ص: 2

ص: 3

نام کتاب:خلقت نوری و ظهور صلبی اهلبیت علیهم السلام

نام مؤلف سید محمد علی موسوی

ناشر: انتشارات آشیانه مهر

ویراست علمی و تحقیق:خلیل بخشی زاده

صفحه آرا: علیاکبر احسانی تیرگر

ویراستار: سید علی محمد محمودیان

چاپخانه: . گلها

چاپ: اول / 1391

تیراژ: . 3000

قیمت گالینگور:

قیمت شومیز:

? شابک: 5 – 33 – 6164 – 600 - 978

قم: 45 متری عمار یاسر – پلاک 92 – مجمع جهانی شیعه شناسی.

™حق چاپ محفوظ است. ˜

ص: 4

ص: 5

ص: 6

فصل دوم : یافته های انسانی ازآغاز آفرینش

واکنش و بی تفاوتی: 49

الف- تفسیر های نارسا و خام 50

1- نگاه احتمالی به آغاز خلقت 50

1-1- نقد پندار گرایان 52

2- تفسیر مادی گرایان 53

1-2- نقد نگاه مادی گرایان 54

3- تصویر افسانه سرایان 57

1-3- نقد نگاه افسانه سرایان 59

ب- تحلیل خردمندان از آغاز خلقت 62

1- حکمت مشّاء 62

بررسی «عقل اول» ارسطو 65

معلول اول از منظر بوعلی 66

بررسی «معلول اول» بوعلی 67

2- حکمت اشراق: 70

صحت «عقل» یا «نور» 72

بررسی حکمت اشراق: 74

3- حکمت متعالیه 75

ج- فیض نخست در عرفان 78

حقیقت محمدیه | : 82

نقد فلسفه و عرفان 83

ص: 8

فصل سوم: داده های وحیانی از آغاز خلقت نوری

مقدمه: 89

1- خلقت نوری در عهدین : 89

2- قرائن واژگان بر موضوع: 91

3- اصل زیر بنای موضوع: 95

4- خلقت نوری در احادیث شیعه و سنی 97

5- دشواری فهم خلقت نوریه 102

جهت بررسی سندی خلقت نوریه 103

1- تنوع اسنادی 103

2- جبران ضعف سند با قوت متن: 106

3- شهرت خلقت نوریه: 107

4- نقد نگاه ذاتی و موضوعی به اسناد : 108

انواع دلالت روایات 109

مدلول قطعی: 111

تعدد اسما و وحدت مسما: 112

اصول باز یافتی 115

نفی دروغ پردازی ها 120

فصل چهارم : نخستین نور پردازی در چینش نظام آفرینش

مقدمه: 129

1 - توحید، اصل زیر بنای خلقت نوریه 129

2- نفی غیر خدا، اصل دیگر 132

ص: 9

نفی نظریة صدور: 136

الف- دلیل قطعی عقلی136

ب- دلیل نقلی قطعی 137

3- هدفمندی اهل البیت علیهم السلام اصل آفرینش 138

4 – چگونگی آفرینش نخستین نور 143

سمت و سوی خلقت برای مجود: 145

5- امتداد نور 146

دلایل خلقت نور علی علیه السلام پس از نور پیامبر | 149

6- آفرینش انوار چهارده گانه : 151

تحلیل: 152

7- گستره آفرینش نور 154

8 - ژرفنای نور 161

حقایق عالم نوری 162

نقد یک نگاه: 164

نقد و بررسی: 166

فصل پنجم: نور افشانی حقیقت محمدیه | در عالم جبروت

1- ریزش نور از نور 171

2- نور ائمه حلقة فیض رسانی 173

3- خلقت عرش از نور محمد| 175

1-3- نمونة صریح خلقت عرش از نور پیامبر | 176

2-3- نمونة وجود ائمه علیهم السلام در عرش...... 177

ص: 10

4- چیستی عرش 180

1-4- مفسران شیعه 180

2- 4- نقد نگاه مفسران شیعه 183

3-4- مفسران اهل سنت و عرش 185

4-4- نقد تفسیر اهل سنت 187

5-4- حقیقت عرش در خلقت نوری 188

5- کرسی پدید آمده از نور محمد | 191

1-5- چیستی کرسی از نظر مفسران شیعه 193

2-5- نقد کرسی با علم 195

3-5- کرسی از دیدگاه اهل سنت 196

4-5- نقد نگاه مفسران اهل سنت از کرسی 199

5-5- چیستی کرسی در خلقت نوریه 201

6- آفرینش لوح از نور محمد | 202

1-6- ماهیت لوح میان مفسران 204

7- آفرینش قلم از نور محمد | 206

1-7- چیستی قلم میان مفسران 208

2-7- ماهیت لوح و قلم در پرتو روایات 210

ص: 11

فصل ششم: نور افشانی ولایت علویه در عالم ملکوت

1- شبنم نور بر گونة فرشتگان 217

2- فروچکیدن نور: 219

3- ناتوانی انسان از معرفت فرشتگان: 223

4- فرشته از منظر وجودی: 226

5- چیستی و ماهیت ملائکه: 228

6- وظایف و کردار فرشتگان: 232

7- آموزش علی علیه السلام به فرشتگان: 234

8- ولایت مداری فرشتگان: 237

9- فلسفه نگهبانی بشر: 239

10- نوع تکلیف فرشتگان: 240

1- آفرینش طینت اهل البیت علیهم السلام : 241

2- نور وجودی شیعه از ائمه علیهم السلام : 245

3- تناسب نوری شیعه و... ائمه علیهم السلام : 249

4- خلقت سرشت شیعه از نور اهلبیت علیهم السلام : 251

5- آفرینش بهشت از نور امام حسین علیه السلام : 252

فصل هفتم: پرتو افکنی نور فاطمیّه در عالم ناسوت

1- تابیدن آسمان و زمین از نور فاطمه ÷. 259

ص: 12

2- هفت آسمان از نور زهرا ÷: 262

3- ویژگی های پرتو نوری فاطمه ÷: 263

4- ادله نقلی بر تابش نور فاطمه ÷: 265

5- وجود یابی ماه و خورشید از نور امام حسن علیه السلام : 267

6- ولایت مداری عالم ماده: 269

7- آموزش ائمه به زمینیان: 270

عالم ذر تجلی گاه ولایت اهل البیت علیهم السلام :271

1- هستی عالم ذر: 272

2- چیستی و چگونگی وقوع عالم ذر: 273

1-2- عالم ذر ملکوتی: 273

2-2- نقد تفسیر ملکوتی ذر: 274

1- انطباق کبیر بر صغیر: 274

3- مادی بودن عالم ذر: 275

1-3- نقد مادی نگری ذر: 277

4- وجود آغازین، عالم ذر:280

دلایل اثبات «عالم ذر» 280

دلایل وجود پیشین عالم ذر: 281

الف- تفسیر واقع بینانة مفسران:281

1- وجود عوالم گوناگون بشری:281

ص: 13

2- گونه های آفرینش: 282

3- تقدم ذر بر ماده: 285

ب- متن روایات بر تقدم عالم ذر: 286

ج- اهل البیت اولین بندگان عالم ذر: 287

سیر اهل البیت علیهم السلام در هستی: 290

الف- سیر نزولی وجودی ائمه علیهم السلام در عالم هستی: 290

ب- سیر صعودی پیامبر | در جهان ماده: 291

ج- فرمانروایی اهل البیت علیهم السلام در هستی: 294

فصل هشتم: دستامد های علمی وعملی

مقدمه: 299

الف- دستامد های فلسفی 300

ب- دستامد کلامی 304

ج- دستامدها عرفانی، اخلاقی 306

د- دستامد اجتماعی 309

ه-- دستامد روایی و خبری 312

و- دستامد های تفسیری 315

ز- دستامدهای تاریخی 317

ح- دستامدهای فقهی 321

ص: 14

بخش دوم

ظهور صلبی اهلبیت علیهم السلام

فصل اول: اصل هستی نور صلبی

الف) معنای کتاب. 330

اول: متن نگری شیعیان 330

1. ژرف نگری متن 330

2. جزء تابع کل است 331

3. احتمال برتر 332

4. عدم انحصار کلمه بر مفاهیم 333

5. جواز چند وجهی 334

6. روایات مستفیضه 335

7. یافته های ناب عقل 337

8. اشتراک لفظی 337

9. معرفت شهودی. 338

10. اتفاق اصحاب 339

دوم: ظاهرگرایی اهل تسنن 339

فراموشی یا کینه توزی 339

1. نص کتاب: حقیقت محمد| 340

2. تقدم وجود پیامبر|341

ص: 15

3. وجود اهلبیت علیهم السلام 342

4. شفاعت محمد| 343

5. مقامات نبوی| 344

6.هاله ای پر نور 345

ب) مصداق سنت 346

اول: عناصر ظهوری 346

1. حقیقت محمدیه| 346

2. وجود نوری علویه علیه السلام 348

3. اتحاد نبوت و امامت 350

4. پنج تن کسا 352

5. اشباح نوری ائمه علیهم السلام 355

دوم: عناصر مشترک مفهومی 356

1. حقیقت خارجی نور اهلبیت علیهم السلام 356

2. پیشینه ی نور بر آدم ابوالبشر علیه السلام .. 357

3. نورپذیری آدم 358

4. همراهی نور با آدم 359

5. نوع لغزش آدم. 359

فصل دوم: چیستی نور

چیستی نور. 363

1. بی اهمیتی نوع کلمه 364

ص: 16

2. نقد این برداشت 364

1 -. اطلاق «کلمه» بر واژگان 365

1. نص قرآنی 366

الف) اشکال کلی 366

1. اثرگذاری اندک 366

2. سطحی نگری 367

3. مخالف روایات متضافر 367

ب) اشکال جزئی 368

1. نا سازگاری سیاقی. 368

2 - 3. بیگانگی با جایگاه آدم 368

3 - 4. ترجیح بدون مرجح 369

4 - 5. سازگاری اسم با حقایق خارجی. 370

2. نصوص روایی 370

الف) اشکال ویژه 373

دو: اطلاق کلمه بر کردار 374

1. حج گزاردن: 374

الف) اشکال کرداری شمردن کلمه 376

سه. اطلاق کلمه بر شیء خارجی 377

1. تصریح آیات 377

2. روایت متواتر 380

1. اطلاق کلمه بر پیامبر اعظم| 381

ص: 17

1-1. مسما بعد از اسم: 382

2-1. همزمانی اسم و مسما: 382

3-1. مسما پیش از اسم: 382

4-1. همیشگی بودن اسم و مسما: 382

2. خمسه طیبه 383

3. اهلبیت علیهم السلام 384

4. همگونی و ناهمگونی دو آیه 385

اول: دلائل همسانی 386

1. ذوق عرفانی 386

2. نقل متضافر 388

1-2. عینیت کلمات آدم و ابراهیم 388

2-2. توبه پذیری آن دو. 389

مصادیق آیه 391

1. امام عصر () 391

2. پیشوایان معصوم علیهم السلام 393

3. اتحاد مطلقه امام و امامت 394

دوم: دلیل ناهمگونی 395

1. روایت 395

2. مصادیق 396

1-2. اوامر و نواهی 396

1-1. نقد مصداق اوامر و نواهی 397

ص: 18

3. واژگان معجزنما 398

1-3. رد و مؤید 398

4. جایگاه برین امامت 399

فصل سوم: نورپذیری

نورپذیری 403

الف) تقدم کلمات 404

1. قرائن سیاقی 404

2. مقایسه آدم و کلمات 404

3. روایات 405

ب) نفوذ کلمات 408

ج) منبع کلمات 409

د) گیرنده ی نخستین 410

ه-) چگونگی دریافت 412

1. دریافت جسمانی 412

2. دریافت روحانی 414

و) زمان دریافت 415

1. آغاز خلقت 416

ز) مکان دریافت 419

1. بهشت برین. 419

2. گهواره ی زمین 420

ص: 19

3. همیشگی 422

ح) مراحل دریافت 424

ط) ظهور نص بر همراهی 426

اشکال 430

1. ناسازگاری هبوط با منزلت ائمه علیهم السلام .. 430

2. خالی شدن بهشت 431

3. مخالفت با مشهور 432

فصل چهارم: انتقال نور

انتقال نور 435

امتداد ذاتی 435

1. دلائل انتقال 436

الف. تصریح لغویان 436

1. واژه تقلب 436

1-1. تقلب در شیء: 436

2-1. تقلب در امور: 436

4-1. تقلب در قرآن: 437

2. عناصر مشترک واژه 437

1-2. عنصر تغییر: 437

2-2. تصرف: 438

2-3. ایجاد: 438

ص: 20

ب. برداشت مفسران 439

1-2. مفسران سنی 439

2-2. مفسران شیعی 441

ج. تواتر معنوی روایی 442

1-3. مأخذ سنیان 443

2-3. مأخذ شیعیان 444

د. متون کهن تاریخی 446

2. گستره انتقال 448

1. نور پیامبر| 449

2. نور اهلبیت علیهم السلام 450

1-2. اتفاق اصحاب 451

2-2. تواتر معنوی روایات 451

ج. عوامل انتقال 453

الف) عوامل قهری 454

1. اراده الهی454

2. مرگ 455

3. رسالت 457

4. الهام 458

ب) علل غیر قهری 460

1. اسلام 460

2. ایمان462

ص: 21

3. خداپرستی 465

4. نجابت 466

د. لوازم انتقال 467

1. نفی ازدواج غیر شرعی 468

2. ازدواج شرعی 469

1-2. خواستگاری 471

2-2. رضایت دختر 473

3. خرسندی خانواده 474

4. عقد 475

5. مهر 476

6. ولیمه 477

7. آراستن عروس 477

8. تزئینات 478

2. تشریفات. 480

1. سفارش به واگذاری 482

2. پیمان گیری 483

3. ارث الهی 484

4. امانت 486

اشکال بر انتقال نوری 487

ادعا 488

پاسخ 489

ص: 22

فصل پنجم: ویژگی های نور

ویژگی های نور 495

الف. معرفت نوریه 495

1. ابزار معرفتی. 495

2. چیستی نور منتقل شده 499

ب. انتقال 507

1. تجرد. 507

2. تعلق 509

3. حرکت در صلب ها 510

4. انتقال به عوالم 512

5. تمام زمان ها 513

6. برترین قرن 517

7. از نقطه به نقطه ای 518

ج. فرمان برداری 519

1. ستایش 519

2. بندگی 521

3. ایمان 522

4. معیار بندگی دیگران523

5. جامع نبوت و امامت 525

6. فراخوان بندگی 526

د. حالات نوریه 528

ص : 23

1. وحدت نوریه 528

2. کثرت نوریه 531

3. تابش همیشگی 532

4. نورپردازی فیزیکی 534

5. حلقه ی فیض 534

6. تجلی نور 535

7. پنهانی نور 536

8. باور نخبگان به نور 538

9. توسل به نور 540

فصل ششم: تأثیر نور بر نیاکان

تأثیر نور بر نیاکان 543

الف) تقرب به خدا 544

1. هستی بخشی 544

2. وصل پس از فصل. 547

3. اتصال برین 548

4. حاجت روایی 548

5. معرفت دهی 549

6. اعجاز برین 552

7. خلیفه ی زمین 554

ب) تحول ژرفنا 555

ص: 24

1. آمرزش 555

2. آبروداری 557

3. شهود درونی 558

4. تعمیق فضیلت 559

5. امتداد رسالت 560

6. اصالت نیاکان 562

7. مسجودیت فرشتگان 563

ج) برتری بر انسان ها 564

1. شفاعت 564

2. ارجمندی 566

3. وضع قانون 568

4. برگزیدگی 570

5. بنیان های اصیل 572

6. گره گشایی 574

7. واقع بینی 576

8. بندگی واقعی 577

9. دین گستری 578

فصل هفتم: فلسفه نورپردازی

فلسفه نورپردازی. 583

الف) رهنمونی دین داران 584

ص: 25

1. وانهادن روح متعبدانه 584

1-1. تسلیم محض 584

2-1. حکمت سنجی 584

2. سطحی نگری نابخردانه 585

1-2. نادانی فردی 586

2-2. آلودگی اجتماعی 587

3-2. همانندگری 587

ب) دستگیری ناآشنا 589

1. اقتضأ ذات مراتب نوریه 589

1-1. مرتبه لاهوتیه 589

2-2. مرتبه عرشیه 591

3-1. مرتبه ملکوتیه 592

4-1. مرتبه ناسوتیه. 594

5-1. مرتبه صلبیه 595

نتیجه: 595

ج) گونه های هدایت گری 596

1. راهنمایی پیامبران 596

2. بی تناسبی فرشتگان 597

3. تنگی ظرفیت انسان 598

د) علل ریزش نور صلبی 599

1. قلمرو فردی. 599

ص: 26

1-1. معرفت ربوبی 599

2-1. پاکیزگی بدنی600

3-1. جلابخشی درونی 601

4-1. بازگشت دایمی 602

2. حوزه اجتماعی 603

1-2. منزلت خانوادگی 603

2-2. ایمان خانوادگی 605

3-2. ارزش مداری گروهی 606

4-2. نمونه سازی اجتماعی 608

ه-) ر ه آورد 610

1. قلمرو فردی. 610

1-1. زدودن اندوه 610

2-1. برطرف کردن سختی 611

2. در حوزه ی اجتماع 612

1-2. برون رفت از خواری 612

2-2. گشایش در تنگنا 614

کتابنامه 617

ص: 27

ص: 28

فرمودند: «اوّل ما خلق الله نوری»((1)) تا آنجا که ابی خالد کابلی می گوید: از ابا جعفر علیه السلام دربارۀ {فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالنّورِ الّذِی أَنزَلْنَا}((2)) پرسیدم، امام علیه السلام فرمود: ای ابا خالد! سوگند به خداوند «النور» در آیه، نور پیشوایان از خاندان محمد| هستند تا روز قیامت. به خدا قسم! آنها نور خدایی هستند که پروردگار فرود آورده است. به خدا سوگند وجود آنها نور خداوند در آسمان و زمین اند.((3))

موضوع خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام ، با عنوان «خلقت نوریه» شهرت به سزایی داشته و اصل آن نزدتمامی دانشمندان و بزرگان مکتب تشیع پذیرفته شده است.((4))

بیشتر علمای اهل تسنّن نیز خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام را پذیرفته و در کتب و منابع معتبر خویش آورده اند.

بررسی حقیقت خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام در «منابع اهل تسنّن»((5)) از چنان کثرت و تواتری برخوردار است که اگر با تمامی اسناد و سلسله حدیث، نقل و تبیین گردد، خود اثر مستقل و مفصلی را می طلبد. در این مجال مختصر تنها به ذکر یک حدیث در خلقت نوری و یک حدیث در ظهور صلبی بسنده می نماییم.

عن سلمان الفارسی رضی الله عنه قال: سمعت رسول الله| یقول: «خلقت أنا وعلی بن ابی طالب من نور الله عن یمین العرش، نسبح الله ونقدسه من قبل ان یخلق الله عزّوجلّ آدم بأربعة عشر ألف سنة... واشتق الله تعالی لنا من أسمائه اسماً، فالله عزّوجلّ محموداً وأنا محمّد’ والله الأعلی وأخی علی والله الفاطر وابنتی فاطمة والله محسن وابنای الحسن

ص: 30

والحسین‘ وکان اسمی فی الرسالة ونبوة وکان اسمه فی الخلافة والشجاعة وأنا رسول الله وعلی ولی الله»((1)) من و علی از نور خداوند و از جانب راست عرش آفریده شده ایم، خداوند را چهارده هزار سال پیش از آنکه آدم را خلق نماید، تسبیح و تقدیس می کردیم. سپس از اسمای حسنای خود برای ما نام هایی برگزید. خداوند محمود است و من محمّد، خداوند اعلی است و برادرم علی، خداوند فاطر است و دخترم فاطمه و خداوند محسن است و دو فرزندم نام حسن و حسین نهاد. نام من در رسالت و نبوت و نام علی علیه السلام در خلافت و شجاعت ثبت گردید. من رسول الله هستم و علی ولیّ الله.

و نمونه حدیث در ظهور صلبی اهل بیت علیهم السلام در منابع اهل سنت؛ قال رسول الله|: «کنت أنا وعلی نوراً بین یدی الله عزّوجلّ یسبح الله ذالک النور ویقدسه قبل أن یخلق الله آدم بألف عام. فلمّا خلق الله آدم، رکب ذالک النور فی صلبه فلم یزل فی شیء واحد حتی افترقا فی صلب عبدالمطلب: ففی النبوة وفی علی الخلافة»((2)).

من و علی به صورت نوری واحد نزد خدا بودیم. آن نور خدا را هزار سال پیش از خلقت آدم تسبیح و تقدیس می نمود. پس از خلق آدم، آن نور را در صلب او جای داد. آن نور همواره در یک صلب منتقل می شد تا به عبد المطلب رسید که به دو قسمت تقسیم شد، در من نبوت قرار داده شد و در علی خلافت.

احادیث خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام در «منابع و کتب معتبر»((3)) مکتب تشیع، بسیار گسترده و فراوان است، امّا با همۀ این شهرت و گستردگی که جای هیچ تردیدی را باقی نمی گذارد، فهم و درک دقیق و هضم معانی بلند این احادیث به ویژه تاریخ خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام برای عقول ناس و خردهای مردم عادی دشوار و سنگین است. لذا این مهم

ص: 31

یعنی تبیین و شرح موضوع خلقت نوری و ظهور صلبی اهل بیت علیهم السلام وظیفه ای سترگ بر عهده عالمان و بزرگان مکتب تشیع است.

در این راستا محقق توانمند، استاد برجسته، حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید محمد علی موسوی «زید عزه الشریف» آستین همّت بالا زده و با پژوهشی عمیق و دقیق، با تلاش گسترده و فراگیربه تبیین ابعاد و زوایای مختلف خلقت نوری و ظهور صلبی اهل بیت علیهم السلام پرداخته است.

ایشان که خود استادی مسلّم و اسلام شناسی قوی هستند، با تکیه بر ازدحام دلایل حاصل از آیات قرآن و سیره و سنت پیامبر| و اهل بیتش علیهم السلام ، اثری علمی و در خور توجه تألیف نموده است.

مؤلف ارجمندی که با معرفت کامل و جامع الاطراف نسبت به معارف الاهی اسلام و همچنین با تأمل و تدبر در آیات قرآن و تجزیه و تحلیل احادیث و روایات منقول از ائمه معصوم علیهم السلام به ارزش والای خلقت نوری و ظهور صلبی اهل بیت علیهم السلام پی برده و توانسته است به زیبایی از عهده تبیین و تألیف آن برآید. ایشان که خود از اعضای برجسته هیئت علمی مجمع جهانی شیعه شناسی هستند، با مراعات فنون و اخلاق نویسندگی، با لطافت طبع و دیده بصیرت امّا به سبکی ساده و روان، اثری علمی و قابل اعتناء را با مجاهدت های علمی فراوان به رشته تحریر درآورده است، که مطالعه آن برای مجامع علمی حوزه و دانشگاه و همه صاحبان بینش و معرفت بسیار مفید و تأثیرگذار خواهد بود. ان شاء الله

کثر الله امثالهم، جزاه الله عن الإسلام اجراً، ادام الله ظله ودامت افاضاته والسّلام علیکم وعلی جمیع اخواننا المؤمنین بولایة علیّ بن أبی طالب علیه السلام فی

اقطار العالم ورحمة الله وبرکاته

مسئول مجمع جهانی شیعه شناسی

انصاری بویراحمدی

ص: 32

گسسته و گزینشی خواندن این کتاب نه تنها به پرسشی پاسخ نمی گوید و پرده از روی هیچ شبهه ای بر نمی گیرد که صورت مسأله را در هاله ای ابهام فرو می برد و بر گونه ای سپید آن پرده ی تاریک می کشد. از این رو، مطالعه ژرف و پیوستة نخبه گان را از آغاز تا پایان به جد می طلبد وگرنه پایاب شکیبایی در پله نخست می شکند.

آرزومندم آخرین حلقه نور افشان و نگین دار سلیمان، این ران ملخ را از بنده ی ناتوان خدا و سرباز کوچک خود بپذیرد و بانفس گرم و مسیحایی اش روح مرده ما را زنده کند.

همو که اگر به باغ جانم شبنمی ریزد؛ گلهای پژمرده به هزار شور و مستی نفس دوباره گیرد.

همان که اگر چشمش به حال من، گر نیم نظر خندد

خارم به چمن نازد، عیبم به هنر خندد.

ص: 34

ص: 36

ص: 38

آفرینش آمیخته با یکدیگر به معنی خلقت در این مقاله به کار برده می شود.

واژه شناسان جمع نور را انوار دانسته اند. معنی برگزیده نور، درآفرینش نوری ائمه درپی می آید.

روشنایی بخش و راهنمای دیگران به حساب می آید.

5- گفتار نورانی، همانگونه که در سخنان ائمه علیهم السلام اطلاق می شود: «کلامکم نوراً و امرکم رشد...»((1)) معانی بلند، پر نفوذ و قدرتمند کلمات آنها خود بخود فضای ذهن و اندیشه را نورانی می کند.

6- وجود نوری، این همان حقیقتی است که در نخستین فضیلت اهل البیت علیهم السلام ، بکار می بریم و به آنها انوار وجودی پس از خداوند و پیش از مخلوقات دیگر عقیده داریم. همانگونه که علی علیه السلام فرمود:

«المومن یتقلب فی خمسة من النور؛ مدخله نور، و مخرجه نور، و علمه نور، و کلامه نور، و منظره یوم القیامة الی النور».((2))

1- نخستین نور، نسبت به دیگر مراتب وجود، نور آنها در اول خلقت قرار دارد. «اول ما خلق الله نوری».((1))

2- تجرد کامل، بریدن از هر نوع ماده تخیل و غیره که بی نیازی آنها را در اصل وجودی بیان می کند.

3-بساطت، ترکیب حداقل پس از بساطت خداوند در نور آنها وجود دارد. زیرا فیض + امکان = نور اول.

4- واسطه در فیض– آنها از یکسو نور پروردگار را جذب می کنند و از دیگر سو این نور را به مراتب فرودست خود انتقال می دهد.

5- رهنمونی و برای دلالتی از همین ویژگی آن برمی آید و همین طور شفافیت محض نوری.

6- جاعل و حاکم، این نور بر تمامی انوار حکومت دارد؛ زیرا تنها به دست خداوند قرار داده شده نه مجعول دیگر. چنانچه از روایات بر می آید این نور بی هیچ ابهام بصورت روشن، نور وجودی اهل البیت علیهم السلام است.

7- همه جانبه، وجود این نور در تمام مراتب هستی ناگزیر و قطعی است، بگونه ای که هیچ جا از آن خالی و تهی نیست.

ص: 43

3- {قد جاءکم من الله نور} (مائده/ 16).

«واژه نور در این آیه همان حقیقت محمدی | است. بهمین جهت در وصف پیامبر | نور مجرد وارد شده است».

4- {نور علی نور یهدی الله للنور من یشاء} (نور /35).

«فالنور نور علی صلوات الله علیه یهدی لولا یتنا من احب. و حق علی الله ان یبعث ولینا مشرقاً وجه منیراً برهانه».((1)) آری با نور ائمه علیهم السلام خداوند هرکه را بخواهد راهنمایی می کند و با اخلاص در نور ولایت آنها داخل می نماید».

نور وجودی ائمه علیه السلام در قرآن به صورت کنایه گنجانده شده و تنها مخاطبین واقعی این حقایق را در می یابند و بازگو می کنند. چیزی که هرگز با خرد کوتاه و دانش های پرگناه نمی توان به آن دست یافت.

ص: 45

ص: 46

ص: 48

همانگونه که برخی با خردهای ناتوان، کوتاه، نارس، تاریک و فرو رفته در شهوات وجود نخستین عالم فرامادی را بر نتابیدند و تمام حقایق آن را نفی کرده اند و حقیقت وجود را منحصر به جهان مادی دانسته اند.

در این میان تنها داده های وحیانی با ارائه تصویر کامل، همه جانبه، ریز و دقیق فراتر از برهان و عرفان و احتمال و افسانه سرایی، از کیفیت آغاز آفرینش و اسرار آن برای ما پرده برمی دارد.

با یک مقایسة کلی و بیطرفانه میان نگاه های متنوع می توان برتری، بلندنگری، کلی نگری، جامع و همه جانبه نگری و آینده نگری تفسیر دینی را در پرتو داده های وحیانی در آغاز خلقت و نخستین موجود با تمام جزئیات از دیگر بینش ها دریافت.

بدین سان، بیشتر واکنشهای علمی و فکری، اندک بی تفاوتی های نادانی را در این میان پوشش می دهد و بر آیند کلی همان عطف نظر به راز گشایی آغاز آفرینش بعنوان یک مؤلفة اساسی تلقی می شود. نخست دیدگاه های خام و نارس، سپس تأملات نیم پخته یافته های انسانی جداگانه توصیف و نقد می گردد.

این گروه دست یافتن به زاویه های پیدا و پنهان نورانی جهان دیگر بویژه نخستین عالم مجرد تفصیلی و گسترده حتی در حد بخشی از آنها را ناممکن دانسته اند اما هرگز اصل وجود رخداد های تاریخ فرامادی را پوچ و افسانه تلقی نکرده اند و احتمال دسترسی به آنها را با این ابزار موجود غیر ممکن شمرده اند. در کتاب آغاز و انجام تاریخ آمده است:

«اسناد نوشته ای که تا کنون به دست ما رسیده است، در هیچ جا قدیمی تر از 3000 سال پیش از میلاد نیست. عمر تاریخ در حدود500 سال است. پیش از تاریخ بی گمان جریانهایی از دگرگونی ها و تحولات بوده است... گذشته ای است که البته عملاً وجود دارد ولی چیزی درباره آن معلوم نیست».((1))

این گروه با طرح پرسشی احتمالی به پاسخ احتمالی دست می یابد آنجا که می گویند: «پیش از تاریخ چه چیز ممکن بود؟ چه پیش آمد های اساسی در آن زمان روی داده است که در نتیجه آن ها آدمی چنان شده ای است که توانسته تاریخ داشته باشد؟ چه ژرفناهای فراموش شده وجود داشته است. چه «وحی»ها و چه «روشنائیهای» از دیده ما نهان (مانده)اند؟ پاسخ این سوالها را نه در تصورات خیالی رمانتیک می توان یافت که همه تاریخ را سیر قهقرایی می انگارد، نه در سخنان کسانی که پیش از تاریخ را سلسله ای از وقایع سطحی می انگارند و با آن چنان برخورد می کنند که گویی با نوعی تاریخ طبیعی روبرو است... که در

ص: 51

اعماق بی پایان زمین فرورفته است. برای ما بدان علت که چیزی از آن دوران نمی دانیم، جنبه سکوت و

آرامش و دوری دارد و معنایی که از دست یافتن به ژرفنایش ناتوانیم».((1))

یافته های باستان شناسان، کشف کیهان شناسان و دستامد انسان شناسان با تعبیر گوناگون به همین نقطه اصلی بر می گردد که ممکن است جهانی و رخدادی پیش از این تاریخ وجود داشته باشد که ما بدان دسترسی نداریم.

خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام با طبیعت خاص خود که فراتر از ملک و ملکوت و جبروت قرار دارد هیچ گاه در چهار چوب چنین احتمالاتی نمی گنجد. با این دیدگاه، جا دارد نگاه پندار گرایان به آغاز خلقت و واکنش آنها نسبت به این ساحت بررسی شود:

فضاپیما کرات دیگر کهکشان راه شیری را شناخت؟! در واقع آن سوی کهکشان و عالم ماده جهان پیمای نوری و عقلانی می طلبد نه فضا پیمای محدود به فیزیک موجود!

3- این گروه چنانچه اسناد و نوشته های موجود و مکتوب شیعه را در مورد تاریخ خلقت با دید اجمالی می نگریست واندک صفحات آن را ورق می زد، شاید به گونه ای دیگر قضاوت و اظهار نظر می کرد. از شیعه که بگذریم به منابع و آثار بزرگان اهل سنت هم نگاهی می انداخت، بی تردید این گونه داوری نمی کرد.

4- اگر اصل پرسش با پندار و احتمال طرح شود، پاسخ آن نیز با احتمال داده می شود؟ چنانچه پرسش در محدوده قوانین حاکم برعلوم مادی طرح می شد یا پاسخ مثبت دریافت می کرد یا منفی اما در علوم الهی این مسأله صحت ندارد.

5- نقد افسانه سرایان و سطحی نگران برخلاف دیگران «که این قسمت را برای اساطیر وا می گذارند و کار داستان پردازان قلمداد می کنند»((1)) نقطه قوت این نوع نگاه به شمار می رود.

با تنگ نظری و دُگم اندیشی همراه با خردهای فرورفته در شهوت قدرت و کیش شخصیتی یا آغاز هستی را ماده می دانند و فراتر از آن، حقایق مجرد عقلی و نور وجودی را از عینک خود بینی رد می کنند.

برخی دیگر از آنان هستی را کهنه کتابی می دانند که آغاز و انجام مشخصی ندارد. مقدمه و پایان آن پاره پاره شده و به مرور زمان فرو ریخته و هیچ چیزی از آن در دست نیست. از این رو، تنها متن معنا دار که قابلیت بازخوانی، نقد، تفسیر و تحلیل را داراست، همین جهان، ماده است که با ابزارهای حسی و لابراتوار های تکنولوژیک مدرن می توان به هستی و راز آن دست یافت و پرده هایی از اسرار آن برداشت و در زندگی روزمره از آنها استفاده بهینه کرد.

این گروهها با تنوع دیدگاه هایی که دارند جهان معنا و آن سوی افلاک را نوعی افسانه،تخیل و پندار و ترس معرفی می کنند که بشر برای ارضاء غریزة حقیقت خواهی و جهل خود در ناتوانی از تفسیر علمی اشیا و تبیین رابطه عِلّی و معلولی میان آنها به رنگ و لعاب دادن پناه برده و موجوات تخیلی ساخته اند.

پندارد، نباید با کذب و افترا و تهمت بدتر از آن نادرستی آن را توضیح دهد تا افترا خود گواه بر خیر مطلق و مطابق بودن با واقع ثابت شود و نظر دیگران مورد نفی قرار گیرد.

3- کارآیی دانش های تجربی در محدوده خود، مورد نزاع هیچ یک از دانشمندان نبوده و نیست و نخواهد بود اما نفی آنچه در حیطه ابزار معرفتی آنها قرار ندارد، بدترین تهمت، دروغ و ناشیانه ترین فعالیت عملی به شمار می آید.

4- تنها ندانستن هرگز دلیل بر نبودن نیست و این حقیقت را تمامی خردمندان بعنوان اصل مسلم در هر فعالیت علمی قبول دارند. چنانچه کسی ابتدایی ترین الفبای علمی و معیارهای دانش را نداند قابلیت گفتگو با او را در جرگه ها و حلقه های دانش نمی بیند.

5- تفسیر همة اشیا برپایه منافع شخصی یا گروهی و یا ملی مانع رسیدن آدمی به کمال مطلوب علمی به شمار می آید. از این رو جا دارد اندکی پیش از هر گونه نفی و ردّ نظر مفسران دین، به سخنان فیلسوفان، عارفان،

محدثان و... ژرف بنگریم. چنانچه نتوانیم معانی بلند سخنان آنها را بفهمیم نخستین قدم انصاف و روش علمی اینست که بی دلیل هرگز انکار ننمایم.

6- آزمایش و خطا در علوم تجربی بعنوان ابزار معرفتی رسیدن به واقع مورد توجه تمامی دانشمندان این رشته است که در عالم معنا راه ندارد. کاوش های علمی بویژه کیهان شناسی روز به روز به کشفیات جدید دست می یابند و بر گستره و ژرفنای جهان آفرینش پی می برند.

افزون بر این با کشف یافته های نو، بر فرمول های حاکم فضاشناسی پیش از خود خط بطلان می کشند و یافته های دانشمندان دیگر و تئوریهای آنان را ردّ می کنند.

ص: 55

«کاشف ایرانی دورترین کهکشان جهان... روز گذشته با تشریح کشف اخیر خود تاکید کرد: با این کشف تئوری های مربوط به پیدایش جهان بهم خورد و باید به دنبال تئوری جدید بود ... فرضیه های رایج درخصوص ایجاد جهان بر این نظریه استوار بود که کهکشان هایی کوچک در طول زمان به هم رسیده و کهکشان هایی بزرگ ایجاد کرده اند ولی این کشف خط بطلانی بر این نظریه است... در مدت کمی 600 میلیون سال پیش پس از تولد، جهان شاهد ایجاد کهکشان حجیم بوده ایم که تئوری پیوستن کهکشان هایی کوچک را ردّ می کند... ممکن است پیش از این جهان، جهان دیگری وجود داشته باشد که انفجار آن باعث ایجاد گیتی فعلی شده است یا اینکه جهان های دیگری نیز در حال حاضر وجود داشته باشد که ما به آنها دسترسی نداریم».((1))

7- این مهم از یکسو باز گوکننده ناتوانی و محدودیت ابزار های معرفتی بشر نسبت به حقایق نوری است و از دیگر سو، هرگزنمی تواند وجود جهان های آن سوی عالم ماده را کشف یا نفی کند. از دانشمندانی که با پیشرفته ترین ابزار معرفتی جهان خاکی و مادی نتوانسته اند تمام زوایای خلقت را کشف و تحلیل و تبیین کنند، از پرده برگیری یا بطلان آن سوی کهکشان چه می توان انتظار داشت؟!

ص: 56

8- اگرچه نور فیزیک به گونه های مختلف تجزیه شده و امروز از اشعه های نامرئی آن در معالجة بیماران مدد می گیرند اما با نور صددرصد معنوی تفاوت جوهری دارد. خلقت نوریه هرگز با نور موجود فیزیک قابلیت کشف و بطلان را ندارد.

همسران خدایان می پنداشتند و پهلوانان خود را پسر رب النوعی یا الهه می دانستند... ناچار برخی از خدایان برادران و خواهران در میان خدایان و الهه گان داشتند... برخی از خدایان یونان عبارتند از: زئوس یا ژوپیتر، رب النوع آسمان و باران و تندرهرایاژونون، همسر زئوس الهه آسمان وماه و زناشویی و پاسبان زنان شوهر دار. آرس یا مارس، پسر زئوس و هرا، خدای توفانهای شمال... و....((1))

افسانه سرایان پس از اساطیر و خدایان به عنوان نخستین موجودات که دیگر موجودات از آنها برآمده اند، بر غولان خارق العاده عقیده داشتند که پیش از انسانها در زمین می زیسته و موجودات دیگر چگونه از آنها پدید آمده و با چه ترکیبی، جای بحث دارد.

«یونانیان قدیم به موجودات خارق العاده هم معتقد بودند که می گفتند: پیش از آدمی زادگان روی زمین بوده اند. آنها را غولان یا دیوان می دانسته اند که از زمین زاده شدند... قامتی بلند داشتند... و برخی از آنها صد دست داشته اند.»((2))

ساختار آفرینش و نخستین موجود به صورت مشخص همان ارباب انواع اند اما غولان چگونه از آنها پدید آمده معین نیست؟!

اهریمنان گروه دیگری اند که افسانه سرایان در برابر اساطیر الهی

ص: 58

طرح کرده اند:

«یونانیان در برابر خدایان که آنها را زیبا و سازگار می دانستند... به یک موجودات زشت که آنها را مانند زشت ترین جانوران می دانستند نیز معتقدبودند. فوریکس و زنش کتو بودند که می گفتند در ته دریا جای دارند و توفان را فراهم می کنند، دخترشان اکیدنا بالا تنة زن زیبایی را دارد که دارای چهره دلپذیر و نگاه آرام است و پایین تنه او مار بزرگ است که فلس دارد و در غار ژرفی جای گرفته است... = اکیدنا= سربر» را زاده است که هم سگ و هم مار است. «شمیر» که تنه او چون تنه شیر و بز و مار است و شراره از دهانش بیرون می آید. «هیدر» مار هفت سر که نفس آن کشنده است. «لفنکس» اهریمنی که سر آن چون سر زنان و پیکرش چون پیکر شیر است. گره ها را سه زن می دانستند که تنها یک دندان و یک چشم دارند».((1))

آیا به راستی می توان آغاز خلقت و نخستین

موجود را با این بر بافتن دروغها اثبات کرد و از آن به دیگران تصویر رمانتیک ارائه داد؟!

«با نقل کردن اسطوره ها و ساختن تصاویری درباره آن، گمان برده اند که می دانند در آن دوره چه گذشته است. زندگی خویش را با گمان ربط می دهند، در آن بهشتی گمشده و... طلایی می یابند و بحرانهای بزرگ و حوادث دهشتبار مانند بهم آمیختن زبان ها در بابل و وقایع طبیعی و ماوراء طبیعی را بهم می آمیزند، خدایان را در حال گشت و گذار در روی زمین می بینند و از زبان ذوات آسمانی الهام ها و پندهامی شنوند.((1))

2- با ردیف کردن واژگان بی زبان نمی توان پرده از لایه های پیچیده اسرار آمیز هستی برداشت. آنان که سالها بلکه تمام عمر تلاش پیوسته علمی کرده اند و با ابزار متناسب به این موضوع کوشیده اند نتوانسته اند به تمام زاویه های پیدا و پنهان هستی دست یابند. تنها به یک تصویر کلی رسیده اند چه رسد که ما با تخیل به واقعیت برسیم:

«ما از راه این اسطوره ها نه دانش قابل اعتمادی درباره گذشته های دور می توانیم به دست آوریم و نه خبری که جنبه واقعی داشته باشد ولی همه آنها تصویری از این ضرورت به ما می نمایانند که آدمی به هر حال با پایه ای که در ژرفنای زمان پیش از تاریخ دارد، ارتباط می جوید.((2))

ص: 60

3- تخیّل در شعر، رمان، داستان و... کاربردهای نو و بی شماری دارد اما حقایق معنوی با سعه ای وجودی را نمی توان نقاشی کرد اگر مجرد محض هم باشد که نقاشی کردنش صددرصد محال می شود.

4- بی هویتی و بی تاریخی نباید انسان را به تاریخ سازی، افسانه پردازی و اساطیر باوری وا دارد. ملتی که از آغاز ریشه های تاریخی و همگون با طبیعت و همساز با ساختار بدنی آدمی ندارد چگونه می تواند با بافتن افسانه برای خود تاریخ بسازد و اساطیر در ذهن و اندیشه مردم خویش جای دهد؟

5- افسانه خواندن چنانچه با ظرافت هنری و محتوای عاطفی به دیگران منتقل شود، ممکن است نظر و رأی عده ای را در مدت زمان کوتاه تسخیر کند اما آنچه در این مجموعه گرد آمده با صراحت عقل و یافته های علمی در تضاد کامل قرار دارد. از این رو نمی توان به بار افسانه آن هم اعتنایی ورزید.

6- برخی از کارشناسان تاریخ و غرب شناسان بر این باور هستند که «ایلیاد» و«ادیسه» نه داستان مستقل تاریخ غرب که برگرفته از محتوای تورات و انجیل واژگون شده است.((1))

تا کنون هیچ تصویر نیمه روشن از آغاز آفرینش و کیفیت پیدایش موجودات بر پایه دیدگاه های یاد شده به دست نیامد؛ زیرا با کاستی و محدودیت نفس دانش تفسیرگر و نمایان کننده حقیقت از یکسو و ابزار کشف کننده از دیگر سو با این گروهها به کژ راهه رفتند و انسان های بی شماری را به سرگردانی و تردید نسبت به آغاز خلقت وا نهادند و بر گرفتاری های روحی - روانی آنان افزودند.

از این پس به دنبال یافته های انسانی می رویم که بی گمان به درجات و

ص: 61

مراتب والایی از شناخت نایل شدند. مسیری را که آنها انتخاب و طی کردند و ابزار مناسبی که از آن مدد گرفتند، به طور کامل با مقصدهماهنگی و همخوانی داشته است. اگرچه این گروه ها نیز به دلیل محدودیت دانش و ابزار بکار رفته در آن نتوانستند تمامی حقایق را باز گو کنند اما به نمایی کلی و ویژگی های اسرار آفرینش بویژه صادر اول دست یازیده اند.

خرد بشر با راهنمایی های انبیاء و در پرتو تعالیم آسمانی آنان روز به روز رشد کرده و به بالندگی نسبی رسیده است. با آنکه افراد عادی به گنجینه دانش الهی مانند پیامبران و ائمه علیهم السلام متصل نیستند تا حرف نهایی را بزنند، باز هم به نوبه خود تلاش علمی طاقت فرسایی کرده اند که نشانگر قدرت عقلانی بشر از یک سو و سپاس گزاری از نعمتهای الهی از دیگرسوست. اینک به بررسی کوتاه نظرهای این گروه در موضوع آغاز خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام می پردازیم.

