ص: 2

ص: 3

آیین سفر به سرزمین وحی

گردآورنده:

ف - موحد ابطحی

آیین سفر به سرزمین وحی

گردآورنده : ف - موحدابطحی

ناشر : عطرعترت

چاپ اول / پائیز 1384

چاپخانه امیران

شمارگان : 3500 نسخه

قطع و صفحه : 296 صفحه وزیری

شابک : 8-21-7941-964

قیمت باجلد شمیز 1200تومان

با جلد سلفون 1800 تومان

ص: 4

اهداء به پیشگاه مقدس و با عظمت

پناه بیچارگان ، امید دلشکسته گان و ملجأ غریبان

شمس الشموس و امام الرئوف

حضرت علی بن موسی الرضا

(علیه آلاف التحیّة و الثناء)

و خواهر مظلومه اش ، کریمه اهل بیت

حضرت فاطمه معصومه

(سلام اللّه علیها)

ص:5

ص: 6

3 - حجر اسماعیل··· 46

4 - ناودان طلا··· 47

5 - مستجار··· 48

6 - ملتزم ( رکن یمانی )··· 48

7 - شاذروان··· 48

8 - مقام ابراهیم علیه السلام··· 48

9 - زمزم··· 50

2 - محلّ تولّد پیامبر صلی الله علیه و آله··· 1

3 - خانه خدیجه علیهاالسلام··· 52

4 - مسجد بلال یا شقّ القمر··· 52

5 - مسجد الجنّ··· 53

6 - مسجد الرّایة··· 53

7 - مسجد عماد··· 53

8 - قبرستان ابوطالب، یا جَنَّةُ الْمُعَّلاة··· 53

الف - حضرت خدیجه علیهاالسلام··· 55

ب - حضرت ابوطالب حامی رسول خدا صلی الله علیه و آله··· 60

ج - حضرت عبدالمطّلب علیه السلام، پدر بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله··· 62

د - عبد مناف علیه السلام پدر بزرگ عبد المطّلب··· 63

9 - غار حراء یا جبل النّور··· 64

10 - غار ثور··· 66

11 - شهداء فخّ··· 68

فصل دوّم آشنائی با اعمال حج و عمره

1 - محاسبه نفس··· 74

2 - نیّت خالص··· 75

3 - مخارج حج باید پاک و حلال، و بدون اشکال باشد··· 75

4 - اگر حقوق و یا دیْنی بر ذمّه دارد اداء کند··· 76

5 - حقوق شرعی و وجوه الهی خود را پرداخت کند··· 77

6 - نوشتن وصیّت نامه··· 77

7 - خداحافظی با اطرافیان و جلب رضایت آنان··· 78

8 - توشه سفر حج، باید نیکو و کامل باشد··· 79

ص:8

9 - برای حجّ واجب سر خود را نتراشد··· 80

10 - تنها سفر نکند، و همسفری مناسب برگزیند··· 80

11 - توجّه به آداب و مستحبّات، قبل از سفر حج··· 81

12 - سفر خود را با صدقه بیمه کند··· 81

13 - توسّل به ائمّه أطهار علیهم السلام··· 82

توصیه ای مهم:··· 83

آنچه در سفر باید آموخت··· 84

فضیلت سفر حج و عمره در کلام معصومین:··· 90

اسباب توفیق به سفر حج··· 96

عمره مفرده··· 98

اعمال عمره مفرده

اوّل میقات··· 98

1 - مسجد شجره··· 99

2 - وادی عقیق··· 100

3 - جُحفه··· 100

4 - قَرْنُ الْمَنازل··· 101

5 - یلَمْلَم··· 101

6 - مکّه مکرّمه··· 101

7 - فخّ··· 101

اسرار لباس احرام و مستحبّات و مکروهات آن··· 102

مستحبّات قبل از احرام··· 105

مکروهات احرام··· 107

کیفیّت لباس احرام··· 108

واجبات احرام

اوّل: نیّت··· 109

دوّم: تلبیه··· 111

تروک احرام··· 115

آداب ورود به حرم و شهر مکّه··· 116

مستحبّات ورود به حرم··· 117

مستحبّات ورود به مکّه··· 119

ص:9

مستحبّات ورود به مسجد الحرام··· 121

فلسفه طواف از نظر روایات··· 125

فلسفه عدد هفت:··· 127

آداب و مستحبّات طواف··· 128

تشرّف آیة اللّه لنگرودی به محضر امام زمان ( عج )··· 132

نماز طواف··· 134

سعی در صفا و مروه··· 136

نکاتی در مورد نحوه و علل انجام سعی صفا و مروه··· 137

آداب و مستحبّات سعی··· 140

تقصیر··· 143

آداب و مستحبّات تقصیر··· 143

اعمال حجّ تمتّع

احرام··· 146

مستحبّات احرام حج··· 147

توضیحی پیرامون روز ترویه··· 148

تشرّف حاج محمّد علی فشندی تهرانی··· 151

اعمال شب عرفه··· 153

روز عرفه··· 154

فضیلت روز عرفه··· 154

وقوف در عرفات··· 157

اجر وقوف در عرفات··· 158

آداب و مستحبّات در عرفات··· 158

مشعر الحرام یا مزدلفه··· 163

چرا باید به مشعر رفت و در آنجا توقّف نمود؟··· 164

مستحبّات وقوف در مشعر··· 166

اعمال شب عید قربان··· 168

منی··· 169

چرا به این سرزمین، مِنی گفته می شود؟··· 169

فضیلت سرزمین منی··· 170

اماکن مقدّس، و مساجد تاریخی منی··· 171

ص:10

آداب و مستحبّات مسجد خیف··· 174

آداب و مستحبّات منی··· 175

واجباتی از حج که باید در منی انجام گردد··· 176

علّت رمی جمرات ثلاث چیست؟··· 177

احکام رمی جمرات ثلاث در روزهای یازدهم و...··· 178

مستحبّات رمی جمرات··· 181

قربانی··· 182

نفس امّاره چیست؟··· 182

مستحبّات قربانی··· 185

حلق یا تراشیدن سر··· 186

علّت حلق چیست؟··· 187

مستحبّات حلق··· 187

مستحبّات طواف حج و سعی و طواف نساء··· 189

آداب و مستحبّات مکّه معظمّه··· 189

فصل سوّم : آشنائی با مدینه منوره

مدینه از نظر جغرافیا··· 199

مدینه از نظر نام··· 200

مدینه در گذر تاریخ··· 201

مدینه بعد از هجرت··· 202

فضیلت و شرافت مدینه منّوره··· 203

فضیلت زیارت پیامبر و ذراری آن حضرت··· 205

اماکن مقدّسه شهر مدینه

1 - مسجد و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله··· 208

چگونگی پیدایش مسجد النّبی صلی الله علیه و آله··· 209

ایجاد پایگاه اسلامی··· 210

خانه پیامبر صلی الله علیه و آله··· 210

بسته شدن همه درب ها، مگر درب خانه حضرت علی علیه السلام··· 212

چگونگی ساخت، و مساحت مسجد النّبی··· 213

1- قایبتای··· 215

2- سلیمان عثمانی··· 215

ص:11

3- عبدالمجید خان··· 216

4- آل سعود··· 216

اماکن مقدّسه داخل مسجد

الف - حجره طاهره··· 217

بناء حجره طاهره··· 218

ب - صُفه و اصحاب صُفه··· 218

ج - روضه مسجد النّبی صلی الله علیه و آله··· 220

د - محراب پیامبر صلی الله علیه و آله··· 220

ه- منبر پیامبر صلی الله علیه و آله··· 221

و - مقام جبرئیل··· 222

ز - اسطوانه ها و ستون های مسجد النّبی··· 222

2 - خانه و منزل ابو ایّوب انصاری··· 225

3 - خانه امام محمّد باقر و امام جعفر صادق علیهماالسلام··· 225

4 - محلّه بنی هاشم··· 225

5 - مقبره حضرت عبد اللّه، پدر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله··· 226

