

1. نویسنده ای را در نظر بگیرید که اگر بخواهد کتاب های فراوانی بنویسد و آمار تألیفاتش را بالا ببرد، کیفیّت نوشته هایش پایین می آید، و اگر بخواهد کتاب های ناب و جامع و با کیفیّت بالا بنویسد، موفّق به نوشتن کتاب های زیادی نخواهد شد. چه کند؟

2. اگر مسؤولین یک شهر بخواهند جمعیّت ها و هیئت های فراوانی را تأسیس و اداره کنند، طبعاً عملکرد آن ها عالی نخواهد بود، امّا اگر بخواهند هیئت هایی تشکیل دهند که برنامه های اخلاقی و دینی و فرهنگی مناسبی ارائه دهند و سطح تأثیرگذاری بالایی داشته باشد و تبعات منفی آن بسیار پایین باشد، موفّق به تشکیل تعداد زیادی نمی شوند. اولویّت با کدام است؟

3. انتخاب دوستان فراوانی که ممکن است در میان آن ها انسان های ناباب و مشکوکی باشد بهتر است، یا قناعت به یکی دو دوست صالح و مطمئن؟

خلاصه این که در تعارض بین کمیّت و کیفیّت در امور مادّی ومعنوی، کدام یک را باید ترجیح داد؟

ص:173

ضرب المثل قدیمی معروف «یک ده آباد بِه از صد ده خراب» (1) به همین مطلب اشاره دارد.

قرآن مجید نیز در آیه اوّل و دوم سوره ملک این حکم عقل را تأیید کرده است. و لذا امام کاظم به هشام فرمود: «عملِ کم با کیفیّت شخص عالِم، قبول می شود و دو چندان می گردد». یعنی هر چه علم و عقل مکلّف بالاتر رود، ثواب و ارزش علمش نیز بیشتر می شود. به همین دلیل گاه ثواب عملی دو برابر، گاه ده برابر، گاه صد برابر، گاه هزار برابر و گاه بیشتر است. تا جایی که یک ضربت شمشیر برابر با عبادت تمام انسان ها و جنیّان از ابتدای خلقت تا قیام قیامت می شود (لَضَرْبَةُ عَلِیٍّ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَیْنِ). (2)

امام هفتم علیه السلام در ادامه حدیث فوق فرمودند: «عمل زیادِ بدون کیفیّت که شخصِ جاهلِ تابعِ هوا و هوس انجام می دهد، مردود است».

جالب این که «جهل» و «هوای نفس» در کنار هم قرار گرفته اند، یعنی این دو ملازم یکدیگرند. هر جا جهل و نادانی باشد هوای نفس هم خواهد بود و هر جا هوای نفس وارد شود جهالت نیز به دنبالش خواهد آمد. (3)

* * *

ص:174

ص:175

ص:176

قرآن مجید می فرماید: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ)؛ «اگر نمی دانید، از آگاهان بپرسید». (1)

سؤال از نظر اسلام بسیار مهم است، تا آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله اصحابش را به پرسش کردن سفارش نموده، (2) و گاه آنان را به خاطر

ترک سؤال توبیخ می کرد! (3)

حضرت علی علیه السلام در آخرین لحظات عمر، که فرق مبارکش شکافته شده و زهر جفا تمام بدنش را فرا گرفته بود، فرمود : «سَلُونی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُونی؛ قبل از آن که مرا از دست دهید، مجهولاتتان را از من بپرسید». (4)

ص:177

قبل از انقلاب، در یکی از جراید کشور، مقاله ای با عنوان «آفتاب نیمه شب شمالی فنلاند اسلام را به خطر انداخته است» نوشته شد! یعنی چون در برخی از ایّام سال در شمال فنلاند، خورشید غروب نمی کند و اسلام برای این مشکل پاسخی ندارد، خطر مهمّی اسلام را تهدید کرده است!

در حالی که سالیان قبل مرحوم سیّد یزدی رحمة الله در کتاب ارزشمند عروة الوثقی نه تنها حکم چنان مناطقی، بلکه حکم مناطقی از زمین را که شب آن شش ماه متوالی و روز آن شش ماه پی در پی است، بیان کرده است. (1)

این مقاله باعث شد که ما نیز این مساله را در کتابچه ای تحت عنوان «نماز و روزه در قطبین» به طور مشروح مورد بحث قرار دهیم! (2)

بنابراین، در مورد مسایلی که آگاهی نداریم، باید حیا را کنار گذاشته و از علما و دانشمندان سؤال کنیم. تا مجهولاتمان کمتر ومعلوماتمان بیشتر و علممان آبکی نباشد.

* * *

ص:178

ص:179

ص:180

ص:181

ص:182

ص:183

چون روح عبادت، معرفت است و معمولاً سطح معرفت عالم بیشتر است، برتری فوق العاده ای بر عابد دارد.

روایات در این زمینه فراوان است و به همین سه روایت قناعت می کنیم و امیدواریم خداوند متعال روز به روز به علم و آگاهی ما بیفزاید و بتوانیم به علم خود عمل کرده و آن را به دیگران منتقل سازیم. (1)

* * *

ص:184

ص:185

ص:186

از قرآن کریم استفاده می شود که ارتباط بهشت و جهنّم به کلی قطع نمی شود و آن ها می توانند از احوال هم باخبر باشند.

برخی وقتی وارد بهشت می شوند دوست خود را نمی بینند. قرآن مجید می فرماید: (فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فی سَواءِ الجَحیمِ)؛ «این جاست که ناگهان او را در میان دوزخ می بینند» (1) و بسیار تعجّب می کنند.