موجودات است از منشأ واحد، واجب، یکتا و پروردگار بی همتا معلول واحد ممکن و مخلوق یکتا پدید آمده است باز هم از نظر تفسیرهای برخی واژگان مفاهیم با چهارچوب کلی روایات هم خوانی دارند اگرچه در کیفیت و باریک بینی ها ناگزیر تفاوت هایی میان حکمت و روایات وجود دارد.

اینک جا دارد متن یافته های عقلانی حکماء را یادآوری کنیم تا برای فهم خقلت نوریه بیشتر فضا سازی صورت گیرد:

«واحد، تنها علت تمامی اشیا است و خود مانند هیچ شیء از اشیا نیست بلکه ایجادگر و آفریننده اشیا به شمار می آید. او خود عین اشیا نیست اگرچه اشیا همگی در او هست اما او در هیچ یک از آنها نیست. بهمین دلیل گفته می شود که تمامی اشیا از او ریزش و فوران کرده و با وجود او ثبات دارد همانگونه که دوام شان با اوست بازگشت اشیا نیز بسوی او است.

چنانچه پرسشگری بپرسد: اشیا کثیر از یکتای بسیط که در او هیچ گونه هویت و دوئیتی، زاویه کثرتی به هیچ جهتی از جهات نیست؛ چگونه پدید آمده است؟

به این دلیل که او یکتا و بسیط محض است و در ذات او هیچ چیز از چیزها وجودی ندارد. از آن رو که او یکتای حقیقی است و تمامی اشیا از او جوشیده است. در واقع چون او خود هیچ شی از این اشیا نبود، همه اشیا را تو از او برون آمده می بینی. چه آنکه اشیا همگی از او فوران کرده است اما او خود غیر اشیاست. در واقع هویت نخستین که مرادم از آن هویت عقل اول است، همین هویت بدون واسطه و بصورت مستقیم به عنوان اولین موجود از آن سرچشمه جوشیده و برون آمده

است. پس از آن تمامی هویت اشیا که در عالم بالا و پایین وجود دارند، به واسطه و سبب هویت عقل و عالم عقلی بوجود آمده اند.((1))

ص: 63

تمامی اجزاء استدلال ارسطو بر پایه عقلانیت استوار است. یعنی با حصر عقلی موجود یا واحد است یا کثیر؛ واحد یا بسیط است یا مرکب. مرکب چون نیاز به اجزا ترکیب شده دارد، نمی تواند آفریننده و علت اشیا باشد. پس تنها واحد صرف و بسیط از همه جهات به علت بی نیازی مطلق می تواند خالق دیگری موجودات باشد. اگر عین اشیا باشد، نیازمند به شمار می رود و هرگز فوران موجودات را نباید از او انتظار داشت. تمامی فقرات کلمات این حکیم اگر چه کاستی هایی نیز دارد اما بر پایه برهان استوار است.

وی پس از این پرده برداری از اسرار خلقت و مشخص کردن معلول اول به نام عقل، ضرورت وجود و حلقه واسطه بودن آن را میان عالم غیب و شهود و مُلک و ملکوت یادآور می شود:

«واحد محض فوق «تمام و کمال» است

و عالم حسی «ناقص»، چون بوجود آمده است ولی عقل شی تمام و کامل به شمار می رود، از آنجا که میان فوق تمام و ناقص ناتمام مناسبتی نیست. از سوی دیگر مناسبت تام و همه جانبه بین علت و معلول ممکن نیست، زیرا عقل از واحد محض حقیقی که فوق تمام است، بوجود آمده است، شی تمام محال است مانند خود موجود تام دیگر بیافریند؛ زیرا خود در اصل خلقت کاستی داشت و هر ابداعی مستلزم نقصان مبدع از مبدیع است. از این رو، لازم است میان آن دو موجودی که می توان آن را «تام» نامید، واسطه قرار گیرد و آن موجود همان عقل اول است».((1))

ص: 64

گزیده استدلال ارسطو این است که عالم جبروت و معنا و نور با عالم ماده و ناسوت تناسبی ذاتی ندارند؛ زیرا یکی تمام محض ودیگری ناقص محض هستند. اگر بخواهیم میان آن دو ارتباط و پیوند بیابیم، ناگزیر حلقه واسطه ای به نام عقل ضرورت پیدا می کند که از یک طرف کمال دارد و از یک طرف نقصان. با این ترتیب میان خاک و افلاک پیوند ایجاد می شود.

حلقه پیوند میان خداوند و گیتی به نام عقل شمرده می شود اما چگونه همین سه مرتبه پدید آمده و با هم پیوند دارند؟ پاسخی از این بخش برنمی آید. با کلی گویی نمی توان خرد ها را قانع کرد و به کیفیت اتصال مراتب هستی پی بُرد.

می آمد. پس معلول اول مرکب از ماده و صورت نیست یک اصل و صورت تنها هم که دارد، مادی نیست که مجرد صرف است. پس از این موجود صرف هستی؛ دیگر موجودات از بالا تا پایین دارای عقول ده گانه و افلاک ده گانه اند که از فلک اولی آغاز و به فلک عنصری پایان می پذیرد.

مجرد، هو العقل الثانی... و من هذا النور المجرد، نور مجرد آخر هو العقل الثالث و برزخ هو فلک الثوابت فاذا اخذ هکذا ای علی هذا الترتیب علی ما یقوله المشّاؤون و هو: ان یحصل من کل عقل عقل آخر و فلک الی ان یحصل تسعة افلاک و العالم العنصری».((1))

حکماء اشراق دیگر پس از تبیین صادر نخست، نظریه افلاک و عقول عشره یافته و دستآمد فکری حکمت مشّاء را باطل و غیر متقن می شمارند: «...و هذا و ان کان مشهورا فهو(نقد) غیر متیقن».((2))

ناپختگی، کژ راه و یافته های ناقص این حکمت در ترتیب و چینش نظام هستی برای ماآشکار می شود. چنانچه اشراق برمشا را بر پایه مبنای آن دو برگردانیم تالی فاسدش بدتر از این خواهد بود.

3- چنانچه برون آمدن معلول نخست را از علت العلل واقعی و موجود عینی ندانیم و آن را به علم پروردگار تعبیر نماییم، در آن صورت فعل او با علم او یکسان خواهد بود، حقیقتی که هیچ خردمندی آن را نمی پذیرد.

آری! ذات بعلاوه صفات و به اضافه فعل در احدیت یکسان است اما نه در مرتبه تحلیل عقلانی و ایجاد آفرینش. اینکه خداوند به نخستین موجود پیش از آفریده شدنش علم داشت تردیدی نیست اما اینکه چگونه او را آفرید؟ مقوله دیگری غیر از علم است.

ص: 68

بدین سان نظر برخی در پرده ابهام قرار می گیرد آنجا که می گوید:

«راه ایجاد و افاضه خداوند آن نیست که چیزی از ذات مفیض و علت ایجادی شی جدا شود، یا به ذات معلول فایض ملحق گردد بلکه راه آن این است که هنگامی که علم جاعل فیاض به این که چه چیزی از ممکنات، منتظر وجودند وصلاحیت دریافت فیض در نظام خیر و احسن را دارند، بر حسب این علم و اراده ناشی از آن، در متن واقع، ذات آن منبعث و محقق می گردد و از فیاضیت و فعالیت او موجود و امری هم سخن با هویت و ماهیت او صادر می شود».((1))

وانگهی، پیش از آفرینش چگونه «چیزی از ممکنات منتظر وجود هستند و صلاحیت دریافت فیض در نظام خیرو احسن را دارند؟» در حالی که قبل از علت العلل چیزی وجود ندارد. اگر قایل شدیم چیزی هست با خدا یا متصل به او پس واجب الوجود و واحد محض بودن چه تفسیری

بر می تابد؟ بنابراین هیچ گریز گاهی در توجیه صدور فیض برای ما نیست. یا قایل باشیم که موجودات در درون خدا گرد آمده و با او یا بیرون از او بوده و پراکنده شده اند، آنگاه که فیض صادر شده است. یا آنکه قایل باشیم که یکی بوده و هیچ چیزی با او نبوده پس از آن و با اراده و اهداف ویژة او موجودات را آفریده است. این که ازلیت منحصر به پروردگار نباشد و تمامی موجودات ازلی باشد یا برخی از آنها، ازلیت محض

ص: 69

واحد و صرف، خود به خود باطل می شود و نیازی به ترتیب هستی نیست چنین نقدی پیش از آنکه بر بوعلی و افراد نظیر میرداماد وارد باشد، بر ارسطو وارد است.

روشنایی ریزبینی و شفافیت عکسها با یکدیگر اصلا قابل مقایسه نیست. از این رو باید پذیرفت که اختلاف در ابزار معرفتی، دستآمد و حد و حجم معرفت را تعیین می کند و میزان کیفی و کمی آن را برای ما آشکار می سازد.

همین که مشّاء با عقل صرف حرکت کرده اند، از علمای تجربیون افسانه سرایان بسیار به هدف نزدیکتر شدند اما تمامی ابعاد و زوایای هدف را بازگو نکرده اند؛ زیرا وسیله معرفتی آنها بیش از این جواب نمی داد اما حکمت اشراق چه با نور تنها یا آمیخته با عقل به مرتبه ای جلوتر از مشّاء رسیدند و حقایق بیشتری برای ما آشکار کردند و آن کشف وجود نخستین با قید نور بود:

«فاول ما یحصل منه نور مجرد واحد، هو المسمی عند بعض الاوائل بالعنصر الاول... و عند المشائین بعقل

الکل...»((1))

در این بخش و بخشهای دیگر اشراقیان با صراحت کامل و تمام به اینکه موجود اول نور مجرد واحد است اشاره می کنند و تمایز نور را با نور های برآمده از آن بر می شمارد و همین گونه نور اول را با نور پرداز نخست مقایسه می کند:

«در واقع شعاعی که از نورالانوار بر نور اول افاضه شده کاملترین فیض است از فیض که اولی به دومی افاضه می کند و می دهد؛ زیرا فیض دهنده و فیض گیرنده در نخستین موجود شدیدترین فعلیت و تمام ترین قابلیت را نسبت به دومی داراست. بدین سان، ثابت شد که نخستین

ص: 71

نور که از نور الانوار تابیده، درخشیده و برون آمده یکی بیش نیست و آن نور نزدیکترین وبرزگترین نور شمرده می شود».((1))

بنابراین ماهیت، چیستی و کیفیت نور با عقل بسیار متفاوت است. نور افاضه ای و نور پرداز، کانون نور و منور لازم دارد آن هم در اختیار فرد نیست که هر زمان بخواهد از آن مدد گیرد. بر خلاف عقل که در نهاد انسان همیشه وجود دارد و می تواند همواره از آن مدد گیرد.

آری! چنانچه نور مَلَکه درونی گردد در آن صورت خود فرد معنی نخواهد داشت و جز نور پرداز و شعاع نور انسان هر گز خود را در پرتو افشانی نوری نمی بیند و نمی تواند بنگرد؛ زیرا شعاع نور به حد و اندازه ای شدید است که تمام اشیا را در کام خود فرو می برد و هر چه غیر او باشد، می بلعد. اشعه ایکس و گاما و... را امروز بعنوان نور مادی شاهدیم و قدرت غیر قابل تصور آن را می دانیم. نور مجرد که به مراتب بالاتر، شدیدتر، روشن تر و تابناک تر از انوار مادی

هستند. بنابراین هرگز میان خرد و نور این همانی صددرصد وجود ندارد؛ جایی که نور عملاً وارد می شود و نفوذ می کند، خرد بدان راه ندارد.

عقل الکل و العنصر الاول. و هو اعظم مایمکن و اشرفه...».((1))

در جای دیگر از همین مجموعه با صراحت کامل اولین معلول را نه نور که عقل می نامند:

«فیجب ان یکون الذی یحصل منه بغیر واسطة جوهراً و مجرداً عن المادة من جمیع الوجوه و هو العقل. ثم

العقل هو المعلول الاول لایجوز ان یحصل منه جسم».((2))

چنانچه حکماء مشّاء نیز دستاورد عقل و نور را یکسان ارزیابی کنند پس ایراد آنها به مشائیان معنی ندارد همانگونه که پیشتر از این یادآوری شد. اگر عقل نخستین صادر باشد چه با نور و چه با عقل اختلافی در میان نیست. در حالی که چنین چیزی امکان ندارد.

راه جمع آن این گونه است: نخست شیخ اشراق به پیروی از مشّاء حرکت کرده و به تبع آنها چنین سخنی را بر زبان رانده است اما پس از دریافت فیض و درخشیدن نور علم در قلب یک مرتبه ترقّی علمی کرده و به مراتب بالاتر دست یافته است. بنابراین باید تاریخ تألیف مجموعه مصنفات را به ویژه این قسمت را پیشتر از تدوین حکمة الاشراق دانست که در پی آن این نحله بوجود آمده و به نام حکمت اشراق معروف شده است.

ص: 73

با این وجود می توان گفت: نظریات بدوی آنها تقلیدی بوده و باطل اما نظریات آخری پخته تر و دقیق تر و ریزبین تر. از این رو عده ای که نظر مشّاء و اشراق را در صادر نخست یکسان می دانند خالی از کاستی نیست:

«بر مبنای فلسفی مشّاء، اشراق و حکمت متعالیه صادر نخست بهرگونه وصف شود موجود حقیقی است ولی بر مبنای وحدت شخصی وجود، فیض منبسط تنها مظهر و مجلای نخست خداوند است و اطلاق وجود و موجود بر آن جز به مجاز نیست. در حکمت مشّاء و اشراق صادر نخست، عقل اول است که مغایر با دیگر عقول و سایر موجودات تام است و غیر از مستکفیات و نواقص است».((1))

در این موضوع نخستین موجود. برخی با طرح اصالت وجود و تشخیص مراتب قائل اند می توان میان تمامی نظر حکماء جمع کرد و اختلاف جزئی آنها را نادیده انگاشت:

«بر مبنای تشکیک در مراتب وجود مجموع فیض دارای یک وحدت حقیقی است و آن شی واحد همان فروغ رخ ساقی است که در جام های متکثر، حیات ظاهر می شود... آن فروغ واحد نظیر رشته تسبیح است که در همة مراتب تسبیح حضور دارد و چون آن فیض امر واحد وبسیط است، در مراتب مختلف، تجزی و انقسام نمی پذیرد و با همه مراتب بدون آنکه به حدود رنگ مرتبه ای متصف گردد، همراهی می کند و همراهی او با مراتب به شکل مخالطت نیست چه اینکه مغایرت و امتیاز او از مراتب نیز به شکل عزلت و مباینت نیست».((1))

3- آیا براستی رها کردن داده های گنجینه دانش غیبی و شهودی و دست یازیدن به یافته های هر چند خوب دیگران پیش از فهم و تدوین گزاره های دینی با خرد انسانی سازگاری دارد؟ مگر خرد و فطرت ابزار معرفتی ما را به برترین جایگاه و پیشرفته ترین ابزارهای کشف حقیقت رهنمون نیست؟ پس چه کسی برتر و داناتر و... از متن داده های وحیانی در خلقت نوری است؟ مرز میان عصمت و گناه، دانش ذاتی و کَسبی، همیشگی و آنی و... تا کجاست؟

خامی بیرون کشیده به شکل پخته تر، دقیق تر، برای حقیقت جویان عرضه کند. همانگونه که اشراقیان یک پله بالاتر از مشّائیان به آن سوی افلاک قد کشیده و تا نیمه های قله معرفت را فتح کردند. حکمت صدرایی از دستآمد های بی شمار و نکته سنجی های هر دو نحله برای دست یابی به کشف حقیقت نخستین باید مدد گرفته باشد همانگونه که نحله های پیشین میراث بر دیگر افکار و اندیشه ها فلسفی بود و در فرهنگ سازی، فرهنگ بانی و فرهنگ گذاری حکمت، تأثیر ژرف و گسترده داشتند.

باور و برداشت بسیاری از شارحان، مترجمان و پیروان یافته های ملا صدرا بر این پایه استوار است که وی نخستین فرهیخته ای بود که یافته های عقلانی، شهود قلبی و داده های وحیانی را بهم آمیخت و از برهان و عرفان و قرآن برای دست یابی به حقیقت مدد جست. بدین سان، انتظار واقع بینانه و علمی می رود که در مورد نخستین معلول وی نباید پیرو پیشینیان باشد که خود دیدگاه نو، پخته، فراگیر و عمیق در این موضوع داشته باشد.

وی می نویسد:

«... اول ما نشأ من الوجود الواجبی الذی لا وصف له و لا نعت له ...هو الوجود المطلق ... هو الموجود المنبسط الذی یقال له العما و مرتبة الجمع و حقیقة الحقائق و حضرة احدیة الجمع و قد یسمی بحضرة الواحدیه».((1))

وی با توجه به مبادی خود در باب تشکیک مراتب وجودی در مباحث تعلیمی و رسمی از عقل بعنوان صادر اول یاد کرده امّا در

ص: 76

نهایت وجود منبسط را به عنوان اولین صادر از حق تعالی معرفی کرده است.((1))

برای تبیین بیشتر نظر صدرایی، تقسیمات کلی وجود بر مبنای شهود عرفانی ضرورت دوسویه دارد: هم در حکمت متعالیه هم در عرفان. با شناخت جایگاه صادر نخست در این تقسیم به ماهیت آن می توان بیشتر پی برد و میزان نوآوری یا سخن تکراری صدرا الدین شیرازی را سنجش نمود.

عرفا سه تقسیم برای «وجود» طرح کرده اند:

1- مقام احدیت: ذات واجب به این اعتبار بدون نسبت ها، اضافات، تعیین، مفهوم ها، کثرت ها و... در نظر گرفته می شود. اعتباری که به کنه ذات، پنهانی ترین وجود پنهان و منزه از تمامی حیثیت ها و تقید های اوصاف و ... تعلق می گیرد. وجود صرف که نه متعلق به غیر است و نه مقید، همان هویت غیبیه یا غیب الغیوب و وجه ربیّ محض.

2- مقام واحدیت: اعتبار ذات به سمت و جهت ظهور ذات نه کنه ذات به سوی انبساط و گستره ذات نه خفا و گنجینه ذات. که مرحله تجلی ذات به صفات و افعال یا مرتبه اسم اعظم و جامع «الله» که در برگیرنده تمامی اسماء و صفات و اعیان است، نوعی سریان خاص از بالا تا پایین. البته سریان مجهول الکُنه یا وجه خَلقی یا وجه فعلی.

3- مقام فیاضیت: وجود متعلق به غیر خودش تجلی و مقید به قید خاص از قیود های، ماهوی و مقرون به ماهیت های مخصوص مانند عقول، نفوس، اجسام.((2))

ص: 77

با این توضیح می توان گفت:

«صادر نخست همان وجود مطلق منبسط است و آن وجود مطلق در هر مرتبه با هستی قرین می شود و اولین ماهیتی که از آن انتزاع می شود همان ماهیت عقلانی است که از آن به عقل اول یاد می شود و در تنزلات بعدی ماهیات دیگر از آن دریافت می شود و از هر ماهیت نقص وامکان مختص به آن فهمیده می شود».((1))

آری! در حکمت متعالیه و عرفان نظری صادر نخست که فیض منبسط نامیده می شود، همه مراتب آفرینش را شامل می شود و در هر مرتبه با تعیین خاصی که ماهیت نامیده می شود، همراهی می کند».((2))

از مجموع آنچه یاد شد، نظر حکمت متعالیه در واقع همان دیدگاه عرفاست نه چیز جدید. با این تفاوت که عرفا به حقیقت محمد | نیز اشاره دارند اما ملاصدرا تنها به همان وجود منبسط بسنده نموده است.

برای کشف نور تلاش کرده اند و به حقیقت نور تاریکی های روح را روشنایی بخشیده اند.

بی تردید قلب با نور پرداز بیش از خرد سخنیت دارد. ظرافتها و باریک بینی های زیبا شناختی در شهود درونی بیشتر از یافته های عقلانی به چشم می خورد. از این رو، موجود نخستین که عرفا پرده از سیمایش بر می دارد با آنچه عقل معرفی می کند، تفاوت های اساسی دارند. عرفا همگی از ابهام و کلی گویی بیرون آمده حقیقت محمدیه | را نخستین موجود پس از پروردگار می دانند. ابن عربی معتقد است:

«انما کانت حکمته فردیة لاَنه اکمل موجود فی هذا النوع الانسانی و لهذا بدی به الامر و ختم به. فکان نبیاً و آدم بین الماء و الطین. ثم کان بنشأته العنصریة خاتم النبیین».((1))

خوارزمی می نویسد:

«سبب اختصاص کلمه محمدیه به حکمت فردیه آنست که رسول ما متعین به اول تعینات است که ذات احدیت بدان تعین متعین گشته است پیش از هر تعینی که بدان متعین شده است، از تعینات غیر متناهیه ... پس جناب او | شامل جمیع تعینات است. لاجرم او واحد فرد است در وجود که او را نظیر نیست. چه چیزی تعینی در مرتبه مساوی تعین او

ص: 79

نیست و بالاتر از مرتبه او نیست... پس فردیت مطلق او راست و از برای شمول او هر یقین (یقین نامیده می شود.) او | مظهر «اسم الله» و الله اسم اعظم است که جامع همه اسما و صفات است...»((1))

با صراحت کامل عرفا نور وجودی حضرت خاتم را نخستین موجود می دانند؛ حقیقتی که هرگز حکمت بدان اشاره نکرده است:

در ادامه شارح فصوص می نویسد:

«اول آنچه فردیت بدان حاصل می شود غیر عین ثابة او نیست. چه اول آنچه فائض شد به «فیض اقدس» از اعیان عین ثابة اوست. و اول آنچه وجود یافت به «فیض مقدس» در خارج از اکوان روح مقدس اوست. کما قال |: «اول ما خلق الله تعالی نوری».((2))

برخی از عرفای دیگر نیز در نخستین آفریده شده به همین شهود دست یازیده اند:

«ثم ان الذات با اعتبار اتصافها بالوحدة الحقیقیة، تقتضی تعیناً یسمی باصطلاح القوم باالتعین الاول تارة و بالحقیقة المحمدیه | اخری».

ص: 80

همین یقین است که اقتضا تجلی ذات را می طلبد. بنابراین تعین این جا همان توجه ذات از کنه غیب است که هویت همان ذات به شمار می رود و اینکه محدودیت برای حضرت احاطه و تناهی وجود ندارد. همین ظهور و تجلی اول است که از آن به نسبت علمیه تعریف شده است».((1))

عرفاء با ریزبینی و تیزنگری به حقایقی دست یازیده اند که پیش از آنان کسی هرگز از آن حقایق آگاهی نداشتند.

از آنجا که تمام توجه و تمرکز اندیشه خود را به توحید را به توحید متمرکز کرده بودند از کثرت بی خبرند:

«عرفاء بلند مرتبه چون نظرشان به وحدت و عدم شهود کثرت بوده اند، هیچ گاه به تعینات جهان چه عالم مُلک یا ملکوت، ناسوت یا جبروت نگاهی نمی انداختند. آنها تعینات را وجود مطلق می دیدند و عوالم هر عالمی می خواهد باشد، اعتبار یا خیال تصور کرده اند همانگونه که خود گفته بودند: جهان نزدآزادگان خیال اندر خیال است».((2))

برخلاف اندیشه، رویکرد و فرضیة حکماء که به کثرت و حفظ مراتب وجود از عالم غیب و شهود و ترتیب اسباب و مسببات و عوالم بالا و پایین نظر داشتند، ناگزیر حق به جانب، به حساب می آیند که قایل به صدور عقل مجرد و سپس نفس و دیگر مراتب کثرات باشند؛ زیرا مقام مشیّت مطلقه کثرت بردار نیست. کثرت در

ص: 81

مراتب پایین تر از آن تحقق می پذیرد که همان مقام تعینات باشد. پس مشیت الهی به لحاظ ذوب بودنش در ذات احدیت و فنا آن در کبریای سرمدی، کثرتی و حکمی ندارد تا در شأن او گفته شود که آیا او صادر شده است یا نشده است.((1))

دعوته. فکما ان لا تجلی ازلاً و ابداً الا التجلی با الاسم الاعظم و هو المحیط المطلق الازلی و الابدی کذالک لا نبوة و لا ولایة و لا امامة الا نبوته و ولایته و امامته و سائر الاسما رشحات الاسم الاعظم و تجلیاته الجلالیه. و سائر الاعیان رشحات العین الاحمدی و تجلیات نوره الجمالی و الجلالی و اللطفی و القهری. فالله تعالی هو هو المطلق و هو صلی الله علیه و آله الولی المطلق».((1))

برخی دیگر از عرفا نور مطلق اهل البیت علیهم السلام را بصورت نمادین یادآوری کرده اند توجه کنید:

«تجلی شهودی همان آشکار شدن و نمایاندن وجود است که «النور» می نامند و آن ظهور حق است بصورت اسما خودش در اکوان که مظاهر آن اسما هستند. این ظهور همان نفس الرحمان است که بواسطه آن تمامی موجودات و هستی وجود یافته اند».((2))

بنابراین تمامی عارفان بر این عقیده اند که حقیقت محمدیه | نخستین موجود آفریده شده پس از وجود ذاتی خداوند به شمار می آید.

دانش های خود و معلومات به دست آمده و موجود خویش بسنده نمی کند. ناگزیر در هر زمینه ای که می خواهد به عمق، زوایا و گسترة مطلب برسد، آراء دیگران را هم به عنوان شاهد، دلیل، مؤید و

مخالف و... می نگرد، نقد می کند یا می پذیرد.

در موضوع پیچیده و اسرار آمیز نخستین خلقت، خرد، وجدان و عاطفه انسانی فرمان می دهد که تمامی یافته ها، گفته ها و نوشته های دیگران را گرد آورد، مطالعه کرد و آنگاه با یافته های خود میان شان داوری نمود. از همین جاست که تفاوت یک دانشمند با یک فرهیخته معین می شود.

اولی تنها به رشته خود متکی، دلخوش و مغرور است و خرسند. گمان می کند تنها ابزار کشف حقیقت در دست اوست و دیگران همگی باید نان خور او باشند. در کشف حقایق نه تنها مسیر های دیگری را نمی پذیرد، نمی داند و قبول ندارد که غیر از رشته خاص خود گپی گفتنی برای دیگران قایل نیست.

دومی افزون بر دانش خود از بینش یافته های دیگران مدد می گیرد، وزن و مقدار سنگینی و سبکی و ارزش هر دانش را می داند وهرگز به دانش ویژه خود متکی نیست. چنین فردی با یافته های خرد تمامی انسانها شریک است و محصول هر یک را بخوبی می شناسد. آیا حکما و عرفا نه تمامی شان برخی از آنها نمی توانستند نیم نگاهی به روایات اهل البیت علیهم السلام در این موضوع پیچیده بیندازند؟! یا با سبک و مبنای آنها سازگاری نداشت؟ سبک هدف است یا وسیله کشف حقیقت؟!

ص: 84

2- مگر می توان با کلی گویی و ارائه نمودار مبهم و خشک تمامی خرد ها را قانع کرد؟ و به یک نور تنها بسنده نمود؟ و حقایق پیچیدة آغاز آفرینش را پایان یافته و فهمیده شده تلقی کرد؟

3- آیا سخنان اهلبیت علیهم السلام در این موضوع از سخن عارفان و حکیمان گنگ تر و بی معنا تر است؟! یا اینکه هر سخنی که روان، گویا، شیوا و معانی بلند داشت وانهاده می شود؟! باید عبارت های گنگ، پیچیده و معانی فرودست

صادر اولی فلسفه و حکمت باشد؟

4- آیا عمق، گستره و ابعاد معانی خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام به اندازة معانی صادر نخست فلسفه و عرفان نیست؟!

ص: 85

ص: 86

ص: 88

کارشناس و متخصص آن گذارده شده و تنها او از عهده اش بر می آید که در چه موارد و کجا ها این دو کتاب تحریف شده و میزان تحریف تا چه اندازه بوده و کجاهای تورات و انجیل در واقع همان متن اصلی است که دست نا خورده مانده است.

در موضوع آغاز خلقت نوری اهلبیت علیهم السلام از تورات تنها کلمه «روشنایی» را می توان قرینه ای برای یادآوری این امر پذیرفت نه دیگر مباحث آن را. یکی هم واژه «گفتن را»

که هر دو در احادیث ما بصورت گسترده نقل شده است:

«در ابتدا خدا آسمانها و زمین را آفرید و زمین تهی و بائر بود و تاریکی بر روی لجّه و روح خدا سطح آبها را فرو گرفت و خدا گفت روشنایی بشود و روشنایی شد و خدا روشنایی را دید که نیکوست و خدا روشنایی را از تاریکی جدا ساخت و خدا روشنایی را «روز» نامید و تاریکی را «شب» نامید و شام بود صبح بود روز اول».((1))

در انجیل قرائن بی شماری وجود دارد که خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام در آن گنجانده شده بود و چه بسا با صراحت نام ائمه علیهم السلام هم نقل شده باشد. اما آنچه می تواند برای ما برترین گواه به حساب آید، متن زیر است:

«در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود. همان درابتدا نزد خدا بود. همه چیز بواسطه او آفریده شد و بغیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت. در او حیات

ص: 90

بود و حیات نور انسان بود و نور در تاریکی می درخشید و تاریکی آن را در نیافت. شخصی از جانب خدا فرستاده شد که اسمش یحیی بود. او برای شهادت آمد تا بر نور شهادت دهد تا همه بوسیله او ایمان آورند. او آن نور نبود بلکه آمد تا بر نور شهادت دهد. آن نور حقیقتی بود که هر انسان را منور می گرداند و در جهان آمدنی بود. او در جهان بود و جهان بواسطه او آفریده شد و جهان او را نشناخت ... و کلمه جسم گردید و میان ما ساکن شد. پر از فیض و راستی...»((1))

خلقه. فما زلنا فی ظلة خضراً، حیث لا شمس و لا قمر و لا لیل و لانهار و لا عین تطرف. نعبده و نقدّسه ونسبحه قبل ان یخلق الخلق».((1))

1- چنانچه فقره «سپس خداوند به کلمه ای سخن راند و آن سخن راندن نور گردید». را کنار «در ابتدا کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود». قرار دهیم با اندک تفاوت ریشه خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام را می توانیم به دست آوریم.

2- فقره های بعدی انجیل کاملاً این همانی و یک سویی معنایی را تأیید می کند: «همان در ابتدا نزد خدا بود.» با تکة بعدی روایت «پس از آن نور، نور وجودی محمد | را آفرید.» تناسب معنوی کامل دارد. هر دو فقره گویای این حقیقت اند که نخستین موجود آفریده شده نزدیک ترین موجود به پروردگار به شمار می آید ولی در مصداق اندکی مغایرت دارد که با اصل فعل الهی در روایت آن هم حل شدنی است؛ زیرا کلمه گفتن را چنانچه فعل خداوند معنی کنیم در واقع همان می شود که در انجیل آمده است: «هر چیز بواسطه او آفریده شد.» با روایت دیگری سازوار است: «هنگامیکه خداوند بلند مرتبه اراده کرد که مخلوقاتش را بیافریند؛ در آغاز مرا شکاف و از آن عرش را آفرید...»

3- پس از اثبات تقدم وجودی نور اهل البیت علیهم السلام و میزان نزدیکی آنها به پروردگار،واسطه بودن آنها در فیض رسانی به دیگر موجودات از این فقره ها استفاده می شود. نخست نور ائمه علیهم السلام فیض و پرتو نور عظمت الهی را دریافت

ص: 92

کردند، هضم نمودند و چشیدند سپس کانال و مجرای فیض رسانی خداوند به دیگر مراتب وجود قرار گرفتند.

4- «در او حیات بود و حیات نور انسان بود. و نور در تاریکی می درخشد.» این فقره از انجیل یوحنّا با اصل این روایت سازگاری دارد: «نه خورشیدی بود و نه ماهی و نه شبی بود و نه روزی بود...» همگی گویای اصل وجود نورانی پیشوایان معصوم هستند آنگاه که جز آنها هیچ موجودی وجود نداشت و همه جا تاریکی بود. روشنایی آنها موجد و علت پدید آمدن سایر مراتب هستی گردید.

5- «او آن نور نبود بلکه آمد تا بر نور شهادت دهد.»

پس از آنکه آمدن یحیی پیامبر را از جانب خداوند عنوان می کند آمدن خود او را تنها برای گواهی نور وجودی اهل البیت علیهم السلام عنوان می کند. یعنی آمدن پیامبران پیش از حضرت محمد | همگی مقصد و هدف اصلی خلقت

نبود؛ زیرا تمامی آنها برای گواهی دادن و تأیید رسالت پس از خود فرستاده شدند. به تعبیر دیگر آمدن تمامی انبیا طریقیت داشت ولی آمدن پیامبر خاتم| موضوعیت. چنانچه موضوعی نباشد مسیر بدان بی معنا خواهد بود.

6- روایات دیگری وجود دارد که این حقیقت را به خوبی آشکار می سازد:

«قال الصادق علیه السلام سئل النبی | این کنت و آدم فی الجنته؟ قال: کنت فی صلبه و هبط بی الی الارض فی صلبه.

ص: 93

و رکبت السفینة فی صلب أبی نوح و قذف بی فی النار صلب أبی ابراهیم. لم یلتقط لی ابوان علی سفاح...»((1))

این پرسش بیانگر شیوع خلقت نوری ائمه علیهم السلام میان پیروان آنهاست. چنانچه اصل تقدم وجودی ائمه مطرح نبود و فضای ذهن و اندیشه پیروان آنها بدان آشنایی نداشت، چنین پرسشی از ذهن شان نمی تراوید. خود پرسش و نوع و ماهیت آن از حقیقت مسلّم و تأیید شدة پیش از دیگر مسایل برای ما خبر می دهد. چنانچه این مهم مطرح نبود، تقدم عنصری آدم در بهشت بر پیامبر خدا| امری روشن و حقیقت پذیرفته ای به شمار می رفت. کسی مدعی نیست جسم عنصری پیامبر | پیش از آدم علیه السلام آفریده شده است. پس ورای این خلقت فیزیکی و مطلب آشکار، خلقت نوری و موضوع پنهانی وجود داشته تا آنها اینگونه از آن پرسش کرده اند و پاسخ کاملی دریافته اند.

بنابراین وجود نوری پیامبر | و تقدم آن بر تمامی انسانها بویژه پیامبران| حقیقت پذیرفته ای در این روایت به شمار می آید.

7- چیزی که انجیل نیز بدان اشاره دارد و آمدن یحیی را نه برای خودش که برای معرفی و گواهی فرد پیش از خود می داند. او برای ارشاد آمد تا بر نور شهادت دهد. تا همه بوسیله او ایمان آورند». بسیار با صراحت و رسا بیانگر خلقت نوریه ائمه علیهم السلام است و جای ابهام جز در تطبیق مصداق برای ما باقی نمی گذارد.

بافزونی روایاتی که در دست داریم. مصداق آن چه در انجیل آمده است بی تردید حقیقت محمدیه | و علویه علیه السلام اند نه افراد دیگر. چنانچه نور پیامبر| نبود آدم توانایی فرود در زمین را نداشت و نوح توان ساختن و پیمودن بر کشتی را و ابراهیم

ص: 94

شکیبایی و تحمل شعله های آتش را. تمامی آنها با درونمایه و جوهره محمدیه | آمد تا بر نور وجود او گواهی دهند. «فکان نبیاً و آدم بین الماء و الطّین».((1))

به دست آورد؟ برای فهم و درک دیگران از آن رویداد سخن گفت و انتقال داد؟ صدور نخستین نور در واقع مصداق عینی و بارز همین اصل مسلم به شمار می رود. تسری اخبار خلقت نوری ائمه علیهم السلام یا از کانال وحی مستقیم با پیامبران علیهم السلام صورت گرفته باشد یا از طریق اهل البیت علیهم السلام ، نور پرداز یا نورپذیر، خالق یا مخلوق، فیاض یا مستفیض، واجب یا ممکن ذات یا اسما...

نگاه های صرف انسانی در فصل پیش یادآوری شد و میزان گمراهی و بیراهه رفتن و سرگردانی خرد انسانی برای افراد منصف جای تردید باقی نگذاشت. برخی به افسانه سرایی روی آوردند و آن گونه که خود می خواستند جامه زیبا بر اندام خلقت پوشاندند. حکیمان و عارفان به افاضه پروردگار یا راهنمایی های پیامبران علیهم السلام گمنام به چاره جویی نخستین موجود پرداختند. چنانچه دستآمد مهم دارند باید از این راستا ارزیابی و تحلیل شوند. اصل اقتباس دانش بشری از یکدیگر و رویش جوانه های آن در گلستان انبیا و اولیا حقیقت انکار ناپذیر تاریخی به شمار می رود. فربهی دانش و گسترش آن در واقع معلول همین علت است.

این مهم بدان معنی نیست که بشر چشمه سار اندیشه و عقلانیت خود را بخشکاند و چیزی برای تحلیل عقلانی برای او در دین جایی نگذارده باشد. هرگز! زیرا دین تبیین و تحلیل و انسجام و دریافت ریزه کاری ها و نوآوری و ابتکار تمام جزئیات را به خرد بشری واگذار نموده است؛ خردی که خود یکی از داده های الهی و حجت و پیامبر| درونی به شمار می آید. از این رو، خبر دادن از نخستین خلقت، کیفیت، مراحل و احکام آن ناگزیر به داده های وحیانی مرتبط می شود نه یافته های عقلانی که همگی به بیراهه رفته اند.

ص: 96

جایگاه و منزلت موضوع بگونه ای است که بُرد خرد در آنجا امکان ندارد همانگونه که در بهشت و جهنم و... امکان داوری عقلی وجود ندارد. خرد و یافته هایش اندازه، چهار

چوب و دایره مشخصی دارد که هرگز خارج از آن حدود نمی تواند حکم صادر کند حتی در محدوده قلمرو خود نیز احکامی که صادر می نماید چه بسا با ابهام و کلی گویی همراه می شود که قانع کننده وجدان نیست. همانگونه که در فصل قبل یادآوری شد، به اندازه وجود، خداوند و فراخنای خلقت داده های وحیانی گسترده و ژرفنا دارد و همزمان با خلقت چنین داده های همراه و همسو بوده اند. از این رو، تنها تکیه گاه در این موضوع داده هایی وحیانی است.

حدیث اول:

«عن سلمان قال: سمعت حبیبی رسول لله| یقول: کنت انا و علی نوراً بین یدی الله عزّوجلّ قبل ان یخلق الله آدم بأربعة عشر الف عام...».((1))

حدیث دوم:

«...قال رسول الله |: خلقت انا و علی بن ابی طالب من نورواحد».((2))

حدیث سوم:

«... عن سلمان قال: سمعت رسول الله | یقول: کنت انا و علی نوراً بین یدی الله مطیعا، یسبح ذالک النور و یقد سه قبل ان یخلق آدم بأربعة عشر الف عام...».((3))

حدیث چهارم:

«... عن سلمان قال: سمعت حبیبی محمداً | یقول: کنت انا و علی نوراً بین یدی الله عزّوجلّ یسبح الله ذلک النور و

ص: 98

یقدسه قبل ان یخلق الله آدم بالف عام. فلما خلق الله آدم، رکب ذلک النور فی صلبه فلم یزل فی شی واحد حتی افترقنا فی صلب عبد المطلب: ففی النبوة و فی علی الخلافة».((1))

حدیث پنجم:

«... عن ابن عباس قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم یقول: لعلی صلواة الله علیه: خلقت انا و انت من نور الله».((2))

حدیث ششم:

«... عن سلمان الفارسی رضی الله عنه قال: سمعت رسول الله صلی علیه و آله و سلم یقول: خلقت انا و علی بن ابی طالب من نور الله عن یمین العرش، نسبح الله و نقدسه من قبل ان یخلق الله عزّوجلّ آدم بأربعة عشر ألف سنة... واشتق الله تعالی لنا من اسمائه اسماً:

فالله عزّوجلّ محموداً و انا محمد | و الله الاعلی و اخی علی و الله الفاطر وابنتی فاطمة و الله محسن و ابنای الحسن و الحسین و کان اسمی فی الرسالة و نبوة و کان اسمه فی الخلافة و الشجاعة. و انا رسول الله و علی ولی الله».((3))

ص: 99

حدیث هفتم:

«... قال رسول الله | کنت انا و علی نوراً بین یدی الله تعالی من قبل ان یخلق آدم بأربعه عشر ألف عام. فلما خلق الله آدم سلک ذلک النور فی صلبه»((1))

ما برای نمونه برخی از احادیث برادران اهل سنت را از منابع خوشان در موضوع خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام ارائه نمودیم. برخی دیگر بیشتر از این اعداد را در کتابهای خود گرد آورده اند و فضائل اهل البیت علیهم السلام را بی شمار دانسته اند با این وجود کماکان به مسیر خود ادامه می دهند!

2- احادیثی که شیعه در منابع معتبر، قدیمی و دسته اول خود گرد آورده بسیار فراوان و گسترده تر و جامع تر از روایات برادران اهل سنت در موضوع خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام است. برای نمونه چند حدیث یادآوری می شود و بحث گسترده به فصل های بعدی موکول می گردد.

(11) ح 1

«عن ابی عبدالله علیه السلام قال: ان لله کان اذ لا کان، فخلق الکان و المکان و خلق نور الانوار الذی نورت منه الانوار و اجری فیه من نوره الذی نورت منه الانوار و هو النور الذی خلق منه محمداً و علیاً فلم یزالا نورین اولین، اذ لا شی کوّن قلبهما، فلم یزالا یجریان طاهرین

ص: 100

مطهرین فی الاصلاب الطاهرة، حتی افترقنا فی اطهر الطاهرین فی عبدالله و أبی طالب ‘».((1))

(12) ح2«قال رسول الله |: کنت أنا و علی عن یمین العرش نسبح الله قبل ان یخلق آدم بألفی عام».((2)) (13) ح3 «قال رسول الله |: مکتوب علی باب الجنة؛ لا اله الا الله محمد رسول الله علی اخو رسول الله، قبل ان یخلق الله السموات و الارض بألف عام».((3))

(14)ح4 «قال رسول الله |: ان الله عزّوجلّ؛ خلق الارواح قبل الاجساد بألفی عام و علقها بالعرش و امرها بالتسلیم علیّ و الطاعة لی. و کان اول من سلم علیّ و اطاعنی من الرجال، روح علی بن ابی طالب علیه السلام ».((4))

ص: 101

در این حوزه ها به دلیل «مَن قال» و «ما قال» نیست بلکه از ناحیه«منقول الیه» و «ان قلت» و «قلت» بی مورد و مادی گرا است. چه آنکه گفته اند:

کار پاکان قیاس از خود مگیر گرچه باشد در نوشتن شیر شیر انبیاء را مثل خود پنداشتند زین جهت آنها همه گمراه شدند در هر صورت منع برای افرادی که بدون پیش فرض و با تعبد و تأمل برای فهم این کلمات نورانی وارد متن می گردد، هرگز صادر نشده است.

بدین سان، با محور قرار دادن اصل کلمات و واژگان نور، تفسیر خلقت نوریه امروز سزاوار است که واجب شمرده می شود.

(15)2- احادیث صحیح- برخی از اسناد و رجال این احادیث به صحیح باز می گردد مانند

این حدیث:

«محمد بن یحیی، عن احمد بن محمد، عن الحجال، عن العماد، عن ابی عبد الله علیه السلام و ذکر رسول الله | فقال: قال: امیر المومنین علیه السلام : ما برالله نسمة خیراً من نسمة محمد |».((1))

اگرچه متن آن بصورت کنایی به خلقت نوریه اشاره دارد اما اسناد آن صحیح است. «نسمة» به هر دارنده روحی می گوید اما به پیامبر | گفته شده برای آنکه او اشرف از غیر خودش قرار دارد. او از تمامی مخلوقات اشرف است (و تقدم وجودی دارد) حتی از ملائکه ها، بهمین جهت گفته اند:

«والاشرف من الاشرف من الشئ اشرف من ذلک الشیء ایضا».((2))

بنابراین معنای حدیث به تقدم وجودی حضرت محمد | بصورت کنایی اشاره دارد نه صریح.