زیارت حضرت عبد اللّه 7:··· 227

6 - مَسْجِدُ غمامَه··· 228

7 - مسجد مباهله یا مسجد الإجابة··· 229

8 - مسجد ابوذر··· 232

9 - قبرستان بقیع، یا حرم بقیع··· 232

حرم ائمّه اطهار و خاندان نبوّت در قبرستان بقیع··· 235

اوّلین تخریب و وضع اسفناک بقیع··· 237

تاریخچه پیدایش وهابیّت، در عربستان··· 237

پاره ای از عقائد وهابیّت··· 238

اوّلین حمله به مدینه··· 239

مدفونین در قبرستان بقیع··· 240

وظائف زوّار حرم بقیع··· 243

اماکن مقدّسه و مساجد شریفه اطراف مدینه··· 246

1 - مسجد قبا··· 246

بناء مسجد به دست پیامبر صلی الله علیه و آله··· 246

ص:12

اعمال مسجد قبا··· 247

2 - مشربه امّ ابراهیم··· 248

3 - مسجد فضیخ ( ردّ الشّمس )··· 249

داستان ردّ الشّمس··· 249

4 - مسجد بنی قریظه··· 249

5 - مسجد بنی النجّار یا جمعه··· 250

6 - اُحُد و فضیلت زیارت شهداء اُحُد··· 250

وقایع کوه اُحُد··· 251

اعمال، و اماکن سرزمین اُحُد··· 253

اماکن سرزمین احد··· 254

الف - مسجد علی علیه السلام··· 254

ب - قبر جناب حمزه سیّد الشّهداء··· 254

ج - آرامگاه شهداء··· 254

د - مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله··· 255

ه - مسجد جبل الرُّماة··· 255

7 - مسجد الفتح··· 255

اعمال مسجد فتح··· 256

8 - مسجد سلمان··· 256

9 و 10 - مسجد علی و فاطمه علیهماالسلام··· 257

11 - غار جبل سَلع··· 257

12 - مصلّی استسقاء یا مدفن محمّد بن عبداللّه محض··· 258

زیارت جناب نفس زکیّه··· 259

مسجد ذوقبلتین··· 259

13 - زیارتگاه علیّ بن جعفر الصادق علیه السلام ملقّب به عُرَیْض··· 261

زیارت علیّ بن جعفر علیهماالسلام··· 262

14 - مسجد مُعرّس··· 262

15 و 16 - مسجد غدیر و مسجد شجره··· 262

وظائف زوّار، در مدینه منوّره··· 263

اعمال مسجد النّبی صلی الله علیه و آله··· 268

آداب زیارت ( برای تمامی مشاهد مشرّفه )··· 268

ص:13

آداب و زیارت مخصوصه حرم شریف نبوی صلی الله علیه و آله··· 270

زیارت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله··· 272

نماز زیارت و دعای بعد از نماز در مقام پیامبر صلی الله علیه و آله··· 276

صلوات بر حضرت محمّد صلی الله علیه و آله··· 277

نماز و دعا نزد ستون توبه··· 277

آداب و دعاء نزد منبر پیامبر صلی الله علیه و آله··· 278

آداب روضه شریفه··· 279

نماز و دعا در مقام جبرئیل··· 280

زیارت حضرت فاطمه زهراء علیهاالسلام··· 281

صلوات بر آن حضرت··· 283

نماز حضرت زهراء علیهاالسلام··· 284

آداب و زیارت ائمّه بقیع و مدفونین در قبرستان بقیع

اذن دخول··· 285

زیارت ائمه بقیع··· 285

زیارات مخصوصه ائمّه بقیع··· 286

الف - زیارت امام حسن مجتبی علیه السلام··· 286

ب - زیارت امام زین العابدین علیه السلام··· 287

ج - زیارت امام محمّد باقر علیه السلام··· 288

د - زیارت امام جعفر صادق علیه السلام··· 288

زیارت عباس عموی پیامبر صلی الله علیه و آله··· 289

زیارت دختران پیامبر صلی الله علیه و آله ( حضرت رقیّه و امّ کلثوم و زینب )··· 289

زیارت عقیل بن أبیطالب و عبداللّه بن جعفر وسفیان بن حارث··· 290

زیارت ابراهیم فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله··· 290

زیارت شهداء حرّه··· 291

زیارت اسماعیل فرزند امام صادق علیه السلام··· 292

زیارت امّ البنین علیهاالسلام··· 292

زیارت عمّه های پیامبر صلی الله علیه و آله ( صفیّه و عاتکه دختران عبد المطّلب )··· 293

زیارت حلیمه سعدیّه··· 293

زیارت فاطمه بنت أسد علیهاالسلام··· 293

زیارت وداع ائمه بقیع علیهم السلام··· 294

ص:14

انگیزه و هدف این نوشتار

مدّتی بود در این اندیشه بسر می بردم که چگونه می توانم اثری از خود به جای گذارم، که برای روز واپسین من توشه ای بوده و موجب تقرب من به درگاه الهی گشته و عرض بندگی به ساحت مقدس او به حساب آید. زیرا هر چه کارنامه زندگی خود را ورق می زدم، عملی که باعث شود در نامه عمل من ذخیره ای برای روز رستاخیز باشد پیدا نمی کردم، تا اینکه توفیق الهی نصیب گشته به زیارت خانه خدا مشرّف شدم، و در مراحل گوناگون اعمال حج در مکّه و زیارات اماکن مقدسه در مدینه منوّره این سؤال برایم پیش می آمد که چرا چنین باید کرد؟ و چه فلسفه ای برای این اعمال وجود دارد؟ و یا در این اماکن مقدّسه چه وقایعی رخ داده، که در دل تاریخ باقی مانده است؟.

تصمیم گرفتم مجموعه ای پیرامون این موضوع مهم جمع آوری نموده، و در اختیار علاقمندان قرار دهم، هرچند نویسندگان بسیاری قبلا به این مهم پرداخته بودند، و پرداختن به این مهم، مستلزم دانستنی های فراوان و سرمایه علمی بود، مردد بودم که آیا جمع آوری این مجموعه در توان من هست یا نه؟ تا اینکه با مشورت با صاحبان قلم و تجربه و نظر مساعد آنها، با توکل بر خدا و توسل به ذیل عنایت ائمه اطهار علیهم السلام شروع به تحقیق کرده و با استمداد و بهره گیری از کتب مختلف، مطالبی را جمع آوری نمودم که البته تشویق ها و راهنمایی ها و کمک های بی شائبه آنان، خصوصا پدر بزرگوارم، استاد حوزه علمیّه اصفهان، حضرت آیت اللّه جناب آقای حاج سیّد حجّت موحّد ابطحی «دامت برکاته» در معرّفی و ارائه کتب مربوطه، سبب شکل گیری این مجموعه گردید، تا در اختیار علاقمندان قرار گیرد.

در پایان از تمامی افرادی که مرا در تهیّه و نشر این کتاب یاری داده و زحماتی متحمل شده اند، تشکر نموده، و اجرشان را از ائمّه اطهار علیهم السلام خواهانم.

باشد که انشاء اللّه در کنار مولایمان امام عصر علیه السلام حقیقت این مناسک را درک کنیم .

ص:16

ص:18

نبوده است، گاهی از نقاط دیگر نیز به مرور زمان آبی پدید می آمده ولی باز هم به حدّ کفایت نمی رسیده است، امّا هم اکنون مکّه از آب مستغنی و بی نیاز است.

بزرگترین قنات مکّه را جمال الدّین اصفهانی در قرن ششم هجری حفر نمود. اضافه بر آن قناتهای دیگری هم اضافه شد که مهمترین آن، قنات زبیده است که در میان چاههای مکّه از تمام آبها شیرین تر و گواراتر است. و حکایتی جالب دارد که بدین شرح است:

رؤیای زبیده

زبیده همسر هارون الرشید، شبی در خواب دید که مردان بسیاری با او زنا می کنند، زبیده از این خواب بسیار مضطرب شد، به یکی از کنیزان محرم خود گفت که من چنین خوابی دیده ام و خجالت می کشم برای کسی بازگو کنم، نزد ابن سیرین برو و از او تعبیر این خواب را بپرس و خواب را به خودت نسبت بده.

کنیز، نزد ابن سیرین رفت و قصّه را نقل کرد، ابن سیرین گفت: دروغ می گوئی! تو لیاقت چنین چیزی را نداری، این خواب از زبیده است! کاری از او سر می زند که مردم جهان از آن کامیاب می گردند! از حسن اتفاق همان سال زبیده برای حج به مکّه رفت و دید که مردم از کمیِ آب در مضیقه اند، از اهل اطّلاع پرسید که برای این کار علاجی به نظر نمی رسد؟ گفتند: چرا! ولی هزینه زیادی می خواهد و می توان این آب را از طائف به مکّه آورد، از قضا مصر، در تیول(1) زبیده بود، دستور داد تا فورا اقدام نمایند، پس بنا به دستور او، از طائف تا مکّه که شصت و شش کیلومتر مسافت است، مجاری این آب را از زیرزمین، به اندازه دو متر و در بعضی جاها سه متر حفّاری نموده، و با صرف هزینه ای معادل دو میلیون مثقال طلا این پروژه عظیم را به پایان رسانیدند.

این آب که به «عین زبیده» معروف است، از کنار کوههای طائف حرکت و از عرفات و منی عبور نموده وارد مکّه می شود، در مکّه با رشته قناتهای کوچکی در

محلاّت گردش می کند و در هر محله حلقه چاهی دارد که مردم ازآن استفاده می کنند.

ص:20

«رَبِّ اجْعَلْ هذا الْبَلَدَ آمِنا»(1)

5 - بَلَدُ الأمین: یعنی مکّه پایتخت همه امنیّتها است، و از این شهر که مرکز امن است باید تمام بلاد الهام گیرند.

از امام کاظم علیه السلام نقل شده که فرمودند: خدای تعالی از میان سرزمینها چهار شهر را برگزیده است و در قرآن فرموده:

«وَ التّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سینینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الأمینَ»

که مراد از تین، مدینه و از زیتون، بیت المقدّس و از طور سینین ، کوفه، و از بلد الأمین، مکّه می باشد (2).