این رسوایی بزرگی است که شرمندگی آن از عذاب جهنّم هم بیشتر است. مثلاً اگر مقلّد، یا فرد عادی، عالمی را که از او موعظه شنیده، یا مرجعی را که از او تقلید کرده در جهنّم ببیند و خود در بهشت از نعمت های بهشتی بهره مند باشد، چقدر باعث خجالت وسرافکندگی است که آن افراد که فرع بوده اند از این عالم و مرجع و روحانی که اصل و هدایتگر بوده، بپرسند: چه چیز شما را وارد جهنّم کرد؟ آنجا دیگر کسی نمی تواند دروغ بگوید، یا توریه کند، بلکه باید راست بگوید و حق را بیان نماید. از این رو باید به فکر چاره بود که سخنان و مواعظی که می گوییم در خودمان اثر بگذارد و بدانچه می گوییم عمل کنیم و واقعاً عالِم عامل باشیم.

ص:187

آنان که آتش جنگ جهانی دوم را شعله ور ساخته و نزدیک به سی میلیون انسان را در آتش خودخواهی و هوا و هوس خود خاکستر کرده و هزاران خانه و مدرسه و کودکستان و بیمارستان را نابود کردند، عالمان هواپرست بودند.

قاتلان «امیرکبیر»ها، «سید جمال الدین اسدآبادی»ها و هزاران دلسوز دیگری که برای نجات ملّت های خود قیام کرده بودند، با کمال تأسّف از دانشمندان علوم مادّی و تجربی بودند. (1)

اینجاست که ضرورت تهذیب نفس در کنار فراگیری علم ودانش ملموس و آشکار می شود و بر هر عالم و دانشمندی لازم است، که به موازات پیمودن پلّه های علم و دانش، قلّه تهذیب نفس و مبارزه با هوا و هوس را نیز فتح کند تا به آموخته هایش عمل کرده و عالم بی عمل نشود و در روز قیامت شرمنده نگردد.

* * *

ص:188

ص:189

ص:190

9. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، سال 1403ق.

10. پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، آیت الله العظمی مکارم شیرازی و جمعی از فضلا و دانشمندان، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اوّل، سال 1390ش.

11. پیدایش مذاهب، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ سوم، سال 1390ش.

12. تاریخ انبیا، سید هاشم رسولی محلّاتی، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ پانزدهم، سال 1382ش.

13. تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی و جمعی از دانشمندان، انتشارات دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ هفتم، سال 1367ش.

14. جایگاه عقلانیت در اسلام، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اوّل، سال 1391ش.

15. خاطراتی از استاد، ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اوّل، سال 1390ش.

16. دیوان حافظ، خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، انتشارات قدیانی، تهران، چاپ دوم، سال 1372ش.

17. دائرة المعارف فقه مقارن، آیت الله العظمی مکارم شیرازی با همکاری جمعی از اساتید و نویسندگان حوزه علمیه، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ دوم، سال 1387ش.

18. صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی(ع)، آیت الله

ص:191

العظمی مکارم شیرازی، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ چهارم، سال 1389ش.

19. عدة الداعی، احمد بن محمد بن فهد الحلّی، مؤسسة المعارف الاسلامیّة، قم، چاپ اوّل، سال 1420ق.

20. العلم والحکمة فی الکتاب والسنّة، محمد ری شهری، دارالحدیث، قم، چاپ دوم، سال 1376ش.

21. عاشورا، ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها و پیامدها، سعید داودی و مهدی رستم نژاد، انتشارات امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ پنجم، سال 1387ش.

22. العروة الوثقی، سید محمدکاظم یزدی، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ اوّل، سال 1386ش.

23. کلیات سعدی، شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی، انتشارات ایران، تهران، چاپ اوّل، سال 1363ش.

24. کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی، انتشارات بنی هاشمی، تبریز، چاپ اوّل، سال 1381ق.

25. الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، دار صعب و دارالتعارف، بیروت، چاپ چهارم، سال 1401ق.

26. فرائد الاصول، شیخ مرتضی انصاری، مجمع الفکر الاسلامی، قم، چاپ اوّل، سال 1419ق.

27. لغت نامه، علی اکبر دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اوّل، سال 1335ش.

28. مجموعه آثار، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، تهران، چاپ یازدهم، سال 1389ش.

ص:192

29. معالم الدین وملاذ المجتهدین، شیخ حسن زین الدین الشهید الثانی، مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، قم، چاپ چهارم، سال 1410ق.

30. معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی، مؤسسه فرهنگی آرایه، تهران، چاپ اوّل از ویرایش چهارم، سال 1385ش.

31. مستمسک العروة الوثقی، سید محسن حکیم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ چهارم، سال 1391ق.

32. مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، موسّسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، قم، چاپ اوّل، سال 1407ق.

33. منیة المرید، زین الدین بن علی العاملی، مؤسسه بوستان کتاب، قم، چاپ ششم، سال 1385ش.

34. مجمع البیان، فضل بن الحسن الطبرسی، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اوّل، سال 1415ق.

35. میزان الحکمة، محمد ری شهری، دارالحدیث للطباعة والنشر، بیروت، چاپ ششم، سال 1433ق.

36. نهج البلاغه با ترجمه گویا و شرح فشرده، محمدرضا آشتیانی ومحمدجعفر امامی، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، قم، چاپ دهم، سال 1375ش.

37. وسائل الشیعه، محمد بن الحسن الحر العاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اوّل، بی تا.