(16)-3- حدیث ضعیف:

«احمد بن ادریس: عن الحسین بن عبدالله، عن محمد بن عیسی (چه سعد باشد یا عبید) و محمد بن عبدالله، عن علی

ص: 104

بن حدید، عن مرازم، عن ابی عبدالله علیه السلام قال: قال الله تبارک و تعالی: یا محمد انی خلقتک و علیا نوراً یعنی روحاً بلا بدن قبل ان اخلق سماواتی وارضی وعرشی و بحری...».((1))

در مورد احمد بن ادریس قمی بحثی نیست که او فرد راستگو، پیرو اهل البیت علیهم السلام و شیعه دوازده امامی بوده است. وی از فقیهانی است که روایات بی شمار نقل کرده و روایاتش همگی صحیح است. تنها علی بن حدید را گفته اندفطحی مذهب و فرد ضعیف بوده است.((2))

(17)4- روایت مجهول:

«احمد، عن الحسین، عن محمد بن عبدالله، عن محمد بن الفضیل، عن أبی حمزة قال: سمعت ابا جعفر علیه السلام یقول: اوحی الله تعالی الی محمد| انی خلقتک و لم تک شیئاً و نفخت فیک من روحی کرامة منی اکرمتک...».((3))

(18)5- حدیث مرفوع:

«قال رسول الله | اول ما خلق الله تعالی نوری».((4))

ص: 105

بر همین اساس تمامی روایات سلسله اسناد یکسان ندارند؛ برخی در حلقه زنجیرة سندشان فردی ضعیف و قوی، شیعه و سنی کنار هم قرارگرفته است؛ برخی دیگر تمامی افراد از اتقان و راستگویی و عدالت بهره ورند. برخی ضعیف مشهور اند و بیشتر افراد سند از قوت نقل و کردار میانه برخوردار نیستند. همانگونه که برخی دیگر به مستفیض بودن اخبار خلقت نوریه عقیده دارند.((1)) بنابراین جا دارد بحث دیگری در این قسمت عنوان شود و آن این است که جبران کاستی سند چگونه با قوت متن صورت می گیرد؟

صحت متن و مضمون آن ضرر نمی زند؛ زیرا با برهان عقلی معانی آن پخته شده، قوام گرفته، تکمیل شده و قوت گرفته است. همین گونه است بسیاری دیگر از احادیث وارد شده در اصول معارف دینی (بویژه خلقت نوریه) و مسایل توحید و مانند آن».((1))

برخی از فرازهای زیارت جامعه به خلقت نوریه اشاره دارد که کل حدیث شامل جز آن قطعاً می شود.

سند روایت ابزار طریقی به متن و معنای سخنان برآمده از چشمه سار وحیانیت معصومین علیهم السلام است نه آنکه خود موضوعیت برای بررسی ذاتی را دارا باشد. بر فرض تمامی اسناد روایات خلقت نوریه ائمه علیهم السلام ضعیف، مجهول و ضعیف مشهور می بود، باز هم مانع از مطالعه، باز نگری و معنی یابی این موضوع نیست چنانچه راهی دیگری به وصول قطعی این احادیث از معصومین علیهم السلام در دست داریم و آن علوّ متن است.

اگر نگویم همگی، بیشترین نوع احادیث خلقت نوریه را همین احادیث با صراحت معنی تشکیل می دهد و دیگر احادیث آمار بسیار اندک و ناچیزی در برابر این گروه از اخبار دارد. این طیف کم، بیشتر از جانب برادران اهل سنت نقل شده و میان علمای شیعه تعداد آنها کمتر از احادیثی هستند که دیگران آورده اند.

2- ظهور: تعداد کمی از اخبار خلقت نوریه ظهور در آفرینش نور وجودی اهل البیت علیهم السلام پیش از عالم هستی دارند. به این حدیث توجه کنید:

«عن ابن عباس قال: سمعت رسول الله | یقول: لیلة الاسری بی الی السماء دخلت الجنة فرأیت نوراً ضرب و جهی. فقلت لجبرئیل: ما هذا النور الذی رأیته. قال: یا محمد لیس هذا نور الشمس و لا نور القمر و لکن جاریة من جواری علی بن ابی طالب علیه السلام اطلعت من قصورها فنظر الیک و ضحکت. فهذا النور خرج من فیها و هی تدور فی الجنه الی ان یدخلها علی امیر المومنین».((1))

دو احتمال در معنی خلقت نوریه از آن وجود دارد: یکی اینکه نور علمی امیر المومنین علیه السلام باشد و پیش از او در بهشت ذخیره و انباشته برای واپسین روز آن حضرت باشد که خودش با کردار شایسته پیش فرستاده است. دیگری اینست که نور حضرت پیش از آفرینش در بهشت بوده و بالاتر از آن بهشت با نور فرزندش پدید آمده و آفریده شده است.

ص: 110

بنابراین نمی توان با صراحت کامل یک معنی را برگزید و همان را برای روایت پسندید اگرچه در مقام استدلال ناگزیریم تنها یک معنی که قوت بیشتر دارد، بپذیریم و آن رساندن معنی خلقت نوریه است؛ زیرا در مقام تعارض میان ظاهرالدلالة و اظهرالدلالة فقیهان دومی را بر اولی مقدم می دارند.

3- کنایی: مانند حدیث پانزدهم که یادآوری شد، اشرف ترین مخلوقات کنایه از تقدم وجودی و رتبی نور پیامبر | بر دیگر موجودات است؛ زیرا شریف ترین، شریف ها از خود شریف برتر و جلوتر شمرده می شود. به همین دلیل صراحت به خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام ندارد.

در بحث بعدی از تعدد اسما و وحدت مسمّی ناگزیر سخن به میان می آید اما پیش از آن جا دارد ظهور قطعی و صراحت کامل احادیثی که عقل را مخلوق اول می داند، اشاره شود که منظور از عقل اول همان نور وجودی نبوی است نه چیز دیگر:

«ان الله خلق العقل ای ابدعه من غیر واسطة فهو المبتدع بالحقیقة دون غیره من المکنات. لانها بتوسطه لقوله «و هو اول خلق من الروحانیین» و هم جواهر النورانیة التی وجودها غیر متعلق بالاجسام. فان کان فعلها و تصرّفها متعلقاً بالاجسام فهی نفسانیة الوجود فهی عقلیة. و الانوار العقلیة کلها حقیقة واحدة. لا تفاوت بینها فی الماهیته و عوارضها بل بالشدة والضعف و الکمال و النقص فی اصل النوریة و الوجود».((1))

بنابراین در معنای روایات هیچ تردیدی نیست که همگی بر تقدم وجودی و نخستین خلقت نوری اهل البیت علیهم السلام صراحت کامل و همه جانبه دارند.

2- نخستین نور «نور محمد و علی با هم اند.»

3- نخستین نور «نور اهل البیت علیهم السلام است. که مراد همان 14 معصوم هستند.»

4- نخستین نور نور پنج تن آل عبایند».

5- نخستین نور «نور دوازده امام است».

6- نخستین نور «عقل آفریده شده است».

7- نخستین نور «قلم اولین موجود است».

9- نخستین نور «نور اولین موجود باشد».

10- نخستین نور «آب اوّلین مخلوق باشد».

تمامی فرضهای نُه گانه و بیشتر از آن همگی بر پایه ای از انبوه روایات بویژه گزینه اول استوار است و هیچ یک ابداعی وفرضی نیست در واقع مستند همة آنها خود روایات ائمه اطهار علیهم السلام هستند.

روایات دیگر را باید در مراحل بعدی خلقت نسبت به موجودات دیگر تعبیر به اولویت کرد.

همانگونه که آیات قرآن اجمال و تفصیل دارند، روایت نیز این گونه اند. اجمال روایات نسبت به اولویت نسبی میان قلم و عقل و... نظر دارد نه آنکه تمام آنها اول موجودی باشد که خداوند نخستین بار ایجاد کرد. بعد از اجمال و تفصیل می توان از راه مفهوم و مصداق میان روایات جمع کرد. چنانچه میان اصل نور به عنوان موجود اول و به عنوان مفهوم جامع و حقیقت محمدیه | و به عنوان مصداق می توان جمع کرد.

تمامی موجودات نامبرده شده همگی مصداق عینی دارند نه آنکه مفهوم صفت برای موصوف باشند.

برخی معتقدند:

«در واقع عقل نخستین صادر و آفریده شدگان است و نزدیکترین، بزرگترین و کاملترین اشرف ممکنات و دوست داشتنی ترین چیز ها به خداوند و مجعولات به حق اول قرار دارد. دوّمین موجودات عقل در موجودیت به شمار می آید هر چند خداوند در واقع حقیقت دوّمی ندارد؛ زیرا وحدت او از جنس وحدت های عددی نیست. این تعبیر ها مفاد روایاتی است که از پیامبر | در مورد اولیت «اول ما خلق الله العقل» یا در روایت دیگر «اول ما خلق الله نوری» و در جای دیگر «اول ما خلق الله روحی» و در حدیثی دیگر «اول ما خلق الله القلم» و دیگر حدیث به «اول ما خلق الله کروبی» اشاره دارند. تمام این اوصاف (عقل- نور- روح-

ص: 114

قلم- کروبی) همگی ویژگی های شئ واحد است به اعتبارهای گوناگون. به حسب هر صفتی به اسم دیگری نام برده می شود. اگرچه اسما بی شمارند یا زیاد، اما مسمّی در ذات و وجود یکتاست».((1))

خودش، پیش از خلقت هرگونه آفریده اش آفرید، آشکار است (و نیازی به دلیل نیست) و احادیث بهمین مضمون (پیرامون نخستین موجودات آفریده شده) به «تواتر معنوی» وجود دارد».((1))

برآیند مجموع احادیث نوریه از صحیح السند، ضعیف السند، معتبر السند، مجهول السند و مرفوع السند و ... همان تواتر معنوی را افاده می کند که با قطع نظر از علو متن و معانی بدیع و بی بدیل که جز از زبان اهل البیت علیهم السلام هرگز از زبان افراد دیگر نمی تواند بیرون آمده باشد.

2- علو متن: دومین اصول بازیافتی احادیث تاریخ نخستین ائمه علیهم السلام یا تاریخ نوری آنها، معانی بلند و دقیق است که با قطع نظر از زنجیرة سند به تنهایی گویای صدور از معصومین علیهم السلام است و همین امر برای استفاده در

تمامی مباحث کفایت می کند اگر چه همه اسناد آن از ضعیف و مجهول تشکیل می شد.

یادآوری و نقل این گونه معانی برومند و بکر و بی بدیل از نوع نور برای آنانکه تجربه نور پذیری معنوی دارند، بسیار شیرین و فهم آن آسان است. اما برای آنکه حتی یک جرقه نوری در امتداد زندگی خود ندارند، فهم، درک و پذیرش خلقت نوریه تا حدودی دشوار و سخت است.

اهل البیت علیهم السلام در این متن، با قطع نظر از تنوع سندی آن، از جریانی برای ما خبر می دهند که جز آنان هیچ موجودی نبوده و نمی توانست باشد. تنها از خداوند و متصل با خدا سخن می گویند، از نخستین فعل او و اولین موجودش با

ص: 116

تمام کیفیت و کمیت گزارش می دهد، همان جا که خود حاضر و ناظر بودند.

در معارف بلند شیعه گمان نمی رود از این موضوع بلندتر و اساسی تر و زیر بنایی تر وجود داشته باشد. بحث فروتر از خداوند و فراتر از تمام موجودات. نور پردازی حق، نور پذیری نور حق، آفرینش نور از آفریدگارنور و...

بنابراین مجموع متن چنانچه کنار یکدیگر چیده شوند خود به خود برای حصول یقین ما از صدور از معصوم کفایت می کند و نیازی به بررسی هیچ سندی از اسناد هیچ یک از احادیث خلقت نوریه نیست. سخن صدور نخستین موجود و شکل گیری نظام هستی از آغاز تا پایان همراه با تمام این ریزه کاری ها و بیان همه جزئیات، موضوع ساده نیست که بتوان آن را در یک لحظه برای افراد مخاطب بازگو کرد. چنانچه در احادیث خلقت نوریه همین امر را شاهدیم. برخی تمام عمر را در این مسیر سپری کرده و از تجربیات فکری فلسفی همه نوابغ و نخبه گان بهره برده اند اما باز هم گنگ و مبهم مطالبی در این موضوع نگاشته اند.

3- همگونی با مرجع نهایی: مطالعه، بازبینی، تحلیل و ژرف نگری و همه جانبه نگری در کل نظام و ساختمان احادیث خلقت نوریه ما را به این حقیقت رهنمون می سازد

که هیچ یک از آنها به تنهایی و یا در کل سیستم، یا تک تک روایات و یا مجموع آنها با معارف بلند ظاهر و باطنی و خطوط کلی قرآن کریم در موضوع آفرینش نه تنها ریزترین ناهمگونی و ناسازگاری ندارد که با سطح و عمق آیات خلقت همسو و کاملاً هماهنگ است و دارای معانی واحد و مشترکی هستند.

آفرینش و خلقت در قرآن منحصر به پروردگار است و هرگز شریک و

ص: 117

همتایی در خالقیت او در هیچ موردی از آیات وجود ندارد. همین حقیقت در تاروپود تمامی احادیث تاریخ نوری اهل البیت علیهم السلام درهم تنیده شده است و از آغاز تا پایان آفرینش همگی به خداوند مرتبط و نسبت داده می شود. کوچک ترین نوع و فرودست ترین مراحل خلقت از ائمه علیهم السلام نفی شده است و هرگز به هیچ یک خلقتی را نسبت نداده اند.

آنها در کل احادیث خلقت تنها یک جایگاه دارند و آن «حلقه واسطه در فیض» بودن آنهاست که خود بصورت مستقیم نور را از خداوند دریافت می کنند سپس با دستورپروردگار آن را به دیگر مراحل هستی منتشر می سازند. بدین سان، هیچ فقره، صدری، ذیلی، میانه ای، واژه ای و آوایی از احادیث که بوی خالقیت ائمه علیهم السلام از آن به مشام آید یا با آیات و واژگان وحی تضاد وناسازگاری داشته باشد، وجود ندارد.

قرآن در بررسی اسناد و متن روایات مرجع نهایی و داور اصلی به شمار می آید. چنانچه حدیثی از نظر سند صحیح و از نظر متن با قرآن ناسازگار باشد (برفرض محال) قطعاً به چنین روایتی نباید اعتنا کرد. همین گونه است ضعیف السند و... که اگر با چهار چوب معارف قرآن ناسازگار و یا متضاد و ناهمگون بود باید به دیوار زد؛ «فاضربه الی الجدار»! در واقع قرآن و سنت مکمل یکدیگر است و این مهم در خلقت نوریه بوضوح استفاده می شود.

4- مقایسه آیات خلقت و روایات: برای مقایسه میان آیات خلقت و خلقت نوریه ناگزیریم یکی از احادیث را کامل بنگاریم:

«عن انس عن النبی | قال: ان الله خلقنی و خلق علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین قبل ان یخلق آدم علیه السلام حین لاسما مبنیة و لاأرض مدحیة و لا ظلمة و لا نور و لا

ص: 118

شمس و لا قمر و لا جنة و لا نار. فقال العباس: فکیف کان بدأ خلقکم یا رسول الله؟ فقال: یا عَم! لما اراد الله ان یخلقنا تکلّم بکلمةٍ خلق منها نوراً، ثم تکلّم بکلمة اُخری فخلق منها روحاً. ثم مزح النور بالروح، فخلقنی و خلق علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین، فکنا نسبحه حین لا تسبیح و نقدسّه حین لا تقدیس. فلما اراد الله تعالی ان ینشئ خلقه؛ فتق نوری، فخلق منه العرش فالعرش من نوری، و نوری من نور الله و نوری افضل من العرش ثم فتق نور أخی علی، فخلق منه الملائکة فالملائکة من نور علی، و نور علی من نور الله و علی أفضل من الملائکة. ثم فتق نور إبنتی (فاطمة) فخلق منه السماوات و الارض، فالسماوات والارض من نور ابنتی فاطمة ونوراً و بنتی فاطمة من نور الله وابنتی فاطمه افضل من السماوات و الارض. ثم فتق نور ولدی الحسن و خلق منه الشمس و القمر، فالشمس و القمر من نور ولدی الحسن و نور الحسن من نورالله، و الحسن افضل من الشمس و القمر. ثم فتق نور ولدی الحسین فخلق منه الجنة و الحور العین. فالجنة و الحور العین من نور ولدی الحسین و نور ولدی الحسین من نور الله و ولدی الحسین افضل من الجنة و الحور العین».((1))

ص: 119

فاعل خلق در تمامی مراحل - چه فعل رامعلوم بخوانیم یا فعل را مجهول- خود خداوند است و در تمام مراتب هستی هرگز بویی از شریک ائمه علیهم السلام در خالقیت به مشام نمی رسد. آنگاه با عمومات {الله خالق کل شی}((1)) و دیگر آیات مقایسه کنید جز هماهنگی معنوی چه چیز به دست می آید؟! از هزارها واژه یکی بوی غلو والوهیت نسبت به ائمه علیهم السلام نمی آید و نور خداوند در نهایت از همه می تابد.

اندک آشنایی ابتدایی با تاریخ ائمه علیهم السلام دارند، پوشیده نیست. همین طور ساخت حدیث حتی برای دیگران خلقت نوری در برابر اهل البیت علیهم السلام قایل شدن عمل تحریف شدة دیگر دشمنان آگاه پیشوایان پاک بود که حافظه تاریخ آن را هرگز فراموش نخواهد کرد.

2- تراوش و آفرینش چنین معانی بلند و راز گشایی از اسرار نخستین خلقت، از توان علمی و فکری نخبه گان نوابغ و تیز هوشانی که تمام عمر در این ره کوشیده اند، بر

نیامده و مانند این مفاهیم از آنان در دست نیست؛ چگونه سیاستمداران حرفه ای و دشمنان دانا در صدد کینة اهل البیت علیهم السلام بر آمده اند و این معانی بزرگ تر از ذهن و مفاهیم برتر از فضای تنگ، تاریک و خشک ذهن و اندیشه های بیمار خود را جعل کرده اند؟!

3- بر فرض محال بودن عقلی و رسیدن به این حقایق، چرا آنان این مهم را به نام خود ثبت نکرده اند همانگونه که دیگر مخترعین و مکتشفین با کشف یک مسئاله علمی، هزاران نوع بوق و کرنا راه می اندازند، به نام خود اختصاص داده و به ثبت می رسانند و برای خود افتخار، جاودانگی و مدال کسب می کردند. بنابراین تراوشات، جرقه ها و اکتشافات علمی خود را هیچ دانشمندی چه دوست یا دشمن حاضر نیست برای دیگری ثبت کند و نسبت دهد.

4- آیا دشمن جز سیاکاری برای رقیب کار دیگری انجام می دهند؟ پاسخ مثبت را تنها بی خبران از جهان سیاست حرفه ای و مادی و عرفی امروز، تدارک می بینند نه مؤمنان روشن شده با نور پروردگار. جَعل در جایگاههای

خاص، برای اهداف خاص سیاسی و بهره وری کیش شخصیت صورت می گیرد نه همه جا و در هر مورد.

5- بر فرض محال نبودن جعل، چه سودی دشمن از آن می برند؟ مگر انسان جز کشاندن سود و بر طرف نمودن آسیب از خویشتن هدفی دیگری هم دارد؟!

ص: 121

آیا تمام سود و ثمرة این جعلیات مهم به جیب ائمه علیهم السلام می رود و هیچ کس دیگری از آن طرفی می بندد؟!

6- از دشمنان بی خرد و جاهل هرگز توقع و انتظار جعل چنین احادیثی می رود؟ کدام منصف - چه دوست چه دشمن - می تواند ادعا کند که افراد نادان این سخنان را جعل و به ائمه علیهم السلام نسبت داده اند؟

7- چنانچه جاعلی دوست دانای ائمه علیهم السلام و از فرهیخته گان به شمار آید، با نشان و منزلت آنها جعل کاری سازگاری ندارد. آنها همیشه با بدعت مبارزه کرده اند نه آنکه خود بدعت بیافرینند. ذوب شدگان ائمه علیهم السلام تنها در زنجیره روایی ائمه علیهم السلام نقش ایفا کرده اند یا بیرون از آن در تفسیر سخنان وحیانی آنها تلاش کرده اند. آنها با تقیه اشعه های طلایی

کلمات ائمه علیهم السلام را از جان خویش عبور دادند و خانه های تاریک جان را روشن ساختند.

8- اصل ادعا و باز گویی جعل، تهمت و شایعه سازی بدتر از خود جعل، بر فرض محال، با انگیزه های نامرئی مطرح می شود. آیا با تهمت زدن می توان دروغ بودن یک مطلب را ثابت کرد؟! چه ادعایی، دلیلی، شواهدی و قرائنی در دست دارید که احادیث خلقت نوریه را جعل می شمارید. آیا پشت این تهمت و افترا انگیزه های فراوان خائنانه و صورت دشمنان کینه توز و قسم خورده اهل البیت علیهم السلام و مقدسات دینی پنهان نشده است؟ با جعلی خواندن و ضعیف شمردن روایات میخواهند فضائل بی شمار اهل البیت علیهم السلام را حذف یا نفی و حداقل کم رنگ کنند. تنها معیار برای صداقت مخالف، هنگامی ثابت می شود که بتواند یک حقیقت فرامادی را جز آنچه را اهل که البیت علیهم السلام بیان کرده اند. با عقل یا نقل یا قلب برای ما کشف و بازگو کند آنگاه صدق مطابقت با واقع او و ساختگی بودن احادیث ما آشکار خواهد شد!!!

ص: 122

9- اگر برخی الوهیت و تقدس و ماورایی بودن ائمه علیهم السلام را از این احادیث نتیجه می گیرند و گرفته اند، باید گفت: با صراحتِ تمام احادیث خلقت نوریه، چنین ادعایی کذب محض به حساب می آید؛ زیرا آنها با اینکه نزدیکترین موجودات به پروردگار و واسطه فیض هستند، هیچ نقشی در خالقیت ندارد. اما تمامی این صفات عین افاضه اشراقیه و نور پردازی الهی اند نه چیزی خارج از آن همانگونه که خود فرموده اند:

«أنا خلق مخلوقون و انه منزه عن صفاتنا ... فانطقها بتوحیده و تمجیده... لان اول ما خلق الله عزّوجلّ ارواحنا...».((1))

صریح تر از این می توان سخنی برای نفی الوهیت و اثبات عبودیت ائمه علیهم السلام ارائه داد؟! افزون بر اصل خلقت خود به دست خداوند، به امکان و نیاز صددرصدی خویش به پروردگاراشاره می کنند و حتی گویایی و سخن گفتن خود را به قدرت الهی نسبت می دهند. در بقا و استمرار حیات با کلمه «انا خلق و مخلوقون» نیز خود را نیازمند حق می دانند و با ذکر «منزه عن صفاتنا» تفاوت میان خویش و حق ارائه می کنند.

10- نفی نور با تجربه نوری: فوران، ریزش وجوشش نور همراه با نور پردازی و نور پذیری، نور افشانی، انعکاس نور، پرتو نور و امتداد نور را تنها

ص: 123

کسی درک می کند که حداقل یکبار در زندگی شخصی و سیر معنوی خویشتن آن حقیقت را تجربه کرده و شیرینی آن را چشیده باشد اما افرادی که در طول عمرشان کوچک ترین جرقه نوری از ژرفنای روح شان بر نتابیده و راهرو های جان را عطر آگین نساخته اند، چگونه می تواند نور را تعریف، مراحل آن را تبین و تفسیر، معانی بلند آن را دریابد و مراحل آن را بفهمد؟

یا فراتر از این حقیقت، با گستاخی و بی ادبی و ناشیانه سخن گفتن چنین حقایق جاری و وجود معنوی را انکار کند، نفی نماید یا سست جلوه دهد؟

بهتر است این بیماردلان و کوتاه خردان و تاریک ضمیران به یک سفر معنوی نه درونی بلکه بیرونی برای کسب تجربه و درک بهتر نور به دیار نور یکی از آستان نورانی ائمه علیهم السلام سفر نوری کنند. نه از ساحت آنها که شایستگی نورگیری او را باید از پروردگار عاجزانه خواست که از نور پذیران او، نقد بدون نسیه، رو در رو نه با تماس تلفنی یا اینترنتی داستان نور را بپرسند. پس از آن یا دگرگون شده به عناد و لجبازی شان بیشتر افزوده می شود که البته آنها گدایان آستان خود را محال است رو گردان کنند و نا امید برگردانند و کریمانه و با گذشت خویش با ما بی ادبان بیماردل و بی خرد برخورد نکنند و با دیده مهر ننگرند! یا آنکه همان لحظه

جرقه های نور قلب ما را روشن می کند و برکرانه روح ما خورشید معنویت نور می افشاند. این احتمال نزدیکترین گمانه زنی به ساحت قدسی و نور وجود اهل البیت علیهم السلام به شمار می رود. پس:

هی مگو ما را بدان شه بار نیست

باکریمان کارها دشوار نیست.

ص: 124

شایسته بود تجربه نور پرداز و نور پذیری جانباز حجت الاسلام صادقی را فراروی چشمان دُریاب و تیزبین شما خوانندگان می ریختیم اما افسوس که با وضعیت پژوهش، سازگاری ندارد.

ص: 125

ص: 126

ص: 128

بود، چنانکه با او و همراهش چیزی نبود((1))، او آغازگر بود همانگونه که پایان دهنده خواهد ماند و آشکار است، چنانکه نهان است.((2)) هر جا روکنی چهره دلربای او را می بینی((3)) او اوّل پیش از هر اوّلیت و آخر پس از هر آخریت شمرده می شود((4)) موجودیت او پیوسته پیش از هر موجود بود، همانگونه که بوجود آورنده موجودیت هر موجود است. چنانکه پس از

نابودی تمام موجودات موجودیتش استوار می ماند((5)).»

در خلقت نوریه اهل البیت علیهم السلام ازلیت، همیشگی و قدمت وجود خداوند، بعنوان اصل مسلم، قطعی، زیر بنایی و فرض واقعی و انکار ناپذیر پیش از تمام موجودات به شمار می آید. از این رو، هیچ چیزی دیگری پیش از خداوند فرض تصور وجودی ندارد. همانگونه که در کنار او چیزی وجود ندارد. با این مهم از یکسو وحدت، یکتایی و یک تویی، وحدت حقه حقیقیه برای خداوند اثبات می شود و از دیگر سو، نفی شریک و قدمت و الوهیت اهل البیت علیهم السلام و هر شریک و همتای دیگر از پروردگار صورت می گیرد. افزون بر این علت العللی و واجب الوجود و مقام غیب الغیوبی تنها برای او می زیبد. چنانچه آغازگری نباشد آغازی نیست و هرگز طول و عرض هستی و فرجام آن نیز نخواهد بود و هر چیزی پوچ و بی معنا تلقی می گردد. بنابراین، صفت ازلی بودن، قدیمی بودن،

ص: 130

علت العلل واقع شدن و آغازگر نقطه

هستی تنها زیبنده پروردگار است و بس.

«عن ابی الحسن الرضا علیه السلام اُنّه قال: إعلم علّمک الله الخیر. أنّ الله تبارک و تعالی قدیم و القدم صفة دلّت العاقل علی أنّه لا شئ قبله و لا شئ معه فی دیمومیته. فقد بان لنا باقرار العّامة معجزة الصفة أنّه لا شی و لا شی مع الله فی بقائه، لم یجز أن یکون خالقاً له، لیبیّنه لم یزل معه فکیف یکون خالقاً لمن لم یزل معه؟ و لو کان قبل شئ کان اوّل ذلک الشی لا هذا و کان الاوّل أولی بأن یکون خالقاً للثانی».((1))

تعین و اوّلیت و یا قدمت و جاودانگی پروردگار در کلام امام رضا علیه السلام :

1 - خداوند منزه و بلند مرتبه همیشه و پیش از همه چیز بوده و هیچ چیز دیگر پیش از او و همراه او متصور نیست؛

2 - پیش از خداوند موجود دیگری بوده است البته پیش از آن دیگر نمی توان موجودی را تصور یا فرض کرد؛ زیرا به تسلسل می انجامد که بطلان آن در مقام هستی و فیض رساندن آشکار است و نیازی به استدلال ندارد؛

3 - همراه خداوند موجود دیگری بوده است و خداوند نیز در کنار او قرار داشته و تنها یکی خدا و دیگری همراه خدا چه پیرو یا شریک.

ص: 131

نخست امام به گزینه ی اوّل استدلال می کند و آن اینکه تنها قدیمی دانستن یک حقیقت خود به خود همة فرض وجودهای دیگر پیش از قدیم را نفی می کند؛ زیرا قدیم یعنی آنکه پیش از او چیزی نباشد، حالا اگر چیزی پیش از آن تصور شود همیشگی فرضش باطل می شود. بنابراین فرض قدمت دایر مدار دو حقیقت بیش نیست یا قدیمی هست یا نیست. اگر باشد همین ویژگی هر خردمندی را به یکتایی و جاودانگی در ماهیت و طبیعت خود به یکتایی راهنمایی می کند و نیازی به قرینه ی برونی ندارد.

گزینه ی دوّم روشن است؛ زیرا هراندازه با خرد پیش رویم ناگزیر در جای و رو به روی موجودی قدیمی باید بایستیم وگرنه زنجیرة تسلسل ادامه می یابد و هستی بوجود نمی آید و این بر خلاف وجدان، عقل و حقایق بیرونی است. چنانچه به موجود پیش از خداوند برسیم همان آفریننده و خداست نه اینکه ما نام او را خدا می نهیم حقیقتی که پس از او قرار دارد مخلوق می شود.

گزینه ی دوّم، بطلان شرک است و آن این که اگر موجودی کنار خدا و مستقل باشد مستقل، پس خدا او را نیافریده یا باید از اوّل موجود ذاتی خود بخود موجود باشد که دو تا خدا می شود و آن محال و ترکیب را می رساند نه بساطت را یا این که آن دو را کسی دیگری آفریده است که به گزینه اول بر می گردد. در هر دو صورت نقش خدایی واحد نفی می گردد چیزی که، در پی اثبات آن هستیم به عکس آن می رسیم.

بهشتی و نه جهنمی.((1)) همانگونه که نه ملائک بود و نه فرشتة مقربی نه دارنده روحی بود و نه غیر آنها((2)) نه معلومی بود و نه مجهولی بود،((3)) پیش از آنکه دنیایی خلق شود و آشکار گردد((4)) و یا آخرتی معنی یابد (و استوار گردد)((5)) هنوز آسمانی بنا نشده بود و زمین نگسترده بود. نه تاریکی وجود داشت و نه روشنایی بود و نه خورشیدی (نورمی افشاند)((6)) و نه، ماهی می تابید. نه ستاره درخشانی بود و نه ستاره حرکت کننده و نه باد برانگیزاننده((7)) نه مکانی بود و نه جایی نه شبی بود نه روزی و نه هوایی((8)) نه آبی و نه دریایی((9)) نه ابری نه بارانی و نه نسیمی((10)) پیش از آفرینش آدم و حواء((11)) پیش از نوح، ابراهیم، اسماعیل، اسحاِق، یعقوب، موسی، عیسی، داود، سلیمان و تمامی انبیاء((12)) بدون آنکه هر

ص: 133

آدمی پدید آید((1)) و یا هر مخلوقی دیگری آفریده شود((2)) یا گوینده در آن عالم سخن راند، پس او بود درحالی که بودی نبود((3)) نه محکمی بود نه متشابهی نه یادآوری شده ای ونه فراموش گشته ای و نه چیزی که بتوان نام شی را بر آن از اشیأ نهاد. نه وقتی وجود داشت و نه هنگامه ای وجود می یافت، نه چیزی ایستاده بود و نه تکیه گاهی که بدان تکیه کرد و نه پایه ای که برای اشیاء بر پاداشت».((4))

بی ترید نگاههای چشمان نافذ، دریاب و تیزبین خواننده ارجمند به ادعایی که از آغاز پژوهش نگاشته و طرح شد، همین جا آویخته شد و کمی دلیل قانع کننده به دست آورد. نگفتم که فلسفه نمای کور و تاریک از آغاز خلقت ارائه می کند و... امّا داده های وحیانی بسیار شفاف، دقیق، ریز و باریکتر از مو حقایق آغاز آفرینش را می شکافد و فراروی چشمان قرار می دهد.

پس از اثبات اصل وجود یکتا و بی همتای پروردگار، پذیرش و یکتایی وجود او هر چیز دیگری مقارن یا مقدم بر ذات یگانه و صرف وجود نابش را رد و نفی می کند؛ حتی نور نخستین اهل البیت علیهم السلام را. در واقع تمامی این نفی های بی شمار از تمام مراتب هستی چه عالم جبروت، ملکوت و ناسوت و چه ابعاد جهان مادی، ما را برای اثبات قطعی و تردید ناپذیر یک حقیقت واحد و بسیط راهنمایی می کند و آن توحید و یگانه دانستن آفریدگار است. پیامد این موضوع در نگاههای دیگر فلسفی و عرفانی یا کلامی کامل تر آشکار می شود.

ص: 134

هیچ آفریده است. اشیا نبودند، بود شدند. آفرینش غیر از نو ایجاد کردن چیزی که نبوده، هیچ معنی دیگری را برنمی تابد.

فرض نخست ما را به شرک و ازلی بودن اشیاء دیگر نه بیرون از خدا که در درون خدا منتهی می کند و این همان چیزیست که خدا را ناتوان جلوه می دهد، قدرت او را محدود می سازد و وجود او را مرکز تراکم کیفی همة موجودات، می پندارند که ابتدا در مراحل خلقت اشیا پنهانی و ازلی بودند سپس آنها از او جوشیده فوران کرده و بیرون آمده است.

فرض دوّم صحیح ترین نظریه در خلقت به شمار می آید و آن اینست که پروردگار، با توانایی نامحدود و قدرت مطلق، همة موجودات را پدیدآورد، آفرید و خلق کرد، موجودات که نبودند و هیچ سابقه ی هستی پیش از آن نداشتند.

نمی تواند در مجرای دیگری کاری انجام دهد. این یقین مجرای خاص برای فعل الهی وانکار کردن دیگر مجراها با قدرت مطلقة الهی سازی ندارد؛ زیرا فرض تصور مطلق قدرت جاری شدن فعل را از هر مجرای قطعی و امر مسلم می شمارد.

بنابراین زمینه و بستر جدای از قدرت پروردگار برای موجودات و شکل گیری و پیدایش آنها فراهم دیدن همان ازلی پنداشتن می شود. قدرت الهی چیزی است که در او ماده و مادیات وجود ندارد.

آری! می تواند ماده را بیافریند امّا در خود قدرت ماده نهفته و نهادینه شده نیست تا بگوییم موجودات از آن ماده خلق شدند. آفرینش همین کلمات خود بهترین قول بر نبود همیشگی و پیشین آنها در فضای ذهن و اندیشه ی ماست که آفریده ایم. افزون بر آنچه یادآروی شد، نظریة آفرینش را نقل منصوص از ائمه علیهم السلام تأیید می کند و نظریة صدور را رد و نفی می نماید.

واحد و رنگ واحدی داشته باشد (نه گوناگون). از این رو، رنگ های متفاوت و جواهر متعدد در عالم هستی از کجا این گونه ساخته شدند؟ اگر آن جوهر واحد زنده باشد، چگونه مرگ از آن زاییده می شود؟ و اگر مرده باشد چگونه زندگی از آن جوانه می زند؟ در حالی که سزاوار و منطقی نیست شیء پا برجاو زنده، مرده برون دهد. چون از موجود زنده هرگز مرده برون نمی آید؛ زیرا او پیوسته زندگی همیشگی دارد. همین گونه از مردة همیشگی که هرگز زنده نمی شود (زنده نمی روید) چون مرگ او را در خود فروبرده است و مرده را توان و تداوم نیست.

از کجا گفتند: اشیا همگی ازلی هستند؟

این عقیدة جماعتی است که مدیریت ذاتی الهی را نپذیرفتند و فرستادگان و اندیشه های آنان، پیام آوران و إخبار شان را تکذیب کردند و کتاب های ا ینان را افسانه شمردند و برای خود بر پایه آراء و یافته های عقلانی، دین ساختند...»((1))

فرمانبرداری برای شان وظیفه باشد و بدان سبب خوشنودی او را به دست آورند. آنها را آفرید تا از خداوند سود برند و به سرای جاودان آرمند.((1))

آفرینش آنان برای نمایاندن و آشکار ساختن حکمت خداوند و نفوذ علم او و پذیرش مدیریت او بود.((2)) چنانچه پیامبر| نبود هرگز افلاک (و دیگر موجودات) را نمی آفرید.((3)) همانگونه که اگر علی علیه السلام نبود هیچ گاه خداوند دیگر موجودات را پدید

نمی آورد».((4))

با یادآوری این اصل زیر بنایی در خلقت نوریه، بطلان، پوچی، اتفاق و تصادفی بودن آفرینش آشکار می گردد. چنانکه خود فرمود: {أفحسبتم أنها خلقناکم عبثاً و أنکم الینا لا ترجعون}. (مؤمنون(115).

بنابراین اهل البیت علیهم السلام پیش از آفرینش نور وجودی شان یکی از مهمترین اهداف خلقت به شمار می آیند. تا پدیده خلقت نه تنها بیهوده، بازیچه و پوچ جلوه نکند که معنی دار، هدفمند و نظام مند سراپای هستی درک شود و آغاز، بسط و تعمیق و پایان موجودات، فرمولهای حاکم و جاری بر آنها برای بندگان مشخص گردد. شناخت فرمانبرداری و معرفت والای خود پروردگار، عشق و محبت به بندگان برای نور رسانی به آنها و بهره وری آنها از خط وجود و هستی از اهداف دیگر نظام خلقت است. امّا اساسی ترین انگیزه خلقت همان وجود اهل البیت علیهم السلام است که اگر آنها نبودند، هرگز موجودات پدید نمی آمدند.

ص: 139

اخباری بی شماری در این موضوع نقل شده است که برای اختصار یکی دو نمونه یادآوری می شود:

«... فقال |: یا علی! إنّ الله تبارک و تعالی فضَّل أنبیأئهُ المرسلینَ علی ملائکة المُقّربین. و فضّلنی علی جمیع النبیین و المُرسلین. و الفضل بعدی لک یا علّی والائمة من بعدک و إنّ الملائکة لخُدّامنا و خدّام مُحّبینا. یا علّی الّذین یعملون العرش و من حوله یسبحون بحمد ربّهم و یستغفرون للّذین آمنوا لولایتنا. یا علّی... لو لانحنُ ما خلق الله آدم علیه السلام و لاَالحوّاءُ و لاَالجنّةُ و لاالنّار و لاَالسماءَ ولا أرض. فکیف لا تکون أفضل من الملائکة؟! و قد سبقناهم الی معرفة ربّنا و تسبیحه و تهلیله و تقدیسه. لانّ اوّل ما

خلق الله عزّوجلّ أرواحنا. فانطقها بتوحیده و تمجیده ثم خلق الملائکة. فلماّ شاهدوا أرواحنا نوراً واحداً; إستعظمت أمرنا فسبّحنا لتعلم الملائکة. أنا خلق و مخلوقون و أنّه منزهٌ عن صفاتِنا، فسبّحت الملائکةُ بتسبیحنا و نزهتهُ عن صفاتنا...»((1))

برای تأیید اخبار فراوان شیعه، حدیثی از میان احادیث برادران اهل سنت نقل و سپس به توضیح آن می پردازیم:

«عن ابن عباس، قال: أوحی الله عزّوجلّ الی عیسی: یا عیسی! آمن بمحمّد. و مر من أدرکه من أمتک أن یؤمنوا

ص: 140

به. فلولا محمّد | ما خلقت آدم. و لولا محمّد ما خلقت الجنة والنّار...».((1))

حقایق، فضائل و ارزشهای اهل البیت علیهم السلام چه در عالم معنا، افلاک یا در جهان ماده بی شمارند که احاطه به آنها و تدوین و ارائه تمامی اگر اگر محال نباشد، اکنون ناممکن است. آنچه در این احادیث آمده است و ائمه علیهم السلام غرض و اهداف و نهایت آفرینش دانسته شده اند می توان با احتمالات زیر آن را تبیین کرد:

1 – ائمه علیهم السلام هدف نهایی و فرض اصلی در نظام خلقت به شمار می آیند. هر آنچه موجودات دیگر دارند همگی به تبع و طفیل وجود آنها دارند؛ زیرا همگی مقدمه و زمینه برای نهایت نهایی بوجود آمده اند که آن پیشوایان پاک باشند. چنانچه این هدف برای پروردگار وجود نمی داشت هرگز موجودات دیگر را نمی آفرید؛ زیرا کار بیهوده و پوچ و خالی از آرمان از حکیم مطلق محال و ناممکن است. بنابراین ائمه علیه السلام علت غایی هستی به شمار می روند و تقدم آن علت بر علت مادی، صوری و فاعلی در علم فاعل ضروری است. اگرچه وجود تقدم عینی و خارجی آن ضرورتی ندارد.

2 – ائمه علیهم السلام به تناسب جایگاه و منزلت و حلقة واسطه که در نظام عِلّی و معلولی خلقت دارند، چنانچه پیش از دیگر موجودات آفریده نمی شدند و ترتیب و چینش وجودی آنها نظام مند نمی شد هرگز فیض به دیگر موجودات نمی رسید و معلول بی واسطه که سنخیتی میان آنها و پروردگار وجود نداشت، هرگز آفریده

ص: 141

نمی شدند. آنها با خلقت نوری خود جایگاه برین و نزدیکترین موجودات را نسبت به پروردگار به دست آوردند سپس از کانال و مجرای آنها فیض به دیگر موجودات سرازیر شد. این فرض با غایت وجود فیزیکی ائمه علیهم السلام در پایان خلقت نیز کاملاً سازگار است و تضادی ندارد.

3 - هدف دیگر خلقت از آغاز، وسط، طول وعرض و پایان همگی اهل البیت علیهم السلام هستند و مقدمات و زمینه ها نقش پیرو را بازی کنند. با این نوع تحلیل هدف از خلقت ائمه علیهم السلام وجود حقیقی قایل شدن برای غیر اهل البیت علیهم السلام نفی می شود اگرچه وجود سایه و اعتباری برای آنها می توان قایل شد که در نهایت سایه بدون شاخص بی معنا جلوه می کند و نسبت اهل البیت علیهم السلام با خداوند اتحاد نور خورشید با خورشید در نظر گرفته می شود که آن نور برآمده از خورشید، متصل و همراه خورشید است. درونمایه و پوسته درونی وجود حقیقی آنهایند و دیگران سایه و اعتبار محض. ازاین رو، هدف اصلی خلقت ائمه علیهم السلام می شود و دیگران هدف فرعی. اصل در تمامی مراحل وجودی و علمی اولی و آخری بر فرع مقدم است. حق همین گزینه ای سوم است اگرچه فهم آن نیاز به تیزبینی و ریاضت نفسانی دارد. اگر ائمه علیهم السلام بعنوان درونمایه و هسته و پوسته در تمام مراحل هستی وجود نداشته باشند، نظام هستی فرو می ریزد و لحظه ای این مراتب پایدار نمی ماند. چه در اصل عالم نوری، جبروت، ملکوت و یا ناسوت چه در اقمار وجودی و نظم آنها و چه در گستره و ژرفنای آنها.

ص: 142

این متن وحیانی افزون بر تأکید ازلیت، قدرت مطلقه و بی نیازی خداوند پیش از آفرینش نور امامان علیهم السلام بر ابداعی و اوّلی بودن نظام آفرینش و کار خلقت که چهارچوبه آن برای نخستین بار پی ریزی شد، صراحت. خداوند بدون تجربه گرایی، اندیشه ورزی و الگوگیری که جزء لاینفک تمامی فعالیتهای بشری است با یک گفتن؛ هست شو! نخستین موجود نوری را «هستی بخشید»؛ {إذا اراد الله ان یقول له کن فیکون}.

سنگ زیرین بنای زیبا، دلربا و بی مانند هستی با نور نخستین اهل البیت علیهم السلام در آغاز مراحل خلقت با دستان مهربان خود پروردگار گزارده شد. این تنهاترین آفرینش مستقیم و بی واسطه علّی و معلولی بود که چسبیده با نور حق، حقایق نوری ائمه علیهم السلام آفریده شد.

چنین حادثه ای نه پیش از آن رخ داده بود و نه پس از آن رخ می دهد. نزدیکترین موجودی که بی هیچ واسطه ای در حلقه های نظام مند هستی خود با خدا پیوند برقرار کرد، تنهای تنها حقیقت نوریه محمد | بود. افتخار، امتیاز و برتری بی مانندی که هیچ موجودی در عالم هستی بدان نایل نشده است و این تاریخ نوری و هویت الهی، غیبی و فرامادی و غایی و آرمانی تنهای تنها از آن ائمه معصومین علیهم السلام به شمار می رود.