6 - مسجد الحرام: در مجمع البیان می گوید، مکّه را مسجد الحرام خوانده اند، چون در قرآن خدای تعالی می فرماید:

«سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِالْحَرامِ ...»(3).

منزّه است آن کس که سیر و گردش داد بنده خود محمّد صلی الله علیه و آله را، در شبی از مسجد الحرام ...

با توجه به این که سیر آن حضرت از خانه خدیجه و به روایتی از خانه امّ هانی بوده است، پس مراد از مسجد الحرام در اینجا شهر مکّه می باشد.

7 - ح-رم: «أوَلَمْ نُمَکِّنْ حَرَما آمِنا»(4)

آیا ایشان را در حرمی ایمن جا ندادیم؟

در مجمع البیان می گوید:

به مکّه حرم گفته شده، به این جهت که بی احترامی به آن حرام است.

و از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند:

احترام مسجد الحرام به خاطر کعبه است، و احترام حرم به خاطر مسجد الحرام است، و این که واجب شده با احرام وارد آن شوند، به خاطر حرم است.(5)

آن، از اهمیّت و قداست خاصی برخوردار است، و دارای خصوصیاتی می باشد که کمتر سرزمینی دارای چنین مزایائی است.

در اینجا جهت آشنائی و شناخت بیشتر خوانندگان با این سرزمین، به ذکر بعضی از امتیازاتی که سرزمین مکّه دارد ، می پردازیم:

شب زنده داران شهرهای دیگر است(1).

امام سجاد علیه السلام می فرمایند: یک مرتبه سبحان اللّه گفتن در مکّه، افضل از انفاق خراج اهل عراق(2) در راه خدا است.

هرکس در مکّه یک ختم قرآن نماید، نمی میرد تا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و منزل خود را در بهشت مشاهده نماید (3).

راه رفتن در آن عبادت است و سجده کننده در مکّه، مانند کسی است که در راه خدا به خون خویش آغشته گردد (4).

می باشد، یعنی حرمت حرم را نگه نداشته و آن سرزمین را با غیر، فرق نگذارد و بنا بر قولی، إلحاد در حرم آن است که آنچه را که نهی شده انجام دهد، حتّی دشنام دادن خدمتگزار و قسم خوردن، مثل: لا و اللّه و بلی و اللّه.

مُرجئه و قدری و حروری(1) که مذهب باطل دارند و بلکه زنادقه که اصلاً به خدا ایمان نیاورده اند، داخل حرم و مکّه می گردند! آیا این معنی شامل این گونه افراد هم

می شود؟

امام صادق علیه السلام فرمودند: نه! این کرامت برای آنها نیست،

گفتم: فدای تو گردم پس برای چه کسانی است؟

فرمود: کسانی که عارف به ولایت ما باشند ، آنها از گناه پاکیزه می شوند و خدای تعالی امور دنیا و آخرت آنها را کفایت می کند.

ص:26

دیواری وجود نداشته، و مردم تا نزدیک آن خانه های خود را می ساختند و بعدا به مرور زمان خانه های اطراف خریداری شده و به مسجد الحرام اضافه گردید و دیوارهائی اطراف آن ساخته شد، البته اختلاف است که با گسترش مسجد الحرام آیا مسجد اصلی تا کجا قرار دارد؟ و حدّی که حضرت ابراهیم علیه السلام مشخّص نمودند به عنوان مسجد تا کجا بوده است؟ و با گسترش مسجد الحرام آیا تمام آن جزء فضلیت می باشد یا خیر؟

در روایت است که از امام صادق علیه السلام سؤال شد راجع به آنچه به مسجد الحرام زیاد کرده اند؟ حضرت فرمودند: ابراهیم و اسماعیل میان صفا و مروه را حدّ مسجد قرار دادند(1).

و در روایتی دیگر حضرت فرمودند: ابراهیم میان حَزُورَه تا مسعی را برای مسجد خط کشی نمود که حَزُورَه محلّی است خارج از مسجد، نزدیک به باب حناطّین، و مسافت میان خروره تا مسعی به اندازه مسافت از صفا تا مروه می باشد، بنابراین دو ضلع مسجد برابر هم اندازه گیری شده است (2).

در مورد ساختمان مسجد الحرام، بعد از پیامبر در زمان های مختلف تغییراتی بوجود آمده و مقداری گسترش یافته است و هر کدام از سلاطین و خلفاء در زمان خود تغییراتی در آن ایجاد کرده اند تا اینکه در سال 1375 هجری زمانی که «سعود ابن عبد العزیز» زمامدار عربستان بود کمیته ای برای گسترش اساسی مسجد الحرام تشکیل داده شد و در نقشه مشخّص شده بود که مسجد الحرام تا مسعی گسترش یابد. بنابراین تمام خانه ها و مغازه هائی که در این مسیر بود خریداری شد و ضمیمه مسجد گردید. مساحت مسجد قبل از آن، حدود ( 17902 ) متر بوده، ولی با گسترش آن مساحت مسجد الحرام به ( 190000 ) متر مربّع رسید و اطراف

مسجد به صورت سه طبقه ساخته شد. کف و دیوارهای آن، و نیز صفا و مروه با بهترین سنگهای مرمر سیاه و سفید و سبزِ صیقل داده شده تزئین گردید. تمام این سنگها از وادی فاطمه علیهاالسلام آورد شده و در جدّه صیقل یافته است.

این مسئله نیز یکی از کرامات اهل بیت علیهم السلام می باشد که بعد از چهارده قرن در

ص:28

کشوری که وهابی و داعیه دار مخالفت با اهل بیت علیهم السلام می باشند، از دل سرزمینی که نام مقدّس فاطمه علیهاالسلام بر آن نهاده شده، مرمری بیرون آید، که فرش اطراف کعبه و مسجد الحرام گردد.

اطراف مسجد الحرام هفت مناره عظیم در محلّ مناره های قبل ساخته شده که از سطح مسجد، ارتفاع هر کدام از آنها به نود متر می رسد.

بنابراین با توسعه ای که مسجد الحرام یافته، حدود پانصد تا ششصد هزار نفر هم زمان می توانند نماز جماعت بخوانند.

در سقف مسجد الحرام بلندگوهای حسّاسی بکار رفته که صدای امام جماعت را در تمام مکانها یکنواخت به گوش مستمعین می رساند و در تمام مسجد الحرام چراغهای فلورسنت کار می کند که تمام مسجد را مثل روز روشن کرده و عظمت خاصّی به مسجد داده است.

در حدود پنجاه سال پیش مسجد الحرام چهار قسمت بوده است، که هر کدام از مذاهب یک طرف ایستاده و نماز جماعت برگزار می کرده اند ولی اکنون یک امام جماعت می ایستد و بقیّه به او اقتداء می کنند.

در گذشته، اداره این مسجد با امیران مکّه و والیان آن بوده است.

وقتی که «شریف حسین» در نهم شعبان 1334 بر حجاز مسلّط شد، شرطه های فراوان و خادمان بسیاری برای اداره مسجد تعیین نمود. بعد از آن آل سعود اداره خاصی برای این مسجد ایجاد کردند که آن را «ادارة الحرم» گویند که در قسمت جنوب مسجد در باب السعود قرار گرفته است.

گفته شده این مسجد قبلاً سی و نه درب داشته که بیست و چهارتای آن معروف است و اسامی خاصّی داشته و اکنون هم دارای بابهای بسیاری است که از آن جمله:

1 - باب السّلام 2 - باب العمرة 3 - باب السّعود 4 - باب العبّاس می باشد.

هر چه از عظمت معنوی و ظاهری مسجد الحرام بگوئیم کم گفته ایم، و شاید هم قابل توصیف نباشد.

در مسجد الحرام نشانه ها و مکانهای مقدّسی وجود دارد که به طور خلاصه به شرح هر یک می پردازیم، البته ابتدا از مسعی می گوئیم، و سپس کعبه و مشاعری که در کعبه وجود دارد را بیان می کنیم:

ص:29

در مسجد الحرام از لحظه ورود اعمالی دارد و از جانب اهل بیت علیهم السلام ادعیه ای ذکر شده که هر زائری انجام دهد. و ما در بخش اعمال حج، اعمال مسجد الحرام را نیز متذکّر می شویم.

جنب باب بنی هاشم ( باب علی ) و دیگری جنب باب العبّاس است، که این دو پایه با لامپهای سبز نیز روشن شده و علامت این است که مردان سعی کننده در هر شوط باید در این قسمت هروله کنند، زیرا این فاصله ای است که حضرت هاجر در پی طلب آب شتابان می رفت تا قطره ای آب برای فرزندش اسماعیل پیدا کند، و این خود بیانگر فداکاری این بانوی بزرگوار است، که در هر قسمت از حج نامی و نشانه ای از ایشان وجود دارد ، که در بخش مربوط به اعمال حج، توضیح بیشتری داده می شود.

در احادیث و روایات سخن زیادی راجع به مسعی آمده، از جمله اینکه: امام صادق علیه السلام فرمودند: بقعه ای در نزد خدا محبوبتر از مسعی نیست، زیرا مردمان متکبّر در اینجا فروتنی می آموزند (1).