آری! پس از خداوند و پیش از هر موجود دیگر، پایین تر از حق و بالاتر از هر خلق نور وجودی ائمه علیهم السلام را خود خداوند گسترانید و تمام موجودات فرو دست آن را با همین نور پوشش داد.

ص: 144

اگر چه ترکیب نور وجودی ائمه علیهم السلام امکان و نیازمندی صددرصد آنان را به خداوند اثبات می کند امّا ترکیب نوری آنها با دیگر مراتب و انواع ترکیب ها تفاوتهای جوهری دارند. کمترین نیاز در این نوع ترکیب نهادینه شده و آن اصل افاضة نوری پروردگار و آمیختن فرایند دو فعل نور + روح = نور ائمه علیهم السلام است که در دیگر مراتب آفرینش و وجهة خلقی وجود ندارد. تنهای تنها در وجهة ربّی قرار دارد. چنانچه در پی خواهد آمد.

می طلبد و فراتر از آن نمی تواند رشد آنی کند. به این گونه از خلقت موجود آفریده شده، وجهه خلقی یا حقیقت مادی اطلاق می گردد.

چنانچه این نور از فرایند آن دو فعل حاصل نمی شد، هرگز ائمه علیهم السلام وجود نوری و... نداشتند. با این ویژگی آنها به موجودات پایین تر از خود دیگر هرگز نیازی ندارد تنها تکیه گاه واقعی و علت وجودی آنها خداوند است.

بر خلاف دیگر موجودات که در سلسلة علت و معلول به علل واسطه نیز تکیه دارند که در آخر تکیه گاهشان به خداوند پایان می یابد. بدین سان بیشترین، بالاترین نزدیکی وسعة وجودی را آنها با خداوند دارند نه موجودات دیگر.

اشتراک آنها با خداوند در همان نوری است که به آنها تابیده و در واقع جز همان تابش نوری ائمه علیهم السلام چیز دیگری و حقیقتی ورای همان تابیدن و درخشیدن نور ندارند. خداوند نورپرداز و آنها نور پذیر شونده، خداوند کانون نور و اصل نور امّا آنها شعاع و پرتوهای نور به شمار می آیند. مانند قرص خورشید و شعاع آن.

همانگونه که در حدیث یاد شد: «لمّا اراد اللّه أن یخلقنا تکلّم بکلمة خلق منها نوراً ثم تکلّم بکلمة أخری فخلق منها روحاً. ثم مزج النور بالروح، فخلقنی و...»((1))

نورش آفریده بود، فراخواند و من نیز اجابت کردم. از نور من، نور علی علیه السلام را خلق کرد و او را نیز دعوت کرد و علی نیز اطاعتش نمود.((1))

محمد و علی بن ابی طالب علیه السلام که از نور واحد آفریده شده بودند ((2)) در برابر خداوندبخشاینده و فراتر از توصیف چهارده هزار سال (مافوق نوری) پیش از آفرینش آدم و عرش الهی((3)) قرار داشتند.((4)) آن دو تسبیح خدا، تقدیس و تهلیل پروردگار می کردند.((5)) خداوند منزه و بلند مرتبه فرمود: ای محمد! بدرستی که من، تو و علی را نور و روح واحد بدون بدن آفریدم. پیش از آنکه آسمانم، زمینم، عرشم و دریاهایم را بیافرینم. از این رو، همواره تهلیل کننده و تمجید کننده من باشید. سپس روح شما دو تا را یکجا گرد آوردم و آن را یکی ساختم، تا دیگر بار، تمجیدکننده، تقدیس کننده و تهلیل کننده من باشید.((6)) این دو نور همواره در برابر حق می زیستند، می بالیدند و هیچ گاه خاموشی نداشتند و هرگز رو به کاستی نمی رفتند؛ زیرا هیچ چیز دیگری پیش از آن دو وجودنداشت.((7))خداوند به نور محمد | فرمود: به شکوه و بزرگیم و برترین جایگاهم سوگند! اگر تو، علی وعترت راهنما، هدایت شده و رشد یافته شما

ص: 147

نمی بودند هرگز بهشت و جهنم را نمی آفریدم. سوگند به صفاتم که نه مکانی بود و نه زمینی نه آسمانی و نه ملائکه ای و خلقی که مرا پرستش کند. ای محمد| توهم سخن منی، دوست منی، برگزیده منی و بهترین مخلوقات منی. تو دوست داشتنی ترین موجودی به من و اولین کسی هستی که با آن آفریدن، آفریدگان از تو جوشیدن گرفتند. پس از تو، دوست من علی امیرمؤمنان جانشین توست. با او تو را تأیید می کنم و با او تو را یاری می رسانم. او را ریسمان محکم، نور اولیائم و منار راهنمایی هایم قراردادم».((1))

پس از آفرینش نور نخستین محمدی | نور پردازی الهی نه تنها متوقف نشد که زمینه برای پردازش انوار الهی به دیگر مراتب عالم نوری و فرودست آن فراهم شده بود و نورهای بی شماری از آن دو پدید می آمدند. نور علی علیه السلام از نور محمد | به قدرت مطلقه و بی مانند پروردگار آفریده شد. قبل از دیگر انوار الهی. از این رو، نور پیامبر| بر دیگر انوار تقدم رتبی دارد؛ زیرا همة انوار و حجج الهی از فروزش نور او فروزان شده اند. این که حقیقت و ماهیت نور آنها مشترک، یکسان و همگون آفریده شده تردیدی نیست. چنانکه اگر این همانی، تناسب وسنخیت این انوار نبود، هرگز یکی از دیگری برون نمی آمد.

آری! همه از نور پرورگار، ممکن و عین ارتباط محض به واجب الوجودند از این رهگذر تفاوتی میان آنها نیست، «کلهم نور واحد» امّا بهر حال یکی از دیگری ساطع و آشکار گردیده و بیرون آمده است؛ زیرا از شیء واحد جز حقیقت واحد پدید نمی آید.

ص: 148

بالنّاس و لا اُوصف بالشبهات; خلقتک من نوری و خلقت علیاً من نورک. فاطلعت علی سرائر قلبک فلم أجد فی قلبک احّب الیک من علی بن أبی طالب علیه السلام . فخاطبتک بلسانه کیما یطمئن قلبک».((1))

در این حدیث آفریده شدن پیامبر | بصورت مستقیم از نور خداوند و آفریده شدن نور علی علیه السلام از نور پیامبر | مستقیم و با یک واسطه از نور خداوند تصریح شده است. چیزی که نظیر آن میان دیگر اخبار فراوان به چشم می خورد. این مهم با دلیل عقلی صریح نیز کاملاً هم سویی دارد که از شی واحد حقیقت واحد برون می آید نه متکثر.

«...فقال: یا سلمان! خلقنی اللّه من صفوة نوره دعانی فأطعته و خلق من نوری علیّا و دعاه فاطاعه...».((2))

قال رسول الله |: خلقت انا و علّی من نور واحد.».((3))

عن أبی ذر «رحمة الله علیه» قال: سمعت

رسول اللّه| و هو یقول: خلقت أنا و علی بن أبی طالب من نور واحد نسبح اللّه یمنه العرش قبل أن خلق آدم بألفی عام فلمّا أن خلق الله آدم علیه السلام جعل ذلک النور فی صلبه و لقد سکن الجنة و نحن فی صلبه و لقد همّ بالخطیة و نحن فی

ص: 150

صلبه...و شق لنا اسمین من أسمائه فذو العرش محمود أنا محمّد | و اللّه الاعلی و هذا علیّ».((1)) در منابع دو گروه احادیث بدین مضمون و با عبارات اندک متغیری فراوان بچشم می خورد که حکایت گر تقدم نور وجودی علی علیه السلام بر دیگر ائمه علیهم السلام است و بیان کنندة تقدم نور پیامبر | بر نور علی علیه السلام است.

نور پروردگار بودند و پیش از خلقت موجودات او را پرستش می کردند.((1)) آنگاه خداوند بلند مرتبه و فراتر از توصیف، به نور ما دستور تسبیح داد و تسبیح کردیم.((2)) سپس به نور محمد | فرمود: تنها بخاطر شما، آفریدن آفریدگانم را آغاز کردم. شما برگزیده آفریدگان من هستید میان من و میان خلقم. شما را از نور عظمتم آفریدم و خودم را به وسیله شما از دیگر موجوداتم، جز شما پوشاندم. شما را وسیلة آشکار شدن دیگر موجودات قرار دادم و بوسیلة شما از دیگران می پرسم. بدین سان، همه چیز جز وجهه ربی من، نابود شدنی است و شما وجهه ربی من هستید.((3)) شبح نور اهلبیت علیهم السلام را خداوند از نور خودش در نور از بلندی و ارجمندی اش و از فروزش پادشاهی و دارایی اش از نور وجهه بخشندگی و کرامت اش آفرید.((4)) نور برگرفته شده از جلالت و عظمت خداوند((5)) نوری برگزیده، انتخاب شده و آفریده شده»((6))

در وجود پرتوهای نوری خداوند که همان خاندان وحی باشد، پایان نمی یافت. نور نور می آفرید و نور دیگر باز هم نور می آفرید... از پرتوها و اشعه های بی مانندش طول نور امتداد می یافت و کم کم به مرحله و عرصه انتشار می رسید. تا هر نقطه ای که ممکن بود و محال عقلی لازم نمی آمد، نور آنجا تسری و سریان می یافت و سیلان می کرد. جوشش نور تا انتهای عالم نوری فوران بیشتر می کرد و می رفت که جهان دیگری را پدیدآورند. پدید آورنده یکی بیش نبود و آن خداوند بود امّا این انوار به هم چسبیده به او بود، نظیر شعاع شمس به شمس:

«... قال ابو جعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام : یا جابر! کان اللّه و لاشیء غیره و لا معلوم و لا مجهول. فاوّل ما ابتدأ من خلق خلقه أن خلق محمدا ً| و خلقنا اهل البیت علیهم السلام معه من نوره و عظمته. فاُوقفنا أظلة خضراء بین یدیه. حیث لاسماء و لاأرض و لامکان و لالیل و لانهار و لاشمس و لاقمر، یفصل نورنا من نور ربنّا کشعاع الشمس من الشمس نسبح اللّه تعالی و نقدّسه و نحمده و نعبده حق...»((1))

پیش از آفرینش دیگر موجودات ذات نور امتداد و تداوم را می طلبید تا جریان آفرینش تداوم یابد و هستی به نقطه پایان خود برسد. چنانچه نور زمینه ساز و آغازین خلقت همین مسیر لازم و کافی را نمی پیمود و از فضای درونی مناسب برای انتشار و گسترش برخوردار نمی بود، بی گمان جریان خلقت متوقف

ص: 153

می شد. با حفظ قانون سنخیت علت و معلول در عالم نوری که «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»؛ نور علی علیه السلام آفریده شد و پس از آن نور واحد به ترتیب نور ائمه دیگر ایجاد شدند. چنین پیوندی و حلقة واسطه در سلسلة نظام عِلّی و معلولی خلقت ناگزیر بود؛ زیرا نور اقتضای نورگیری از برترین نور را دارا بود که موجودات دیگر بهمین ترتیب از شدّت وسعة وجودی انوار کاسته شد تا رسید به مراتب ما دون خود.

هفت پرده درونی دیگری بود که اندازه هر کدام پانصد سال (مافوق سال نوری) راه و فاصله میان هرلایه با لایه دیگر نیز پانصد سال راه بود.((1)) آنگاه خداوند بلند مرتبه به نور رسول خدا | دستور داد وارد حجاب قدرت شود. نور وی بدون درنگ میان این پرده تاخت و خداوند دوازده هزار سال نور محمد | را میان پرده قدرت نگهداشت. وی در همانجا و همانحال همواره این ذکر را می گفت: «سبحان ربی الاعلی»((2)) سپس حضرت خداوند به نور فرمان داد تا به دوّمین پرده، پردة عظمت وارد شود. نور او بی درنگ وارد این حجاب شد و یازده هزار سال در آن اقامت گزید و به یاد می آورد: «سبحان عالم السر و أخفی.» آنگاه دستور داد خداوند به سوّمین پرده عزت وارد شود. نور او بی معطلی وارد این پرده شد و در آن

جا یازده هزار سال ماند. او همواره می گفت: «سبحان الملک المنان». آنگاه وارد حجاب هیبت شد در حالی که ذکر «سبحان من هو غنی لایفتقر» می گفت. نود هزار سال در آن پرده ماندگار شد. پس از این مدّت وارد پرده جبروت گردید و همواره می گفت: «سبحان الکریم الاکرم» تا اینکه هشت هزار سال همانجا ماند. بعد از آن وارد پرده رحمت شد در حالی که می سرود: «سبحان

ص: 155

رب العرش الاعلی.» و هفت هزار سال آنجا اقامت گزید. آنگاه به فرمان خداوند داخل حجاب نبوت گردید و در آنجا شش هزار سال ماندگار شد که همواره ذکر «سبحان ربّک رب العزة عما یصفون» می گفت. بعد از آن نور محمد وارد پرده کبریایی شد در حالی که می گفت: «سبحان العظیم الاعظم» پنج هزار سال آنجا اقامت گزید. بعداز آن نور محمد | وارد حجاب مزلت گردید و ذکر «سبحان العلیم الکریم.» را می گفت، تا چهار هزار سال که آنجا بود. آنگاه نور حضرت وارد حجاب رفعت شد و همواره می گفت: «سبحان ذی الملک الملکوت» این نور تا سه هزار سال آنجا اقامت داشت. پس از این مدت پیامبر| داخل پرده سعادت گردید و دو هزار سال آنجا ماندگار شد و پیوسته ذکر «سبحان من یزیل الاشیاء ولایزول» را می گفت. در آخر نور محمد | درون پرده شفاعت آمد در حالی که می گفت: «سبحان اللّه و بحمده سبحان العظیم.» هزار سال نور حضرت در آنجا ماند».((1))

در اینکه مراد و مقصود از این دوازده حجاب چیست؟ می توان احتمالات زیر را ارائه کرد:

1- مراد از این دوازده پرده نوری مراحل و ترتیب عالم نوری باشد که پیش از دیگر عوامل ایجاد شده و گسترش یافت. عالم پس از غیب مطلق و پیش از

ص: 156

دیگر مراحل هستی. با این احتمال دیگر نمی توان پرده های نوری را به تمام مراحل هستی گسترانید تا همة مراتب و مراحل نظام وجود را پوشش دهد. پرده ها تنها ویژه و انحصار در عالم نوری دارد چه در جهت طول یا عرض آن یامنهای آن دو جهت در هر صورت سعة وجودی عالم محض نوری را بیان می کنند و به هر دلیل شامل مراحل دیگر هستی نمی شود.

2- مقصود از این پرده های نوری ائمه دوازده گانه باشد که به ترتیب از نور حضرت علی علیه السلام آغاز می شود و به نور حضرت قائم (عج) خاتمه می یابد. تفاوت این احتمال با پیشین در آن است که اوّلی گسترة عالم نوری ورای ائمه علیهم السلام را برای ما نمایان می ساخت امّا خود ائمه را موجودات نوری مفروغ عنه می دانست.

به تعبیری آنها را موجودات نوری مستقل و این پرده ها را عالم نوری پدیده آمده از وجود آن ها می دانست در حالی که در تفسیر دوم، این پرده ها را کنایه از وجود خود ائمه علیهم السلام می دانیم و میان آنها و ائمه علیهم السلام این همانی قایل هستیم نه این نه آنی. تنها عقیده داریم که به نشانه های اهل بیت علیهم السلام اشاره دارد. چنانکه قدرت به توانایی نظام و...علی علیه السلام و رحمت به یکی دیگر از ائمه علیهم السلام تفسیر و تأویل می شود.

3- مراد از پرده های نوری تمام مراحل و نظام خلقت است که از نور محمد| شروع می شود، گسترش و تعمیق می یابد و به نور آخری پایان می پذیرد. عالم نوری، عالم جبروت، عالم ملکوت و جهان ناسوت را این پرده ها در بر می گیرد. به تناسب مراحل جهان پرده پدیده آمده گسترده شده تا نظام خلقت بر مدار معین بچرخند و از قانون خود بیرون نشود.

ص: 157

4- مراد از این دوازده پرده نوری همان عالم اسماء و صفات و افعال الهی است که پیامبر | مظهر تمامی آن اسماء و صفات به حساب می آید. این عالم اسماء وصفات پیش از خلقت نوری دیگر اهل البیت علیهم السلام یا پس از آنها است که به دستور پروردگار جانشین او باید این مراحل نوری را در جهان اسماء و صفات طی می کرد و از همة آنها نور می پذیرفت و سپس حلقة واسطه در فیض رسانی می شد. با این گمانه زنی می توان گفت اشتقاق اسماء پنج گانه از نامهای الهی نیز معنی می یابد و احتمال بالا را قوت می دهد.

به نظر می رسد قرینه های زیر همین احتمال را قوت بیشتر دهد:

1- عالم نزدیک به پروردگار جهان اسما و صفات است که اگر چه عین ذات اوست امّا برآمده از ذات اوست.

2- گستره و ژرفنای بر جهان نور بیش از عوالم دیگر است و این مهم در این جا قوت دارد.

ولی از متن روایت همان گزینة نخست استفاده می شود؛ زیرا دوازده پرده نوری ازقرینه نور پیامبر | پدید آمده نه مستقیم از نور خود خداوند. چنانکه اسماء و صفات این گونه اند. گستره و ژرفنای حقیقت محمدی | بیش از عالم نوری است؛ زیرا بدون واسطه و مستقیم از نور حق آفریده شده است. شامل ائمه علیهم السلام نمی شود؛ زیرا نام آنها با صراحت در طول عالم نوری قرار گرفته است تکرار در شأن ائمه نیست. شامل عالم جبروت و ملکوت هم نمی شود؛ زیرا آنها عوالم مشخصی دارند که در پی بدان اشاره می شود. پس تنها احتمال صحیح همان گزینه ای اوّل است.

برای فهم بیشتر گسترة عالم نوری متن حدیث نقل می شود و سپس به نکات

ص: 158

برگزیده احتمال اوّل اشاره می گردد:

«...عن أمیرالمؤمنین علیه السلام أنّه قال: کان اللّه و لا شیء معه فاوّل ما خلق، نور حبیبه محمد | قبل خلق الماء، و العرش و الکرسی و السموات و الارض و اللوح و القلم والجنة والنار والملائکة وآدم و حواء باربعة و عشرین و اربعمائة الف عام. فلمّا خلق اللّه تعالی نور نبینا محمد | بقی ألف عام بین یدی اللّه عزوجل واقفاً یسبحّه و یحمده. والحق تبارک و تعالی ینظر الیه و یقول: «یا عبدی! أنت المراد و المرید و أنت خیرتی من خلقی. و عزتی و جلالی; لولاک ما خلقت الافلاک. من احّبک أحببته و من أبغضک أبغضته. فتلألأ نوره و ارتفع شعاعه. و خلق اللّه منه اثنی عشرحجاباً: اوّلها حجاب العظمة، ثم حجاب القدرة، ثم حجاب الهیبته، ثم حجاب الجبروت، ثم حجاب الرحمة، ثم حجاب النبوّة، ثم حجاب الکبریا، ثم حجاب المنزلة، ثم حجاب الرفعته، ثم حجاب السعادة، ثم حجاب الشفاعة و الکرامة. ثم انّ اللّه تعالی امرنور رسول اللّه | أن یدخل فی حجاب القدرة و هو یقول: «سبحان العلی الاعلی» و بقی علی ذلک اثنی عشر الف عام ثم امر أن یدخل فی حجاب العظمة فدخل و هو یقول: «سبحان عالم السرّوأخفی» احد عشر ألف عام.

ثم دخل فی حجاب القدرة و هو یقول: «سبحان الملک

ص: 159

المنان» عشرة آلاف عام. ثم دخل فی حجاب الهیبته و هو یقول: «سبحان من هو غنی لا یفتقر» تسعة آلاف عام. ثم دخل فی حجاب الجبروت و هو یقول: «سبحان الکریم أکرم». ثمانیة آلاف عام.

ثم دخل فی حجاب الرحمة و هو یقول: «سبحان رب العرش العظیم» سبعة الاف عام.

ثم دخل فی حجاب النبوة و هو یقول: «سبحان ربک ربّ العزة عمایصفون» ستة آلاف عام. ثم دخل فی حجاب الکبریا و هو یقول: «سبحان العظیم الاعظم» خمسة آلاف عام.

ثم دخل فی حجاب المنزلة و هو یقول: «سبحان العلیم الکریم» اربعة آلاف عام. ثم دخل فی حجاب الرفعة و هو یقول: «سبحان ذی الملک و الملکوت» ثلاث آلاف عام.

ثم دخل فی حجاب السعادة و هو یقول: «سبحان من یزیل الاشیأ و لا یزول.» ألفی عام. ثم دخل فی حجاب الشفاعة و هو یقول: «سبحان الله العظیم و بحمده...» الف عام.

ثم أظهر عزوجلّ اسمه علی اللّوح و کان اللّوح منوّراً أربعة آلاف سنة. ثم اظهره علی العرش فکان علی ساق العرش مثبتاً سبعة آلاف سنة الی الله عزّوجلّ فی صُلب آدم علیه السلام ثم نقله من صلب آدم علیه السلام الی صُلب نوح علیه السلام ثم من صلب الی

صلب حتی اخرجه الله عزوجلّ من صلب عبدالله بن عبدالمطلب...»((1))

ص: 160

کلمات «معه» و «حجاب» واژةگانی هستند که در ماهیت گسترش عالم نوری می توان از آنها بهره برد، آفرینش ائمه علیهم السلام و دیگر موارد یاد شده را با آن پاسخ داد؛ زیرا در مورد آفرینش علی وائمه صریح حدیث داشت که آنها از نور من آفریده شدند. واژه پرده نیز رساننده همین معنی است؛ زیرا حایل میان اشیا قرار می گیرد در حالی که اتصال نوری میان تمام ائمه قطعی است. واژه «دخول» نیز همین معنا را افاده می کند که منظور گسترش عالم نوری باشد و استقلال مدخول و مدخول بها را می رساند. «سبحان...» گفتن حضرت نشان از گسترش و بزرگی عالم نوری می دهد که حضرت را به ذکر وا می دارد نه میان خود ائمه که غیریتی میان شان نیست.

به دریای مزید، آنگاه بحر هُدی و سپس به دریای صیانت و بعد به دریای حیا فرود آمد. تا آنکه بیست

دریای نوری را پشت سر گذاشت. آنگاه که از آخرین دریای نور بیرون شد، خداوند بلند مرتبه گفت: «یا حبیبی و یا سید رسلی و یا اوّل مخلوقاتی و یا آخر رُسلی انت شفیع یوم المحشر...»((1))

ماهیت و حقیقت این دریاهای نور برای ما روشن نیست که آنها چه گونه اند و با چه کیفیتی سیلان و جریان دارند. تنها به قرینه های نوری می توان گفت: جریان پاک و بی آلایش تنها نور در این ژرفنای عالم نوری تداوم داشته و مانند اقیانوس های بی کران از ژرفنای بسیار فراتر از این برخوردار بوده اند. امواج نور، طول نور و عمق نور حقایقی هستند که همگی در عالم نوری جریان داشته و هیچ گاه قطع نشده است. کلمه عدد بیست در اینجا کنایه از محدودیت آفریدگان و تنگناههای سعه ای در وجودشان نسبت به پروردگار است؛ زیرا وجود نامحدود و بی آغاز و بی پایان تنها حقیقت خداوند است غیر از آن هر چه هست در تمامی عوالم همگی محدود و متناهی اند. حضور حضرت رسول| در آن عوالم برای کسب کمالات بیشتر و حاکی از سعة وجودی او نسبت به دیگر عوالم نوری است.

مشخص نیست امّا اصل این که سخنی نوری میان دو موجود رد و بدل شده است قابل انکار نیست. متناسب با سعة وجودی جهان نوری ناگزیر واژگان، اشارات، عبارات و اصواتی بوده یا حقایق دیگر نوری که تعلیم و تعلم صورت گرفته است. چنانچه برخی از عرفا نیز به این نوع گفتگو یا آموزش نوری اشاره دارند.

«نخستین استاد از عالم وجود عقل اول و نخستین دانش آموزی که دانش را فرا گرفت، همان لوح محفوظ است. نام لوح نزد عقلاء همان نفس کلیة الهی است و او نخستین موجود انبعاثی و تأثیر پذیر از عقل به حساب می آید. لوح به منزله حواء برای آدم است که از آن آفریده شده و با آن درآمیخته است... معلم در حقیقت خداوند بلند مرتبه است... و نخستین معلم پیش از علم به تعلم نه بالذّات، عقل اول است. او از خداوند خردورزی را آموخت. خداوند او را یاد داد و دستور داد که بنویسد آنچه می داند همه را در لوح محفوظی که از نور خود او آفریده شده بود.((1))

از دیگر حقایق عالم نوری، اطاعت و فرمان برداری نور نخست از آفریدگار است که درمسیر نوری خود بدان جامه عمل پوشاند. آنگاه که خداوند به او دستور داد وارد حجاب ها گردد، بی درنگ فرمان حضرت حق را اجرا کرد و هیچ پرسشی از فلسفه و چرایی آن به میان نیاورد. این مهم تعبد محض و بی چون و

ص: 163

چرایی نور اوّل را نسبت به نور پرداز برای ما آشکار می سازد که می توان از جلوه های آن در مراحل بعدی خلقت ائمه علیهم السلام نیز مطالبی را فهمید و درک کرد. از دیگر حقایق نوری گفتن ذکرها است که ائمه علیهم السلام و شخص پیامبر | در آنجا داشتند. این ذکرها اگر چه به دستور خداوند نبود ولی برای او و تکریم و پاس داشت عظمت او خود جوش صورت گرفته بود که برای ما ارزش فراوانی دارد.

نتوانسته از جایش بردارد؛ زیرا ورای او چیزی نبوده تا یکتایی را از جای خود دگرگون سازد. در اصول زیربنایی خلقت نوریه - بویژه در اصل اول - همین موضوع به اثبات رسید.

در اینکه موجودات دیگر غیر از خدا همگی پدید آمده و ایجاد شده و آفریده شده هستند، بازهم تردیدی وجود ندارد. اشیا همگی نبودند پس به اراده و قدرت پروردگار خلق شدند. در اصل دوم این مهم تبیین گردید.

اما در اثبات اعیان ثابت و اشباح نوری ائمه علیهم السلام چگونه قدیمی بودن پروردگار از بین می رود و یا قدیمی بودن وجود نوری آنها ثابت می شود جای درنگ و تأمل دارد. برای نقد بیشتر این پندار، جا دارد، تمامی سخنانی گوینده نقل و سپس نقد شود:

«و إن قیل، إن أشباح آل محمد علیهم السلام لسبق وجودها وجود آدم؛ فالمراد بذلک أنّ أمثلتهم فی الصّور کانت فی العرش فرأها آدم و سأل عنهافأخبره الله أنها أمثال صور من ذریته لشرفهم بذلک و عظّمهم به. فأما أن یکون ذواتهم علیهم السلام کانت قبل آدم موجودة، فذلک باطل، بعید من الحق، لایعتقده محصّل و لایدین به عالم. و إنما قال به طوائف من الغلاة الجهال، والحشویة من الشیعة الذین لابصر لهم بمعانی الاشیاء و لاحقیقة الکلام.

و قد قیل: إن الله تعالی کان قد کتب أسمائهم فی العرش فرأها آدم علیهم السلام و عرّفهم بذلک و علم أن شأنهم عندالله

ص: 165

العظیم، عظیم. و اما القول بأن ذواتهم کانت موجودة قبل آدم علیه السلام ؛ فالقول فی بطلانه علی ماقدمنّاه».((1))

5- در جای خود به اثبات رسید که وجود دارای مراتب تشکیکی و حقیقت واحدی است. ائمه علیهم السلام نیز سعة وجودی گسترده ای به همان ترتیب وجودی دارد که دارای مراتب وجود نوری- وجود ژنیتکی- وجود جنینی و وجود فیزیکی است. هریک به تناسب زمان و مکان و مرتبة وجودی خود شکل گرفته و ظهور یافته اند که با دیگر مراتب آفرینش آنها تمایز دارد.

6- هیچ کدام از این مراتب به دیگری از یک جهت که همان اصل نوری بودن آنها باشد،سبقت نمی گیرد و هریک مکمل دیگری به شمار می رود. اگر چه مراتب بالا نسبت به مادون نیازی ندارد ولی در سیر صعودی بی نیاز هم نیست.

7- مراد از مثال یا تصویر اهل البیت علیهم السلام در عرش دو گونه است:

الف) تنها نام و تصویر آن ها بدون حقیقت خارجی در عالم عرشی آشکار شده باشد، بدون تأثیر گذاری یا تأثیر پذیری و تنها ثبت نام و عکس آنان بدون وجود خارجی که اگر این فرض باشد جای آن در عالم ملکوت و مجرد نیست آنجا هرچه هست وجود هست نه عالم مثال.

ب) افزون بر نمایان شدن نام آنها وجود خارجی شان نیز در عرش وجود داشته و به تسبیح و تقدیس پروردگار مشغول بوده اند که در واقع اسم های گوناگون برای یک مسمّا به شمار می رود نه چیز دیگر.

ج) در واقع میان نام و تصویر یا حقیقت نوری ائمه علیهم السلام این همانی وجود دارد و نام آنها در عالم ملکوت همان حقیقت خارجی آنهاست، پس دوگانگی میان اسماء و ذات نوری

آنها وجود ندارد.

آنچه از مجموع روایات خلقت نوریه بر می آید همان تفسیر سومی است نه گزینه های دیگر؛ زیرا حقایق و سعة وجودی عالم نوری ائمه علیهم السلام نسبت به ما نامحدود و بی شمار است، اگرچه نسبت به پروردگار محدود و ناچیز به حساب

ص: 167

می آید. مرتبة عالم نوری و فروتر از آن جایی نیست که تنها عالم مثال باشد و وجود حقیقی نتوان برای آنها اثبات کرد.

ص: 168

ص: 170

«انت الله الذی لا إله الا أنت وحدک لاشریک لک ربّ الارباب و ملک الملکوت».

در این هنگام از جانب پروردگار ندایی بلند شد: «انت صفیّی و انت حبیبی و خیر خلقی، أمتک خیر أمة

أخرجَتْ للناس»((1))

در فصل پیش به اصل خلقت نوری خود ائمه علیهم السلام از نور پروردگار سخن گفتیم، اینک به واسطه بودن اهل البیت علیهم السلام در مراحل بعدی آفرینش اشاره می شود. افزون بر پرده های نوری آفریده شده در عالم نوری، از نور پیامبر | دریاها نوری نیز آفریده شد. پس از آنکه فیض رسانی آنها در عالم نوری کامل گردید و هر آنچه پرتو افشانی ضرورت داشت گرفت و خلاء و کاستی یا تاریکی و عدمی باقی نماند، نور ائمه به دیگر مراحل هستی سرازیر شد.

به تناسب عالم نوری آنجا که از نور لبریز شده بود و جای خالی به تناسب عالم نوری وجود نداشت، ناگزیر فیض متوقف نشدنی بود و لازمة نور، نور پردازی روشنایی و پرتو افکنی به شمار می آمد. بنابراین وجود نوری ائمه علیهم السلام نیز ایستایی بردار نبود چه اینکه کاستی بردار نبود. آفرینش نوری پیامبران به این دلیل در عالم جبروت گنجانده نشد که آنها حقایق عینی و آفریده شده از نور محمد| است و به این فصل بیشتر تناسب دارد تا فصل قبل؛ زیرا برآیند احادیث خلقت نوریه این بود که پیش از نور ائمه علیهم السلام یا همراه آن نور، دیگر موجودی نوری وجود نداشت و صریح این روایت نیز به همین معنی تکیه دارد:

ص: 172

«ثم قال ابوجعفر علیه السلام فنحن اول خلقٍ خلق الله و اول خلق عبد الله و سجد و نحن سبب خلق الخلق و سبب تسبیحهم وعبادتهم من الملائکة و الإدمیین، فبنا عرف الله و بنا وحد الله و بنا عبدالله و بنا اکرم الله من أکرم من جمیع خلقه، و بنا أثاب الله و بنا عاقب من عاقب. ثم تلا قوله تعالی: {و إنا لنحن الصافون و إنا لنحن المسبحون} (صافات/ 166) و قوله تعالی {قل ان کان للرحمن ولد فأنا اول العابدین} (زخرف/82) رسول الله | اول من عبد الله تعالی، و اول من أنکر له ولداً شریک، ثم نحن بعد رسول الله. ثم أودعنا بذلک النور صلب آدم علیه السلام ...».((1))

«... قال رسول الله | اول ما خلق الله نوری ابتدعه من نوره و اشتقه من جلال عظمته، فأقبل یطوف بالقدرة، حتی وصل إلی جلال العظمة فی ثمانین الف سنة. ثم سجد الله تعظیماً؛ ففتق منه نور علی علیه السلام فکان نوری محیطاً بالعظمة و نور علی علیه السلام محیطاً بالقدرة. ثم خلق العرش و اللوح و الشمس و القمر و ضوء النهار و نور الابصار و العقل و المعرفة و أبصار العباد و أسمائهم و قلوبهم من نوری و نوری مشتق من نوره».

فنحن الاولون و نحن الإخرون و نحن السابقون و نحن المسبحون و نحن الشافعون و نحن کلمة الله، و نحن خاصة الله و نحن احبّاء الله ونحن وجه الله ونحن جنب الله و نحن یمین الله و نحن أمناء الله و نحن خزنة وحی الله و سدنة غیب الله و نحن معدن التنزیل و معنی التأویل...»((1))

بنابراین، نزدیک تر از ائمه علیهم السلام موجودی نزد خداوند وجود ندارد. پس اشرف موجودات پس از خداوند آنها هستند و دیگران به سبب آنها و پس از آنها و به تبع آنها به دنیا آمده اند. واژگان «وجه الله»، «جنب الله» و «یمین الله» همگی بیانگر همین حقیقت به شمار می آید.

ص: 174

خداوند نه بصورت مستقیم از نور خود و با دست خود که به واسطة نور وجودی حضرت محمد | آفرید و بدان هستی داد.

هستی بخشی و شکل دهی جز از این مسیر در زنجیرة علت و معلول ممکن و میسر نبود. چنانکه بارها گفته شد، باید از شئ واحد حقیقت واحد برون آید نه متکثر و این بدان معنی دلالت دارد که جز یک نور واحد و حقیقت بسیط را خداوند مستقیم از نور خود نیافرید و آن وجود ختمی مرتبت بود.

نور امام نخست با آنکه در رتبة آغازین نورها قرار دارد اما هرگز مستقیم از نور خداوند آفریده نشده است بلکه از نور پیامبر آفریده شده، اگرچه پیش از موجودات دیگر فرودست قرار دارد.

و أقام القسم الرابع فی مقام الخوف ما شاء الله. ثم جعله اجزاء. فخلق الملائکة من جزء و الشمس من جزء و القمر و الکواکب من جزء. و أقام القسم فی مقام الرجاء ما شاء الله، ثم جعله أجزاء، فخلق العقل من جزء والعلم و الحلم من جزء والعصمة و التوفیق من جزء... ».((1))

بنابراین آفرینش عرش از نور پیامبر | حقیقت مسلم، پذیرفته شده و انکار ناپذیر در خلقت نوریه تلقی می شود. واژه «خلقه الله» همان نور و وجود نخستین است که پیش از این بدان اشاره شد. اما «ثم خلق منه» برای تراخی پس از آن بیان شده است که گویای حلقة واسطه بودن فیض رسانی حضرت رسول اکرم| است.

اگر بپذیریم که هرموجودی خیر است و عرش وجود است پس عرش وجودش خیر می شود، تمامی وجودهای دیگر و موجودات فرودست همگی برآمده از نور حضرت، خیر پذیر تلقی می شودو نور حضرت خیر کامل.

عبدان؛ ارید أن اخلقتهما فی الدار الدنیا ما خلقتک. قال: الهی فیکونان منّی؟ قال: نعم، یا آدم! ارفع رأسک و أنظر. فرفع رأسه. فإذا هو مکتوب علی العرش: لاإله الا الله، محمد رسول الله، نبیّ الرحمة، علیّ مقیم الحجة، و من عرف حقه زکا و طاب و من أنکر حقه، لعن و خاب. أقسمت بعزتی أن

أدخل الجنة من أطاعه و إن عصانی و أقسمت بعزتی أن أدخل النار من عصاه و إن اطاعنی».((1))

آیا پیرو واقعی علی علیه السلام نافرمانی خدا می کند تا جهنم رود آیا سرپیچی کنندگان از دستور علی علیه السلام اطاعت خدا می کنند؟! مگر پیروی بی چون و چرا از علی علیه السلام یکی از دستورات خداوند نیست. مگر می توان نؤمن ببعض و نکفر ببعض بود؟ هرگز. هرگز.

«... قال علی علیه السلام فی بعض خطبه: إنّا آل محمد | کنّا انواراً حول العرش، فأمرنا الله بالتسبیح، فسبّحنا فسبّحت الملائکة بتسبیحنا...»((2))

«... عن ابی ذر قال: سمعت رسول الله | یقول: کنت أنا و علیٌ نوراً عن یمین العرش،یسبح ذلک النور و یقدسه قبل أن یخلق آدم بأربعة عشر آلاف عام...».((3))

ص: 178

«... عن انس بن مالک، عن معاذ بن جبل، أن رسول الله| قال: إنّ الله عزّوجلّ؛ خلقنی و علیاً و فاطمة و الحسن و الحسین؛ قبل أن یخلق الدنیا بسبعة آلاف عام. قلت: فأین کنتم یا رسول الله |؟ قال: قدّام العرش، نسبح الله تعالی و نحمده و نقدسه و نمجده. قلت: علی أیّ مثال؟ قال: أشباح نور. حتی إذا اراد الله عزّوجلّ أن یخلق صورنا...».((1))

عالم فروتر از جهان نوری، همین وجود عوالم عرش و کرسی و لوح و قلم است. حقیقت محمدیه | و علویه علیه السلام و اهل البیت علیهم السلام اگر چه جایگاه اسمی و رسمی و اساسی شان در عالم نوری تعیین شده و مشخص گردیده است اما افزون بر آن جایگاه اصلی که دیگران هرگز بدان مقام و عوالم دسترسی ندارند آنان در عوالم فرودست نیز جایگاه ویژه ای دارند. چنان که پروردگار نیز جایگاهش این گونه تعریف می شود؛ زیرا علت مُحدثه علت مُبقیه نیز هست. عرش که از نور پیامبر | به دنیا آمد و جامة هستی پوشید مگر می تواند فراتر از وجود حضرت قرار گیرد و چگونه در تصرف آن بزرگوار جهت فیض رسانی قرار نگیرد؟! از این رو، ائمه علیهم السلام درونمایة تمامی عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت شمرده می شوند همان گونه که پوستة حقیقی و بدنة واقعی تمام مراتب خلقت نیز به شمار می آیند. غیر از حقیقت وجود نوری آنها دیگر مراتب هستی همگی سایه، ربط محض و فقر کامل به نور آنهاست چنانکه نور آنها سایه، فقر و عین ربط به نور پروردگار به حساب می آید.

ص: 179

اهل البیت علیهم السلام در هر عالمی از عوالم خلقت وجود داشته باشند فلسفة وجودی شان تعبد بندگی تنها نسبت به پروردگار است. آنهابرای ظهور همین حقیقت بندگی و عبودیت آفریده شده اند. در گسترة عرش، خدا را تسبیح می کنند، می پرستند و تقدیس می کنند همان گونه در تنگنای فرش آوای ملکوتی شان آن سوی افلاک را می شکافد.

پس از اینکه ثابت شد که عرش از نور محمد | آفریده شده است ائمه علیهم السلام در آنجا قامت بندگی دارند؛ باید ماهیت عرش تبیین گردد.

امور فراوان و بی شمار، پراکنده و گوناگون به تنهایی گرد آمده است. آیات دیگری نیز بر آن دلالت دارد که عرش را به تنهایی ذکر می کند و آن حقیقت را به خداوند بلند مرتبه نسبت می دهد. مانند سخن قادر متعال: {و هو رب العرش العظیم} (توبه/129) یا گفتار او: {الذین یحملون العرش و من حوله} (مؤمنون/86) و نیز کلام او: {یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیة} (الحاقه/ 17) و قول او: {و تری الملائکة حافین من حول العرش یسبحون بحمد ربهم و

قضی بینهم بالحق...} (زمر/75).

بنابر این همان گونه که دیده شد ظواهر این آیات، دلالت دارند بر این که عرش، حقیقتی است از حقایق عینی و امری است از امور خارجی و بیرونی. به همین جهت می گوییم: بی تردید برای عرش در آیة: {ثم استوی علی العرش} مصداق خارجی وجود دارد.

قرار دادن این واژگان در کلام برای رساندن معنی با مثال تنها نیست همان گونه که ما در قرآن این مثل ها را بسیار بکار بردیم. مثلاً در آیه نور نگفتیم که در عالم وجود آیینه الهی یا درخت زیتون الهی وجود دارند یا زیت الهی در خارج هست و حقیقت بیرونی دارد ولی اینجا می گوییم: در عالم وجود عرش الهی مصداق خارجی دارد و لوح و قلم الهی عینیت

ص: 181

خارجی دارند. کتاب و مکتوب همگی دارای

حقایق بیرونی هستند. این (تمایز مهم میان مثال برای رساندن معنی تنها را با رساندن معنی و مصداق) درک کن و بفهم».((1))

طبرسی می نویسد:

{ثم استوی علی العرش}... به باور حَسَن منظور این است که قدرت و فرمان روایی او پس از آفرینش آسمان ها و زمین بر این جهان استقرار یافت و بر فرشتگان آشکار شد. این جمله هماهنگ با فرهنگ رایج عرب آمده است؛ چرا که آنان هنگامی که فرمانروایی پر اقتدار بر کران تا کران کشورش تسلط یافت و همة امور و شئون را تدبیر و تنظیم نمود، می گویند: «استوی الملک علی عرشه» پادشاه و یا فرمانروا با حکمت و اقتدار امور کشورش را نظم و سامان بخشید و بر همه اقتداردارد. آنگاه هرج و مرج، آشوب و بلوا جای نظم و تدبیر را گرفت و قدرت از دست رفت. می گویند: «ثَل عرشه» قدرت و تاج وتخت فرمانروایی فرو ریخت، چه بسا که نه تاجی بر سرداشته باشد و نه تختی ... با این بیان، جملة مورد بحث کنایه از اقتدار کامل پروردگار بر تدبیر امور هستی پس از پدید آوردن آسمان ها و زمین است.((2))

ص: 182

وی در جای دیگر می نویسد:

«... واژة عرش در این آیه، آسمان ها و زمین است؛ چرا که آنها بنای اوست و واژة عرش نیز در فرهنگ واژه شناسان به مفهوم بنا آمده است. اما آن عرش پُر شکوه و بزرگی که فرشتگان به گردش، بر گرد آن فرمان یافته و به تکریم آن

موظف شده اند، چیزی جز واژة عرش در آیة مورد بحث است».((1))

«... روز رستاخیز به فرمان خدای عزّوجلّ عرش شکوه بار الهی برپا می گردد و فرشتگان بر گردن آن حلقه زده و به ستایش خدا می پردازند...».((2))

آیا پیش از روز واپسین عرش وجود خارجی ندارد؟! اکنون در جهانی که بسر می بریم و پیش از این آن هنگامی که هستی لباس وجود پوشید، فراتر از این جهان آیا عرش بوده و هست یا آنکه در آینده بوجود می آید؟ چنانکه وجود خارجی عرش را اکنون و پیش از این نپذیریم، چگونه می توانیم فردا آن را بپذیریم؟!.

درست تربیت کردن و مدیریت نمودن شیء مجرد بزرگ که از سعة وجودی گسترده ای برخوردار است، چگونه می تواند به معانی دیگر بکار رود. آنان که عرش را به دوش می گیرند کجا به معنی تدبیر استفاده می کنند؟!.

2- چنانچه ما موجودات را منحصر به این جهان مادی ندانیم و فراتر از ملائکه، موجودات دیگر عوالم را نفی نکنیم، به طور قطع به وجود این موجودات مجردتر، بزرگتر و با سعة وجودی بیشتر از ملائکه دست می یازیم. اگر نتوانیم وجود آنها را با برهان عقلی ثابت کنیم، چگونه می توانیم مفاهیمی که در داده های وحیانی مصداق آنها مشخص اند برای مفهوم تنها استفاده کنیم یا آنها را بی مصداق بدانیم یا برای شان از پیش خودمصداق بسازیم؟ در حالی که با برهان عقلی نیز طبق قاعدة اشرف موجودات می توان تا ذات پروردگار به وجود عرش و کرسی قایل شد، اگر چه در تطبیق مصداق مقدم و مؤخر صورت گیرد.

3- هرگز منکر کاربردهای واژه «عرش» به معنای گوناگون به تناسب سیاق آیات نیستیم اما صراحت و ظهور آیات را هم نباید با روشن فکری حرفه ای تأویل برد. بدون دلیل از مفسران واقعی اهل البیت علیهم السلام افزون بر آن مصداق خارجی عرش چیزی نیست که بتوان آن را انکار کرد تا جسمانیت از خداوند نفی گردد.

عرش، جسم مادی نیست تا اشکال بوجود آید که وجود خداوند با جسمانیت سازگاری ندارد. عرش تنها موجود مجرد است که با مادیت هیچ گونه سازگاری و تناسب ندارد. آفریدة خداست و نه حامل خداوند. مانند عرش های مادی.

ص: 184

5- فخررازی می نویسد:

«چنانچه گفته شود عرش، حقیقت نامحسوس است که وجودش پس از ثبوت شریعت برای ما آشکار و شناخته می شود. پس چگونه برای شرح عظمت خدای بلند مرتبه و نمایاندن این مهم آن را (دلیلی برای خودش) یادآوری می کنید؟! در پاسخ می گوییم: وجود خارجی عرش امری است مشهور که کفار نیز این حقیقت را از یهود و نصاری شنیده اند. بعید نیست که آنان نیز از پیشینیان خود شنیده باشند».((1))

6- آلوسی می نگارد:

عرش مشهور است که جسم محیط بر تمامی اجسام دیگر است او را فلک افلاک باید شمرد. یا به دلیل بلندی اش یا به دلیل تشبیه او به تخت پادشاهی؛ زیرا تدبیر امور ازآنجا صورت می گیرد.((2))

جسم مادی دانستن عرش با مجموع روایات خلقت نوری هیچ گونه سازگاری ندارد؛ زیرا برآیند مجموعه آنها این بود که عرش و کرسی از نور محمد | آفریده شده اند و آنها موجودات مجرد در عالم فراتر از عالم ملکوت قرار دارند و نه آنکه خود جسم مادی باشند و فروتر از جهان ملکوت.

ص: 186

مخلوقات خداوند هم نهی شده باشد. در ذات خدا اندیشه نکنید که بُرد خرد و اندیشه شما کوتاه است. اما در نشانه های الهی و موجودات آفریدة او با تمام توان تعقل کنید.

4- مگر با توصیه می شود روح کنجکاو آدمی را وانهاد و نهاد بی قرار او را آرام نگهداشت؛ آنجا که می گویند: «از تفسیر آن نپرسید» مگر می توان خردها را تعطیل کرد و آنها را به تعبد محض واداشت در حالی که گنجینه های برهان در فضای ذهن و اندیشه دست ناخورده باشند و اقیانوس پرسشها از درون موج زند؟

نصرانی ای گفت: چگونه این مهم، شدنی است؟! در حالی که ما در متن انجیل داریم که «و یحمل عرش ربک فوقهم ثمانیة» .

امام علی علیه السلام فرمود:

«إن الملائکة تحمل العرش و لیس العرش کما تظن کهیئة

السریر و لکنه شیء محدود؛ مخلوق، مدبّر. و ربک عزوجلّ مالکه لا أنه علیه لکون الشیء علی الشیء و امر الملائکة بحمله. فهم یحملون العرش بما أقدرهم علیه. قال النصرانی: صدقت رحمک الله...»((1))

امام در پاسخ به وجود مجرد و فوق مادی عرش با صراحت می پردازد و افزون بر آن وجهة مادیت و ذهنیت مادی گونه و تصویر جسمانی از عرش را از فضای ذهن و اندیشة آنان می زداید.

سپس به ویژگی های آن می پردازد؛ البته عرش شئ خارجی است که اندازه محدود و مشخصی دارد. عرش آفریده شده و بوجود آمده از قدرت پروردگار است. عرش، عالمی از عوالم خلقت است که با اراده و فرمان الهی اداره می شود. خداوند همان گونه که مالک دیگر مراتب وجود است، مالک عرش و جهان عرش نیزمی باشد، ملائکه های الهی فرمانبردارانی هستند که گارگزاران عالم عرش شمرده می شوند.

برای اثبات وجود مجرد و برتری و تقدم عوالم عرشی بر دیگر مراتب جهان آفرینش این حدیث نیز یادآوری می شود و درنگ بر معانی آن به اندیشه ای

ص: 189

خواننده واگذار می گردد.

«... فقال: إن الله تبارک و تعالی خلق العرش و الماء و ملائکة، قبل خلق السموات و الارض و کانت الملائکة تستدلُّ بأنفسها و بالعرش و الماء علی الله عزّوجلّ. ثم جعل عرشه علی الماء لیظهر بذلک قدرته للملائکة، فیعملوا أنه علی کل شئ قدیر. ثم رفع العرش بقدرته و نقله، فجعله فوق السموات السبع و خلق السموات و الارض فی ستة ایّام، و هو مستولٍ علی عرشه و کان قادراً علی أن یخلقهافی طرفة عین... و لم یخلُق الله العرش لحاجة به الیه لانه غنی عن العرش و عن جمیع ما خلق. لایوصف بالکون علی العرش، لانه لیس بجسم تعالی الله عن صفة خلقه علواً کبیراً...».((1))

ابن کثیر می نویسد:

«فراخنای آسمان هفتگانه و زمین هفتگانه، در برابر کرسی مانند نگین است نسبت به حلقه و برتری عرش بر کرسی مانند برتری یک قارة فلات است نسبت به همان حلقه».((2))

ص: 190

جلال الدین سیوطی می نویسد:

آری! تمامی آسمان و زمین داخل در ظرف کرسی قرار دارد و کرسی پیش روی عرش یا زیر آن. خورشید یک

جزء از اجزاء هفتادگانه نور کرسی است و کرسی یک جزء از اجزاء هفتاد گانة نور عرش به شمار می رود.((1))

این مقایسه ها میان مراتب و گسترة عوالم خلقت ما را به بزرگی و فراخنای جهان آفرینش راهنمایی می کند. حقیقتی که تنها از این راه می توان بزرگی و عظمت آفریدگار هستی بخش را شناخت.

وجودی مخلوقات را در برابر((1)) و چسپیده به عرش به نام کرسی متصل کرده آفرید.((2)) حد و حجم این ظرف وجود هستی((3)) یک هفتادم عرش خداوندی (از نظر سعة وجودی) است.((4))

کرسی همان باب ظاهر غیب الهی است که زیربنای ابداع و آفریدن ها می شود و قرار می گیرد.((5)) و دارای وجود عظیم و وصف ناشدنی است.((6)) وسعتی که تمامی ملائکه را در خود جای داده و افزون بر آن تمامی آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه نیز در آن قرار دارند.((7)) چنانچه آسمان هفتگانه و زمین هفتگانه را بگسترانند سپس یکی را بر دیگری پیوند زنند، هرگز به گسترة کرسی نرسند! (تمامی اینها بیانگر وسعت) نگین است که در حلقة انگشتری باشد».((8))

آفریدن و پدید آمدن موجود مجرد و با سعة برتر وجود نظیر کرسی، ما را به گستره و ابعاد وجودی بیشتر اهل البیت علیهم السلام در عالم فراتر از عرش و

ص: 192

کرسی راهنمایی می کند. اگر پدید آمدن از نور پیامبر | که تا این اندازه و میزان فراخنای فرافضا، وجود داشته باشد و پهنای هستی و موجودیت آن

این گونه عالم مادی را پوشش دهد، منبع و مبدأ آن دارای چه وسعت و عظمتی خواهد بود؟!

قوام دارد؛ زیرا آنها مملوک و مدبر معلوم الهی است. پس کرسی از مراتب علم خداوند به شمار می آید... زیرا در عالم وجود مرتبه ای از علم وجود دارد که غیر محدود است و بی انتها. یعنی فراتر از این عالم که ما جزء آن هستیم، عالم دیگری قرار دارد که موجودات آن اموری نامحدود دارند. یعنی حقیقت وجودی شان حدود و تنگناهای جسمانی این جهانی را ندارند و آن تعینات و چهارچوبه هایی که برای ما هست برای آنها نیست اما این

موجودات در عین اینکه برای ما و نسبت به ما نا محدود اند برای خداوند پاک معلوم و محدودند. وجود آنها عین علم است همان گونه که موجودات محدود این جهانی که در عالم وجود دارند، در مرتبة وجودی شان نزد حق معلوم اند. یعنی وجودشان همان علم خدا به آنهاست و حضورشان نزد پروردگار علم پروردگار به آنها است و این علم فعلی «حق» نامیده می شود».((1))

4- «کرسی یعنی علم فراتر یا سریر بدون سایه بان که مقام پادشاهی را می گویند».((2))

ص: 194

را مفسران قطعی بدانیم در این گونه موارد باید دست به دامن اهل البیت علیهم السلام بزنیم تا آنها برای ما کرسی و عرش و لوح و قلم را معنی کنند. نه قایل به جسمانیت گردیم و نه تنها به معنی بدون مصداق آنها بسنده کنیم.

3- اگرچه برخی از روایات کرسی را علم دانسته اند اما بیشتر روایات، وجود خارجی آن را قطعی و مسلم می شمارد. از این رو، جا دارد که تمام روایات را تبیین و گفتمان اصلی کرسی را از آن میان بیرون کشیم.

«زراره از ابی عبدالله علیه السلام از سخن خدای بلند مرتبه {وسع کرسیّه السموات و الارض} می پرسد، کدام یک بزرگتر و گسترده اند، کرسی یا آسمان و زمین؟ امام می فرماید: نه، کرسی از آسمان و زمین وسیع تر است هرآنچه را خدا آفریده در داخل کرسی قرار داده است».((1))

آیا بازهم تردیدی در اصل وجود مجرد و معنوی کرسی در عالم فراتر از جهان مُلک و ملکوت می توان بخود راه داد؟ یا آن را به علم خداوند تفسیر کرد؟

که بگوییم:او مخلوق بزرگ فراروی عرش، برتر از آسمان هفتگانه و فروتر از عرش قرار دارد. گفته می شود آسمانها و زمین در کنار کرسی مانند حلقه ای است در فلات».((1))

2- «از این آیه بزرگی آفرینندگان خداوند بلند مرتبه برداشت می شود و از آن بزرگی، خود به خود قدرت پروردگار به دست می آید».((2))

3- «کرسی همان جایگاه دو پاست و محلی که صدای شکستن محمل ها و پالان هایی که سوارکاران بر آن می نشینند و سنگینی می کنند به گوش می رسد».((3))

4- «کرسی همان عرش و خود عرش است؛ زیرا تخت را گاهی عرش می گویند و گاهی کرسی بر آن اطلاق می کنند».((4))

5- «کرسی، تصویری از عظمت الهی است ولی حقیقت خارجی و بیرونی ندارد. حق همان قولی است که کرسی جسم است که آثار خاص خود را دارد. جماعتی از معتزله آن را نفی کرده اند و در این نفی خطای آشکار و غلط فاحشی را مرتکب شدند وجهی برای عدول از این قول نداریم؛ زیرا معنی حقیقی همین است».((5))

6- «کرسی که در اخبار صحیحه وارد شده است همان جسم عظیم زیر

ص: 197

عرش و بالای آسمان هفتم است و دلیلی برای بازگشت از این قول نداریم. بنابراین پیروی از آن واجب است... زیرا ترک ظاهر آیه بدون دلیل جایز نیست».((1))

7- «میان هر آسمان راهی پانصد ساله است و میان آسمان هفتم و کرسی نیز پانصد سال راه به حساب می آید. میان عرش و کرسی نیز فاصله ای پانصد ساله راه است. عرش بالای آب و خداوند برتر از عرش قرار دارد».((2))

8- «کرسی همان مُلک و سلطنت و قدرت و دانایی حق است».((3))

9- «سیاق آیه دلالت دارد بر اینکه مراد از کرسی همان علم الهی است به همین دلیل اهل لغت و برخی از مفسران گفته اند کرسی الرجل کفرح، یعنی دانش او زیاد و در قلبش متراکم گردید. بنابراین علم خداوند بلند مرتبه به آنچه دانسته شده و به آنچه نادانسته می نماید، احاطه دارد. از دیگر سو، آیه دلالت دارد که کرسی چیزی وجودی است که آسمان و زمین را در خود جای می دهد. اما این که او علم خدا باشد یا ملک یا جسم کثیف و کدر یا جسم لطیف و نوری همگی از امور عالم غیب به شمار می آید. چنانچه علم الهی باشد که نیازی به بحث ندارد و حقیقت علم برما روشن است اما اگر مخلوق دیگری باشد ما بدان ایمان داریم و هرگز از حقیقت و ماهیت او بحث نمی کنیم و با رأی خود در مورد آن سخن نمی گوییم».((4))

ص: 198

10- «برخی کرسی را به معنی قلب و دل عارف دانسته و آن را معدن علوم الهیه و دانش لدنّی تلقی کرده اند که پایان و تنگنایی برای آن وجود ندارد. در همین مورد ابو یزید بسطامی می گوید:

«اگر هستی و میزان حد و حجم آن هزار هزار بار در گوشة دل عارف قرار گیرد، عارف هرگز توجهی به آن نخواهد کرد. گفته شده است کرسی عالم ملکوت و محل بازگشت ارواح عارفان به مقام جلال و جبروت است».((1))

سنت خود هم عقیده هستیم و هیچ تردیدی نیست که کرسی در عالم بیرون از ما و سلسله ای نظام خلقت، جایگاه و مرتبه و وجود عینی دارد نه آنکه صرف علم الهی باشد تا ما از بحث پیرامونش بی نیاز گردیم اما در این که کرسی وجودجسمی دارد یا مجرد محض است اختلاف جوهری میان ما و برادارن اهل سنت وجود دارد.

به عقیده شیعه کرسی وجود خارجی دارد اما جسمی مادی نیست بلکه فراتر از جسم مادی در عالم مجرد و متناسب بخود قرار دارد و از نور پیامبر خدا| آفریده شده است که نسبت به جهان مادی از سعة وجودی قابل توجهی برخوردار است.

4- تفسیر به رأی را، افزون بر آنها، تمامی شیعیان با ظرافت و دقت و دغدغة بیشتری بدعت می شمارند و هرگز مفسر شیعه برداشت خود را از آیات قرآن قطعی و صددرصد مطابق رأی ظنی اش نمی داند. مفسران شیعه با قرائن و دلایل، احتمال معانی را از میان دیگر معانی برگزیند و این برای همه حجیت دارد.

5- هیچ کسی کرسی را به معنی قلب عارف تأویل نکرده و هیچ قرینه و شاهدی بر این مدعا وجود ندارد. ما در احادیث گوناگون وجود قرائن و چسپیده به عرش جدای از قلب عارف برای کرسی قائلیم و آن را اثبات می کنیم. بنابراین، قلب عارف چیزی است وکرسی چیز دیگر، اگر تفسیر به رأی باشد این یکی بیشتر مصداق آن شمرده می شود تا دیگر معانی برای کرسی.

6- این که برخی آن را جایگاه نشستن معنی کرده اند، هرگز به اوصاف و صفات الهی توجهی نداشته اند؛ زیرا پروردگار منزه از تمامی شئون مادیات و عالم مجردات و ... است. او آفرینندة تمام موجودات است نه شبیه هیچ یک.

ص: 200

7- برخی کرسی را برای تفسیر عظمت قدرت حق دانسته بود که باید گفت: آیات الهی همگی رسانندة این حقیقت است نه تنها کرسی.

8- برخی آن را عرش دانسته بود که با صریح آیات و روایات همخوانی و تناسب ندارد. آنها دو حقیقت اند نه یکی.

کلها... فهما فی العلم بابان مقرونان لان ملک العرش سوی الملک الکرسیّ...».((1))

در احادیث پرسش هایی که از ائمه علیهم السلام دربارة کرسی طرح شده است، بیانگر ماهیت کرسی و نسبت مرتبة وجودی آن را به دیگر موجودات است. در هر صورت اصل وجود داشتن و وجود خارجی بخود گرفتن کرسی پیش فرض مسلم و پذیرفته شده تلقی می شود.

چنانچه کرسی حقیقت بیرونی و وجود عینی نمی داشت، هرگز مقایسه میان پهنای آن با دیگر مراتب آسمان و زمین صورت نمی گرفت. مقایسه میان دو شیء هم سنخ است نه دو شیء متغایرالوجود و باید پرسش بر هستی و ماهیت آن معطوف می شد نه ویژگی های خارجی آن.

افزون بر نسبت سنجی میان کرسی عالم مادی ائمه علیهم السلام سعة وجودی کرسی را بر تمام جهان مادی قطعی می شمارد. یعنی تنها وجود کرسی به عنوان یک موجود مجرد در عوالم دیگروجود، بدون در نظر داشت دیگر موجودات جهان برین نظیر عرش، لوح، قلم و... از تمام عوالم مادی بزرگتر و وسیع تر است بنابراین در زبان پیشوایان پاک، کرسی دارای وجود خارجی و حقیقت بیرونی است.

بخش پذیر نمود؛ قلم را از بخشی آفرید و لوح را از گونة دیگر آن.((1)) آنگاه خداوند بر اطراف لوح نوشت: «لا إله الا الله محمد رسول الله علیّ وصیه».((2)) پس از آفرینش آن پرده های نوری، خداوند نام محمد | را بر روی لوح

آشکار کرد و لوح نورانی گردید.((3)) نور محمد| چهار هزار سال (مافوق نوری) در آنجا اقامت گزید.((4)) این لوح مجرد((5)) و نورانی الوجود((6)) را خداوند بصورت زُمرّد سبز رنگ جلوه گر ساخت که در میان سوراخ آنها لؤلؤ گونه ای قرار داشت.((7)) این موجود را پروردگار بگونه ای قرار داد که از سمت راست به عرش الهی متصل باشد و از طرف دیگر پس از آفرینش اسرافیل ملائکه، بر پیشانی او نمایان شود تا هنگامی که خداوند می خواهد سخن بگوید اشاره ای از سمت لوح بر پیشانی اسرافیل صورت گیرد و او بر لوح نظر

ص: 203

افکند و هر آنچه را که در لوح وجود دارد به میکائیل((1))و میکائیل آن را به جبرئیل برای خبر رسانی به پیامبران الهی برساند.((2)) خداوند بلند مرتبه این لوح را به گونة درّ سفید آفریده بود که زیر عرش الهی خود آن را قرار داده است و در آن نوشته است: «إنی أنا الله لا إله الا أنا. خلقت ثلاث مائة و بضعة عشر خلقاً. من جاء بخلق منها مع شهادة أن لا إله الا الله دخل الجنة».((3))

به دلیل اتصال وجودی نور ائمه علیهم السلام با پروردگار و احاطة آنها بر تمامی موجودات از یک سو و نفوذ درونی شان همراه با فیض رسانی از سوی دیگر؛ قلم و لوح از دیگر موجوداتی هستند که با واسطة نور وجودی ائمه علیهم السلام آفریده شدند. نه مستقیم از نور پروردگار همان گونه که در آفرینش عرش و کرسی بدان اشاره شد. از این رو، حلقه ای واسطه بودن نور محمد| در سلسله مراتب خلقت تا حدودی برای ما آشکار می گردد اگر چه تمام ماهیت آن بر ما پوشیده است.

بحث و دقت نظر قرار گرفته است. جا دارد نخست برداشت آنها از لوح پیگیری شود و سپس از علمای خود ما:

1- «فضای و جوّی که بالای آسمان هفتم قرار دارد، لوح را در خود جای داده است».((1))

2- «لوح محفوظ در آسمان بالا قرار دارد

که از کم و زیاد شدن قرآن و تحریف و جایگزینی در ایمنی کامل قرار دارد».((2))

3- «خداوند قرآن را در لوحی نهاده است که دارای نور برتر و شرافت وجودی می باشد. همین لوح محفوظ درست جانب راست عرش قرار گرفته و در مقابل پیشانی اسرافیلی نور می دهد».((3))

4- «روایت شده است که: خداوند بلند مرتبه لوح محفوظ را از در سفید میان دو جلد یاقوت سرخ آفریده است. قلم آن از جنس نور و خط های آن نیز نوری است. درازنای لوح ما بین آسمان و زمین و پهنای آن میان خاور و باختر قرار دارد. عنوان آغازین لوح این عبارتست: «لاإله إلا الله، دینه الاسلام و محمد عبده و رسوله، فمن آمن بالله عزوجلّ و صدق بوعده و اتبع رسوله أدخله الله الجنة».((4))

5- «لوح محفوظ بالای آسمان هفتم قراردارد».((5))

ص: 205

صاحب المیزان می نگارد:

«أقول: والروایات فی صفة اللوح کثیرة مختلفة و هی علی نوع من التمثیل».((1))

در تفسر نمونه لوح این گونه تفسیر شده است: «منظور صفحه ای است که قرآن مجید بر آن ثبت و ضبط شده است ولی نه صفحه ای همچون الواح متداول در میان ما... به نظر می رسد که لوح محفوظ همان صفحه ای علم خداوند است که شرق و غرب عالم را فراگرفته و از هرگونه دگرگونی و تحریف مصئون و محفوظ است».((2))

صاحب مجمع البیان نیز چیزی غیر از این، سخنی ارائه نداده است بنگرید بر سورة معارج.

عرض کرد: «سبحان الواحد القهار- سبحان العظیم الاعظم» آنگاه سرش را از سجده برداشت و نوشت: «لا إله الا الله محمد رسول الله» سپس عرض کرد: ای پروردگارم! محمد کیست؟ که نام او را با نام خودت قرین کرده ای؟! خداوند بلند مرتبه به قلم گفت: ای قلم! چنانچه او نمی بودی، تو رانمی آفریدم، و هرگز آفریده ای از آفریدگانم را خلق نمی کردم مگر برای او و بخاطر او. او بشیر و نذیر، سراج منیر و شفیع و حبیب من است. همین جا بود که قلم از شیرینی ویژگی های «محمد» شکافت سپس عرض کرد: «السلام علیک یا رسول الله» خداوند بلند مرتبه در پاسخ گفت: «و علیک السلام منی و رحمة الله و برکاته» از این جهت سلام دادن سنت گردید و پاسخ آن واجب.

آنگاه خداوند بلند مرتبه به قلم دستور داد: قضا و قدرم را بنویس و این که تنها من تا روز قیامت آفریدگار خواهم بود.((1)) سپس قلم بر صفحة سفید رنگ و نقره ای و درخشان تر از یاقوت، هر آنچه از

کردار، آثار روزی ها و اجل بود((2)) و آنچه علم خداوند به آفریدگان تعلق گرفته بود،((3)) همه را روی لوح نگاشت.((4))

ص: 207

آنگه این نوشتار درهم پیچیده شد و در رکن عرش گذارده شد. سپس بر دهان قلم مهر خاموشی نهاند تا روز قیامت((1)) تا از هر آنچه نگاشته هرگز چیزی را بازگو نسازد».((2))

بنابراین، وجود عینی و خارجی قلم در کنار عرش و کرسی و لوح در جهان فروتر ازنورستان ائمه علیهم السلام و فراتر از گورستان بقیه غیر قابل انکار و امر مسلم تلقی می شود.

قلم همان جنس نوری است که درازنایش به اندازة آسمان وزمین است».((1))

2- «در ماهیت و چیستی قلم دو قول وجود دارد؛ نخست این که سوگند به قلم همان جنس کلی باشد که نامی است برای تمامی قلمها که با آن، هرآنچه در آسمان و زمین است می نگارند. بهره وری آن به این است که گویا افراد پنهان و گذشته را آشکار و حاضر می نماید. دستاورد قلم شناساندن رخدادهای دور است همان گونه که زبان، شناساندن حوادث نزدیک و دور بصورت شفاهی است. دوم این که شیء سوگند خورده شده همان قلم شناخته شده ای باشد که در اخبار از آن سخن به میان آمده است؛ قلمی که از جنس نور خلق گردیده و اندازه اش میان آسمان و زمین است((2))

برخی دیگر از علمای اهل سنت نیز به همین نظر اعتقاد دارند با یک تفاوت اندکی در تعابیر و مفاهیم.

از علمای ما علامه سید محمد حسین طباطبایی«ره» در المیزان تنها معنای نخست فخر رازی را بر می گزیند و سایر احتمالات را بی اساس می شمارد.

در تفسیر نمونه آمده است:

«برخی از مفسران «قلم» را در این جا به قلم تفسیر کرده اند

ص: 209

که فرشتگان بزرگ خدا وحی آسمانی را با آن می نویسند و یا نامة اعمال آدمیان را با آن رقم می زنند، ولی مسلماً آیه مفهوم گسترده ای دارد که این تفسیر بیان یکی از مصداق های آن است».((1))

اللوح و القلم و المداد، فضل بیان وعلمنّی مما علمک الله. فقال: یابن سعد! لولا أنت اهل للجواب ما اجبتک «فنون» ملک یؤدی الی القلم و هو ملک. و القلم یؤدیّ الی اللوح و هو ملک و اللوح یؤدی الی اسرافیل و اسرافیل یؤدی الی میکائیل، میکائیل یؤدی إلی جبرئیل و جبرئیل یؤدی الی الانبیا و الرسل صلوات الله علیهم. قال: ثم قال لی: قم یا سفیان فلا أمن علیک».((1))

«عن امیر المؤمنین علیه السلام : {ن والقلم و ما یسطرون} القلم قلم من نور و کتاب من نور فی لوح محفوظ، لیشهدا المقربون و کفی بالله شهیداً».((2))

افزون بر اثبات وجود مجرد قلم که یکی از موجودات و آفریدگان الهی به شمار می آید؛ ائمه علیهم السلام نسبت میان قلم و وحی را نیز ایجاد و تبیین می کنند. حقیقتی که فراتر از درک خرد ناتوان ما انسان ها است.

افزون بر روایات برخی می نگارند:

«قلم هرگز همان نی بریده شده یا تکه آهن و یا هر جسم دیگری نیست (تا مادی شمرده شود) همین گونه است لوح که نه چوب است و نه کاغذ. قلم را از آن جهت قلم نامیده اند که خداوند به او فرمود: هر آنچه تا روز قیامت

ص: 211

(رخدادهای) جاری می شود همه رابنویس. قلم در واقع همان وجود محض (مجرد) از تاریکی و مادیت است. دوری از جسمانیت و در پرده فرو رفتن به تاریکی ها و کاستی ها و نیستی هاست. قلم «نور» نامیده می شود که در حقیقت همان وجود است و تاریکی همان نیستی به شمار می رود. قلم در ذات خود آشکار است و آشکار کنندة غیر خود به حساب می آید((1))

بنابراین ما نه تنها دلیل عقلی و نقلی بر نفی و رد وجود نوری و ملکوتی قلم در عالم مجردات عرش و کرسی و لوح نداریم که برهان عقلی و دلیل نقلی بی شماری برای اثبات وجود خارجی آن را ارائه کردیم. این که بُرد عقل ما و نیروی فهم ما کشش و توانایی درک حقایقی چون لوح و قلم را ندارد، یا به گمان خود و به اندازة بُردخرد خود آنچه از قلمرو معرفت ما برون می ماند نفی و رد می کنیم، دلیل بر نفی وجود مجرد قلم و لوح نیست. در حالی که توانایی شمردن نعمت های ظاهری و آشکار محسوس خداوند را مان نداریم و هرگز جهان مادی را آن چنان که باید شناخته باشیم نشناختیم و در تمام اعماق زمین و دریا و فضا و کهکشان و... نفوذ نکرده ایم، چگونه به خود جرأت می دهیم به آسانی و با تکیه بر گمان و حدس با دروغ حقایق راستین را رد می کنیم. نظریه های علوم امروز در گسترش فضا و کیفیت پیدایش آن لحظه به لحظه تغییر

ص: 212

می کند و هر یک از یافته های دیگری را باطل می شمارند اما به آنچه وحی داده و غیب بدان سخن گفته بی مهری می ورزیم. گوناگونی اخبار و تنوع دلالت آنها هرگز سبب نمی شود که ما تمامی آنها را دور بریزیم یا از تفسیر آن ها چشم بپوشیم. در حالی که اخبار خلقت نوریه یکی مفسر دیگری و تبیین کنندة مفاهیم والای این اسرار آفرینش هستند. بنابراین، جهانی از مراتب نظام مند خلقت به نام جبروت یا عرشی پدید آمده از نور حقیقت محمد | است و حقیقت عینی و خارجی در جایگاه خود دارند.

ص: 213

ص: 214

ص: 216

می جویند.((1))به فاصلة چهار حجاب دو مَلَک مقرّب اسرافیل و جبرئیل قرار دارد.((2)) و به فاصلة هفتاد حجاب، از عرش سایر ملائک آفریده شده قرار گرفته اند.((3))

خداوند از نور علی علیه السلام ملکی را مأمور دمیدن صور- اسرافیل- قرار داد و ملکی را مأمور ابلاغ وحی-

جبرائیل- وملکی را صاحب خطفه.((4)) و ملکی را صاحب جهنم- مالک-((5)) و ملکی را صاحب بهشت- رضوان- و سرانجام تمام موجودات زندة هستی را در بقای ملکی قرار داد که با توجه به لوح نورانی مقابلش با حالت غمگینانه به قبض ارواح می پردازد».((6))

تأثیر گذاری و تأثیر پذیری، در زنجیرة هستی و مراتب خلقت کردار و عملی است که هرگز از عهدة افراد عادی بر نمی آید. از میان انسان ها تنها وجود مقدس و نورانی اهل البیت علیهم السلام این نقش را در حلقة جهان آفرینش به عهده

ص: 218

دارند که هم تأثیر گذارند و هم تأثیر پذیر. تأثیر پذیری آنها تنها از

پروردگار است نه دیگر موجودات، ولی تأثیر گذاری ائمه علیهم السلام از بالاترین موجودات آفریده شده تا پایین ترین مراتب جریان پیوسته و دائمی دارد. البته هریک به تناسب وجودی و سعة نوری خود نقش ایفا می کنند.

علی علیه السلام در حلقة فیض رسانی از جایگاه برتر و زیربنایی تری نسبت به دیگر ائمه علیهم السلام برخوردار است آن حضرت پس از دریافت نور از وجود پیامبر| به دیگر ائمه علیهم السلام نور افشانی کرده و همة پیشوایان از نور او پدید آمدند. آن حضرت در رتبة تأثیر گذاری پس از وجود رسول خدا | نخستین مقام و جایگاه را میان دیگر پیشوایان دارا است. پدید آمدن ملائکه در سلسله مراتب نظام آفرینش از نور ویژة آن امام، برترین دلیل بر این منزلت به حساب می آید. تمام عالم ملکوت پُر از فرشتگان گوناگون الهی با وظایف و کارکرد های مختلف است اما همگی از شعاع، کانال و زنجیرة نور واسطة فیضی امام علی علیه السلام لباس هستی پوشیده اند. درک و معرفت موجودات پدید آمده از نور امام علی علیه السلام برای ما مقدور نیست چه رسد به کشف و یافت حقیقت نوری خود آن حضرت که هرگز به صورت کامل میسّر نیست. آری! می توان به برخی مراتب معرفتی وی نایل شد.

آفرینش ملائکه از نور علی علیه السلام به ذکر برخی از احادیث از طریق شیعه و سنی بسنده می شود. در مضمون برخی از این احادیث آفرینش دیگر موجودات چه انسان و چه غیر آن به صورت کلی نسبت به ائمه نقل شده است و در متن برخی دیگر موجودات ویژة خلقت شان به نور علی علیه السلام نسبت داده شده است.

«... عن رسول الله | قال: کنت و علیٌّ نوراً بین یدی الرحمن، قبل ان یخلق عرشه بأربعة عشر ألف عام. فلم یزل یتمحض فی النور... ثم خلق الله الخلایق من نورنا. فنحن صنائع الله و الخلق کلهم صنائع لنا».((1))

همین خبر به تنهایی گویای آفرینش تمامی موجودات از نور ائمه علیهم السلام است چه عالم جبروت، یا ملکوت و جهان ناسوت یا ابعاد دیگر آنها.

بنابراین موجودات بصورت کلی بر دو گونه آفریده شده اند:

1- آفریده شده مستقیم از نور خداوند که همان وجود نوری اهل البیت علیهم السلام باشد.

2- آفریده شدة غیر مستقیم خداوند و با واسطه و ابزار علّی و معلولی که از کانال وجودی نور ائمه علیهم السلام باشند. چنانچه رسول خدا | فرمود: «الخلق کلهم صنائع لنا». یعنی تمامی موجودات و همة مراتب خلقت آفریده

شده و پدید آمده از نور ما خاندان رسالت، نبوت، امامت و عصمت است.

روایات دیگری که برخی از آنها پیشتر از این نقل شد، صراحت دارند که ملائکه از نور علی علیه السلام پدید آمده اند نه مستقیم از نور خداوند. چنانچه ائمه علیهم السلام

ص: 220

را نور متصل خداوند بدانیم و جدایی میان حقیقت نوریة آنها با نور پروردگار قایل نباشیم در آن صورت می توان گفت ملائکه از نور خداوند آفریده شده است. در هر دو صورت چه با دقت عقلی و ریزبینانه و ظریف به آفرینش و مراحل و اجزاء آن نگاه کنیم و چه با کلی نگری و یک چشم انداز عمومی مراحل خلقت را منهای اجزاء تبیین سازیم، ائمه علیهم السلام در زنجیرة هستی جایگاه زیربنایی دارند که موجودات دیگر روی آن بنا شده و استوار گردیده اند. ملائکه ها یکی از موجوداتی هستند که به واسطة نور وجودی حضرت امیرمؤمنان علیه السلام پدید آمده اند و ریشة هستی شان در عالم نوری امامان دوانده شده است:

«... عن انس بن مالک قال: قال رسول الله |: خلق الله من نور وجه علی بن ابی طالب علیه السلام سبعین ألف ملک. یستغفرون له و لشیعته و لمحبیّه إلی یوم القیامة».((1))

«... قال رسول الله |: إن الله خلق من نور وجه علی بن ابی طالب علیه السلام ملائکة، یسبّحون و یقدسون و یکتبون ثواب ذلک لمحبّیه و محبّی ولده علیهم السلام ».((2))

افزون بر فرشتگان موجودات دیگری نیز در عالم پر پهنا و فراخنای ملکوت از نور علی علیه السلام آفریده شده اند که میزان و جایگاه آنها را تنها پروردگار می داند و بس.

ص: 221

«... قال رسول الله |: دنوت من ربّی، فکنت منه کقاب قوسین أو أدنی، و کلّمنی بین جبلی العقیق. ثم قال: یا احمد، إنّی خلقتک و علیاً من نوری، و خلقت هذین الجبلین من نور وجه علی بن ابی طالب علیه السلام ».((1))

افزون بر این دو کوه که وجود بیرونی و حقیقت عینی دارند و از نور علی علیه السلام آفریده شده اند آباء و اجداد پیامبر و تمامی نیاکان دور و نزدیک او نیز از نور علی امیر المؤمنین علیه السلام پدید آمده اند. در همین موضوع حدیث با سلسله سند طولانی را شیخ طوسی و کراجکی نقل می کنند که ما گزیدة آن را می نگاریم:

«... حدثنا مفضل بن عمر، عن جعفر بن محمد، عن أبیه، عن علی بن الحسین، عن أبیه، عن أبیه عن أمیرالمؤمنین علیه السلام علیه السلام: أنه کان جالساً فی الرحیّة، و الناس حوله، فقام إلیه رجل؛ فقال له: یا امیرالمؤمنین علیه السلام إنک بالمکان الذی انزلک الله و أبوک معذّب فی النار! فقال علیه السلام له: مه! فض الله فاک؛ و الذی بعث محمداً بالحق نبیاً؛ لو شفع أبی فی کل مُذنبٍ علی وجه الارض، لشفعه الله!

أأبی معذب فی النار؟ و إبنه قسیم الجنة و النار. و الذی بعث محمداً بالحق؛ إنّ نور ابی طالب یوم القیامة لیطفئ أنوار الخلائق إلا خمسة أنوار؛ نور محمد، و نور فاطمة، و

ص: 222

نور الحسن و الحسین و نور ولده من الائمة ألا إن نوره من نورنا خلق الله من قبل خلق آدم بألفی عام».((1))

در ضمیر «نوره» من نورنا دو احتمال وجوددارد:

1- ضمیر به ابی طالب علیه السلام پدر امام علی علیه السلام برگردد که او و دیگر نیاکانش همگی از نور اهل البیت علیهم السلام آفریده شده اند.

2- مرجع ضمیر، وجود نوری امام دوازدهم باشد.

از آنجا که خلقت نوری آنها، از نور امام حسین علیه السلام با صراحت نقل شد؛ احتمال اول قویتر به نظر می رسد و احادیث دیگر آفرینش شیعه از نور ائمه علیهم السلام نیز همین نکته را تقویت می کند. البته بنابر صحت احتمال دوم نیز در آفریدن نیاکان ائمه علیهم السلام از نور پیشوایان معصوم تردیدی بوجود نمی آید. همان گونه که در حدیث قبل آفرینش تمامی موجودات را به واسطة نور اهل البیت علیهم السلام ثابت کردیم.

را قبض روح می کند، او را می بینی!؟ بچه های نوزاد را چگونه در شکم مادر می میراند؟ آیا از راه اندام های مادر وارد می شود؟ یا روح به اجازة خداوند فرمانش می برد و بسوی او می آید؟ یا او همراه نوزاد در شکم مادر و در میانة رحم با او بسر می برد؟

آن کس که آفریده ای چون خود را نتواند وصف کند و (ماهیتش را بیان کند) چگونه می تواند خدای خویش را توصیف کند؟».((1))

امام علی علیه السلام میان وجود خالق و مخلوق مقاسیة معرفتی انجام می دهد و ذهن و اندیشة آدمی را به وجود معنوی و فراتر از جهان مادی رهنمون می گردد. از آن جایی که یکی خدا و دیگری آفریده است، تفاوت های اساسی دارند اما وجود معنوی و حقیقت خارجی ملکوتی را وجه مشترک میان آفریده و آفریدگار دانست. مهم تر از آن دو، مرگ و وجود حقیقی میراندن است که اگر چه با ابزار رایج یعنی حس- خیال- عقل و قلب قابل شناختن نیست اما واقعیت بیرونی آن را هم نمی توان انکار کرد.

در جای دیگر واسطة فیض الهی از فرشتگان، افزون بر وجود معنوی و مجرد بودن را از ویژگی های عالم ماده و نادانی و بی خبری آنها از بسیاری از این اسرار الهی یاد می کند و از عملکرد اندک آنان نسبت به ساحت قدسی پروردگار پرده بر می دارد:

ص: 224

«شگفت آور است آفرینش فرشتگان تو که گروهی از آنها را در آسمان ها جای دادی و از زمین بالا برده ای.

آنها از تمامی آفریدگان نسبت به تو آگاه ترند و بیشتر از همه از تو بیمناک و به تو نزدیک ترند؛ فرشتگانی که در پشت پدران قرار نگرفته اند و در رحم مادران پرورش نیافته اند و از آبی پست خلق نشده اند و ناراحتی و مشکلات زندگی آنان را پراکنده نساخته اند، آنها با مرتبه ای که دارند و از ارزشی که نزدت برخوردارند و آن گونه که تو را دوست دارند، پیوسته تو را اطاعت می کنند و اندک غفلتی در فرمان برداری تو ندارند.

اگر چنانچه از حقیقت تو که بر آنان پوشیده است، بدانند همة کردار بندگی خود را ناچیز می شمارند و بر بندگی خویش ایراد می گیرند و به خوبی می دانند آنگونه که حق توست و باید، تو را عبادت نکرده اند و آن چنان که سزاوار توست، فرمانبردارشایسته ای نبودند».((1))

از شرط و اجزائی که امام علیه السلام در خطبه اش گنجانده به خوبی می توان میزان معرفت ملائکه را نسبت به پروردگار و عمل بندگی آنان را ناچیز شمرد؛ زیرا خدا شناسی فرشتگان در حد خود آنها است نه در محدودة وجود نوری حضرت امیر علیه السلام .

نا گفته پیداست که میزان معرفت و کیفیت بندگی وی به مراتب از ملائکه ها

ص: 225

برتر و بالاتر بوده است. کسی که فرشتگان از نور او پدید آمده اند باید نسبت به موجودات فرودست خود از سعة وجودی برتر و ممتاز برخوردار باشد.

تمامی اوصاف و ویژگی هایی که امام علیه السلام برای فرشتگان اثبات می کند فرع ثبوت و اثبات اصل وجود خارجی و حقیقت بیرونی آنهاست. از این رو، وجود عینی ملائک برای حضرت حقیقت مسلم و انکار ناپذیر تلقی می شده تا به تشریح اقسام ویژگی ها و امتیازات آن پرداخته است. اگر چه «برای ما کنه فرشتگان معلوم نیست».((1))

اصل وجود خارجی فرشتگان مورد پذیرش تمامی فرق اسلامی است و هیچ مذهبی از مذاهب اسلامی در فعلیت و عینیت بیرونی این آفریدة پروردگار اختلافی ندارند. چنانچه دیدگاه های اختلافی وجود داشته باشد در چیستی فرشتگان است نه هستی آنها. علاوه بر مسلمین اهل کتاب نیز وجود خارجی ملائکه را قبول دارند و «همگی بر رؤسا و اعیان ملائکه در چهار فرد اتفاق نظر دارند: یکی جبرائیل که فرمانده سربازان آسمان و زمین است؛ دیگری میکائیل است که فرمانده باران و گیاهان است؛ اسرافیل که صاحب دمیدن صور در قیامت و عزرائیل که فرشتة مرگ به شمار می رود».((2))

به همین دلیل حضرت امیر علیه السلام بدون اثبات وجود ملائکه به اقسام آن می پردازد و تمام آنها را به چهار گونه کلی تقسیم می کند:

قسم اول: ارباب عبادات: برخی از آنهاهمواره در حال سجده اند و هرگز از

ص: 227

سجده بر نمی خیزند تا رکوع کنند. برخی همیشه در حال رکوع اند و نمی ایستند. برخی در برابر حق ایستاده اند و نمی نشینند. برخی تسبیح کنندگانی هستند که تسبیح و تحمید پروردگار آنها را سست نمی کند.

قسم دوم: سفیران: میان خداوند بلند مرتبه و بندگان مکلّف شدة بشری اند که وحی الهی را بر دوش می گیرند و به پیامبران می رسانند و به قضاء پروردگار جامة عمل می پوشانند و دستورش را به اهل زمین می رسانند.

قسم سوم: بر دو گونه هستند: یکی نگهبان بندگان مانند کرام الکاتبین یا فرشتگانی که بشر را از بلا ها و پرتگاه ها، می رهانند که اگر آنها نباشند بسیاری از مردم سلامتی شان به خطر می افتد. دوم؛ خدمت گذاران افراد بهشتی اند.

قسم چهارم: فرشتگانی هستند که عرش الهی

را بدوش دارند».((1))

رحمت و زندگی بخش عرش خداوندی حیات دارند.((1)) این موجودات وجود لطیفی دارند و قادر به صورت های گوناگون درآیند. به فاصله چهار حجاب دو مَلک مقرّب اسرافیل و جبرائیل قرار دارد.((2)) و به فاصله هفتاد حجاب از عرش سایر ملائک قرار گرفته اند.((3)) آنان غفلت ندارند، خستگی را نمی شناسند، نافرمانی نمی کنند. آشناترین مخلوقات به خداوند و ترسناک ترین موجودات حق و نزدیک ترین به آستان خداوند هستند. اعمال آنها به اطاعت محض استوار است و بدون فراموشی وظایف خویش را انجام می دهند و هرگز در اصلاب و ارحام قرار نمی گیرند.((4)) آنان با حواس ظاهری انسان دیده نمی شود. جسم اند ولی جِرمشان قابلیت دیدن با چشم جسمی را ندارند. اگر انسان آنان را بیابدپندارش بر انسان بودن آنها استوار می شود.((5)) آنان به کمال علم رسیده اند و به هرکار سختی توانایند.((6)) آنان از خوف و خشوع پروردگار با

ص: 229

یکدیگر سخن نمی گویند و سرهای شان فرو افتاده است.((1)) و بدن های شان به تسبیح حق مشغول است. بدن برخی از آن ها حداقل دارای سه جزء است: جزئی دوپر برای پرواز، جزئی دوم سه پر، جزء سوم چهار پر برای پرواز دارند.((2)) بدن برخی از آنها بگونه ای است که اگر بر زمین فرود آیند زمین وجود آن را بر نمی تابد و چنانچه تمام انسان ها و پری ها بر وصف یک ملک همت گمارند نتوانند آن ها را از نظر بزرگی و ترکیب بندی وجودی وصف کنند.((3))»

فرشتگان به تناسب عالم ملکوت متعدد آفریده شده اند؛ تمام آن ها اگر چه از یک جنس ملکوتی اند اما گونه های بی شماری دارند که هریک برای وظایف و کارکرد ویژه ای آفریده شده اند. فعالیت های ملائک نیز متنوع و در برگیرندة تمامی کارهای موجود آن جهانی است.