یکی از درهائی که در مسعی وجود دارد، باب الأرقم است، که نزدیک به صفا می باشد و لازم است که زائران در این نقطه احترام گذارند، زیرا در این نقطه خانه ارقم یکی از یاران باوفا و فداکار حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بوده است.

در زمانی که پیامبر بزرگوار اسلام بعثت خود را علنی نکرده بودند، و فقط تعدادی خاصّ از آن اطّلاع داشتند، در این خانه که به آن «دارالأرقم» و بعدها « دار الخیزران» می گفتند و روی کوه صفا قرار داشت می آمدند و روزها در این خانه بودند و جلسات سرّی و مخفیانه تشکیل می دادند و محلّ عبادت مسلمانان بود که خود ارقم هم، تلاوت قرآن می نمود، زیرا جزء یکی از بی نظیرترین اصحاب بود، ودر تلاوت قرآن،دارای لحنی زیبا و دلربا بود.

از کسانی که در این خانه به دین اسلام مشرف شدند، عمّار و چهار عموی پیامبر صلی الله علیه و آله بوده اند.

این خانه تا قبل از نوسازی مسجد الحرام وجود داشته و حجّاج آن را زیارت می نمودند و بر سر دَرِ آن نوشته شده بود:

«بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ فی بُیُوتٍ أذِنَ اللّه ُ أنْ تُرْفَعَ، وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ، یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُّوِ وَ الاصالِ، رِجالٌ لاتُلْهیهِمْ تِجارَةٌ وَ لابَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّه ِ وَ إقامَ الصَّلوةِ وَ ایتاءِ الزَّکوةِ یَخافُونَ یَوْما تَتَقَلَّبُ فیهَا الْقُلُوبُ وَ الاَبْصارُ »(2)

ص:31

تذکّر:

موضوعی که قابل توجّه است این است که، در هر مذهب و کشوری به آثاری که از لحاظ زمانی و مکانی مرتبط با بزرگان آنها بوده و به عنوان یادگار باقی مانده است،

احترام می گذارند، و در حفظ آن می کوشند، زیرا عقیده دارند که فلان مکان به خاطر اینکه شخصیّتی در آن به دنیا آمده و یا پرورش یافته و یا حوادثی در آن بوجود آمده است ارزشمند است.

همانطوریکه در جاهائی که برای یک مرتبه امام زمان علیه السلام به وسیله فردی دیده شده اند و یا فردی به زیارت آن حضرت نائل گشته، آن مکان تجلیل می شود، و به عنوان یک اثر تاریخی باقی می ماند، همانطور که در عتبات شاهد چنین مکانهائی هستیم که به آن اماکن، مقام امام زمان علیه السلاممی گویند، و هرکس در هر زمان با رفتن به آنجا، توسّل خاصّ به آن حضرت پیدا می کند، و ممکن است در جاهای دیگر چنین حالتی برایش بوجود نیاید.

در مکّه و مدینه نیز چنین حالتی وجود دارد، مکّه از لحاظ شرف مکانی که به طور مختصر احادیثی درباره آن ذکر شد و مقداری با آن آشنا شدیم، همچنین از لحاظ بزرگانی است که در این شهر به دنیا آمده و یا زندگی کرده و از اصحاب پیامبر

اسلام و ائمّه علیهم السلام بوده اند، دارای اهمیّت خاصّی می باشد.

در این شهر، در هر مکانی انسان احساس می کند که اثر قدمهای پیامبر صلی الله علیه و آله هنوز باقی است، و بعد در جریان بعثت آن حضرت و عبادت ها و نیایش هائی که در دل کوههای مکّه می نمودند، رشادت ها، دلاوری ها، فداکاری ها، اذیّت و آزار و شکنجه مشرکان، که نه تنها خود حضرت، بلکه یاران با وفا و صدیق و فداکار آن حضرت، از جمله حضرت علی علیه السلام، حضرت خدیجه، بلال، عمّار، یاسر، ارقم و ... نیز متحمّل شدند و از این شهر، دین مبین اسلام با فداکاری چنین کسانی به تمام دنیا گسترده شد و به دست انسانها رسید، و در حقیقت می توان مکّه را محلّ پرورش سفراء الهی، و پناهِ آوارگانی همچون بلال، و ثروتمندانی چون ارقم نامید.

هر چه از مکّه و از تاریخی که در دل خود به یادگار دارد بگوئیم، کافی نیست و بیان گوشه ای از آن را هم در بر نمی گیرد، ولی متأسّفانه زائران بیت اللّه الحرام و

حجّاج کمتر توجّه به این نکات مهم و ارزشمند می کنند، و دشمنان اهل بیت علیهم السلام نیز

ص:32

بعضی از این مکانهای خاص را که مورد عنایت و توجّه شیفتگان و زائران شیعه بیت اللّه بوده، به مرور زمان از بین برده اند، و چه بسا الان هیچ اثری از آنها باقی نمانده است.

بنابراین به بعضی از این مکانهای مقدّس و مهم که در مکّه از ارزش خاصّی بهره مند می باشند اشاره نموده، و سپس برای آشنائی و استفاده هرچه بیشتر زائران بعضی از اعمال این مکانها را متذکّر می شویم.

نمود، و خدای تعالی توبه او را قبول فرمود.

پس خدا به جبرئیل وحی نمود که خانه را بساز و تمام کن، جبرئیل به فرمان خدا با پَرِ خود این چهار سنگ را از جا کند و جائی که خداوند عزّوجل دستور داده بود نهاد، و سپس دستور داده شد که با سنگهای کوه ابوقبیس تمامش کن، و دو در بر آن قرار ده، یکی به سمت مشرق، و دیگری به سمت مغرب، چون جبرئیل کار را به اتمام رساند، فرشتگان دور آن طواف کردند، آدم و حوّا وقتی دیدند فرشتگان طواف می کنند، آمدند هفت بار طواف کرده، آنگاه به دنبال یافتن چیزی برای خوردن رفتند (1).

2 - در «تفسیر شرح کشّاف زمخشری» آمده است که:

خدای تعالی یاقوتی از بهشت در محلّ این خانه قرار داد، که آن را دو دَرِ شرقی و غربی از زمّرد بود، و به آدم وحی فرمود که، فرو فرستادم برای تو این را تا طواف

گردد چنان که عرش من طواف می شود، پس آدم از سرزمین هند پیاده به جانب آن روان گردید، و فرشتگان او را ملاقات نموده، گفتند: ای آدم خدا تو را برتری داده است، ما این خانه را به دو هزار سال پیش از تو زیارت کرده ایم، سپس آدم چهل بار با پای خود آن را زیارت نمود، و این خانه بود تا این که در طوفان نوح به آسمان چهارم انتقال یافت، و در آنجا «بیت المعمور» نام گرفت، و چون ابراهیم مأموریّت یافت که بنیان آنرا بالا ببرد، جبرئیل آن مکان را به او معرّفی کرد (2).

3 - امام باقر علیه السلام فرمودند: خداوند ملائکه را فرستاد و امر نمود برای من در روی زمین خانه ای به مانند بیت المعمور بنا کنید (3).

از آیات و روایات استفاده می شود که، کعبه از زمان حضرت آدم علیه السلام و حتّی قبل از آن حضرت، حجّ می شده است، و تاریخ حاکی از قداست کعبه در قبل اسلام است نزد افراد و قبائل و ادیان مختلف، و به نحوی به سوی آن رهسپار می شده اند.

اگر بخواهیم در این زمینه و ساخت خانه کعبه معظّمه تا زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و بعد از آن حضرت تا زمان حال بپردازیم، سخن به درازا کشیده می شود(4)، فقط به عنوان تذکّر باید توجّه نمود که در هر عرصه و زمانی بنای کعبه دارای تغییراتی شده،

ص:35

و حتی دیوارهای آن خراب، و دوباره بازسازی شده است.

از آنچه که در کتب تاریخی استفاده می شود، تا بحال دوازده مرتبه کعبه خراب و تجدید بنا شده است:

1 - بنای ملائکه: در مناسک الشّیعه آمده است که، ابتدا قبل از آدم ، ملائکه آن را بنا کرده اند.

2 - بنای حضرت آدم علیه السلام: که بعد از هبوط به امر پروردگار آن را ساخت، و بعد خراب شد.

3 - بنای شیث فرزند حضرت آدم علیه السلام: که در طوفان نوح خراب شد، و طبق گفته

بعضی در طوفان نوح، خدا آن را نگه داشت، و لذا به بیت عتیق نام برده شد.

4 - بنای حضرت ابراهیم علیه السلام: در سال 1980 قبل از میلاد که مهمترین آن بوده است، در قرآن هم از آن ذکر شده است.

در وسائل الشّیعه از امام صادق علیه السلام نقل شده: که خدا به حضرت ابراهیم دستور داد با حضرت اسماعیل به حج روند، و عمل حج را بجا آورند، و چون سال بعد شد، خداوند اجازه حج به حضرت ابراهیم علیه السلام داد و دستور ساخت کعبه را صادر نمود، تا آن روز، با اینکه اعراب به حجّ خانه خدا می آمدند، ولی کومه ای ( روی هم ریخته ) بود، و فقط پایه هایش مشخّص بود.