«خدا فرشتگان را به صورت های گوناگون و اندازه های متنوع آفرید، و بال و پرهایی برای آنان قرار داد، آنها که همواره در تسبیح مداوم و عزّت پروردگار بسر می برند و چیزی از شگفتی های آفرینش را به خود نسبت نمی دهند و در آنچه از آفرینش پدیده ها که ویژة خداست ادعایی

ص: 230

ندارند: «بلکه بندگان بزرگوارند، که در سخن گفتن از او پیشی نمی گیرند و به فرمان الهی عمل می کنند» (انبیاء/26) خدا فرشتگان را امانت دار وحی خود قرار داد و برای رساندن پیمان امر و نهی خود به پیامبران از آن ها استفاده کرد و آن ها را روانة زمین نمود. آن ها را از تردید شبهات مصونیّت بخشید، که هیچ کدام از فرشتگان از راه رضای حق منحرف نمی گردند.

آن ها را از یاری خویش بهره مند ساخت و دلهای آنها را در پوششی از فروتنی و آرامش قرار داد. درهای آسمان را بروی شان گشود تا خدا را به بزرگی بستایند و برای آن ها نشانه های روشن قرار داد تا به آستان یکتا پرستی او بال گشایند.

سنگینی گناهان هرگز آنها رادر انجام وظیفه دل سرد نساخت، و گذشت شب و روز آنها را بسوی مرگ نراند. تیرهای شک در ایمان آنهاخلل ایجاد نکرد و تردید و گمان در پایگاه یقین آنها راه نیافت. آتش کینه درون آنها را شعله ور نکرد و سرگردانی آنان را از ایمانی که دارند و آنچه از شکوه خداوندی در دل نهاد، جدا نکرد. وسوسه ها در آنها راه نیافت تا تردید بر آنها تسلط یابد».((1))

ص: 231

بزرگ برخی از آنها را وکیل کردار و رفتار انسان قرار داد((1))؛ برخی را نگهبان بشر از خطر ها((2)) و بلا ها((3))؛ برخی را راهنمای انسان((4))؛ برخی را دعا کننده برای رشد مقامات معنوی آدمیان((5))؛ برخی را تسکین دهندة قلب های داغدیده از فراغ عزیزان((6))؛ برخی را ابلاغ کننده ثواب ها((7))؛ برخی را پذیرایی کنندة انسان های پرستشگر و وظیفه شناس((8))؛ برخی را بالا برندة مقامات فروتنان و پایین آورندة متکبران قرار داد((9))؛ برخی را استغفار کنندة گناهان شیعیان علی علیه السلام ((10))؛ برخی را یاری دهندة رزمندگان جنگ ها و دفاع ها

ص: 233

وجهاد ها((1))؛ برخی را ابلاغ کنندة وحی خداوندی قرار داد((2)) آنان با اجزای گوناگون و نغمه های شیوا و متعدد((3)) سر را بر زمین گذارده به تسبیح خداوند مشغول اند.((4)) در بیت المعمور روزانه هفتاد هزار ملک نماز می گذراند.((5)) و جبرئیل علیه السلام از میان آنها دشمن یهودیان است».((6))

«سبحوا» تسبیح کنید. ملائکه عرض کردند: ما نمی دانیم چگونه تسبیح تو گوییم! آنگاه خداوند به ما دستور داد: تسبیح مرا به جای آرید. بی درنگ ما تسبیح او گفتیم. از این رو، ملائکه به پیروی از ما پروردگار را تسبیح کردند.

آگاه باشید که ما آفریده شدة نور خداییم.((1))پس، ملائکه به وجود نوری اهل البیت علیهم السلام عرض کردند: شما پیش روی عرش الهی قرار داشتید؛ تکبیر و تقدیس او می کردید. ما در همان حال به شما وارد شدیم که تسبیح می کردید، سپاس می گفتید، تهلیل می نمودید، تکبیر سر می دادید، تمجید و تقدیس حق می نمودید. ما نیز به پیروی از شما از تسبیح، تقدیس، تمجید، تکبیر و تهلیل به تسبیح، تکبیر، تقدیس و تحمید پرداختیم. هر آنچه خداوند فرو فرستاد در شما قرار دارد و آنچه نزد خداوند پذیرفته می شود و بالا می رود هم نزد شما است پس چگونه شما را نشناسیم؟!»((2))

فرشتگان به دو دلیل وامدار علی علیه السلام هستند:

1- اصل وجود و هستی خود را از کانال او گرفتند و از عدم به هستی راه یافتند. چنانچه آن حضرت نور افشانی نمی کرد و در سلسلة فیض رسانی قرار

ص: 235

نمی داشت هرگز ملائکه وجود برونی نداشت و در مرز نیستی و عدم به شمار می رفت.

2- افزون بر هستی یابی فرشتگان از نور وجودی حضرت علی علیه السلام و هستی بخشی خداوند به آنان از این طریق، دانش و علم را از علی علیه السلام یاد گرفتند. هر آنچه فرشتگان می دانند و دانش در سطوح گوناگون دارند، همه را از چشمه سار دانش بی پایان علی علیه السلام آموخته اند.

این وامداری بهره و سودش کمتر از اوّلی نیست. طیف دانش ملائکه را چنانچه بشکافیم و انواع آن را برشمریم بهتر به سعة دانش علی علیه السلام در جهان نوری پی می بریم.

فرشتگان پیش از یادگیری، موجودات نادان و بی دانشی بودند که در عالم ملکوت تنها وجود خارجی داشتند. هنگامی که پروردگار به آنها گفت: مرا تسبیح کنید. عرض کردند: تسبیح و نه چگونگی تسبیح کردن را نمی دانیم. اما سبقت علمی ائمه علیهم السلام در جهان ملکوت خود به خود گویای تقدم وجودی آنها نیز به شمار می آیند. هنگامی که پروردگار به آنها دستور داد سپاس حق را بجای آرید. همگی تسبیح خدای یگانه کردند. آنگاه فرشتگان اصل علم خداشناسی را از ائمه علیهم السلام فرا گرفتند و شیوة بکارگیری آن را نیز از اهل البیت علیهم السلام آموختند.

بنابراین فرشتگان با تمام مقام و منزلتی که دارند همگی شاگردان و دانش آموختگان مکتب نوری اهل البیت علیهم السلام به حساب می آیند. از این جا می توان به حقایق فراوان دیگر ائمه علیهم السلام پی برد و آن دانش بندگی محض آنهاست که

به تمامی موجودات یاد می دهند. به نظر می رسد این یاد دادن اصل و درون مایة تمامی دانش ها و علوم فرشتگان به شمار می آید. ائمه علیهم السلام به آنها اصل خداشناسی و چگونه پرستیدن را یاد داد؛ مقامی که آنها غیر از این به کار دیگری نمی پردازند. پس ملائکه اصل وجود و دانش خود را از نور علی علیه السلام گرفته اند.

ص: 236

و چشمه سارش نبوت و شاخسارش امامت است. اما نبوت برای بنده و فرستاده ام محمد | است و امامت برای ولی و حجت من علی علیه السلام است. چنانچه آن دو نبودند هیچ گاه موجودات را نمی آفریدم.((1)) از آن رو، فرشتگان با فرستادن درود بر پیامبر | و آل پیامبر| به طلب آمرزش برای امت او تا روز واپسین مشغول شدند.((2))

اولین ملکی که به ربوبیت خداوند (ج)، نبوت محمد | و ولایت علی علیه السلام اقرار کرد، فرشتة حجر الاسود بود. او از ملائک بزرگ وبلند پایة خداوند به شمار می رود که عاشق تر از وی به پیامبر و خاندانش فرشته ای وجود ندارد. به همین دلیل خداوند او را از میان دیگر فرشتگان بر گزید و پیمان را در وجود او نهاد. او روز واپسین به صحرای محشر

وارد می شود که زبان گویا و چشمان بینا دارد. این فرشته به تمامی افرادی که نبوت محمد | و ولایت ائمه علیهم السلام را به رسمیت شناخته باشند و بدان گواهی داده باشند، شهادت می دهد، او که نگهبان پیمان هاست.((3)) خداوند پس از اقرار فرشتگان به آنان خطاب کرد: «به ربوبیت پروردگارتان، نبوت محمد | و ولایت علی علیه السلام اقرار کنید».((4))

ص: 238

بدین سان، تمامی فرشتگان بر پایة وظایف و چهارچوبه اختیارات خود در هرکاری که گمارده شده اند اهداف واحدی را پی می گیرند و همگی دستورات پروردگار را اجراء می کنند. البته مقصد هر نوع فرشته را باید از نوع وظایف و فعالیت او در مراتب هستی شناخت و ارائه داد.

بنابراین تمامی آفریدگان بویژه فرشتگان دو نوع اهداف را پی می گیرند:

1- اهداف کلی و چشم انداز سیستم نظام آفرینش که تمامی موجودات در تحقق آن شریک هستند؛

2- اهداف ویژة هر آفریده که با اهداف دیگر موجودات به صورت فردی یا نوعی تفاوت دارند اما همگی در تحقق بخشیدن هدف کلی خلقت مشارکت دارند.

با پروردگار ندارند: «فرشتگان همگی معصوم اند و گرفتار آتش جهنم نمی شوند. این نظر و عقیدة جمهور امامیه، معتزله و اکثریت مرجئه و جماعتی

از اصحاب حدیث به شمار می رود».((1))

همة آفریدگان وظایف، تکلیف و قلمرو های فعالیت ویژة خود را در چینش نظام هستی دارایند. هیچ موجودی از موجودات بیهوده، پوچ و سرگردان آفریده نشده است. هر یک در جای خود متناسب با منزلت خویش به فرمان برداری پروردگار ناگزیرند. آتش جهنم و اعطاء پاداش نیز به تناسب هر جهان و مرتبة خلقت تفاوت می یابد. به همین دلیل نمی توان تمامی تکلیف ها را یکسان دانست و تفاوت و مرزی میان آنها از نظر سعة وجودی و توانایی موجودات قایل نشد. چنانکه در پاداش دهی نیز حقیقت این گونه است.

3- ترکیب نور وجودی پیشین با فطرت آفریده شدة واپسین در یک مرتبه و مرحلة خاص از خلقت.

آنچه در پی از مجموع روایات ترکیب شده به دست می آید بیانگر همین حقیقت است:

امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند ما را از نور عظمتش آفرید. آنگاه صورت ما را از سرشت گنجینة پنهانش از زیر عرش آفرید و آن نور را در این طینت جا داد. بنابراین، ما مخلوق و بشر نورانی آفریده شدیم. هیچ کس در آفرینش از خلقت مانند خلقت ما بهره ای ندارد.((1))

آری! خداوند نور ها را با یکدیگر ترکیب کرد و از آب زیر عرش طینت محمد | را آفرید.((2)) این سرشت مانند چشمه سار می جوشید تا خداوند از آن سرشت علی علیه السلام را خلق کرد و آن طینت نیز به جوشش آمد و ریزش کرد تا از آن خداوند طینت ائمه علیهم السلام دیگر را خلق کرد.((3)) پس از سالیان دراز و خلق شدن طینت ها خداوند آن را میان (موجودی بگونة) لؤلؤ سبز رنگ پنهانی قرار داد که کسی را

ص: 242

بر آن آگاهی نبود.((1)) از آن پس پروردگار با گذشت هزاران سال بر خلقت، خلقت خاکی و«آفرینش ژنیتکی» محمد| را اراده کرد. بدین سان، تصمیم گرفت آدم را بیافریند تا محمد | در زمان مناسب خویش به عنوان خاتم الانبیاء به راهنمایی مردم بپردازد».((2))

همان گونه که خلقت نوری امامان ویژگی خاص خود را داشت، خلقت فطری آنان نیز ویژگی ها و امتیازات ویژة خود را دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

1- همان گونه که آفرینش نوری اهل البیت علیهم السلام منحصر به آفریدگار توانا و مطلق است؛ خلقت فطری آنان نیز با فعل الهی ایجاد شده و هرگز موجود دیگری در ایجاد آن نقشی نداشته است. این حقیقت شرک، تناسخ و تصادف را از ساحت خالقیت پروردگار نفی و ردّ می نماید.

2- خود ائمه علیهم السلام همان گونه که در اصل آفرینش وجود نوری خود هیچ نقشی نداشتند و عین ربط و فقر محض و ممکن به واجب به شمار می روند در این خلقت نیز همان ویژگی همچنان محفوظ است. در واقع نور آنها عین همان افاضه و نور پردازی الهی به شمار می رود و فطرت و سرشت آنها نیز چیزی جز فعلیت و ظهور در خداوند حقیقتی دیگری نمی تواند باشد.

3- حقیقت محمدیه | چنانکه در آن مرحله تقدم رتبی و نوری داشت، در این مرحله نیز سرشت او بر تمامی سرشت ائمه تقدم وجودی و رتبی دارد.

ص: 243

فطرت او مستقیم با فعل الهی پدید آمده است وفطرت های دیگر ائمه علیهم السلام از سرشت او جوشیده اند. بستر جدایی از فعل الهی برای دو خلقت آنها نیست.

4- ترکیب و نیازمندی در نور وجودی آنها زیربنای آفریدن به شمار می رفت؛ در این خلقت نیز همان ترکیب بصورت پایین تر قرار دارد و زمینه ساز کمال فطری خلقت آنان به شمار می رود.

5- در خلقت نوری فرمول وجود نوری پیامبر | این بود: خداوند Ñ تکلمÑ کلمهÑ نورÑ کلمهÑ روح. ترکیب نور با روح و در نتیجه آفریده شدن شبح نوری محمد | در این جا شبح نوری Ñ سرشت پدید آمده و ترکیب اند و در نتیجه پدید آمدن طینت اهل البیت علیهم السلام است.

6- حفظ قانون ترکیب و پرهیز از بسیط دانستن و بسیط شمردن خلقت نوری در خلقت فطری نیز سریان دارد. فرمولی که آنجا خداوند برای آفرینش ائمه علیهم السلام بکار بُرد، در حقیقت عین همان فرمول را در این جا نیز استفاده کرد. نتیجة بودن فرمول همان گونه که در آفرینش نوری قطعی و صددرصدی بود، در این جا نیز عقیم نبودن و باروری آن یقینی است.

7- فاصله نور وجودی و فعلیت آن در مرحلة نخست تردید ناپذیر بود، در این جا نیز همان فاصله ها به عینیت رسیده است. نور محمد | پس از خلقت سالیان دراز مافوق نوری در برابر پروردگار فروتنی می کرد و ایستاده بود. در خلقت فطری نیز پس از گذشت زمان زیاد ما فوق نوری سرشت اهل البیت علیهم السلام در جریان فعلیت قرار گرفتند و در جایگاه خود به بندگی پرداختند.

ص: 244

8- خاصیت واسطه بودن هم در نور آنها وجود داشت و هم در فطرت شان وجود دارد. با این تفاوت که از نور نور فوران می کرد و از سرشت، سرشت.

9- همان گونه که نور ائمه علیهم السلام میان پرده های نورانی و دریا های نورانی فرو رفتند و تمام مراحل نوری را طی کردند، سرشت آنان نیز میان پرده های لؤلؤ در جهان متناسب خود پنهان شدند و سپس برون آمدند. ماهیت حجاب نوری از دانش های غیبی به شمار می رفت و این جا نیز پوشش سبز لؤلؤ و کیفیت آن از دانش های غیبی به حساب می آید.

10- تقدم بر پرتو افشانی خلقت نوری با نور ائمه علیهم السلام بود و سپس عالم جبروت و ملکوت، در خلقت فطری نیز تقدم ریزش از آن سرشت ائمه علیهم السلام یکی پس از دیگری است و آنگاه موجودات دیگر الهی مانند خلقت سرشت شیعه در هر دو خلقت حلقة فیض بودن در نظر گرفته شده است.

علی علیه السلام نقل کردند که فرمود: از جدم رسول خدا | شنیدم که می فرمود: من از نور خداوند فراتر از توصیف آفریده شدم و اهل بیت من از نور من آفریده شدند و دوستداران آنها،

از نور آنها آفریده شدند.((1)) آنگاه از نور ائمه علیهم السلام شیعیان آنها آفریده شدند، از نور شیعیان ائمه علیهم السلام روشنایی اندام و بینایی تمام انسان ها و غیر انسان ها آفریده شد ((2)) زیرا ما همگی از نور خداوند پدید آمدیم. از این رو، شیعیان ما از شعاع نور ما آفریده شدند. به همین دلیل آنان برگزیدگان، نیکوکاران، پاکیزه گان و زیبا رویانی هستند که نور آنها بر موجودات دیگر و انسان های دیگر می درخشد مانند مهتاب در شب تاریک.((3)) از همین جهت شیعیان خلق شده را «شیعه» می نامند؛ زیرا آنها همگی از پرتو نور، آفریده شده اند.((4))

ای مفضل! می دانی – شیعیان را چرا شیعه نامیده اند؟! مفضل! شیعیان ما از ما هستند و ما از شیعیان خود هستیم. تو بر آمدن این خورشید را دیده ای و می نگری؟ عرض کردم: از باختر! امام علیه السلام فرمود: شیعیان،همین گونه اند،

ص: 246

نسبت به ما، با ما آشکار می شوند و برون می آیند و با ما بر می گردند و بسوی ما بازگشت دارند.((1))»

برآمدن شیعه از نور ائمه علیهم السلام را افزون بر نقل، عقل و ذوق و عُرف نیز قطعی می شمارند. که هر یک باید در جای خود بررسی و اثبات شود.

1- نقل:

«عن الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام عن الحسن بن علی علیه السلام قال: سمعت جدی رسول الله | یقول: خُلِقتُ من نورالله عزوجلّ،و خَلَق اهل بیتی من نوری، و خلق محبیهم من نورهم، و سایر الخلق الناس فی النار».((2))

این دلیل نیازی به توضیح و تثبیت ندارد؛ زیرا تمامی واژگان و همة جمله صراحت، گویایی و رسایی خاص در حد کافی دارد. معانی بلند با عبارت روشن و قابل فهم با نقل شیعه و سنّی.

2- عقل: خرد به ما قانون کلی پدید آمدن موجودات را بیان می کند و آن صدور شیء از شیء با حفظ تناسب و سنخیت است، همراه با ترجیح مرجّح از میان دیگر موجودات و مرجّحات پایین تر.

الف: شیء صادر کننده در این فرض، نور وجودی اهل البیت علیهم السلام است که نور فیض را از خود عبور می دهند و در آن سوی هستی می رسانند که در واقع صادر اصلی خداوند به شمار می آید.

ص: 247

ب: شئ صادر شده نور وجودی شیعه است. این

نور به واسطة وجود نوری ائمه علیهم السلام به دستور حق آفریده شده و جامة هستی بخود گرفته است نه خود بخود، یا مستقیم از نور خداوند یا به واسطة دیگر موجودات.

ج: ناگزیر فیض باید صادر می شد؛ زیرا خاصیت لاینفک فیض صدور و پخش و گسترش آن است. هنگامی که فیض صادر می شود، مسیر های عقلی ویژه ای را می پیماید که یکی از آنها گزینش مستفیض از میان گزینه های فرضی است. نه تمامی گزینه ها؛ زیرا با سنخیت همسویی و سازواری ندارد.

د: انتخاب یک گزینه و حذف دگر گزینه ها همراه با ترجیح و برتری خاص صورت می گیرد. چنانچه این امتیاز و برتری نبود، هرگز این مستفیض از میان دیگران برگزیده نمی شد اما این که آن ویژگی چیست می توان به شفافیت و قابلیت وجودی نور شیعه از میان دیگر انوار بدان استدلال کرد. چنانچه موانع وجود نداشته باشد و مقتضی هم موجود گردد، این گونه نور ظهور می کند.

ح: ناگزیر باید یک مستفیض از میان فیض گیرندگان بی شمار انتخاب می شدند نه تمامی آنها؛ زیرا علت واحد، معلول واحد برون می دهد نه معلول های متعدد و بر عکس.

در نتیجه با حفظ سنخیت و هماهنگی، فیض باید به فیض گیرندة واحد و مشخصی برسد و نمایان گردد.

3- ذوق: با قطع نظر از نقل و عقل؛ ذوق و دل به ما می فهماند که عشق و عاشق و معشوق نمی توانند جدای از هم باشند. آنچه را عاشق دارد ناخودآگاه و

ص: 248

خودکار به معشوق می رساند همان گونه که معشوق هرچه را برای خود می خواهد به عاشق خود در قدم نخست تقدیم می دارد. قاعدة فیض دهی و فیض گیری در واقع تبیین کنندة همین قمار عاشقانه و مستی دلبرانه است نه چیز دیگر. چنانچه نور از کانون خود به بال پروانه نزند و پرواز او را نگیرد و او را دیوانه خود نسازد، چه موجود دیگری را شیفته و فریفتة خودمی سازد؟ طبیعت نور رسانی و نور گیری همین حقیقت را برای ما آشکار می سازد. سرشت نور خود به خود این مسیر کوتاه را می پیماید نه راه دور و دراز دیگری را.

4- عرف: دستگیری و خدمت رسانی در قدم نخست بر پایة عرف به نزدیکان فرمانبردار تعلق می گیرد نه سرکشان دور دست یا دشمنان فرودست و فرادست. نور به نزدیک ترین نقطه اطراف خود می نشیند و آن را نورانی می کند. پیش از آنکه کناره های دور دست را روشن سازد، شیعه و ماهیت وجودی او همین پیروی را می طلبد، بسط می دهد و عمق می بخشد.

در واقع یک پیوند و اتصال وجودی، حقیقی و خارجی میان تمامی مراحل انوار الهی بر قرار می کنند که خود بخود هرگونه خلأ، تصادف و عدم در مجموع مراتب خلقت نوریه ردّ و باطل می شود. بنابراین سراپای مراتب نور، نور است. تاریکی در اطراف و میانة این حلقه های نوری و زنجیره های نور پردازی و نور پذیری وجود ندارد اما هریک به تناسب وجود نوری خود، در جایگاه و مرتبة طول نوری که قرار دارند، نور می پذیرند و نور می افشانند. از آنجا که نور ائمه علیهم السلام با دیگر انوار فرودست تناسب وجودی ندارند باید حلقة نوری دیگری میان آنها و موجودات به نام «شیعه» قرار گیرد تا از یک سو هستی نور کامل گردد و از دیگر سو، با تناسب هرمرحله، نور ویژة آن بتابد. با ریزش نور شیعه از نور ائمه علیهم السلام تناسب حلقه های نوری در فرمانبرداری و فرماندهی به منصة ظهور رسیده، تمامی ابعاد آن به خوبی احراز شده است. تا این احراز صورت نمی گرفت و ارتباط هماهنگ و هم سو نمی شد، هرگز نور امتداد نمی یافت و انتشار پیدا نمی کرد.

«یامفضل! أتدری لِمَ سمیّت الشیعة، شیعة؟! یا مفضل شیعتنا منّا و نحن من شیعتنا. اما تری هذه الشمس أین تبدوا؟ قلت: من الشرق. و قال: الی أین تَعُود؟ قلت: إلی مغرب. قال: هکذا شیعتنا بدؤوا منّا و الینا یَعُودون».((1))

ص: 250

ما هستید.((1)) در واقع خداوند ما و شیعیان ما را از طینت واحدی آفرید و دشمنان ما از سرشت بد و گِل بدبو و چسپیده آفریده است.((2)) دل های شیعیان ما به ما روی محبت دارند و دل های ما رُخ محبت به سوی آنان مانند نگاه های آویخته و توجه پدر و مادر به فرزند. ما برای آنها خیر و بهترین هستیم و آنها برای ما بهترین اند و پیامبر | برای ما بهترین و ما برای پیامبر | بهترین هستیم.((3))»

افزون بر هستی بخشی نور وجودی خداوند به شیعیان از طریق پیشوایان پاک، فطرت آنان را نیز از نور ائمه علیهم السلام آفرید یا از نور فطرت آنان. شیعه در اصل وجود و فرع آن وامدار ائمه علیهم السلام است.

وصیه به ایّدته و به نصرته»((1)) ستایش خدای تو را سزاست که ... خانة آخرت را آفریدی و سفرة رنگارنگ نعمت ها را در آن گسترانیدی. و در آن نوشیدنی، خوردنی، همسران، مهمانداران، قصرها، نهرهای روان، میوه ها و کشتزاران قرار دادی؛ خانه ای که مسکن گزیدگانش هیچ گاه کوچ نکنند و حالات زندگی آنان تغییر نپذیرد؛ در آنجا دچار ترس و وحشت نشوند و بیماریها در جان شان نفوذ نکند، خطراتی دامنگیر آنها نشود؛ سفری در پیشی ندارند تا از منزلی به منزل دیگر کوچ کنند.((2)) درختان بهشتی همواره شاخه هایشان بهم می خورند و ریشه های آن در توده های مشک پنهان است و در ساحل جویباران بهشت قرار گرفته آبیاری می گردند و خوشه هایی از لؤلؤ آبدار به شاخه های کوچک و بزرگ درختان آویخته و میوه های گوناگون که از درون غلاف ها و پوسته ها سر برون کرده اند... شاخه های پر میوة بهشت بدون زحمتی خم شده و در دسترس قرار می گیرند؛ تا چینندة آن هرگاه خواهد برچیند؛ مهمانداران بهشت گرد ساکنان و اطراف کاخ های شان در گردش هستند و آنان را با عسلهای پاکیزه و شراب های گوارا پذیرایی می کنند.((3)) در بهشت درجاتی برتر و جایگاه های گوناگون وجود دارد که نعمت هایش پایان ندارد».((4))

ص: 253

در این که بهشت با تمام ویژگی ها و امتیازات برتر خود از نور وجودی امام حسین علیه السلام پدید آمده است، تردیدی وجود ندارد؛ زیرا آنها واسطة فیض الهی در تمام گیتی و جهان ماده ومعنا هستند. اما بهشت در سلسله مراتب نظام آفرینش پیش از جهان ماده قرار گرفته و بالاتر از آن کاخ هایش برافراشته شده است. نص نبوی در این موضوع را شیعه وسنی نقل کرده اند:

«... قال رسول الله | مکتوب علی باب الجنة، لا إله الا الله محمد رسول الله | علی اخو رسول الله علیه السلام ؛ قبل أن یخلق الله السموات و الارض، بألفی عام».((1))

«... عن جابر بن عبدالله قال: سمعت رسول الله | یقول: مکتوب علی باب الجنة، قبل ان یخلق الله السموات و الارض بألفی عام: لا إله الا الله محمد رسول الله و علی اخو رسول الله أیدته بعلیّ...».((2))

بنابراین حلقه وجودی بهشت فراتر از عالم ماده وفروتر از عالم ملکوت قرار می گیرد.

اگرچه ما از چینش ریز آن آگاهی کامل نداریم. اما در اصل تقدم وجودی این جهان به جهان ماده باور قطعی داریم همان گونه که از چگونگی بازگشت، وضعیت ماندگاری و حد و حجم وجودی نعمت های آن و شیوه بهره بروری و نحوة لذت بردن وتفاوت آن با لذت های این جهانی به صورت جزئی و

ص: 254

محسوس بی خبریم اما در اصل بازگشت، ماندن، لذت بردن و وجود نعمت های فراوان و همانند این جهان باور کامل داریم.

از آنچه یاد شد در می یابیم که حقیقت بهشت از نور حسین علیه السلام پدید آمده است و سیمای آن را باید وحی برای ما تفسیر کند؛ زیرا عقلانیت ما تا به آنجا بُرد ندارد. در این بخش بهشت و بهشتیان را در منابع قوم می شناسیم نه گسترده چکیده و کوتاه!

«خدای فراتر از توصیف فرمود: برای بندگان نیک کردارم (در بهشت نعمت هایی) را آماده کرده ام که هیچ چشمی تا کنون ندیده و هیچ گوشی نشنیده و در هیچ اندیشه ای

خطور نکرده است.((1)) خداوند به بهشتیان می گوید: ای بهشتیان! و آنان پاسخ می دهند: پروردگار ما! «لبیک و سعدیک و الخیر فی یدیک». پروردگار می گوید: آیا از (این گونه زیستن) خرسندید؟ همه می گویند:ای پروردگار ما! چگونه خرسند نباشیم در حالی که بهتر از این نعمت ها وجود ندارد. خداوند می فرماید: برتر از این برای تان اعطا کنم؟ آنها عرض می کنند: ای پروردگار! چه چیزی از این - نعمت های موجود - با فضلیت تر است؟ خداوند می گوید: برای شما رضوانم را آماده بهره وری کردم که از این پس تا ابد بر شما خشم نمی گیرم.((2)) در بهشت نهری است که دو طرف آن

ص: 255

طلاست و زیر آن یاقوت و دُر و خاکش از مشک وعطرآگین تر است و آبش از عسل شیرین تر و از برف سفید تر. در بهشت درختی است که سواره در سایه اش صدسال راه می رود و آن درخت سایه اش بریده نمی شود.((1)) (روز واپسین) گروهی از مردمی که از آتش جهنم به شفاعت محمد | رهایی می یابند، نیز وارد بهشت می شوند که به آن ها جهنمیان گفته می شود. (آری) بهشتیان آنجا می خورند و می آشامند.((2))»

تصویری که خواننده ژرف نگر از بهشت در ذهن دارد با تصویری که از نور زیربنای آن برای خود ترسیم کرده است، جا دارد مقایسه ای صورت دهد و تفاوت شکر را با شکر ساز بخوبی بدست آورد.

ص: 256

ص: 258

هستی تردیدی وجود ندارد که وی پس از نور پدر و همسر سوّمین وجود نوری، در عالم نوری به شمار می رود و دیگر انوار مقدسه همگی در رتبة وجودی پس از آن بانوی یگانه قرار دارند. برای تبیین و تثبیت بیشتر این موضوع دو نمونه از منابع شیعه و چند نمونه از مآخذ اهل سنّت نقل می شود:

«... عن أبی سعید الخدری قال: کنّا جلوساً مع رسول الله |، إذ أقبل إلیه رجل فقال: یارسول الله | أخبرنی عن قول الله عزّوجلّ لابلیس: {أستکبرت أم کنت من العالین}. فمَن هم یا رسول الله الّذین هم أعلی من الملائکة؟ فقال رسول الله | أنا و علیّ و فاطمة والحسن و الحسین. کنّا فی سرادق العرش، نسبح الله و تسبّح الملائکة بتسبیحنا قبل أن یخلق الله عزّوجلّ آدم بألفی عام. فلمّا خلق الله عزّوجلّ آدم امر الملائکة أن یسجدوا له و لم یأمرنا بالسجود، فسجدت الملائکة کلّهم إلا ابلیس فإنه أبی أن یسجد، فقال الله تبارک و تعالی: {أستکبرت أم کنت من العالین} أی مِن هؤلاء الخمس المکتوب أسمائهم فی سرادق العرش.

فنحن باب الله الّذی یؤتی منه،بنا یهتدی المهتدون. فمن أحبّنا أحبّه الله و أسکنه جنته و من أبغضنا أبغضه الله و اسکنه ناره و لایحبّنا إلّا من طاب مولده».((1))

ص: 260

حدیث زیر تقدم رتبی وجود نوری فاطمه ÷ را بر دیگر انوار ائمه علیهم السلام قطعی می شمارد:

«... قال الصادق علیه السلام : إنّ الله تبارک و تعالی خلق أربعة عشر نوراً قبل خلق الخلق بأربعة ألف عام، فهی أرواحنا، فقیل له یابن رسول الله و مَن الاربعة عشر؟ فقال: محمد و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین والائمة من وُلد الحسین، آخرهم القائم الّذی یقوم بعد غیبته فتقتل الدجّال و یطهّرهم الارض من کلّ جور و ظلم».((1)) روایات بی شماری از پیشوایان پاک در کتاب های شیعه نقل شده است که همگی بر تقدم وجود فراخنا و پهناور دختر رسول خدا | بر دیگر موجودات دلالت دارند و نوع مدلول آنها نه ظهور که نص صریح و شفاف و نه کنایه و استعاره یا مجاز که به دلالت مطابقی قابل فهم و برداشت همگان است.

از منابع برادران اهل سنت روایتی که نقل شده به صراحت روایت های بالا نمی رسد اگرچه مدلول آنها نیز به ظهور یا قرینه بر تقدم خلقت نوری فاطمه ÷ بر دیگر مراتب وجود اشاره دارند:

«... عن عمر بن خطّاب، عنه علیه الصلاة و السلام: «أنّ فاطمة و علیّاً و الحسن و الحسین علیه السلام فی حضیرة القدس، فی قبّة بیضاء، سقفها عرش الرحمن».((2))

ص: 261

«... قال رسول الله |: لیلة عرج بی إلی السماء، رأیت علی باب الجنة مکتوباً: لا إله الا الله، محمد رسول الله، علی حبیب الله و الحسن و الحسین صفوة الله و فاطمة خیرة الله، علی باغضهم لعنة الله».((1))

مراتب وجودی بهشت مقدم بر عالم ناسوت به شمار می رود از این رو، نور فاطمه ÷ در آنجا سکونت داشته است و مقدم بر دیگر انوار وجودی اهل البیت علیهم السلام به شمار می رود.

غیر سیلان دار پدید آمده است. نام این آسمان «رفیع» بوده و از جنس آب و دود است.

پس از آن آسمان دوّم را به رنگ «مس» آفرید و آن را «قیدوم» نام گذارد.

بعد آسمان سوّم را به رنگ شکوفة سرخ رنگ آفرید و نام آن را«ماروم» نهاد. سپس آسمان چهارم را به رنگ «نقره» آفرید و آن را «ارفلون» نامید. آسمان پنجم را به رنگ «طلا» خلق کرد و این موجود را «هیعون» اسم گذاری کرد. سپس آسمان ششم را از یاقوت سبز آفرید و اسم آن «عروس» گذارد. و بالأخره آسمان هفتم را از درّ سفید رنگ خلقت کرد و نام آن را «عجماء» گذاشت. با آفرینش آسمان هفتم پایان آن را «سدرة المنتهی» نامید. و آن جایگاه را نیز «علیّون» اسم گذاشت. دلیل این نامگذاری به «سدرة المنتهی» این بود این که اعمال آدمیان را ملائک به آسمان ها و به آن جایگاه می برند و فرشتگان کاتب را می نویسند».((1))

داده های وحیانی همان گونه که وجود هفت آسمان را قطعی می شمارد، از حقایق درونی هریک نیز پرده بر می دارد و اسرار آنها را بازگو می نماید:

آری: خداوند «در آسمان ها، دریا های بزرگی به عمق پانصد سال (نوری) راه آفرید.

در آسمان هفتم دریاهایی از نور درخشان قرار دارد؛. نورهایی که چشم ها را کور می کنند؛ دریاهایی از ظلمت و یخ های در حال حرکت آفریده است.

در آسمان چهارم خانه ای از لؤلؤ یک دست، بر چهار پایة زبرجدی و پوششی از یاقوت قرمز، در برابر عرش خویش

خلق کرد و آن را «بیت المعمور» یا «صُراخ» نامید. هر روزه هفتاد هزار فرشته به طواف و نماز گذاردن، در آن می پردازند. در سمت راست «بیت المعمور» فرشتگان نویسندة اعمال بهشتیان قرار دارند و در سمت چپ آن، نویسندگان اعمال جهنمیان با قلم های سیاه نشسته اند. هنگامة عشاء که فرشتگان گماردة کردار بشری به آسمان ها پر می گشایند، بسوی آن جایگاه می روند و کردار هر فردی را ارائه می کنند.((1))

وجود بیت المعمور و سدرة المنتهی با دیگر حقایق خارجی در ظرف آسمان ها مدلول اخبار فراوانی است که از طریق شیعه و سنّی نقل شده است.

ص: 264

بازگویی چنین اخباری بر شکوه و عظمت پروردگار و آفریدگانش می افزاید و ذهن و اندیشة بشری را به سوی موجودات معنوی رهنمون می گردد. برخی از رویداد های آسمان ها را پیامبر | و ائمه علیهم السلام پیش از معراج بازگو کرده اند و برخی دیگر را پس از معراج بیان کرده اند که هردو برای گسترش فضیلت اهل البیت علیهم السلام تبلیغ شده است.

برخی از بزرگان قوم، پدید آمدن و درخشیدن وجود زمین را از نور وجودی حضرت محمد | می دانند که از یک جهت موافق عمومات روایت های خلقت نوریه است و از دیگر جهت مخالف آن. همان گونه که تبیین شد؛ از نور تمام ائمه علیهم السلام بصورت کلی گاهی موجودات آفریده شده اند چنانکه در آفرینش نور وجودی شیعه گذشت؛ «خلقت من نور الله عزّوجلّ و خلق اهل بیتی من نوری و خلق محبیهم من نورهم».((1))و «... خلق شیعتنا منا او منها».((2))

گاهی برخی از موجودات بصورت مشخص از نور وجودی برخی پیشوایان فوران کرده است نظیر درخشیدن آسمان و زمین از نور حضرت فاطمه ÷ که روایات در این موضوع با صراحت و شفافیت نقل شد.

جهت موافق روایت های خلقت نوریه با احادیث اهل سنّت در اصل نور واحد بودن آنهاست و این که تمامی موجودات از نور آنها پدید آمده اند؛

«والخلق کلهم صنائع لنا».((3)) و «نحن سبب خلق الخلق».((4))

بنابراین چه زمین از نور فاطمه÷ بوجودآمده باشد یا از نور پیامبر | تفاوت جوهری ندارند. تمامی انوار ائمه علیهم السلام در عالم نوری یکی برآمده از دیگری

ص: 266

است و اتصال وجودی دارند. با حفظ تقدم رتبی که میان آنها وجود دارد. نور پیامبر|، نور ائمه علیهم السلام و نور ائمه علیهم السلام نور پیامبر| به شمار می رود.

جهت مخالف روایت های خلقت نوریه با روایت های اهل سنت در خصوص خلقت مشخص موجودات از انوار ویژة آنان است. چه بسا برخی از آنان تقدم وجودی ائمه علیهم السلام نسبت به دیگر مراتب هستی قایل باشند اما با صراحت واسطه بودن تمامی آنها را در نظام آفرینش بازگو نکرده اند. آفرینش آسمان و زمین از نور فاطمه÷ میان شیعه در خلقت نوری اهل البیت علیهم السلام اتفاقی به می شمار می رود اما اهل سنت هستی بخشی را به نور پیامبر | نسبت می دهد و هستی گیری را به زمین یا آسمان.

چنانکه گفته اند:

«قال رسول الله |: أنا سیّد وُلدآدم و لافخر. و أنا اول من تنشق الارض عنه یوم القیامة و لافخر. و أنا اول شافع و اول مشفع و لافخر. و لواء الحمد بیدی یوم القیامة و لافخر».((1))

فرزندم حسن هستند و نور حسن از نور خداوند فراتر از توصیف. بدین سان، نور حسن از خورشید و ماه افضل است».((1))

ائمه علیهم السلام به تناسب جایگاه و مراتب وجودی خود در نظام خلقت نقش های بی شماری ایفاء می کنند و هریک برای تحقق و عملی شدن جریان بندگی- چه در عالم جبروت یا ملکوت چه در عالم ناسوت و جهان مادی - تلاش می ورزند در واقع فلسفة وجودی ائمه علیهم السلام در یک کلام نشان دادن بندگی واقعی وحقیقی آنها نسبت به خداوند است.

در این که چگونه و با چه کیفیتی شمس و قمر از نور آن حضرت پدید آمده است و چه مراحلی را پشت سرگذارنیده، جز با بررسی روایات، دلیل دیگری در دست نداریم. بنابراین کشف چگونگی و شیوه های خلقت ماده از معنا نیازمند واکاوی تمام داده های وحیانی در این موضوع است و بس.

با تحلیل عقلی می توان به این مهم دست یافت که میان نور وجودی امام حسن علیه السلام تا پدید آمدن خورشید و ماه تغییرات و دگرگونی های شگرف رخ داده است تا سنخیت میان آنها بوجود آمده و معلول از علت صادر شده است. ولی تمامی حلقه های واسطه را پروردگار ایجاد کرده و

چیده است و اگرچه نام و مشخصات آنها با ریز و درشت موضوع در اختیار ما قرار ندارد ولی اصل ریزش ماده از معنا با حفظ تناسب و ایجاد سنخیت کامل میان آنها نه تنها ناممکن که شدنی و حقیقی تلقی می شود.

ص: 268

وانگهی مدلول روایات ریزش نور از نور است که می توان حد مشترک میان ماده و معنا را همان اصل نور یا وجود به شمار آورد و حد اختصاصی آن دو را نور پردازی و نور پذیری به حساب آورد.

موجودات از نظر تقدم رتبی به خداوند قرار دارند و اشیاء همگی برون آمده از نور وجودی آنهاست، ناگزیر همین نزدیک ترین موجودات باید علت واسطه ی تدبیراشیاء و موجودات دیگر از جمله زمین و آسمان به شمار رود.

فرمانبرداری هر شیء به حسب خودش تعریف و تعیین می شود نه نسبت به دیگر موجودات که در پذیرش ولایت و چگونگی به رسمیت شناختن سیاستمداری ذاتی ائمه علیهم السلام گوناگون و حالات ویژه ای دارند. چنانکه تسبیح آسمان و زمین و هر آنچه میان آن ها قرار دارند نیز با تسبیح بندگان در چگونگی و شکل و مراتب تفاوت دارد هرچند در اصل پاک شمردن خداوند همگی شریک هستیم و این مخرج مشترک ما به حساب می آید.

برکت یاد دادن و تعلیم علی علیه السلام است.((1))خداوند در آسمان چهارم یکصد هزار فرشته آفرید و در آسمان پنجم سیصد هزار فرشته و در آسمان هفتم ملکی را خلق کرد که فراز گردنش زیر عرش و فرود پاهایش زیر اعماق زمین است. فرشتگان که بیش از حد شمارش و یقین هستند؛ نمی خورند و نمی آشامند جز نمازگذاردن ودرخواست آمرزش برای پیروان گنهکار علی بن ابی طالب و دوستان وفرمانبردارانش وظیفه ای ندارند.((2)) (آری) پس خداوند ما را به زمین فرو فرستاد و دستور داد تسبیح گوییم. ما تسبیح کردیم واهل زمین با پیروی از تسبیح ما تسبیح کردند».((3))

تسبیح گویی ائمه علیهم السلام هرگز مستقل و خود بخود نبوده تا خدای ناکرده آنان را در برابر دانایی ذاتی و مطلق خداوند قرار دهیم. بلکه معتقدیم اصل تسبیح کردن را نیز خداوند به آنان یاد داده است و دیگران به پیروی از آنها به تسبیح گویی پرداخته اند. بنابراین ائمه علیهم السلام حلقة بندگی و علمی میان ما و خداوند نیز به شمار می روند.

انسانی اثبات می شود و از دیگر سو ولایت تکوینی و تشریعی ائمه علیهم السلام در آنجا مشخص می گردد. بنابراین میان این دو موضوع پیوند ژرف و گسترده ای وجود دارد.

پیش از چگونگی ارتباط و تعامل «جهان ذر» با «عالم ماده» و «خلقت نوریه» جا دارد بحث مورد نیاز به صورت مستقل در هستی و چیستی عالم ذر ارائه و تبیین گردد.

حضرت آدم برگرداند و تمامی نسل های بشری از آغاز تا پایان در صلب آدم گرد آمده بودند تا آنگاه که هریک به تدریج در زمان خاص خود در عالم ماده با دستور خداوند برون آیند. هر آنکه در (نشأ مادی) بر اساس دین اسلام زندگی می کند، در واقع بر پیمان نخستین خویش استوار مانده است و هر آنکه از این دین، برگردد از همان پیمان اولی برگشته و آن را انکار نموده است».((1))

«خداوند پاک بنی آدم را از صلب پدران شان می گیرد و در رحم مادران آنها وارد می کند. آنگاه به تدریج آنها را بالا می برد و از خون بسته به گوشت ریز شده می رساند. پس هریک را بشر کامل الخلقه قرار می دهد. بعد از آن او را زنده و مکلف می سازد و نشانه های آفریدگان خود

را به او نشان می دهد. برای آنها در نهاد شان جایگاهی از معرفت و استدلال فراهم می آورد؛ به گونه ای که خود انسان ها را به وجود خود آنها گواه می گیرد و می گوید: آیا من پروردگار شما نیستم؟

همگی گفتند: آری. این معنی گواه گرفتن آنان به خود بهترین راهنمای آفرینش آنان بر یکتایی خداوند است. همین گواه گرفتن آنها برای بندگی خودشان، ناشی از قرار دادن استعداد نیروی استدلال در عقل آنان بر یکتایی خداوند به شمار می آید که خداوند در وجود آنان، از شگفتی های آفرینش خود و دور از دسترس پدید آمدگانش، آمیخته است. گویا خداوند پاک به منزلة مشهد آنان برخودشان و آنها در مشاهدة آن بسر می برند. نمایان شدن خداوند بر آنها به گونه ای است که پروردگار اراده کرده است و سرپیچی شان را از این راه به منزله اعتراف کننده و اقرار کننده نا ممکن شمرده است.

اگرچه این شهادت صوری و حقیقی((1)) یا گفتار زبانی((2)) وجود

ص: 276

ندارد. گفتار خداوند این جا تکوینی است نه گفتار وحیانی وتلقینی به بندگان... پاسخ آنان نیز به زبان و استعداد و لسان حال است نه لسان مقال؛ زیرا آنچه در غریزه و نهاد آنها به ودیعت گذارده شده است، همان استعداد عقلی آنها است».((1))

یا حیات نوع انسانی را در بر می گیرد. باید داستانی که آیه یادآوری می کند ظرف تحقق آن همانند ظرف وجود نوعی انسان باشد در همین دنیا (مانند یاأیّها الناس) نه تعبیر از ظرف به لفظ «إذ» که دلالت بر تقدم ظرف داستان از ظرف خطاب دارد.

هیچ گونه عنایت دیگری جدای از این امر نیز در این جا وجود ندارد تا این گونه تعبیر را تصحیح کند از قبیل تحقق زود هنگام وقوع یا مانند آن».((1))

مشام نمی رسد تا در صورت معنی حقیقی آن بر خداوند حمل شود و این برداشت تأویلی است که نیازمند روایت می شود و روایتی مؤید این مضمون وجود ندارد.

اگر ظاهر آیه را با قطع نظر از این برداشت تفسیر کنیم، فاعل فعل اخذ بدون هیچ قرینه ای خداوند است و اگر فاعل مستقیم و بی واسطه خداوند شد، عالم ذر ماهیت دنیایی و این جهانی بخود نمی گیرد و با تفسیر آفرینش جنس مخالف است.

4- اگر زبان گفتگو در «عالم ذر» میان خداوند و نطفة انسانی به زبان تکوین صورت گرفته به دلیل زبان تکوین آسمان و زمین هیچ محذوری در گفتگوی تکوین عالم ذر پیش از این جهان وجود ندارد. زبان تکوین در هر جا مناسب با نظام خلقت ویژه باز است و قابلیت گفتگو با پروردگار را دارد. با این وجود، عالم ذر پیش از این جهان نیز اثبات می شود. اگر با زبان تشریع باشد که بر خلاف عقل صریح زبان تشریع در نطفه وجود ندارد.

5- یافته های عقلانی به هر میزان که بالا روند و پخته تر و کامل تر شوند، هرگز به داده های وحیانی احاطه نمی یابند و نمی توانند این اخبار غیبی را مادون مرتبة خود قرار دهند. هنگامی که عقل نتواند گره از مفهوم ناشناختة وحیانی بگشاید و آن را مطابق اصول و معیار های ضابطه مند وحی تفسیر کند، حق ندارد وجود ظاهری آن مفهوم را با تکیه بر رویکرد حسی نفی کند و از ظاهر آیات دست بردارد. بدین سان نمی توان وجود «عالم ذر» را نفی کرد یا آن را این

جهانی

ص: 279

تفسیر نمود. باید برای فهم بیشتر آن به داده های وحیانی درنگ ورزید و از آن ها ماهیت وی را به دست آورد.

3- فقدان وجود دلیل عقلی بر نفی: اگر بر وجود عالم ذر دلیل قطعی عقلی در دست نداریم در نفی آن هم دلیل قطعی نمی توان ارائه کرد. همان گونه که یادآوری شد، عقل چیزی را و موجودی را می تواند نفی یا اثبات کند که در قلمرو معرفتی آن بگنجد نه فراتر از آن.

4- برداشت مفسران: بسیاری از مفسران وجود پیشین عالم ذر را قبول دارند که به برخی اشاره می شود.

زندگی دیگری را برای بشر و غیر آدمی، روز واپسین اثبات کرده است که در آن نشأ همین انسان، با تمام مشخصات زندگی می کند و آن نظام را پروردگار با احکامی که دارد بگونه ای توصیف می کند که غیر از این زندگی دنیایی نظام و قوانین خود را دارد: {و إن من شیء إلا عندنا خزائنه و ما ننزله إلا بقدر معلوم} (حجر/21).

با این گفتار این حقیقت را تثبیت کرده است، که در واقع برای هر موجودی نزد پروردگار وجود پر گستره ای در گنجینة او وجود دارد اما هنگامی که اشیاء به عالم دنیا فرود آمدند اندازه های مشخصی بخود می گیرند. مانند عوالم وجود انسانی که جهان گسترده و فراخنای پیشین وجودش نزد خدای بلند مرتبه در گنجینة هستی او وجود قبلی دارد تا آنگاه که به سرای ناسوت فرود می آید».((1))

همان گونه که برخی حیات واپسین را انکار کرده اند، عده ای نیز حیات آغازین را نفی کرده اند در حالی که منزلت انسانی خود به خود اقتضای وجود عوالم گوناگون را داراست و دلیلی بر نفی آن در دست نیست. انکار به منزله رد دروغ با تهمت است که فساد آن بر کسی پوشیده نیست.

خود، وجود خارجی اشیاء در تبیین عالم ذر نقش اساسی دارد. آنانکه وجود این گونه جهان فراخنا و فراتر از زندگی میانه را نفی می کنند در واقع قادر به درک حیات آغازین و پسین نیستند تاواقع بینانه برداشت کنند. ازاین رو، باید به چگونگی آن عالم پرداخت:

«خداوند با این آیه: {إنّما امره إذا اراد شیئاً أن یقول له کن فیکون* فسبحان الّذی بیده ملکوت کلّ شئ} (یس/83). و آیه {و ما أمرنا إلا واحدة کلمح البصر} (قمر/5) و دیگر آیات گونه های حیات را اثبات کرده و تحقق یافته می داند. ازاین رو، وجود تدریجی که برای پیدایش اشیاء و از جمله با یک کلمه «کُن» دریافت می کند. افاضة آنی و دفعی یا افگندن و هستی بخشیدن غیر تدریجی است.

بنابراین اشیاء و موجودات آفریده شده دو صورت آفرینشی بخود می گیرند:

1- قانون صورت دنیایی آن موجود این است که از قوه به فعل گام به گام بدان دست می یابد و از نیستی به تدریج بسوی هستی حرکت می کند. نخست با کاستی آشکار می شود، آنگاه پیوسته رو به کمال و فزونی می رود و همواره بر این حالت وجودش تداوم می یابد تا آنگاه که رو به فنا می شود و به سوی پروردگارش بر می گردد.

2- صورت خدایی آن موجود است که بر پایة این وجهه تمامی موجودات آنی و تدریجی آفریده می شوند، هرچه کمال، استعداد و ویژگی نهادینه شده دارند در همان وجود آغازین و وجهة ربّی خود آنها را یکجا می گیرند بدون آنکه نیروی بالقوة را بر دوش کشند تا آنها را به فعلیت برساند.

ص: 283

در واقع این صورت آفرینش غیر از صورت پیشین است. اگرچه دو گونه خلقت برای یک شیء به حساب می آید ولی هرکدام قانون خاص خود را دارایند. گرچه تصور کامل این دو گونه آفرینه نیازمند ژرف نگری و نازک بینی است».((1))

پس از تبیین گونه های آفرینش، وی دلالت آیات را بر وجود عالم آغازین انسانی به نام «ذر» قطعی و مسلم می شمارد که انسان افزون بر عالم میانه آن حقیقت وجودی را هم داراست:

«مدلول آیات این را می طلبند که برای عالم انسانی با تمام سعة وجودی که نزد خدای سبحان دارد و آن همان وجهه ربی موجودات است که بر می تابند و خداوند بر افراد بشر آن را افاضه می کند؛ بگونه ای که در این افاضه برخی از برخی پنهان نیست و همه از فیض گیری دور و پنهان نیستند. همان گونه که فیض دهنده از آنها پنهان نیست. یک فعل چگونه می تواند از فاعل خود پنهان بماند یا آفریده شده از آفریدگارش دور باشد و این همان گونه ای از آفرینش است که خداوند آن را «جهان ملکوت» نامیده است و می گوید:

{وکذلک نری إبراهیم ملکوت السماوات والارض و لیکون من الموقنین} (انعام/75).

ص: 284

اما این گونة آفرینش دنیایی که ما آن را مشاهده می کنیم و خود جزئی از عالم انسانی هستیم، ویژگی آن جدایی بین افراد، پراکندگی حالات و کردار و قرار گرفتن آنها در بستر زمانی خاص خود است که با گذشت شبانه روز سنجیده می شود. همین رویکرد دنیایی، بهره وری مادی زمینی و لذت بری جسمانی میان انسان و پروردگارش پرده ای می افکند که مانع نزدیکی و مشاهدة انسان وخداوند می گردد».((1))

با این توضیحات آشکار شد که این زندگی انسانی، دنیایی برآمده و جوشیده از دیگر زندگی انسانی است و میان آن دو غیریت وجود ندارد این همان زندگی است جز آنکه خدای بلند مرتبه و ربوبیت او را در آنجا خود به خود مشاهده می کردند نه از راه استدلال، چرا که آنها از او جدا نبودند و نزد او گُم نمی شدند و همگی به ربوبیت او هر حق دیگری که از جانب او بود (نظیر رسالت و ولایت) بدان اعتراف کردند اما پرده های شرک و لعاب و رنگ گناه همگی از قانون این زندگی دنیایی است نه آن حیات ملکوتی که جز فعل پروردگار آنجا چیزی نبود و همگی بدان پابرجا بودند.

این دو گونه حیات را همراه با ویژگی ها و مراتب و احکام خاص آنها به خوبی درک کن».((1))

فعرفهم نفسه و أراهم نفسه، و لولا ذلک ما عرف احد ربه و ذلک قوله: {و لئن سألتهم من خلق السماوات و الارض لیقولنّ الله}».((1))

«عن زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال: قلت له: {و إذ أخذ ربک من بنی آدم} الی «شهدنا» قال: ثم قال: ثبتت المعرفة و نسوا المواقف و ]سیذکرونه[ و لولا ذلک لم یدر أحد من خالقه و لا من رازقه».((2))

«عن زرارة قال: سألت أباعبدالله علیه السلام عن قول الله: {وإذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم} الی«قالوا بلی» قال: کان و محمد علیه و آله السلام اول من قال: بلی، قلت: کان رؤیته معاینة؟ قال: نعم فأثبت المعرفة فی قلوبهم و نسوا المیثاق و سیذکرونه بعده و لولا ذلک لم یدر أحد من خالقه و لا من رازقه».

اخبار بدین مضمون فراوان نقل شده و همگی بر تقدم جهان آفرینش و آغاز خلقت بشری پیش از این عالم ماده دلالت جدی و قطعی دارند و دستامد آن را هم بیان کرده اند.

بندگی خود زبان گشودند پیش از آنکه دیگران به ربوبیت اعتراف کنند. ائمه علیهم السلام نطق ربوبی را بر زبان جاری کردند. بنابراین نخستین بندگان دنیایی نیز اهل البیت علیهم السلام به شمار می آیند همان گونه که نخستین بندگان ملکوتی، هستند:

«... ثم إنّ الله تعالی اهبط إلی الارض فی ظلل من الغمام و الملائکة، و اهبط أنوارنا اهل البیت علیهم السلام معه و اوقفنا نوراً صفوفاُ بین یدیه نسبّحه فی أرضه کما سبّحناه فی سماواته و نقدّسه فی أرضه کما قدّسناه فی سمائه. و نعبده فی ارضه کما عبدناه فی سمائه. فلمّا اراد الله إخراج ذرّیّة آدم علیه السلام لاخذ المیثاق سلک ذلک النور فیه، ثم اخرج ذرّیته من صلبه، یلبّون فسبّحناه فسبّحوا بتسبیحنا، و لولا ذلک لادروا کیف یسبّحون الله عزّوجلّ. ثم تراءی لهم بأخذ المیثاق منهم بالربوبیة و کنّا اوّل من قال: بلی، عند قوله: {ألست بربّکم}، ثم اُخذ المیثاق منهم بالنبوة لمحمد| و لعلی علیه السلام بالولایة. فأقرّ من أقرّ و جحد من جحد. ثم قال أبوجعفر علیه السلام : فنحن خلق الله و اوّل خلق عبد الله و نسبّحه و نحن سبب الخلق الخلق و سبب تسبیحهم و عبادتهم من الملائکة و الإدمیین...».((1))

پیشینة یک موضوع خود به خود یک موجود را به همان پیشینه می کشاند و

ص: 288

بدان پیوند که دارد اتصال خود را بازگو می سازد. اتصال پیشوایان به خداوند محدودیت ندارد و تنها به یک عالم از عوالم منحصر نمی شود به همین دلیل پیش از اقرار دیگران، ائمه علیهم السلام به فرمان خداوند گردن می نهند.

احادیث بی شماری بندگی ائمه علیهم السلام را در عالم

ذر اثبات می کند؛ بندگی نخست و پیش از دیگران همان گونه که در تقدم وجودی از همة موجودات ائمه علیهم السلام پیش تر هستی گرفته اند در مقام پرستش نیز زودتر از همه گردن نهادند:

«... ابن عباس قال: سمعت رسول الله | و هو یخاطب علیاً علیه السلام و یقول: یا علی إن الله تبارک و تعالی کان و لاشیء معه فخلقنی و خلقک روحین من نور جلاله، فکنّا أمامَ عرش ربّ العالمین نسبح الله و نقدسه و نحمده و نهلله، و ذلک قبل أن یخلق السماوات و الارضین. فلمّا أراد الله أن یخلق آدم خلقنی و إیاک من طینة واحدة من طینة علّیّین و عجنا بذلک النور و غمسنا فی جمیع الانوار و أنهار الجنة، ثم خلق آدم و استودع صلبه تلک الطینة و النور.

فلمّا خلقه استخرج ذریته من ظهره فاستنطقهم و قرّرهم

بالربوبیة، فأول خلق إقراراً بالرّبوبیة أنا و أنت و النبیّون علی قدر منازلهم و قربهم من الله عزّوجلّ. فقال الله تبارک و تعالی: صدقتما و أقررتما یامحمد و یاعلی و سبقتما خلقی إلی طاعتی، و کذلک کنتما فی سابق علمی فیکما، فأنتما صفوتی من خلقی، و الائمة من ذریّتکما و شیعتکما و کذلک خلقتم...».((1))

ص: 289

«امام صادق علیه السلام فرمود:

برخی از قریش به رسول خدا عرض کردند: شما به چه امتیازی از دیگر پیامبران سبقت دارید در حالی که پس از تمامی آنان برانگیخته شدید؟ و خاتم آنها به شمار می آیند؟ حضرت فرمود: «إنی کنتُ اوّل مَن أقرّ بربّی و أوّل مَن أجاب حیث أخذ الله میثاق النبیین و أشهدهم علی أنفسهم ألست بربّکم؟ قال: بلی. فکنتُ أوّل مَن قال بلی. فسبقتهم الی الاقرار بالله».((1))

نور او به بهشت منتقل و هفتاد هزار سال آنجا ماند. آنگاه نور محمد | به سدرة المنتهی فرود آمد و هفتاد هزار سال نیز آنجا سکونت گزید. بعد از آمدن، نور پیامبر | به آسمان هفتم منتقل شد پس از آن به ترتیب در آسمان ششم، سپس پنجم و آنگاه چهارم و سپس سوم آنگاه به آسمان دوم در آخر به آسمان دنیا فرود آمد. نور وجود آن حضرت در آسمان دنیا ماندگار شد تا آنگاه که خداوند ارادة آفرینش آدم علیه السلام نمود».((1))

مراتب هستی با وجود اهل البیت علیهم السلام چیده شد و از نور آنها نظم و سازماندهی بخود گرفت. نور اهل البیت علیهم السلام در هیچ مرتبه ای از مراتب نه تنها خاموش نگشت بلکه در پردة تاریکی نیز پنهان نماند. هرجا وجود و ظهوری هست

از نور آنهاست و درنگ نوری آنها بیانگر نیازمندی مراتب خلقت به آنها است از یک سو و فرمانبرداری خداوندی از دیگر سو به شمار می رود.

«قال النبیّ |... فلمّا جئت إلی السماء الدّنیا قال جبرئیل لِخازن السماء: إفتح. قال: مَن هذا؟ قیل: جبرئیل، قیل: و من معک؟ قیل: محمد، قیل: و قد اُرسل إلیه؟ قال: نعم، قیل: مرحباً به و لنعم المجئی جاء، فأتیت علی آدم فسلّمت علیه، فقال: مرحباً بک من إبنی و نبیّی، فأتینا السماء الثانیة، قیل: مَن هذا؟ قال: جبرئیل، قیل: من معک؟ قال: محمّد | قیل: اُرسل إلیه؟ قال: نعم، قیل مرحباً به و لنعم المجیئ جاء فأتیت علی عیسی و یحیی فقالا: مرحباً بک من أخ و نبیّی. فأتینا السماء الثالثة، قیل: مَن هذا؟ قیل: جبرئیل، قیل: من معک؟ قال: و محمد، قال: و قد اُرسل إلیه؟ قال: نعم، قیل: مرحباً به و لنعم المجیئ جاء فأتیت علی یوسف فسلّمت، فقال: مرحباً بک من أخٍ و نبیّی. فأتینا السماء الرابعة، قیل: مَن هذا؟ قال: قال: جبرئیل، قیل: من معک؟ قیل محمد | قیل: و قد اُرسل

إلیه؟ قال: نعم، قیل: مرحباً به، و نعم المجیئ جاء، فأتیت علی إدریس فسلّمت علیه فقال: مرحباً من أخ و نبیّی. فأتینا السماء الخامسة، قیل: من هذا؟ قیل: جبرئیل، قیل: و من معک؟ قیل و محمد | قیل: و قد اُرسل إلیه؟ قال: نعم، قیل: مرحباً بک من أخ و نبیّی فأتینا علی السماء السادسة قیل: مَن هذا؟ قیل جبرئیل، قیل: من معک؟ قیل: محمد، قیل: و قد اُرسل إلیه؟ مرحباً به، نعم المجیئ جاء، فأتیت علی موسی فسلّمت علیه فقال: مرحباً بک من أخ و نبیّی، فلمّا جاوزتُ بکی، فقیل: ما أبکاک؟ قال: یاربّ، هذا الغلام الذی بُعث بعدی یدخل الجنة من امته أفضل ممّا یدخل من امّتی، فأتینا السماء السابعة، قیل: مَن هذا؟ قیل: جبرئیل، قیل: من معک؟ قیل: محمد، قیل: و قد اُرسل إلیه؟ مرحباً به و لنعم المجیئ جاء فأتیت علی ابراهیم فسلّمت علیه فقال مرحباً

ص: 292

بک من ابنی و نبیّی.

فرفعت لی البیت المعمور فسألت جبرئیل: فقال: هذا البیت المعمور یصلّی فیه کل یوم سبعون ألف هلک اذا خرجوا لم یعودوا إلیه آخر ما علیهم».((1))

آسمان و زمین و دیگر موجودات همگی در تسخیر و زیر فرمان تکوینی ائمه علیهم السلام قرار دارند و ائمه علیهم السلام به اذن و دستور خداوند می توانند در تمام مراتب هستی که پدید آمده از نور وجودی آنهایند، تصرف کنند.

در احادیث دیگر معراج رفتن پیامبر | را تا نزدیک ترین مرحلة وجودی خداوند بیان می کنند که میان خدا و پیامبرش به اندازة دایرة کمان فاصله وجود داشت نه بیشتر و این مقامی است که هیچ موجودی از آفریدگان بدان راه نمی یابد و تا کنون راه نیافته است. بنابراین، تمام حقایق و همة فضائل اهل البیت علیهم السلام را خداوند می داند و بس، حتی خود ائمه علیهم السلام تمام حقایق خود را نمی دانند و این بیانگر منزلت بلند آنان است.

ص: 293

بالا ترین مرتبه وجود تا پایین ترین آن جاری است:

«... ثم خلق جمیع الاشیاء فأشهدهم خلقها و أجری طاعتهم علیها و فرّض أمورها إلیهم. فهم یحلّون ما یشاؤون و یحرّمون ما یشاؤون و لن یشاؤوا إلا أن یشاء الله تبارک و تعالی. ثم قال: یا محمد! هذه الدیانة التی، من تقدمها مرق، و من تخلف عنها محق، و من لزمها لحق، خذها الیک یا محمد».((1))

ص: 295

ص: 296

ص: 298

وجود ندارد. اولین موجود آفریده شده حقیقت نوری محمد | و پس از آن سایر ائمه علیهم السلام تا آخرین پیشوایان پاک است. بر خلاف فلسفه و عرفان که به کلی گویی بسنده کرده بودند، در این جایگاه ریزترین مسایل نیز طرح شده و هستی بخشیدن و هستی گرفتن بصورت شفاف تبیین شده است. ابهام و ارائه مفهوم در نخستین نور نه تنها نیست که مصداق آن با حالات و کردار نوری همگی گرد آمده اند.

4- کیفیت برون آمدن اولین نور بر نظریة آفرینش استوار است نه دیدگاه های صدور با پیشینة وجودی موجودات یا سایه پنداشتن موجودات دیگر خلقت واژه ای است که از نخستین موجود آفریده شده تا پایان هستی در سلسله نظام آفرینش بکار برده شده است و هرگز دیدگاه های دیگری را نمی توان جایگزین آن کرد. بر نظریه فیض صدور یا تجلی می توان نقد های زیادی نوشت اما بر نظریه آفرینش نمی توان خرده گرفت و آن را محال دانست؛ زیرا برآمده از متن داده های ناب وحیانی است نه یافته های خام عقلانی.

5- اهل البیت علیهم السلام در نظام خلقت نه یکی از اهداف مهم آفرینش به شمار می رود که با وجود آنان بی هدفی و تصادفی بودن یا دیگر مسائل سست از خلقت و پدید آمدن موجودات نفی می شود. بنابراین هستی بر پایه ای هدف و غرض و مقصد ویژه ای لباس هستی پوشیده و پدید آمده است نه از روی اجبار یا بازیچه یا پوچی و... این اهداف همراه با آگاهی و اراده صورت گرفت نه با جبر و...

6- فراگیری نور پردازی و عدم اختصاص آن به یک مرتبه یا چند مرتبه در

ص: 301

نظام خلقت، دستامد دیگر فلسفی این موضوع به شمار می رود که در آن گسترة نور اهل البیت علیهم السلام همه جا را فراگرفته اند. جای نیست که نور در آن نفوذ نکرده باشد و حضور اهل البیت در آنجاآن مشاهده نشود. عمومیت و شمول نور افشانی تنها با خلقت نوریه قابل فهم و هضم است.

7- اهل البیت علیهم السلام در سراسر مراحل آفرینش و نورپردازی الهی تنها حلقة واسطة فیض رسانی به شمار می روند نه خالق یا پروردگار یا شریک خداوند. بنابراین خالقیت و ربوبیت در تمام نظام هستی از بالا تا پایین همگی ویژة خداوند است و هیچ فردی در آن مشارکت ندارد.

8- چگونگی آغاز و پردازش نور با عشق همراه بود و با عشق ادامه یافت و هستی را نور با عشق در بر گرفت و پوشش داد. از آغاز نور پیامبر | به سجده افتاد و سپس با عشق انفجار نوری او عالم نوری را پر از فیض نور کرد. دیگر مراتب هستی نیز با فرمانبرداری تمام عاشقی را به اثبات رساندند و عشق تمام هستی را پُر کرد.

9- میان حلقه های زنجیرة نوری دو گونه اتصال بر قرار است:

یکی از سوی خداوند به نور مستقیم اوحقیقت محمدیه | و دیگری با وجود نوری او به اشیاء و موجودات فرودست که موجودات مراتب فروتر نیز هریک گرد خود و در منظومه جهانی خویش اتصالات و هماهنگی های وجودی هم با کل هستی دارند و هم با جهان و اقمار خود با محوریت اهل البیت علیهم السلام . تمام این معارف فلسفی از متن خلقت نوری برمی آید.

10 – درون مایه و جوهرة تمام موجودات پس از خداوند، نور وجودی

ص: 302

اهل البیت علیهم السلام است و موجودات دیگر همگی پدید آمده از نور آنهاست؛ گاهی تمامی چهارده نور مقدس مغز و هسته به شمار می روند و دیگران پوسته؛ گاهی برخی از آنان هسته و دیگر اشیاء پوسته به شمار می آیند. چنانکه در آفرینش نور وجودی شیعه و آسمان و زمین روشن گردید.

11- تدریجی بودن و گام به گام منتشر شدن موجودات نسبت به ساختار جهانی خود و عالمی که در آن قرار دارند از یکسو، دفعی بودن فعل الهی و فیض دهی یکجا و آنی و کامل به همة مراتب آفرینش از دیگر سو، سیر خلقت را

از وجه ربّی با وجه خلقی متمایز می سازد و کیفیت آن دو را مشخص می نماید.

12- افزون بر جاری بودن عناصر، قواعد، قوانین و معیارهای سازماندهی شده در کل چشم انداز خلقت و تمامی زنجیره های آن، جهان ویژة یک مرتبة در گرد خود نیز قوانین خاص خود را داراست چنانکه سعة عالم جبروت با عالم ملکوت سازگاری ندارد و تحت یک فرمول نمی گنجد اگرچه در اصل نور پذیری ائمه علیهم السلام و فرودستی از عالم غیبی و نوری مشترک هستند.

13- نامحدود بودن خداوند و محدود بودن موجودات آفریده شده اعم از عالم نوری یا دیگر عوالم از دستامد مهم دیگر خلقت نوریه است که با آن بسیاری از پرسشها پاسخ می گیرد و حقایق آشکار می گردد و فرق واجب و ممکن روشن می شود که در تمام هستی تنها یک نامحدود و بی انتها وجود دارد و دیگران همگی محدود وپایان پذیر هستند.

14- اهل البیت علیهم السلام بهترین، نزدیک ترین و اولی ترین موجود به خداوند هستند که ازطریق آنها می توان حق را شناخت. خلقت نوریه مجرای معرفتی

ص: 303

پروردگار را برای همیشه برای بشر از کانال اهل البیت علیهم السلام فراهم می کند و این دستامد کمی نیست.

6- تثبیت ولایت ائمه علیهم السلام در کل مراتب هستی و نظام آفرینش حقیقت دیگری است که از خلقت نوریه به دست می آید. چنانکه در ولایت مداری فرشتگان و آفرینش حیات آغازین بشری بنام «ذر» بدان اشاره شد. در آنجا هریک به تناسب وجودی خود و میزان تکلیف خود ولایت ائمه علیهم السلام را پذیرفتند.

7- علوم بی پایان اهل البیت علیهم السلام با خلقت نوری اثبات می شود و دریاهای نوری که پیامبر | بدانجا غواصی کرد قبل از تمام مراحل خلقت این مهم را بخوبی برای ما بازگو می کند و پرده از اسرار آن بر می دارد.

8- فضایل وجودی، اخلاقی، عبادی و... ائمه علیهم السلام همگی ریشه در خلقت نوریة آنها دارد که با تبیین این مهم می توان به گونه هایی از آن حقایق دست یافت. اصل عبادت و پرستش ائمه علیهم السلام در عالم نوری و سپس حضور آنها در دیگر مراتب وجود حقایقی هستند که خلقت نوریه آنها را برای ما بازگو می کند.

9- آموزش دادن به ملائکه، زمینیان و افراد جن و... همگی از برکت علوم اهل البیت علیهم السلام است که از طریق شناخت عالم نوری آنها می توان به آنها دست یابید و دانش بی پایان و پهناور ائمه علیهم السلام را ثابت کرد.

10- تقدم مقامی و منزلت اهل البیت علیهم السلام میان تمامی فرشتگان نیز حقیقت دیگری است

که از خلقت نوریه بر می آید و فرشتگان را فرمانبردار ائمه علیهم السلام معرفی می کند. چنانکه دیگر موجودات نیز این حالت را دارند.

11- برتری و فضیلت ائمه علیهم السلام بر دیگر پیام آوران الهی و پدید آمدن انبیاء از نور وجودی آنها نیز از این بحث به خوبی استفاده می شود که در مقام داوری و ارج نهادن کدام را مقدم باید کرد؟ مقام رسالت یا ولایت.

ص: 305

12- ایجاد پیوند وجودی میان شیعه و نور ائمه و دیگر انسان ها همگی در پرتو خلقت نوریه آشکار می گردد. پدید آمدن شیعه از نور ائمه و پدیدار شدن انسان های دیگر از این نور در جای خود بسیار حایز اهمیت کلامی است.

13- سلسله مراتب ولایت اهل البیت علیهم السلام همانگونه که در عالم ماده تجلّی کرد و بروز نمود، در عالم معنا و نوری نیز به همان شیوه آشکار شد. بنابراین یکی تفسیر کننده و کامل کننده مرحلة بعدی به شمار می رود.

14- غیبت و دیگر رخدادهای کلان ائمه علیهم السلام در خلقت نوری بخوبی تبیین شده است که نمی توان رخدادهای این جهانی را بدون ریشه در آن رخدادها تحلیل و تفسیر کرد. چه رسد به غیبت صغرا و کبرای امام عصر (عج).

15- معراج پیامبر | با این بحث جایگاه واقعی خود را باز می یابد و بسیاری از حقایق آن بخوبی روشن می شود؛ زیرا سیر صعودی و نزولی وجودی آن حضرت در این بحث گنجانده شده است.

درجات کمالی خود از پاره ای از فضایل آنها می توانند بهره برند و بصورت نسبی جامع فضائل گردند.

3- شیعیان بیش از دیگر انسانهای روی زمین، استعداد و زمینة دست یابی به کمالات معنوی و قرب ربوبی را به دلیل نزدیکی به ائمه علیهم السلام و پدید آمدن از نور وجودی آنها دارا هستند. این حقیقت بخشی ذاتی و بخشی اکتسابی به شمار می رود و هر دو قابلیت افزایش و کاهش را دارایند.

4- وجود نوری داشتن و تاریخ نوری برای خود بیادگار گذاشتن زیربنای تمامی فضیلت های اهل البیت علیهم السلام به شمار می رود؛ بگونه ای که هر فضیلتی دیگر همگی از این چشمه سار جوشیده است. به تعبیر دیگر، زیر بنای دیگر مراحل وجودی و کمالات، ویژگی ها و صفات برجستة انسانی ائمه علیهم السلام خلقت نوری آنهاه حساب می آید. اگرچه این مهم یک فضیلت به شمار می آید امّا یک فضیلتی که تمام فضیلت ها از آن بوجود می آید و با تمامی آنها برابری می کند، یا این که وجود نوری آنها بر تمام مراتب دیگر ائمه علیهم السلام محیط، مقدم و زیربنایی تر است و در هر جهانی که باشند تمام ویژگی های علمی، عملی و... آنان را این نور پوشش می دهد.

5- همین که پیروان ائمه علیهم السلام وجود خود را اولاً و بالذات آفریدة خداوند بزرگ و ثانیاً و بالعرض به تبع و پیرو وجود نوری اهل البیت علیهم السلام بدانند، چیز کمی نیست. آنگاه کسی برای خود وجود مستقل نمی بیند بلکه هستی خود را مدیون پروردگار و فیض رسانی ائمه علیهم السلام می شمارد. فهم این حقیقت در نفی خودخواهی و خودمحوری و دور ریختن غرور و رذایل اخلاقی نقش تأثیر

ص: 307

گذاری دارد. بنابراین، فقیر دانستن و ناچیز شمردن و وابسته دیدن ذات خود را به ذات و طفیل دیگری مهم ترین راهکار خودسازی به حساب می آید که در این بحث می توان از آن مدد جست.

6- همان گونه که ائمه علیهم السلام اعطا کنندة وجود با نیروی خالقیت پروردگار به موجودات هستند، جاعل و اعطا کننده دانش به موجودات نیز هستند. آنچه جامعة بشری امروزی از دانش در دست دارد یا ریشه در داده های وحیانی دارد یا کشف و یافته های عقلانی تلقی می شود که همگی به کمک و آموزش ائمه علیهم السلام صورت گرفته است؛ ائمه علیهم السلام در آغاز آفرینش به زمینیان دانش آموختند همان گونه که به ملکوتیان دانش آموختند.

7- برای تربیت شدن و الگوگیری تربیتی باید دست به دامان اهل البیت علیهم السلام زد و از آنها در این مسیر راهنمایی و هدایت گری را درخواست نمود؛ زیرا ائمه علیهم السلام همان گونه که مربیان فرشتگان در عالم ملکوت به شمار می روند، مربیان زمینیان نیز هستند. آموزش و پرورش آنان مانند سعة وجودی آنها تمامی هستی را در بر می گیرد و هیچ جای و شیء خارج از تربیت آنان نیست. اگرچه ما کیفیت و ظهور آن را به خوبی و روشنی احساس نمی کنیم.

8- آشناترین افراد به روح و نیروی های معنوی درونی پیشوایان پاک هستند. ازاین رو، در تمام مسایل فرا مادی و روحانی و مراتب و ابعاد این موجود باید به ائمه علیهم السلام رجوع کرد نه دیگران. اخلاق و عرفان هردو ارتباط مستقیم با روح و پرورش نیروی معنوی دارند و تخلیه کردن بدی ها و رذایل اخلاقی از روح را ائمه علیهم السلام می توانند بخوبی انجام دهند و انسان ها را به فضایل آراسته و از رذایل پیراسته سازند. آراستگی و پیراستگی همه جانبه و مطابق با خواستة کل غرایز انسانی نه تک بعدی و یکسو نگری.

ص: 308

ماده از نور اهل البیت علیهم السلام پدید آمدند و نور آنها به پیروی کامل از اهل البیت علیهم السلام حرکت می کردند. خود مذهب شیعه نیز مجموعة دستوراتی بود که خداوند به نور ائمه علیهم السلام دستور اجرای آنها را داد و آنها بدان عمل می کردند.

4- افزون بر گسترش و تعمیق مذهب شیعه میان خود آنان با تمامی هستی دیگر موجودات نیز پیروان مذهب شیعه شمرده می شود. فرشتگان نیز شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام هستند و تمامی ذکر و اوراد خود را از مذهب شیعه آموختند و بدان پایبند عملی دارند. بدین سان نمی توان جریان شیعه را به انسان ها محصور کرد و به فرشتگان پایان داد بلکه آسمان و زمین در حرکت تکوینی و طبیعی خود فرمانبردار امامان شیعه هستند. همان گونه که کل هستی به إذن خدا فرمانبردار اهل البیت علیهم السلام به شمار می روند.

5- مهم ترین دستامد جامعه شناختی دیگر خلقت نوری این است که شیعیان پیش از آنکه خود را به خاک، خون، زبان و دیگر عوارض فیزیکی و فرهنگی و بشری محدود کنند چون به نور وجودی اهل البیت علیهم السلام اتصال دارند خود را متعلق به آنها می دانند نه جای دیگر؛ زیرا ذات و درون مایة شیعه برون آمده از نور وجودی آنهاست و به آنها تعلق دارد. تقدم و پیش کشیدن این اتصال ذاتی، وجودی و نوری بر دیگر تمایزهای ساختگی و اعتباری برترین رمز موفقیت و حلقة اتحاد شیعه در سراسر جهان به شمار می رود و آنان را در برابر تهاجم دشمن بیمه می کند و برای حل اختلاف و مشکلات داخلی نیرومند می سازد.

6- بزرگترین افتخار و بی مانندترین هویت تاریخی، مذهبی و اجتماعی در جریان ماقبل تاریخ با تبیین خلقت نوری از آن شیعه می شود و این امتیاز را جز شیعه هیچ پیرو ادیان و فِرق و مذاهب ندارند. درخشیدن این افتخار همة تاریکی ها را از میان می برد و در تاریخ آسمان تشیع نور افشانی می کند.

ص: 310

7- تمامی ادیان و فِرق پیرو و برآمده از ریشه و تنة درخت تنومند شیعه به شمار می رود. همان گونه که گفته شد، یکصد و بیست و چهار هزار پیامبر| از عرق نوری پیامبر | فروچکیدند و به گواهی تورات و انجیل همه برای معرفی نور احمد | آمده بودند و خود غرض اصلی بعثت نبودند.

8- با تبیین خلقت نوریه، شیعه زمینة رشد معنوی و تکامل وجودی را بیش از دیگران در نهاد خود می بینند که با بهره گیری از آن می تواند به برترین قله های انسانیت راه یابند و بندة الهی به شمار آید.

9- شیعه با طرح موضوع خلقت نوریه به آزمون های سخت و تمرین های کمالی طاقت فرسای پیشوایان خود برای تصدی مقام رسالت و امامت در تمامی عوالم وجودی دست می یابد که در جای خود می تواند با الگو قرار دادن آن ملاک ها و معیار های نوری محض و فرمانبرداری الهی به مقامات و کمالات بالای انسانی دست یابند و از سختی ها و ناشکیبائی ها نهراسند و با بردباری بسوی هدف حرکت کنند.

10- نفی و انکار و پیدایش دشمنان و ضدیت آنها با پیشوایان در مقام عمل از «عالم ذر» سرچشمه می گیرد و دیده تیزبین و نگاه های ژرف شیعه را برای همیشه در تشخیص مدعیان دروغین بندگی و پیروی باز می گذارد تا در مقام داوری میان افراد در واگذاری مسؤولیت ها، دچار تردید یا سرشکستگی نشوند و با نور ایمان افراد پر نور را در جای خود و مناصب مهم بگمارد.

11- هستی و مراتب خلقت پدید آمده از نور وجودی پیشوایان شیعه است. ازاین رو، سزاوار ترین افراد به اداره، بهره وری و ارائه خدمات به دیگر انسانها از کل طبیعت این موجودات به شمار می رود.

12- هستی بخشیدن، کانال فیض قرار گرفتن و حلقة واسطه شدن در

ص: 311

دست گیری بی بینوایان و ستم دیدگان و گشادگی نظر همراه با وسعت بینش و یکسان نگری در فیض دهی برای تمامی انسانها حقیقت دیگری است که از خلقت نوریه به دست می آید و ما را از تنگ نظری و محدود بینی می رهاند.

13- پیرو بودن تنها در یک کانال و حقیقت برای شیعه تعریف شده و آن هم پیشوایان پاک است نه دیگران. ازاین رو شیعه باید پیشرو تمامی میدان های علمی و عملی، در ساحه های گوناگون قرار گیرد و هرگز پیرو دیگران نباشد. چنانچه ائمه علیهم السلام همیشه فیض دهنده بودند نه گیرنده آنان نیز باید این گونه باشند.

14- وجود دهی و تأثیر گذاری بخش جدایی ناپذیر شیعه به شمار می رود چنانکه ائمه علیهم السلام این گونه بودند. بنابراین شیعة بی خاصیت و تأثیر پذیر از دیگران در واقع شیعه نیست و این خاصیت با خلقت نوری پیشوایان آنها سازگاری ندارد.

در ظرف علمی خداوند و گفتگوی نوری، آینده ها و شیوة دشمنی با اهل البیت علیهم السلام و دشمنان نهادینه شدة آنها بازگو گردیده است تا دشمن پدیده ای ناآشنا جلوه نکند.

3- پدید آمدن وجود نوری ائمه علیهم السلام با عشق آغاز شد، با عشق گسترش یافت و با عشق موجودات دیگر از نور آنها پدیدار گردید. بر همین پایه نافرمانی دیگران از دستورات انوار مقدسه نفی و طرد شده و بیزاری جستن از آنها برای پیروان ائمه علیهم السلام در عالم ماده و نوری حقیقت تلقی شد؛ «برئت الی الله و إلی رسوله...» هریک ابعاد دیگر این رخداد را برای ما بازگو می کند. بیزاری در قلب، اندیشه، خرد و اعضاء بدن از دشمنان ائمه علیهم السلام باید در وجود شیعه نهادینه شود.

4- اگرچه شفاعت اولاً و بالذات ویژة قلمرو و فعل و اوصاف الهی تعریف شده است اما ثانیاً و بالعرض ائمه علیهم السلام با دستور الهی می تواند دیگران را شفاعت کنند و در مسایل گوناگون میان خدا و بندگان واسطه شوند. در خلقت نوری پیامبر| آخرین پردة نوری که بیرون آمد، «شفاعت» بود. ازاین رو، اصل مقوله و مؤلفة پادرمیانی با سرشت نوری ائمه علیهم السلام آمیخته شده است و این مهم ویژگی استقلال آنها به شمار نمی رود و اعطاء شدة خداوند نامیده می شود.

5- بسیاری از فقره های دعا، زیارت نامه ها، مناجات و دیگر احادیث نقل شده از ائمه علیهم السلام را امروز بزرگان ما تفسیر مادی این جهانی می کنند و برای آن مضمون های بلند و نورانی، مصداق های مادی می تراشند در حالی که این ها برخی از مصادیق و مراتب مفاهیم این ادعیه مأثوره است نه تمام حقایق معنی آنها. «بکم فتح الله و بکم یختم». یا فقره {و اشرقت الارض بنورکم}. همه دال بر حقایق مجرد و فرامادی معنای بلند این متن ها به شمار می آید.

ص: 313

آری! گشودن نه تنها به معنی فتح سرزمین ها و نه به معنی تسخیر قلبها است که به معنی گشودن هستی و مراتب موجودات است، موجوداتی که خلقت آنها با ائمه علیهم السلام آغاز شده و با ائمه علیهم السلام پایان می یابد و همة هستی با تمامی درجات از نور آنها پدید آمده اند.

6- میان حقایق نوری اهل البیت علیهم السلام با خداوند تنها انفصال و انفکاک نیست بلکه بین وجود آنها و حق نهایت اتصال برقرار است. پیوند نیازمند با بی نیاز و فقیر محض با غنی کامل. اهل البیت علیهم السلام عین ربط به ذات حق و دیگر موجودات عین ربط به آنها هستند. «ارواحکم فی الارواح و اجسادکم فی الاجساد و قبورکم فی القبور» در سایة این حقایق نوری معنی واقعی خود را باز می یابند و تفسیر دقیق آنها به دست می آیند.

7- واسطه بودن ائمه علیهم السلام تنها در سیر نزولی وجودی آنها برای فیض رسانی منحصر نمی شود بلکه واسطه بودن در سیر صعودی و بالا کشیدن و ارتقا دادن موجودات نیز صدق می کند.

اعمالی را که فرشتگان بالا می برند، باید با تأیید ائمه علیهم السلام صورت گیرد و این مقام را نیز پروردگار به آنان اعطا نموده است.

8- در برخی از ادعیه و مناجات افزون بر تبیین ارتباط ژرف انسان و خدا چگونگی شکل گیری و مراتب عالم خلقت نیز گنجانده شده است همان گونه که در برخی از دیگر مسایل علمی فراوان بکار رفته است. در برخی از ادعیه فاطمیه÷ هستی پس از عالم غیب و جهان نوری به عالم جبروت - (عرش و کرسی)- و جهان ملکوت - (روحانیین) - سپس به عالم جنّ و انس و آنگاه به جهان ماده تقسیم شده است که در جای خود قابلیت تدوین یک رساله مستقل

ص: 314

علمی را داراست. همان گونه که در دیگر بخش های علمی این گونه اند و این در خلقت نوری تبیین شده است.

4- کیفیت اتصال حقیقت محمدیه | با عالم ملکوت هنگام دریافت وحی با وجود نوری بسیار راهگشای مباحث دریافت وحی در علوم قرآن و تفسیر به شمار می رود و تمام گمانه زنی ها را در این مورد همراه با اشکالاتی که وارد شده است، برطرف می کند. یعنی پیامبر | پیش از این وحی، پیامبر بود و قرآن در وجودش نهادینه شده بود. در عالم ماده چه با فرود جبرئیل یا اتصال مستقیم این حقیقت تجلّی کرد و ظاهر شد و بیرون آمد.