چون مردم از حج برگشتند اسماعیل سنگ جمع کرد، و در جوف کعبه ریخت، و چون اجازه ساختمان از جانب خدا رسید، ابراهیم علیه السلام نزد اسماعیل آمد و گفت:

ای پسرم! خداوند دستور ساخت خانه کعبه را داده است، چون محلّ آن را کشف کردند، یک پارچه سنگ سرخی بود، خداوند وحی کرد که خانه را روی همان بنا کنند ، و چهار فرشته فرستاد که سنگ جمع کنند، فرشتگان سنگ می آوردند، به دست ابراهیم و اسماعیل می دادند، و آنها به کار می بردند، تا شش ذراع تمام شد، و دو در برایش قرار دادند، یکی برای دخول و دیگری برای خروج، و سر دری بر آن نهادند و قطعه آهنی بر آن نصب کردند، ولی خود خانه برهنه بود.

حضرت ابراهیم علیه السلام خانه را ساخت و برگشت، ولی اسماعیل در آنجا اقامت نمود وی صاحب زن فهمیده ای بود. روزی به اسماعیل گفت: خوب است پرده ای به این درها آویزان کنیم، اسماعیل گفت: دو پرده به اندازه شش ذرع برای آنها درست

ص:36

می کنیم، چون پرده ها را به درها آویختند خوششان آمد، گفتند: خوب است جامه ای هم برای کعبه ببافیم که این سنگ ها بدنما را بپوشاند، اسماعیل پذیرفت و همسرش مشغول به کار شده، و پشم زیادی نزد خویشانش فرستاد و درخواستِ کمک نمود.

در این هنگام امام صادق علیه السلام فرمودند: از آن روز همکاری در پشم ریسی میان زنها مرسوم شد.

وی با شتاب فراوان هر قطعه ای از جامه که بافته می شد به خانه می آویخت، تا

اینکه موسم حج رسید، هنوز یک سمت کعبه پوشیده نشده بود، همسر حضرت اسماعیل به او گفت: برای این سمت که پوشش به آن نرسیده چه کنیم ؟ آن را با بافته برگ خرما پوشانیدند، وقتی اعراب به شیوه خود به حج آمدند، از وضعی که دیدند خوششان آمد، پس گفتند: شایسته است برای کارکنان این خانه هدیه ای بیاوریم، ( از اینجا بود که هدیه و قربانی نمودن رسم شد ) و هر قبیله ای از عرب، پول یا چیز دیگری می آوردند، تا مبلغ زیادی جمع شد، و آن حصیر خرمائی را کندند، و پوشش کعبه را کامل کردند(1).

کعبه تا مدّتی سقف نداشت، حضرت اسماعیل ستونهائی از چوب تهیّه نمود، و با شاخه های درخت خرما آن را پوشانید و گِل اندود کرد.

چون سال دیگر شد، و مردم به حج آمدند، و پوشش سقف کعبه را دیدند، گفتند: سزاوار است برای کارکنان این خانه بیشتر پیش کشی آورده شود، و در سال بعد شترهای بسیاری برای قربانی آوردند، اسماعیل نمی دانست آنها را چه کند، بنابراین وحی رسید که آنها را قربانی کن، و حاجیان را مهمانی نما(2).

5 - به وسیله قبیله جُرْهَم تعمیر گردید.

6 - به وسیله عَمالقه تعمیر یافت.

7 - بنای قصیّ بن کلاب: جدّ بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله که بعدا در اثر سیل خراب گردید.

8 - بنای قریش: که در دوره جاهلّیت انجام گرفت و به وسیله پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

ص:37

حجرالأسود نصب گردید.

در فصلهای آینده توضیح داده می شود که نصب حجرالأسود، فقط به دست معصوم صورت گرفته است.

9 - بنای عبد اللّه بن زبیر: که در سال 64 هجری قمری انجام گرفت.

.1 - بنای حجّاج بن یوسف ثقفی: که به دستور عبدالملک بن مروان بوده است، لازم به ذکر است که، حجرالأسود، در این نوبت به دست مبارک امام سجاد علیه السلام نصب گردید.

11 - بنای سلاطین روم: که این تجدید بنا، بعد از یورش « مَلاحده و قَرامطه» و بردن حجرالأسود به کوفه، در سال 339 قمری بوده است.

این بار، حجرالأسود به دست مبارک امام زمان علیه السلام نصب گردید ، و داستان کامل آن در بخش بعدی ذکر می شود.

12 - بنای سلطان سلیمان عثمانی: که در سال 1039 بوده و تعمیر اساسی شد و این بنا تاکنون باقی است.

نقل شده که این تعمیر در پِیِ سیل عظیمی بوده که سرازیر مسجدالحرام شد و سقف کعبه را خراب نمود و در این واقعه چهار هزار و دو نفر هلاک گشتند.

ناگفته نماند که برخی از این دوازده مورد، به صورت تعمیر بوده ، و اساس خانه برجای بوده است.

4 - بنا به نقل اهل تحقیق دیده نشده که کبوتران حرم و پرندگان از بالای آن عبور و پرواز نمایند.

5 - کسانی که قصد سوء به این خانه را داشته و می خواسته اند آن را نابود کنند و یا

هتک حرمت نمایند، هلاک شده اند، مانند: اصحاب فیل که خود آیتی است عظیم.

«ألَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأصْحابِ الْفیلِ»

6 - از نظر احترام و احکامی که در رابطه با آن است، در هیچیک از مقدّسات دینی این دستورات صادر نشده است که در تمام عالم برای نماز باید به این خانه توجّه کرده و در جهت این خانه نماز گذارند.

7 - و مهمترین فضیلتی که به این خانه جلال و جبروتی خاص بخشیده، و گویا روحی در کالبد کعبه دمیده این است که:

کعبه واقعی دلهای پاک یعنی وجود شریف و نازنین امام الحق، یعسوب الدّین، مولا امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام در درون آن قدم به این عالم نهاده، و در آخرالزّمان هم وجود شریف و نازنین فرزند خلفش، قائم آل محمّد، حضرت مهدی ( عج ) عدالت گستر جهان از این بیت حق، بر تمام عالم قیام می کند و حکومت عدالت خویش را آغاز می نماید.

از شرف مَقدم سلطان دین

کعبه شرف یافت ز سائر زمین

کعبه بجز خاک و گل و سنگ نیست

این همه تعظیم و شرف بهر چیست

نور علی ز آنکه در آنجا پدید

آمد و شد کعبه، از این رو سعید

کعبه ز اصنام، علی پاک کرد

بر سر اوهام، علی خاک کرد

از امام صادق علیه السلامسؤال شد چرا کعبه، کعبه نامیده شده است؟حضرت فرمودند: برای اینکه ساختمان آن بر چهارگوش و چهار دیوار بنا شده است.

سؤال شد چرا چهارگوش ساخته شده؟ فرمودند: برای اینکه در مقابل بیت المعمور قرار دارد و آن( بیت المعمور ) این چنین است.

سؤال شد چرا بیت المعمور مرّبع خلق شده؟ فرمودند: برای اینکه بیت المعمور در مقابل عرش است و آن مربّع می باشد.

سؤال شد چرا عرش مربّع آفریده شده؟ فرمودند: برای اینکه کلماتی که اسلام بر آنها استوار گشته چهار کلمه است و آنها:

سُبْحانَ اللّه ِ وَ الْحَمْدُ للّه ِ وَ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَ اللّه ُ أکْبَر می باشد (1).

در مورد حجر الأسود، سخن بسیار است که بعضی می گویند:

ابتدا فرشته ای بوده و یا اینکه سفید رنگ بوده و بعد به رنگ سیاه در آمده است.

در این مورد روایتی است که امام صادق علیه السلام فرمودند:

حجر الأسود در ابتدا سپیدتر از شیر بوده و اگر دستان مردان پلید دوران جاهلیّت به او نمی رسید، هیچ بیماری آنرا مسّ نمی کرد، مگر آنکه بهبودی می یافت.

و در روایات دیگری آمده است که: حجر الأسود از بهشت آمده است و یا اینکه حجر الأسود دست راست خداست در زمین، که بندگان مؤمن در زمین با آن مصافحه می کنند.

بَکْرِ بْنِ أعْیُنْ در رابطه با حجر الأسود روایتی مفصّل نقل نموده که می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسشهائی نمودم:

1 - چرا حجرالأسود در رکن فعلی قرار دارد و در دیگر ارکان قرار نگرفته است؟

2 - چرا باید استلام شود؟

3 - چرا آن را از بهشت بیرون آوردند؟

4 - چرا او مورد عهد و پیمان قرار می گیرد؟

مرا از این شگفتی ها بیرون آورده، آگاهم بفرما!

حضرت در پاسخ فرمودند: در پرسشهای خود، خوب دقیق شده ای و نکات مهمّی را هدف قرار داده ای! بدان حجر الأسود را خدای تعالی فرستاد تا حضرت آدم در همین رکن قرار دهد و گواه بر افراد بشر باشد که آیا به عهد و پیمانی که با خدای خود بسته اند عمل می نمایند یا خیر؟

و آن زمان که حضرت مهدی علیه السلام ظاهر می شود، بر این حجر الأسود تکیه می دهد، جبرئیل نازل گردیده و با آن حضرت بیعت می نماید و حجر الأسود بر افرادی که بر بیعت خود با آن حضرت وفا نموده اند گواهی خواهد داد.

و امّا استلام حجر، تجدید عهدی است برای آن پیمان که قبلاً با خدای خود بسته اند، آیا نمی بینی که در موقع استلام آن می گوئی:

ألْلّهُمَّ أمانَتی أدَّیْتُها وَ میثاقی تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لی بِالْمُوافاة

پروردگارا امانت خود را که عهد و پیمان من بود ادا کرده، و به عهد خود وفا نمودم و امیدوارم که او در نزد تو گواهی دهد.

ص:42

به خدا سوگند چنین امانت مهمّی را نمی توانند نگهدارند و حمل نمایند، مگر شیعیان ما، این است که آنها این حجر را می شناسند و او هم کاملاً آنها را می شناسد و

اعمال آنها را تصدیق می نماید، ولی دیگران را تکذیب می کند، خوشحا به حال شما که حجر الأسود بر صحّت اعمالتان گواهی می دهد، و اوست حجّتِ بالغه الهی.

امّا علت بیرون آوردن حجر الأسود از بهشت: آیا می دانی این حجر چیست؟

گفتم نه، فرمود: این فرشته ای بود عظیم الشّأن و مقرّب، آنگاه که پروردگار از گروه فرشتگان عهد و پیمان خواست این اوّل فرشته ای بود که تعّهد انجام فرمان پروردگار را نمود، از این رو خدای تعالی او را بر افراد بشر امین قرار داد تا عهدی را

که در عالَم ذرّ با خدا بسته اند گواه باشد، و او را با آدم در بهشت مصاحب ساخت تا آن عهد را به او تذکّر دهد.

یعنی چون آدم ترک اولی کرد و از بهشت بیرون آمد ( قبل از توبه و نبوّت ) پس آن فرشته به صورت دُرّه درخشانی سفید نزد آدم آمد و از او پرسید مرا می شناسی؟ آدم گفت نه! خود را برای او معرّفی کرد، آدم اقرار به عهد خود نمود و با او انس داشت و در هر شبانه روز یک بار تجدید عهد می کرد تا خانه کعبه را ساخت، سپس او را به خانه کعبه نصب نمود.

و دیگر آن که اوّل فرشته ای که به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و وصایت امیرمؤمنان علیه السلام و اولادش اعتراف نموده، همین فرشته بود، پس خدای بزرگ او را مورد توجّه قرار داد و چنین مقامی را به او عنایت فرمود.

او در روز قیامت با زبانی گویا، و چشمی بینا خواهد آمد و برای هرکس که عهد خود را ایفاء نموده، گواهی خواهد داد (1).

قبلاً به این نکته اشاره کردیم که: حجر الأسود از زمان حضرت آدم به بعد دچار حوادث مختلفی گشته، از جمله در طوفان نوح و یا در حکومت هر یک از سلاطین تا اینکه به شکل فعلی در آمده است، ولی باید به این نکته نیز توجّه داشت که، در هر یک از این حوادث که حجرالاسود به غارت رفته، و یا برای تعمیرات از محلّ اصلی خود انتقال یافته، دوباره فقط به دست افراد معصوم نصب گردیده است.

ص:43

در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، سران قبائل اختلاف پیدا کردند که حجر را چه کسی در محلّ خود نصب نماید. هر کدام از قبائل می خواستند که رئیس آنها این کار را انجام دهد و درگیری بالا گرفت، تا اینکه با هم موافقت کردند اوّل کسی که به آنجا آمد حجر را در محلّ خود قرار دهد، تا اینکه حضرت محمّد صلی الله علیه و آله که در آن زمان هنوز به رسالت مبعوث نشده بودند، ولی به محمّد امین معروف بودند، آمدند و حجر توسّط ایشان نصب شد، و تا زمان ائمّه ما هم به همین منوال گذشت (1) تا زمان امام زمان علیه السلام، و چون نصب حجر باید حتما به دست ولیّ خدا انجام گیرد.(2)

به همین جهت استاد شیخ مفید جعفر بن محمّد بن قولویه در سالی که حجر را قَرامطه برگرداندند، رهسپار مکّه شد تا در هنگام نصب، امام عصر ( عجل اللّه فرجه الشریف ) را درک نماید، از قضا در بغداد مریض شد، به ناچار مردی از شیعیان که او را «ابن هشام» می گفتند نائب گرفت، و نامه ای سر به مُهر به او داد و گفت: این نامه را تقدیم کسی کن که حجر را در جای خود قرار می دهد، و در آن نامه از مدّت عمر خود نیز سؤال کرده بود.

ابن هشام می گوید که: به مسجد الحرام رفتم و مبلغی به خدّام آنجا دادم که در هنگام نصب حجر مرا کمک کنند تا بهتر ببینم و همینطور شد و می دیدم هرکس که می آمد حجر را در جای خود قرار دهد می لرزید و حجر قرار نمی گرفت تا اینکه جوان خوش رو و گندم گونی آمد و حجر را از آنها گرفت و در جای خود نصب کرد

و مردم به خروش آمدند و ایشان از مسجد خارج شدند و من پشت سر ایشان، و حضرت به آهستگی راه می رفت ولی من هر چه دویدم به ایشان نمی رسیدم، تا اینکه از بین مردم خارج شدیم. حضرت ایستاد و فرمود:

آنچه با خود داری بده، من رقعه را به ایشان دادم و حضرت باز نکرد، و فرمود: به او بگو سی سال دیگر زنده خواهی بود.

از مشاهده این وضع خوف عجیبی بر من مستولی شد، و در این هنگام ایشان از نظرم ناپدید گشتند. ابن قولویه در شهر حیره بعد از این تاریخ سی سال زندگی کرد،

ص:44

همین که سی سال تمام شد کسالتی یافت و کفن تهیّه نمود و هر که به او می گفت آثار مرگ در تو ظاهر نشده چرا خود را مهیّا ساختی؟ می فرمود: مولای من بمن وعده داده، و در همان سال به ملکوت اعلی پیوست (1).

نمازی را که تا آن وقت خوانده و هر نمازی که پس از آن به جا آورد تا هنگام مردنش و نماز در مسجد الحرام برابر صد هزار نماز در غیر آن می باشد.

در روایتی دیگر امام صادق علیه السلام می فرمایند: آیا می دانید کدام بقعه ها در نزد خداوند بالاترین منزلت را دارد؟ کسی جواب نداد و خود امام فرمودند: آن مکّه حرام می باشد که خداوند برای خود آن را به عنوان حرم برگزیده و در آن، خانه خود را قرار داده است.

سپس امام پرسیدند : کدام بقعه نزد خداوند بالاترین حرمت را دارد؟ باز هم کسی جواب نداد، آنگاه امام فرمودند: مسجد الحرام می باشد.

باز امام پرسیدند: کدام بقعه در مسجد الحرام نزد خداوند بالاترین فضلیت را دارد؟ کسی جواب نداد، پس امام فرمودند: آن بقعه بین رکن حجر الأسود و مقام ابراهیم و درب کعبه است و به آن حطیم اسماعیل گویند، که در آنجا گوسفندانش را حفظ می کرد و در آن نماز می خواند (1).

برابر سربلندی او از این امتحان، چنین مقامی به او عنایت فرمود، که اگر کسی در حال طواف به داخل حجر برود طوافش باطل می باشد و حجر را باید داخل در طواف خود قرار دهد.

در روایتی که در بحث حطیم آورده شد، از امام صادق علیه السلام نقل گردیده که بعد از حطیم افضل از بقاع که در آن نماز گذارده شود حجراسماعیل می باشد.

ابی بلال می گوید: دیدم امام صادق علیه السلام داخل حجراسماعیل شد و به اندازه دو زراع از بیت فاصله گرفت و نماز خواند، عرض کردم: من ندیدم کسی از شما اهل بیت که اینجا نماز بخواند آن هم مُحاذی ناودان رحمت؟

فرمود: اینجا محلّ نماز خواندن شُبّیْر و شَبَّر، فرزندان هارون پیامبر است (1).

و روایت است که: امام سجاد علیه السلام شبها در حجراسماعیل به عبادت مشغول

می شد.

طاووس یمانی می گوید: آن حضرت بعد از نماز پیشانی بر زمین می گذاشت و عرضه می داشت:

إلهی عُبَیْدُکَ بِبابِکَ، أسیرُکَ بِفَنائِکَ، مِسْکینُکَ بِفَنائِکَ، سائِلُکَ بِبابِکَ ، یَشْکُوا إلَیْکَ ما لا یَخْفی عَلَیْکَ (2)

نقل شده: روزی که حضرت ابراهیم همسرش را به این سرزمین آورد، خیمه خود را در این محل بنا نمود و همسر دوّم حضرت اسماعیل نیز، در همین مکان به بافتن پرده برای کعبه اقدام کرد و در این محل مدفون شد. و بعدها اینجا محلّ دفن حضرت اسماعیل و مادرش هاجر و دختران اسماعیل و بسیاری از انبیاء گردید.