5- پیامبر | همان گونه که ظرف نوری پذیرش قرآن را داشت، فهم نوری تفسیری آن را نیز داشت. به همین دلیل در تلقی و یافت، نگهداری و پاسبانی، تبلیغ و تطبیق و اجرا از عصمت کامل و صد در صدی برخوردار بود که در تمام مراحل داده های وحیانی آن بکارمی گرفت. پس از او انوار مقدسه این حالت را دارا بودند. بنابراین اعطای فهم بطن، ژرفنا و تأویل آیات برای آنان آسان بود.

6- تأویل آیات دستامد مهم دیگر خلقت نوریه است که در طول بحث بدان تکیه شد. چنانچه این تأویل ها را ائمه علیهم السلام نمی کردند و پیوند خود را با قرآن بازگو نمی نمودند، هرگز کس دیگری توانایی این عمل را نداشت و نمی توانست مصادیق خارجی آیات را برای ما معرفی کند. این علم در واقع منحصر و ویژة اهل البیت علیهم السلام است و افراد دیگر هرگز توان تطبیق آیه را با مصداق خارجی آن ندارد.

7- تفسیر دیگران چنانچه با آیات قرآن و روایات ائمه علیهم السلام سازگاری داشته باشند، حجیت دارد و گرنه هیچ تفسیری منهای اهل البیت علیهم السلام برای ما حجیت آور نیست. می توان آنها را آراء انسانی برای فضا سازی فهم بیشتر قرآن به شمار آ ورد و در این مسیر از آنها مدد گرفت نه حجیت داشتن.

بنابراین تفسیر اصلی تنها از آنِ ائمه علیهم السلام است و پیروان واقعی آنها به کمک

ص: 316

داده های وحیانی دیگر نظیر احادیث قطعی ائمه می توانند به تفسیر بپردازند و معرفت بشری را به محتوای قرآن افزایش دهند.

8- تطبیق احکام قرآنی یا فقه قرآنی نیز تنها به روش اهل البیت علیهم السلام استوار است و اجرای آن موارد مشخص بدون تأیید یا نص آنها حجیت ذاتی ندارد اگرچه حجیت ثانوی پیدا می کند. بنابراین مجریان واقعی محتوای قرآن پیشوایان پاک و پیروان واقعی و نائبان خاص آنهاست نه افرادی که معانی آیات را نمی دانند و با حقیقت قرآن بیگانه اند چه آنکه میان فهم یک نظریه و تطبیق آن هماهنگی و تلازم وجودی و حکمی برقرار است.

2- با تبیین خلقت نوریه تاریخ دین پیامبر پیش از بعثت بخوبی آشکار می شود و ظرف تحقق نوری آن حضرت با مظروف یکسان تلقی می شود. بنابراین پیامبر| پیش از این عالم خاکی با وجود نوری به دین مشخص عمل می کرد که همان اسلام امروزی، با درونمایه اهل البیت | است. تنها دو گونه ظهور دردین اسلام وجود دارد که باید تبیین شود؛ یکی ظهور تفصیلی و وجودی در عالم نوری با عملکرد اهل البیت علیهم السلام نسبت به بندگی پروردگار در مقام فرمانبرداری کامل مطابق و هم سنخ عالم نوری. اعم از خدا شناسی، کردار بقصد آموزش دادن و دیگر مسائل. دیگری ظهور اجمالی وجودی در عالم خاکی با پیام رسانی وحی و فرا خوانی مردم به این آیین مقدس که با تضییق و تنگناهای وجودی روبرو است. اگر چه درونمایه و جوهرة هردو بندگی پروردگار به شمار می آید و جز فرمانبرداری حقیقت دیگری از آن به دست نمی آید اما ویژگی های خاص خود را دارا هستند.

3- ارزیابی روابط هر واقعة تاریخی زندگی ائمه علیهم السلام با سایر وقایع پیدا و پنهان در تمام ادوار حیات آنها بویژه بررسی رخدادهای زمینی ناپیوسته با عالم نوری که از قلمرو ابزار معرفتی تاریخ موجود بیرون است.

4- اثبات بسیاری از کرامات و معجزات تاریخی ائمه علیهم السلام در حیات نوری و پیوند آن با حیات مادی در خلقت نوریه تبیین می شود.

وقتی ائمه علیهم السلام نخستین موجود در عالم هستی به شمار می آید و واسطه فیض رسانی محسوب می شود، پدید آمدن آسمان و زمین و دیگر موجودات از نور دشوارتر است یا بروز و ظهور زنده کردن مرده یا شفا دادن مریضی بی درمان عادی!؟

مقایسه میان فضایل نوری با کرامات مادی حقیقت آنها را بیشتر آشکار می سازد.

ص: 318

5- نامحدود بودن ائمه نسبت به دیگر موجودات و رخدادهای محدود که از تاریخ خلقت نوری به دست می آید؛ زیرا همان گونه که خود آنها نسبت به موجودات فرودست نامحدود هستند، تاریخ و رخدادهای کرداری و گفتاری آنها نیز نسبت به دیگر تاریخ ها نامحدود و کمالات آنها نیز این گونه اند.

6- تاریخ شیعه با نور پردازی خداوند در آغاز هستی با حقیقت محمدیه| آغاز می شود و با پدید آمدن دیگر انوار مقدسه گسترش می یابد و با نور پاشی از کانال آنها به دیگر مراتب هستی فراتر می رود و با کامل شدن خلقت همان ظهور منجی موعود حضرت مهدی (عج) باشد، پایان می پذیرد. پس تاریخ شیعه محور دیگر تاریخ های حاشیه و به تبع است.

همان گونه که کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق، فقه، حقوق و... با نخستین موجود آفریده شده آغاز می شود و در هر مرحله ای از خلقت توسعه می یابد، تاریخ شیعه نیز با نخستین موجود آفریده شده آغاز می شود و در هر مرحله ای از خلقت توسعه می یابد و تاریخ شیعه نیز در هر مرحله ویژگی های خاص خود را دارد و نسبت به فراخنا و تگنای آن مراتب تبیین و تفسیر می گردد.

7- سیکل تاریخ و تصویر کامل آن با خلقت نوری ترسیم می شود سپس با مراحل بعدی و سیر صعودی ائمه به اوج می رسد. بنابراین تاریخ وجهه ربّی و وجهه خلقی هر دو در این موضوع نهفته است و یکی کامل کنندة اجزای دیگری است.

8- بازیابی آمیخته گی تاریخ اهل البیت علیهم السلام با علوم فلسفه، کلام، فقه،

ص: 319

اخلاق و ... از دستامد دیگر خلقت نوریه است. این مهم پیوستگی و ارتباط تمام علوم ائمه را به یکدیگر و میزان پیوستگی آنها را بازگو می کند. اگرچه درونمایة واحدی بر تمامی آنها همواره در حرکت است ولی با شکل های گوناگون ظهور می یابد.

9- بازگو کردن تاریخ آفرینش نوری ائمه علیهم السلام از جانب خود آنها بیانگر اهمیت و میزان توجه به تقدم این گونه تاریخ ها نسبت به دیگر رخدادهای مادی و طبیعی است، از یک سو فهم و تبیین این مرحله از تاریخ ائمه در حیطة ادراک دیگران قرار نمی گرفت و هرگز بشر تا پایان عمر از آن چیزی نمی دانست و نمی توانست با ابزارهای موجود پرده برداری کند.

از دیگر سو شناخت جایگاه و مرتبة آنان بسیار در این تاریخ اهمیت داشت که برای ما آنها را بیان کردند تا به حقایق وجودی ائمه علیهم السلام بیشتر پی بریم و فضایل زیربنایی آنها را بدانیم.

10- ارزش هر تاریخ به درون مایه و محتوای آن بستگی دارد نه پوسته و بیرونی و حجم اطلاعات آن. ائمه علیهم السلام مقداری اندک از تاریخ نوریة خود را برای ما باز کرده اند که فوق العاده اهمیت علمی و معرفتی دارد. چنانچه به دستامدهای دیگر آن اشاره شده است هیچ تاریخ ائمه به پای این مرتبه از تاریخ که تاریخی بی بدیل و یگانه است، نمی رسد.

11- مراحل و تداوم یک تاریخ در گونه ها و فراز و فرودها بخشی دیگر از اسرار آن تاریخ به شمار می رود که با تبیین خلقت نوریه می توان آن را به دست آورد و مرحلة نوری تاریخ ائمه پیش از هستی بخشی به دیگر مراتب خلقت. مرحلة تاریخ ژنیتکی آن از آغاز آفرینش آدم تا خلقت و تاریخ جنینی آنان و

ص: 320

سپس تاریخ حیات فیزیکی آنها هریک ادوار ویژه ای هستند که در جهان خاص خود برای ما پیامها و درسهای ویژة می دهد.

12- در تمام این مراحل اهل البیت علیهم السلام به یک چیز می اندیشند و دیگران را به تفکر به آن دعوت می کردند و آن بندگی راستین خداوند بود و بس. کردار آنان، پندار آنان و

گفتارشان همگی راهنمای این حقیقت است و بس.

انجام می دهند و تنها به وظایف انسانها نمی توان فقه را محدود کرد. فرشتگان یکی از انواع موجودات مجرد هستند که به عبادت تناسب با عالم وجودی خود مشغول هستند و همگی رکوع و سجود و تسبیح دارند.

5- فقه نوری، فقه ملکوتی با فقه انسانی در اصل ارکان و اجزاء و اهداف متحدند اگرچه در شکل اجراء و کیفیت وجودی و تأثیرگذاری مختلف هستند. نماز، سجده، رکوع، ذکر و... در هر عالمی وجود دارد اماتناسب با مکلفین آن عوالم متناسب با طبیعت و موجودات آن مرتبه از مراتب خلقت تعریف شده و اجراء می گردد.

6- دستورات فقهی تنها از یک مسیر و کانال تعریف، قاعده بندی و ضابطه مند آموزش داده می شود و به دیگران منتقل می گردد. نخست از جانب خداوند و گنجینة دانش بی پایان او بر موجودات نوری سپس با تعالیم موجودات نوری به دیگر موجودات فرودست. مانند فرشتگان و زمینیان.

بنابراین اصل دستورات فقهی یکسان و فقه واحدی بر کل هستی در اصل تکوین و تشریع حاکمیت دارد نه فقه چندگانه با تعریف های گوناگون و آراء با کلمه نسبت به مآخذ اصلی آن که رأی و قیاس باشد. تعدد فقه بر اساس تعدد آراء انحرافی از مکتب اهل البیت علیهم السلام صورت گرفته و جدا شده است که بر پایه خلقت نوریه آنچه موافق فقه جعفری باشند صحیح وهر آنچه مخالف آن باشند باطل، فاسد و نادرست است.

7- میزان تقرب به خداوند بر اساس عمل و کردار به فقه سنجیده می شود.

ص: 322

در عالم نوری نیز همین حقیقت جریان داشت و ائمه علیهم السلام دستورات فقه الهی را بی چون و چرا عمل می کردند تا بدین مقام رسیدند. در عالم فرشتگان نیز این حقیقت عملی شد و میزان تقرب آنها با عبادت فقهی سنجیده شد نه ملاکهای دیگر.

8- میزان کفر و بی دینی هر موجود را نیز با پذیرش و نپذیرفتن فقه باید تعریف کرد و سنجید. همان گونه که در مورد شیطان این مهم به اثبات رسید؛ زیرا فقه با تعبد محض به دستورات الهی و پایبندی عملی به همة مقررات دینی است چه فلسفة آنرا بدانیم یا ندانیم. ابلیس با سرپیچی در یکی از رکن های عبادت به نام «سجده» تا ابد خود را ازدایرة عبودیت بیرون کرده و کافر فقهی شد اگرچه فلسفة آن را نمی دانست.

9- ولایت پذیری بخش مهم دیگر فقه به شمار می رود که منکران آن را در این جهان و جهان پیشین نمی توان مسلمان واقعی به شمار آورد؛ زیرا تمام هستی و موجودات آن این ولایت را پذیرفته اند و از آن سرپیچی نکرده اند. در عالم ذر نیز همه بدان حقیقت نبوی و علوی به عنوان دستور فقهی گردن نهادند و پذیرفتند.

ص: 323

ص: 324

ص: 326

ص: 328

روایات بی شماری، کلمات را به انوار مقدس اهلبیت علیهم السلام تفسیر کرده اند چه با عناصر ظهوری که ویژه مدلول آنهاست و چه با عناصر مفهومی که قدر مشترک میان مدلول بازبینی شده ی آنان وجود دارد.

اهلبیت علیهم السلام ) رهنمون می سازد. بدین سان، از معنی آیه این نکته به دست می آید که آدم، علم پیشین بر بازگشت یافته بود؛ زیرا او تمامی نام ها را یکجا از پروردگارش آموخته بود... در برخی از اخبار، این معنی به روشنی گنجانده شده که آدم هنگام یادگیری اسماء «شبح های اهلبیت علیهم السلام و انوار آنها را دید. اخبار متواتر معنوی دیگری دلالت دارند که «شبح نور وجودی اهلبیت علیهم السلام « را هنگامی که خداوند ذریه اش را از وی بیرون کشید، مشاهده نمود.»((1))

می دانند. در هر دو صورت، مراد از کلمات در آیه های یاد شده حقایق نوری اهلبیت علیهم السلام است نه مفاهیم ذهنی یا واژگان اعتباری که دیگران روی آن انگشت نهاده اند.

«ظاهراً کلمات تلقی شده جزء، یاتفصیل همان اسمایی است که به نحو اجمال و عموم {وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء کُلَّهَا} به آدم تعلیم شد، مقصود از آن تنها الفاظ و مفاهیم ذهنی نیست بلکه مراد حقایق خارجی است و چون کلمات به معنای حقایق عینی در عالم اعتبار، ظهور خاص خود را دارد، همه ی آنچه از الفاظ و مفاهیم، در روایات وارد شده، از آن جهت که مرحلة نازله همان حقایق عینی است، صحیح و درست است.»((1))

پاکیزگان از خاندان آنها که بر من منت نهی و با پذیرش بازگشت و پوشش لغزش ام و بازگرداندن من به بهشت به کرامت خود، خرسند گردی.»((1))

«و ما برح الله عزت آلائه فی البرهة بعد البرهة و فی أزمان الفترات عباد ناجاهم فی فکرهم و کلهم فی ذات

عقولهم»((1))

کلامی که خدای سبحان در سویدای قلب صاحبدلان ملکوتی القا و تکلم می کند، نیازی به گوش محسوس ندارد چنانکه گفتن آن نیز محتاج حنجره و فضای دهان نیست؛ زیرا جوهر چنین گفتاری از سنخ لفظ و حروف نیست.»((2))

وقتی کلمات را با واژگان اعتباری مساوی ندانستیم و آن را بر دیگر حقایق علمی، شهودی و خارجی حمل کردیم، ظهورش به انوار اهلبیت علیهم السلام قطعی و پذیرش این مدلول آسان می شود.

اهلبیت علیهم السلام که آدم برعرش نام های بزرگ و ارجمندی را دید و از ماهیت آنها از خداوند پرسید: به آدم گفته شد، این نام ها برترین انسان های آفریده شده است که جایگاه بلند نزد خداوند دارد. آن نام ها عبارتند از: محمد، علی، فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام . از این رو، آدم به وسیله ی آن نام ها برای پذیرش توبه اش به خداوند توسل جست. به همین جهت منزلت او بالا رفت».((1))

4. در روایات متعدد که از طرق اهلبیت علیهم السلام وارد شده است می خوانیم:

مقصود از کلمات تعلیم اسماء بهترین مخلوق خدا یعنی محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام بوده است. آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضای بخشش

نمود و خدا او را بخشید«.((2))

پشتوانه ی علمی این گروه در تفسیر کلمات بر پایه روایات جدایی ناپذیری معنا و مصداق: مبنای قرآن و عترت از یکدیگر است؛ زیرا هیچ یک بدون دیگری وجود حقیقی پیدا نمی کنند. قرآن به ائمه علیهم السلام در تفسیر مشکل ترین آیاتش نیاز دارد و اهلبیت علیهم السلام برای اوج گیری معنوی و تطبیق قانون الهی در جامعه و ساماندهی نظم عمومی به قرآن نیاز دارند.

ص: 336

این تفسیرهای سه گانه هیچ گونه منافاتی با هم ندارند؛ چرا که ممکن است مجموع این کلمات به آدم، تعلیم شده باشد تا با توجه به حقیقت و عمق باطن آنها انقلاب روحی تمام عیار، برای او حاصل گردیده و خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار داده باشد«.((1))

تحلیل ما بر مستنداتی تکیه دارند که اصل مبنا، استعمال یک لفظ بر یک معنا باشد نه بیشتر. چنانچه این ادعا پذیرفته شود که یک واژه بر چند معنا به کار می رود و هیچ ایرادی به وجود نمی آید، در آن صورت برداشت شیء خارجی از کلمات بدیهی و بی نیاز از استدلال خواهد بود. اما این مبنا در مجامع علمی به خوبی پخته شده و پذیرفته شده نیست.

این سرای نیستی نیز به همان (عالم قدسی نوری) برمی گردد. پیوستگی اهلبیت علیهم السلام به این کلمات به گونه ای است که هرگز آغاز و پایان یا فنا برای شان متصور نیست«.((1))

است. آنان نتیجه همین گفتگو یا خواندن «ربنا« را سبب بازگشت و پذیرش خداوند از آدم می دانند نه نورپردازی اهلبیت علیهم السلام در عالم انسانی و ژرفنای جان آدمی.

سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرد که فرمود:

آدم علیه السلام عرض کرد: ای پروردگار! آیا مرا با دستان خودت بدون واسطه نیافریدی؟! خداوند فرمود: آری.

- آیا از روح خودت در وجود من ندمیدی؟! – دمیدم.

- آیا مرا در بهشت خود جای ندادی؟! – جای دادم.

- آیا مهربانی تو بر خشمت جلوتر نیست؟!- آری.

- ای پروردگار! اگر توبه کنم و کار شایسته انجام دهم تو مرا به بهشت بازمی گردانی؟ - آری«.((1))

دید در ساق عرش نوشته محمد رسول الله، بی درنگ به وجود او نزد خداوند شفاعت طلبید. و همان حقیقت محمدی|، مظهر کلمات آدم است«.((1))

بزرگی از آنان افزون بر نقل یکی از احتمالات که مظهر کلمه حقیقت محمدیه| باشد؛ از پرسش نهفته در نوع کلمات که بیشتر بر واژگان گفتاری حمل می شود نه موجود عینی پاسخ می دهد. وی از خود قرآن دلیل محکم نص ارائه می کند که کلمات همواره بر واژگان و مفاهیم ذهنی صدق نمی کند و تنها یک معنی ندارد. چه بسا مراد از کلمه حقیقت خارجی اشیا باشد،

«زمانی که بر عیسی علیه السلام کلمه اطلاق شود به طریق اولی بر روح [رسول] اعظم| کلمه صدق می کند؛ زیرا تمام انبیاء اشعه ای از خورشید حقیقت محمدیه | است«.((2))

محمد| این که مرا بیامرزی. خداوند گفت: محمد| را از کجا شناختی؟

- هنگامی که مرا آفریدی و از روح خود در من دمیدی، چشمانم را گشودی؛ هم زمان در ساق عرش نوشته دیدم: «لا اله الله محمد رسول الله« پس دانستم که او برترین و کریم ترین آفریدگان نزد تو است؛ زیرا نام او را با نام خود یکجا گزارده ای.

خداوند فرمود: درست گفتی. آنگاه او را آمرزید و شفاعت محمد| را در آدم نافذ کرد«.((1))

آدم عرض کرد: چگونه اندوهگین نباشم در حالی که مرا از بهشت راندی و نمی دانم دیگر بار به آنجا برمی گردم یا نه؟ خداوند فرمود:

بر توست که این کلمات را دریابی! زیرا خداوند بازگشت تو را می پذیرد و گناهانت را می آمرزد. بدین سان بگو:

اللهم إنی اسألک بحق محمد و آل محمد. سبحانک لا اله الا أنت عملتُ سوءاً و ظلمت نفسی، فاغفرلی إنک انت الغفور الرحیم. اللهم إنی اسألک بحق محمد و آل محمد سبحانک لا اله الا أنت عملت سوءاً و ظلمت نفسی فتب علی إنک أنت التواب الرحیم. فهولاء الکلمات التی تلقی آدم«.((1))

رب العالمین گفت: از چه شناختی او را و به من شفیع آوردی؟

گفت: بر ساق عرش نام وی قرین نام تو دیدم، دانستم که بنده ایست بر تو عزیز. الله گفت: روکت((1)) آمرزیدم. از اینجا گفت مصطفی صلعم((2)):«کنت نبیاً و آدم مجبول فی طینته و لقد کنت وسیلة الی ربی«.((3))

آری! جبرئیل. جبرئیل گفت: از جایت برخیز... و بگو «اللهم إنی اسألک بجاه محمد عبدک و کرامته علیک ان تغفرلی خطئیتی». راوی گفت: آدم همین تعلیم جبرئیل را انجام داد. بی درنگ خداوند به او فرمود: ای آدم! دانش تو از کجا به او (محمد|) رهنمون گشت؟ آدم عرض کرد: ای پروردگارم، آنگاه که از روح خودت در من دمیدی و من بشری سالم و بی نقص شدم. اکنون می شنوم، می بینم، خرد می ورزم و نگاه می افکنم. بر ساق عرش تو نوشته ای دیدم که این بود: «بسم الله الرحمن الرحیم. لا اله الا الله وحده لا شریک له. محمد رسول الله.« چون نام فرشتة مقربی و پیامبر مرسلی را در کنار نامت ندیدم جز نام محمد|؛ از این رو دانستم گرامی ترین آفریدگانت نزد توست. خداوند وحی کرد: راست گفتی: بی گمان توبه ای نیک کردی. من هم تو را آمرزیدم. راوی گفت: آدم پروردگارش را شکرگذارد و ستایش نمود. با خوشحالی وصف نشدنی بازگشت به گونه ای که هیچ بنده ای آنگونه ازنزد خداوندش شادمان باز نگشته بود«.((1))

می داند. بر پایه ی شهود عارف نوع چینش کلمات در این آیه نمی تواند مصداقی جز وجود اهلبیت علیهم السلام و نور خارجی داشته باشد. همانگونه که از شخص حضرت عیسی در قرآن به کلمه یاد می شود؛ از محمد مصطفی| و خاندان پاکش که انوار ملکوتیه هستند و متصف به کمالات قدسیه، به طریق اولی می توان کلمه یاد کرد.

«س واژه «فتلقی»... یعنی رو آوردن به سوی پروردگار با نورهای متصل به خدا و مراحل و درجات نوریه؛ مراتب ملکوت، جبروت و ارواح... مجرده؛ زیرا هر مجردی کلمه ای است که آن از عالم امر به شمار می رود. همان گونه که عیسی علیه السلام کلمه نامیده شد «...

فتاب علیه...» او بازگشت به سوی پروردگار، با تجرد از تنگناهای مادی و لباس های طبیعی در جامه ای از نورهای ملکوتی و متصف به کمالات قدسی«.((1))

در ظهور حقیقت محمدیه| مساوی یا بیشتر از ظهور کلمات در وجود دیگر ائمه علیهم السلام است.

«... ابن عباس گفت: فرستاده ی الهی فرمود: خداوند مرا نور زیر عرش، دوازده هزار سال پیش از خلقت آدم آفرید. هنگامی که خداوند آدم علیه السلام را آفرید همان نور را در تیره ی پشت او قرار داد. پس وقتی آدم علیه السلام از حیات فیزیکی رو گرداند، آن نور از تیره پشتی به تیره پشتی دیگر منتقل می شد. تا در صلب عبدالله بن عبدالمطلب و ابوطالب جدا شدند. بنابراین وجود جسمانی و فیزیکی مرا خداوند از آن نور آفرید اما هرگز پیامبری بعد از من وجود ندارد«.((1))

روایت دیگری را که شیعه و سنی با اندک افزایش و کاهش در صدر و ذیل و طریق نقل سندی، ثبت و یادآوری کرده اند نیز بر ظهور حقیقت محمدیه دلالت دارد:

«حضرت آدم هنگامی که در ساق عرش نوشته دید: «حمد رسول الله«

بی درنگ او را نزد خداوند شفیع خود قرار داد و از وجود او کمک طبید. توبه اش بدین سبب پذیرفته شد. مظهر کلمات آدم، همان حقیقت محمدیه| است«.((2))

ص: 347

از طرق شیعه روایات زیادی در توسل آدم به وجود نوری پیامبر اعظم| ذیل آیه یا جاهای دیگر به صورت مستقل نقل شده است:

«امام صادق علیه السلام از پدرش و او از جدش از علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرد که وی فرمود: هان! خداوند بلند مرتبه و پربرکت نور محمد| را پیش از آفرینش آسمان و زمین، عرش و کرسی، و لوح و قلم و بهشت و جهنم آفرید ... آنگاه از تیره پشت عبدالله فرزند عبدالمطلب او رابیرون آورد. سپس او را با شش ویژگی بلند ارجمندی داد: پیراهن خرسندی بر او پوشاند؛ ردای شکوه بر وی انداخت؛ عمامه و دستارش را سربلندی و راهنمایی قرار داد؛ بر او لباس پرمعرفت برید و پوشاند؛ صدای او را مهرورزی نهاد؛ کفش او را ترس و عصایش را منزلت قرار داد. آنگاه خداوند فراتر از توصیف به وی دستور داد: ای محمد!| به سوی مردم برو و برایشان بگو: لا اله الا الله محمد رسول الله«.((1))

می تواند قرار گیرد نه به دلالت مطابقی بلکه به فحوای اولویت یا دلیل التزامی.

«ابن عباس می گوید: علی بن أبی طالب روزی ناگهان نزد پیامبر خدا| آمد. به رسول الله گفته شد: امیرالمؤمنین آمد. پیامبر| فرمود: هان! علی به امیرالمؤمنین پیش از من نام گذاری شده بود. گفته شد: یا رسول الله پیش از وجود شما؟! پیامبر| فرمود: و پیش از موسی و عیسی. گفتند: یا رسول الله پیش از موسی و عیسی؟! پیامبر| دیگر بار فرمود: و پیش از سلیمان و داوود. همین گونه پیش از تمامی پیامبران علیهم السلام ، پیش بودن نام او را شمرد تا رسید به آدم علیه السلام . سپس فرمود: هنگامی که خداوند آدم را از خاک آفرید، میان پیشانی اش سکه ای نورانی قرار داد که خدا را

ستایش و تمجید می کرد. از این رو، خداوند فراتر از توصیف گفت: در وجود تو مردی را قرار می دهم که او را امیر تمام مردم قرار می دهم. هنگامی که خداوند بلند مرتبه وجود فیزیکی علی بن ابی طالب را آفرید، آن سکه را در وجود او نهاد. از این رو، پیش از خلقت آدم او را امیرالمؤمنین نام نهاده بود.((1))

ص: 349

را پیشواز توسل به خداوند بلند مرتبه قرار داد. از این رو، توبه اش پذیرفته شد«.((1))

روایت های دیگری نیز بر این حقیقت ما را رهنمون می سازد که آن دو مصادیق کلمات داده شده به آدم هستند. این روایت در انتقال نور پیامبر و علی علیه السلام به صلب آدم و نسل او دلالت صریح مطابقی دارد.

«انس می گوید: به فرستاده ی خدا عرض کردم آیا علی برادر شماست؟ حضرت فرمود: آری! علی برادر من است. دیگر بار عرض کردم: ای فرستاده ی خدا برایم توصیف کن

چگونه علی برادر شماست؟ حضرت فرمود: هان! خدای فراتر از توصیف آب زیر عرش را پیش از آنکه آدم را بیافریند، سه هزار سال پیش آفرید. سپس آن را در لولؤ سبز جا داد و در اندرون علم خود گذاشت تا آنگاه که آدم را آفرید. آن وقت که آدم علیه السلام آفریده شد، آب نگهداشتة لولؤ را در سرشت و نهاد آدم ریخت. سپس همان آب را در تیره پشت وی به جریان انداخت تا آنگاه که روحش را باز ستاند. بعد آن آب را بر تیره پشت شیث فرزند آدم منتقل کرد. هیچ گاه آن آب از بین نرفت و همواره از پشتی به پشت دیگر جابجا می شد تا در تیره پشت عبدالمطلب قرار گرفت. سپس خداوند فراتر از توصیف آن نور را دو تقسیم

ص: 351

کرد: نیمی از آن آب منم و علی نیمة دیگر آن. از این رو، علی در دنیا و آخرت برادر من است. سپس حضرت این آیه را خواند:

«و هوالذی خلق من الماء بشرا فجعله نسباً و صهرا و کان ربک قدیرا«.((1))

آسمان را برنمی افراشتم و زمین را نمی گستراندم و نه فرشتة مقربی بود و نه پیامبر مرسلی. چنانچه آنها نبودند تو را هرگز نمی آفریدم. پس آدم علیه السلام عرض کرد: «خدای من! سالار من! با آن حق که اینها بر تو دارند از گناهان من درگذری و مرا بیامرزی.« به خدا قسم! ما همان کلماتی هستیم که آدم آنها را از پروردگارش باز ستاند«.((1))

از روایت پیشین قوی تر از نظر دلالی در مصداق کلمات نداریم. از این رو، پنج تن آل عبا یکی از عناصر مصداقی روایت در تفسیرکلمات به شمار می رود.

بن مسعود می گوید:

روزی بر فرستاده خدا| وارد شدم و برایش عرض کردم: ای فرستاده ی خدا، حق را به من چنان بنمایان که گویا به آن رسیده ام. پیامبر| به من دستور داد: ای عبدالله، وارد این منزل بزرگ شو. من وارد منزل بزرگی شدم که علی بن ابی طالب نماز می گذارد و در رکوع و سجودش می فرمود: «بار خدایا! بحق محمد بنده ات و فرستاده ات، گناهکاران شیعه ی مرا بیامرز.« از داخل منزل بیرون آمدم تا به فرستاده خدا آنچه دیده ام خبر دهم. دیدم او هم نماز می گذارد و می گوید: «بار خدایا! بحق علی فرزند ابوطالب علیه السلام بنده ات، گناهکاران امت مرا بیامرزد.«

ص: 353

از این رخداد یکسان، در من دغدغه و انقلاب درونی بزرگی به وجودآمد. پیامبر| نمازش را کوتاه کرد و گفت: ابن مسعود! آیا کفر پس از ایمان می آید؟ عرض کردم نه هرگز یا رسول الله، ولی من دیدم که علی به وسیله ی تو از خدای بلند مرتبه درخواست می کرد و تو با علی از خدا درخواست می کردی؛ پس من نمی دانم کدام یک از شما نزد خدا برترید؟ سپس پیامبر| فرمود: ابن مسعود! بنشین من پیش پیامبر خدا| نشستم. او به من گفت: بدان که به درستی خداوند بلند مرتبه مرا و علی را از نور عظمت خود آفرید، پیش از آنکه دیگر مخلوقات را بیافریند. هزار سال پیش که نه ستایشی بود و نه تسبیح کننده ای. پس نور مرا شکافت و از آن آسمان و زمین را آفرید، به خدا من برتر از آسمان و زمین هستم. آنگاه نور علی بن ابی طالب علیه السلام را شکافت و از آن عرش و کرسی را آفرید. به خدا علی فرزند ابوطالب از عرش و کرسی برتر است. پس نور حسن را شکافت و از آن لوح و قلم را خلق کرد. بخدا حسن، از لوح و قلم برتر است.

بعد نور حسین را شکافت و از آن بهشت و حورالعین را آفرید. بخدا قسم حسین از بهشت و حورالعین برتر است. پس از آنکه باختر و خاور را تاریکی فرا گرفته بود، فرشتگان به خدای بلند مرتبه شکایت کردند تا این تاریکی را از آنها برطرف نماید. پس خدای فراتر از

ص: 354

توصیف به کلمه ای سخن راند که از آن روح را آفرید. سپس به کلمه ای دیگر سخن راند و از آن نور دیگر آفرید. پس نور را بر آن روح آمیخت و آن را پیش عرش استوار کرد. از این رو، خاور و باختر روشن گردید و آن روشنایی دهنده فاطمه÷ زهرا بود. به همین دلیل او را زهرا نامید اند؛ زیرا نور او آسمان رادرخشان کرد. ابن مسعود! هنگامی که قیامت می شود خداوند بلند مرتبه به علی فرزند ابوطالب می گوید: ولی من! هر که را خواستی وارد بهشت کن و هر که را خواستی وارد جهنم ساز. این است معنی سخن خداوند بلند مرتبه که فرمود: {أَلْقِیَا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ} سوره ق/24«.((1))

مرا بیامرز؛ زیرا تو آمرزنده و مهربان هستی. بار خدایا! به محمد و خاندان محمد از تو می طلبم که... »((1))

میان ما شیعیان وحدت وجودی اهلبیت علیهم السلام هیچ منافاتی با توسل او به شخص پیامبر| ندارد.

صفوان جَمّال می گوید:

«ما در مکه بودیم. سخن از چیستی قول خدای منزه و بلند مرتبه به میان آمد: «واذ ابتلی إبراهیم ربه بکلمات فأتمهن.» امام معصوم فرمود: آن آزمون را با کلمات دیگر خداوند تمام کرد: اتمهن به محمد و علی و ائمه دیگر از فرزندان علی که صلوات خداوند بر آنان باد. درگفتار خداوند هست که «ذریة بعضها عن بعض والله سمیع علیهم.» پس ابراهیم فرمود: ای پروردگارم برای محمد و علی هر آنچه به آن دو وعده دادی شتاب بخش و پیروزی شان را نزدیک کن.«((2))

قائم آل محمد(عج) و یا نور وجود اهلبیت علیهم السلام همه را مفهوم روایات به روشنی در برمی گیرد.

این مفهوم از متن برخی از روایات که در ذیل آیه کلمات آمده یا مستقلاً در جای دیگر گنجانده شده برمی آید که مصادیق و مظهر کلمات دریافت شده ی آدم را از خداوند همین نور و حقیقت اهلبیت علیهم السلام می دانند.

روایاتی که مظهر کلمات را واژگان اعتباری یا اعمال و کردار می دانست همگی درجای خود نقد و طرد می شود. و در برابر روایات متواتر معنوی در تعارض مصداقی ساقط می گردد. بنابراین با مدلول مطابقی نه التزامی و تضمنی، اصل حقیقت خارجی بودن کلمات همراه با اصل نورانیت وجودی اهلبیت علیهم السلام ثابت گردید.

اهلبیت علیهم السلام در سلسله نظام خلقت چیده شده است نه پیش از آن انوار مقدس و نه همزمان با آنها.

نداد و کار بهتر را عملی کرد که با شخصیت او سازگار نبود همین کار مقام او را پایین آورد. در حقیقت سرزدن این گناه برای آدم گناه بود با آن منصب و نوری که در درون داشت نه برای نوع انسان ها.

برخی «نهی را آزمایشی« می دانند؛ زیرا بهشت را جایگاهی برای تکلیف نمی دانند. گزینة «ترک اولی» برای آدم مناسب تر از تمامی احتمالات و نزدیک به آیه و مفهوم و مصداق خارجی آن است.

ص: 360

ص: 362

خاکیان را به افلاکیان برساند و ماده را به معنا پیوند زند. «فتاب علیه» تنها گفتن منهای عمل، ارزش قطعی ندارد تا آن را دلیل ما پذیرش بازگشت آدم بدانیم. زیرا «فا» یا به معنی عطف است یا به معنی رابطه جواب جمله بر جمله. در هر دو صورت پیوستگی جمله پسین را به جمله پیشین می رساند.

اهبطو...} ولی چیده شدن {فتلقی آدم من ربه کلمات} پس از {قلنا اهبطوا} در سوره ی بقره با چینش سوره ی اعراف و برداشت یاد شده سازگاری ندارد«.((1)) بدین سان «بازگشت آدم به سوی خداوند چنانکه آیات سوره بقره بدان راهنمایی می کند، پس از فرود آمدن در زمین بوده است. ولی کلماتی را که آدم و همسرش بدان پشیمانی خود را آشکار کرد و بر زبان راند، در بهشت و پیش از فرود آمدن در زمین بوده است«.((2))

با اندک افزایش و کاهش و پیش و پس کردن همین کلمات را مفسران یکی دیگر از احتمالات آیه برشمرده اند و آنها را دلیل بازگشت آدم از خاک به افلاک دانسته اند.

دستور داد با دست خود زمین را کشت کند و از حاصلش بخورد. پس از آنکه از بهشت و نعمت هایش محروم شده بود. آدم دویست سال از دوری بهشت می گریست و با خدا تضرع و زاری می کرد. پس از آن خداوند را سجده کرد سجده ای دراز بگونه ای که سرش را سه روز و سه شب از سجده برنداشت. آنگاه که سر از سجده برداشت به خدا عرض کرد: ای پروردگارم! آیا مرا با دستانت بدون واسطه نیافریدی؟ خداوند فرمود: آری آفریدم.

- آیا از روح خودت در من ندمیدی؟

- دمیدم.

- آیا مرا در بهشت خود جای ندادی؟

- این کار را کردم.

- آیا مهرورزی ات بر خشمگیری ات

پیشی نمی گیرد؟

- چرا پیشی می گیرد. آیا تو شکیبایی و سپاسگزاری کردی؟

- ای پروردگارم اگر توبه کنم و کار نیک انجام دهم مرا به بهشت بازمی گردانی؟

- آری باز می گردانم.

آنگاه آدم عرض کرد: «لا اله إلا أنت سبحانک إنی ظلمت نفسی فاغفرلی إنک أنت الغفور الرحیم.« از این رو، خداوند با این مناجاتی که وی انجام داد به او مهر ورزید و از او درگذشت. چون آدم توبه کرد خداوند نیز توبه پذیر مهربان است«.((1))

ص: 372

«نخعی می گوید:

پیش ابن عباس آمدم و به او گفتم کلماتی را که آدم از پروردگارش گرفت چه بود؟ گفت: خداوند دانش مناسک حج را به آدم و حواء آموخت و آن دو با آن حج گزاردند و آن

همان کلماتی است که در موسم گفته می شود. هنگامی که آن دو مراسم را به پایان بردند، خداوند بلند مرتبه به آنها وحی کرد که من توبه شما را پذیرفتم...

عایشه می گوید: هنگامی که خداوند بلند مرتبه اراده کرد که بر آدم ببخشد او هفت مرتبه خانه را طواف کرده بود. کعبه آن روز تپه ای بلند سرخ گونه بود. هنگامی که دو رکعت نماز خواند، رو به بیت عرض نمود: خدایا تو نهان و آشکارم را می دانی پوزشم را بپذیر. نیازمندی ام را می دانی هر چه خوبی است به من بده آنچه در نفس من می گذرد می دانی پس مرا بیامرز. بار خدایا! ایمانی فرو رفته در قلبم و یقین راست را از تو می طلبم تا بدانم هر آنچه به من می رسد چیزی است که بر من نوشته ای و آنچه به من دادی خرسندم. از این رو، خداوند بلند مرتبه به آدم وحی کرد: ای آدم! در واقع گناهت را بخشیدم. هیچ یک از نسل تو به سوی من نمی آید و مرا با این دعا که تو خواندی نمی خواند جز اینکه گناهش را می آمرزم و گرفتاری و اندوهش را برطرف می سازم. فقر را از میان نگاه هایش برمی دارم و دنیا به او رو می آورد ولی او دنیا را نمی خواهد«.((1))

ص: 375

چه رسد به معنی عمقی آیات. چگونه اینجا از آن مشی همیشگی به کژ راهه رفته اند و راه دیگری پیموده اند؟! حمل کلمات بر شیء خارجی نه تنها با ظهور عرفی ناسازگار نیست که نص قرآنی و تواتر بر روایی تفسیر آن وجود دارد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «من نقطة زیر باء بسم الله هستم یکی دیگر از اطلاق کلمه بر موجود خارجی است«.((1))

موجود قوی اگر قبحی نداشته باشد هرگز منعی نخواهد داشت. سعة وجودی محمد| که نخستین آفریده پروردگار و مجرای فیض الهی بر تمام موجودات است، هیچ گاه با وجود عیسی علیه السلام قابل مقایسه نیست. مثل آن دو خورشید و اشعه های خورشید را می مانند. پیامبر| علت است و عیسی علیه السلام معلول. او فیض است و این بر آمده از فیض، او اول و آخر و ظاهر و باطن است و این تنها بخش کوچکی از ظهور آن حقیقت.

و ممکنات است، احتمال دیگری باقی نمی ماند. موجودات خارجی

قابل شمارش و پایان یافتنی نیست. این ظهور برداشت بسیار روشن بدیهی وغیر پنهان شدن است«.((1))

اهلبیت علیهم السلام را مصادیق کلمات بازگرفته آدم از پروردگارش دانسته اند.

روایات بسنده کنیم و مراد روایات را نام پیامبر| به بهشت بدانیم سه احتمال دیگر مسمای این اسم های مکتوب در عرش یا بهشت، فراروی اندیشة محقق قرار می گیرد.

نیست که پیامبر| و نامش در آن منظومه نباشد هر جا وجود صدق کند حقیقت او آشکارتر صدق می کند.

2. نام او مراد نباشد بلکه مراد حقیقت عینی نوری پیامبر| در بهشت باشد.

این احتمال با ظهور نخستین آیه سازگاری ندارد ولی با مدلول کلی و جزئی روایات متواتر خلقت نوریه ی محمد| کاملاً هماهنگی دارد. برداشت دیگر فهم پایین مخاطب است؛ زیرا ائمه علیهم السلام بنا به فهم عادی و عرفی سائل که در روایت دوم آمده پاسخ گفته نه بر حقیقت وجودی شخص پیامبر|. چون شنونده استعداد پذیرش وجود نوری پیامبر| را

نداشته تنها نام او را بر زبان رانده که در واقع این اسم حکایت گر مسمای حقیقی پیامبر| است. منتهی مراد متکلم چیزی بوده و فهم مخاطب چیزی دیگر. گوینده از راه نشانه یک حقیقت که نام او باشد به اصل وجودی او مخاطب را به درنگ واداشته است.

الله من حسده و أقر بالولایته و دعا بحق الخمسته: محمد و علی و فاطمة والحسن والحسین صلوات الله علیهم؛ غفرالله له. و ذلک قوله: {فَتَلَقَّی آدَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَاتٍ}بقره/ 37.((1))

2. «عن ابن عباس قال: سألت النبی| عن الکلمات التی تلقی(ها) آدم من ربه فتاب علیه. قال سأله بحق محمد| و علی و فاطمة والحسن والحسین علیهم السلام . إلا تبت علیه فتاب علیه«.((2))

روایت نخست دلالت صریح بر وجود خارجی و تأثیرگذار خمسه پاک دارد و تنها به نگاشته بودن نام پیامبر بسنده نکرده است. ازاین رو به دلالت مطابقی و ظهور آشکار روایت می توان استدلال کرد که آدم مستقیم و رو در رو با نور وجودی پیامبر| برخود کرده است نه با نام او در بهشت. روایت دوم به دلالت التزامی یا تضمنی بر تابش نور اهلبیت علیهم السلام بر وجود آدم، دلالت دارد.

آدم عرض کرد: آری! خداوند فرمود: پس این اندوه و گریه برای چیست؟ آدم عرض کرد: چگونه اندوهگین نباشم در حالی که مرا از بهشت راندی و نمی دانم دیگر بار به آن

برمی گردم یا نه؟ هان! در واقع مرا از نزد مهر گسترت بیرون راندی. این مهم مرا از گریستن باز نمی دارد. خداوند فرمود: بر توست که این کلمات را دریابی؛ زیرا خداوند بازگشت تو را می پذیرد و گناهانت را می آمرزت. بدین سان بگو: «الهم أنی اسألک بحق محمد و آل محمد. سبحانک لا اله الا أنت عملتُ سوءاً و ظلمت نفسی فاغفرلی إنک أنت الغفور الرحیم«.((1))

حضرت آدم علیه السلام داده شد. هرگز میان آن دو تغایر، دوگانگی و یا چندگانگی وجود ندارد.

قدسی و منظومه ی نوری نیست. همانگونه که این همانی و یگانگی لایق عالم مادی نیست. این مهم چه از جایگاه مبدأ نورافشان در نظر گرفته شود یا از میدان نور پذیر در هر صورت بیشتر سنخیت با وحدت دارند تا چندگانگی. همانگونه که اصل نور برآمده نیز وحدت را از مبدأ صدور تا مقصد ورود حفظ کرده و در تمام مراتب نورانیت موجود است.

رب اسألک بحق محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین الا تبت علی« سپس خداوند نیز توبه او را پذیرفت؛ زیرااو بسیار توبه پذیر و مهربان است.«((1))