این ناودان در ابتدا چوبی بوده و سپس از مس و بعد از نقره ساخته شده و در سال 1273 سلطان عبدالمجید ناودانی از زر خالص ساخته که تاکنون باقی است.

سنگ که تقریبا دو وجب قطر دارد، داخل گنبد کوچکی گذاشته شده است که این گنبد تقریبا رو به روی باب بیت اللّه قرار دارد، و با فاصله حدود 26 ذراع در جهت شرقی خانه قرار گرفته است.

البته از امام محمّدباقر علیه السلام روایت شده که این سنگ نزدیک به دیوار خانه بوده که در زمان جاهلیّت و قبل از اسلام آن را در مکان فعلی قرار دادند، و پیامبر صلی الله علیه و آله در فتح مکّه، آن را در جای اصلی خود قرار دادند، سپس عمر بن الخطّاب آن را به مکان فعلی انتقال داد (1).

در مورد مقام ابراهیم علیه السلام آیات و روایات زیادی مطرح شده است که از آن جمله می توان اشاره نمود که خدا در قرآن مجید می فرماید:

«وَ اتَخِّذُوا مِنْ مَقامِ إبْراهیمَ مُصَلّیً»(2)

مقام ابراهیم را جایگاه پرستش خدا قرار دهید،

و مهم تر آن که این سنگ یکی از نشانه های خدا شمرده شده، آنجا که می فرماید:

«فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إبْراهیمَ»(3)

یعنی در کعبه، نشانه هائی روشن است از قدرت آفریدگار، و مقام ابراهیم، یکی از آنها است.

از امام باقر علیه السلام روایت شده که حضرت فرمودند: سه سنگ از بهشت آمده است:

1 - حجرالأسود.

2 - سنگ حضرت موسی علیه السلامکه اکنون نزد امام زمان علیه السلام می باشد.

3 - سنگ مقام ابراهیم (4).

در مورد اینکه در چه زمانی پای حضرت بر این سنگ نقش بسته، روایاتی آمده است، از آن جمله اینکه، در علل الشرایع از امام صادق علیه السلام آمده است: چون حضرت ابراهیم می خواست به امر پروردگار، مردم را برای حج ندا دهد، بر این سنگ ایستاد و ندا داد و اثر قدم هایش بر آن باقی ماند.

در بعضی اخبار آمده است که حضرت ابراهیم در موقع بنای خانه کعبه، این

ص:49

سنگ را زیر قدمهای خود گذاشت تا گذاردن سنگ هابر روی دیوار ممکن گردد و نقل شده آن سنگ خود بلند می شده است.

دیگر اینکه حضرت ابراهیم آن وقت که از فلسطین به مکّه آمدند تا از اسماعیل خبر بگیرند، چون با ساره شرط کرده بودند که قدم روی زمین نگذارند، همسر اسماعیل این سنگ را زیر قدمهای ابراهیم گذاشت و سر مبارک او را شستشو داد، پس اثر قدمهایش بر این سنگ باقی ماند.

در روایتی است که مقام ابراهیم در سمت چپ بیت قرار گرفته، زیرا که برای حضرت ابراهیم در روز قیامت مقامی است و برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هم مقامی می باشد و مقام حضرت محمّد صلی الله علیه و آلهدرسمت راست عرش و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام

درسمت چپ عرش قرار گرفته، بنابراین مقام ابراهیم دراین مکان قرار گرفته است(1).

چاه زمزم که الان حدود چهل متر عمق دارد یکی از آیات الهی است و با قدمتی که دارد هنوز هم جریان داشته و هیچ کم نشده است ، با اینکه این چاه در منطقه ای خشک قرار گرفته، و این نتیجه توکّل و صبر و تسلیم حضرت هاجر و اسماعیل در برابر امر الهی بوده است، علاوه بر اینکه این آب تمام نشدنی است و برکت آن فراگیر است، در روایات نیز آمده است که آشامیدن آب زمزم بعد از طواف به هر نیّتی نافع خواهد بود، یعنی اگر به قصد محبت پرودگار بنوشد حاصل شده و اگر به قصد دفع بیماری بنوشد شفا حاصل می شود.

در فقه الرّضا از امام حسین علیه السلام نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

هرکس از آب زمزم سیراب گردد، خداوند شفائی برای او قرار دهد و دردی از او دور گرداند و ایمن از هر ترس و اندوهی گردد (1).

در مصباح الحرمین نقل شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

برای من از مکّه آب زمزم هدیه بیاورید.

و در اصول کافی آمده است که: وقتی آن حضرت به درد سینه مبتلا شدند، از آن آب نوشیدند و بهبود یافتند و فرمودند:

خَیْرُ ماءِ وَجْهِ الاْرْضِ ماءُ الزَّمْزَمِ، ماءُ الزَّمْزَمِ سَیِّدُ الْماءِ وَ أشْرَفُها وَ أجَلُّها إلَی النُّفُوسِ وَ أعْلی ثَمَنا

بهترین آب روی زمین، آب زمزم است. آب زمزم سیّد آبها و شریف ترین آب ها است و گواراترین آب نزد نفوس و گران بهاترین آنها می باشد.

پیامبر

صلی الله علیه و آله آن خانه ای را که زادگاهش بوده به «عقیل بن ابی طالب» بخشید، و اولاد عقیل آن را به « محمّد بن یوسف» ( برادر حجّاج ) فروختند، و او هم آن جا را جزء خانه خود کرد، و در زمان «هارون الرّشید »، «خیزران» مادر او آن خانه را از خانه محمّد بن یوسف جدا نموده و آن را به مسجد تبدیل نمود، سپس در سال 659 «ملک مظفّر» (والی یمن) در عمارت و بازسازی آن تلاش و کوشش بسیاری نمود.

پس جبرئیل نازل گشته و عرض نمود، خدای تعالی سلام رسانده و می فرماید:

آنچه می خواهی بخواه که تمام مخلوقات را در اختیار تو نهاده ایم. پس حضرت با انگشت سبّابه ، به ماه اشاره نمودند، و ماه به دو نیم شد، و حضرت در همین محل به سجده افتاده و شکر خدای متعال را بجای آوردند. لذا سزاوار است که زائر وقتی به بالای قلّه این کوه می رسد، این دعا را بخواند:

ألْلّهُمَّ انّی أسْئَلُکَ ایمانا کامِلاً تُباشِرُ بِهِ قَلْبی وَ یَقینا صادِقا حَتّی أَنَّهُ لَنْ یُصیبَنی إلاّ ما کَتَبْتَ لی إنَّکَ وَلِیّیّ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ.

بعد دو رکعت نماز در مسجد بلال بجا آورد واین دعا را نیز بخواند:

ألْلّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ عَلی نَبِّیٍ هَلَّلَ وَکَبَّرَ وَ حَجَّ وَاعْتَمَرَ وَانْشَّقَ لَهُ الْقَمَرَ وَبِدینِ اللّه ِ أمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَنَهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ، ألْلّهُمَّ أَجِرْنی مِنَ الشَّیْطانِ حَتّی لایَکُونُ لَهُ عَلیَّ سُلْطانٌ، ألْلّهُمَّ اِءنّی أوْدَعْتُ فی هَذا الْمَحَلِّ الشَّریفِ مِنْ یَوْمِنا هَذا إلی یَوْمِ الْقِیامَةِ خالِصا مُخْلِصا، أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ.

«قبرستان ابوطالب علیه السلام» است، که آن را «مقبره بنی هاشم» یا «مقبرة المُعّلی» یا «حُجون» نیز می گویند، و محلّ دفن شخصیّت های بزرگی، چون حضرت ابی طالب علیه السلامو حضرت خدیجه علیهاالسلام می باشد.

آنجا محلّ زیارت دو تن از بزرگ ترین حامیان و مدافعین دین اسلام می باشد، که با جان و دل و آبروی خود، در حفظ دین کوشیدند، وسرانجام در این راه جان باختند.

در قبرستان ابوطالب، غیر از مقبره این دو بزرگوار، قبر حضرت عبدالمطلب، جدّ پیامبر و عبد مناف پدر بزرگ حضرت عبد المطلّب و بسیاری از بزرگان و دانشمندان شیعه می باشد، که سزاوار است هر زائری خصوصا زوّار ایرانی که علاقمند و پیرو بزرگان دین هستند، حتما به زیارت این قبرستان بروند.

البتّه باید بدانیم که قبلاً مقابر این بزرگان دارای ضریح و بارگاه بوده،

و روی قبور شریفشان نیز سنگ مرمر بوده است، ولی متأسّفانه در وقت خراب کردن این بارگاه ها، همه را شکسته و از بین برده اند، و الان هر یک از این قبرها

به صورت خاکی موجود می باشد، و فقط می توان از پشت نرده ها و از سمت خیابان مزار این بزرگان دینی را زیارت نمود، ولی در هر حال وظیفه دینی و انسانی ماست که به زیارت این بزرگواران رفته، و از خواندن زیارت و دعا

و توسّل غفلت نکنیم.

قبل از ذکر زیارت نامه این بزرگان، ابتدا برای آشنائی بیشتر، شمّه ای کوتاه از زندگی این حامیان دین نقل نموده، و سپس زیارت هر کدام را ذکر خواهیم کرد:

اکنون باید پشت دیوار این مکان شریف قرار گرفته، و بدون اینکه چشم به یکی از این قبور مقدّسه بیفتد زیارت نمود.!! بهتر است این دعا نیز قبل از زیارت خوانده شود، زیرا سفارش شده موقعی که به قبرستان رفتید ابتدا با این عبارات به اهل قبور سلام دهید:

ص:54

بِسْمِ اللّه ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

ألسَّلامُ عَلَی أهْلِ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ مِنْ أهْلِ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، یا أهْلَ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، بِحَقِّ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، کَیْفَ وَجَدْتُمْ قَوْلَ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، مِنْ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، بِحَقِّ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، إغْفِرْ لِمَنْ قالَ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، وَاحْشُرْنا فی زُمْرَةِ مَنْ قالَ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ عَلِیٌّ وَلِیُّ اللّه ِ.

از جمله ابوسفیان و ابوجهل داشتند، ولی ایشان به هیچ یک از آنها پاسخ مثبت نداد، ولی زمانی که پیامبر اکرم از ایشان خواستگاری نمودند حضرت موافقت نمودند.

حضرت خدیجه شصت و پنج ساله بودند که از دنیا رفتند و تا ایشان زنده بودند به خاطر فضلیت و پاکی و فداکاریها و دیگر خصوصیّات بارز این بانو، پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله همسری دیگر اختیار نکردند و بعد از وفات ایشان نیز تا آخر عمر بسیار از ایشان به نیکی یاد می کردند.

از عایشه ملعونه نقل شده که می گفت:

حضرت محمّد صلی الله علیه و آله بسیار از خدیجه یاد می کردند.

در خصائص الفاطمیّه، به نقل از احمد بن اسحاق روایت شده که حضرت رسول صلی الله علیه و آله هر وقت از تکذیب قریش و اذیّتهای ایشان محزون و آزرده می شدند، هیچ چیز آن حضرت را شادمان نمی کرد، مگر توجّه حضرت خدیجه و هرگاه خدیجه را می دیدند مسرور و متبهّج می شدند، و برای سلامتی وی صدقه می دادند.

از احادیث شیعه و اخبار عامّه معلوم می شود که حضرت خدیجه غیر از کثرت اموال، در علم و اطّلاع از کتب روایت (1) نیز معروف بوده، و سرآمد زنان عصر

خویش به حساب می آمد، به طوریکه ایشان را ملکه بطحاء می گفتند.

حضرت خدیجه اوّل زنی بودند که بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله را تصدیق نمودند، و اوّل زنی بودند که در مکّه با رسول خدا صلی الله علیه و آله نماز جماعت خواندند، و اوّل زنی بودند که ایمان خود را در میان مشرکین خونخوار مکّه اظهار نمودند، و اوّل زنی بودند که تمام اموال خود را به رسول خدا صلی الله علیه و آله بخشیدند، و اوّل زنی بودند که ایمانشان به درجه کمال رسید، و اوّل زنی بودند که رسول خدا صلی الله علیه و آلهبه همسری اختیار نمودند.

در کتاب «خصائص الفاطمیّه» می فرماید: الحقّ که حضرت خدیجه در بذل همّت و تلاش به خدمت رسالت در اوّل اسلام چنان کرد که نمی توان آن را وصف نمود، و زبان از شرح آن عاجز است.

علاّمه مجلسی در بحار الأنوار می فرمایند:

روزی رسولخدا صلی الله علیه و آله حضرت خدیجه را در کنار خود نشاند و فرمود: جبرئیل می گوید: برای اسلام شرائطی هست:

ص:56

1 - اقرار به یگانکی خداوند متعال

2 - اقرار به رسالت رسولان

3 - اقرار به معاد و عمل به اصول و مهمّات شریعت و احکام آن

4 - اطاعت اولی الأمر و ائمّه طاهرین علیهم السلام یکی پس از دیگری همراه با برائت و دوری از دشمنان ایشان.

پس حضرت خدیجه به همه آنها اعتراف و اقرار نمود و همه آن موارد را تصدیق کرد، خصوصا امیرالمؤمنین علیه السلام را، که رسول خدا فرمودند:

هُوَ مَوْلاکِ وَ مَوْلَی الْمَؤْمِنینَ وَ إمامُهُمْ بَعْدی

علی مولای تو و مولای مؤمنان، و بعد از من، امامِ ایشان است

و از خدیجه عهد اکید و میثاق شدید در قبول ولایت آن جناب گرفت، و بیعت محکمه نمود، و رسول خدا یکی یکی از اصول و فروعات دین، حتّی آداب وضو گرفتن و آداب نماز و روزه و حج و جهاد و نیکی به والدین و صله رحم، و همه واجبات و محرّمات را برایش ذکر نمود.

پس رسولخدا دست خود را بالای دست امیرمؤمنان علیه السلام نهاد و خدیجه دست خود را بالای دست حضرت محمّد صلی الله علیه و آله قرار داد و به این صورت با حضرت علی علیه السلام

بیعت نمودند(1)، و قبول نمودن ولایت امیرمؤمنان علیه السلام توسّط ایشان از تمام فضائل و کمالات حضرت خدیجه مهمتر بوده، زیرا از نظر زمانی، در آن موقع هنوز بر پیامبر آیه ای نازل نشده بود که به امّت خویش امر ولایت را اعلام نماید، ولی با این حال از

طرف جبرئیل برای ایشان پیام آمد و حضرت قبول کردند در حالی که حضرت علی علیه السلام در آن زمان نوجوانی بیش نبودند، و این نشانه ایمان کامل حضرت خدیجه است، زیرا خداوند در روز غدیر به پیامبر فرمود:

«ألْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دینُکُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی»(2)

یعنی امروز که امر ولایت بر شما رسید دین شما کامل گردید که این مقام و ایمان کامل در آن حال برای هیچ کس میسّر نبود و احترام خاص پیامبر صلی الله علیه و آله به خدیجه، بدون حکمت و دلیل نبوده چون از لحاظ ایمان که ذکر شد و از لحاظ مال هم، بدون

ص:57

هیچ منّتی در راه حضرت رسول بذل نمود، خصوصا در سه سال اقامت در شعب ابی طالب که پیامبر و پیروان آن حضرت در محاصره اقتصادی و سیاسی و فرهنگی بودند، مخارج ایشان بر عهده حضرت خدیجه علیهاالسلام بود و ابوالعاص بن ربیع، داماد حضرت خدیجه، شترها را می آورد و گندم و خرما بار می کرد و به دست بنی هاشم می رسانید.

بلی همانطور که در حدیث ذکر شده، دو چیز اسلام را به پیش برد، شمشیر امیرالمؤمنین علیه السلام و بذل مال حضرت خدیجه علیهاالسلام، و همین شرافت بر ایشان بس که دختری مانند «حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام» را داشتند که افضل زنان جهان می باشد، و خاندان امامت از این بزرگوار می باشند.

در ناسخ التّواریخ می گوید: وفات حضرت خدیجه سه روز و به قولی سی و پنج روز با وفات حضرت ابوطالب اختلاف داشته است، و چون حضرت خدیجه مریض شدند پیامبر فرمودند خداوند تو را با مریم و آسیه برابری داده است.

و روایت است که ملائکه رحمت، از جانب خداوند برای حضرت خدیجه کفن آوردند و بعد از مراسمی خاص که مخصوص حضرت خدیجه بود و دل پیامبر به این گونه تسلّی یافت، جنازه آن بانو، با کمال حزن و اندوه به طرف قبرستان حجون ( ابی طالب ) برده شد و برای ایشان قبری حفر نمودند و رسولخدا صلی الله علیه و آله در آن خوابیدند، سپس بیرون آمدند و آن گوهر پاک را گرفته، در زیر خاک مدفون نمودند.

در سال 727 هجری، قبّه ای بر سر قبر حضرت خدیجه علیهاالسلامبنا کردند، و مردم

مکّه بر مزار شریف آن حضرت می آمده، و رفع همّ و غمّ و مصائب خود را

می نمودند، و حوائج دنیوّیه و اخروّیه خود را می خواستند، و رسم بر این بود که روز میلاد پیامبر صلی الله علیه و آلههمه بر مزار این بانو می آمدند و اظهار شادی می کردند و برنامه مردم بر این منوال بود تا سال 1344 که آن بقعه را با سایر بقاع این قبرستان خراب کردند (1) (2).

ص:58

از عایشه ملعونه نقل شده که می گفت: بعد از وفات حضرت خدیجه، پیامبر بسیار از ایشان یاد می کرد. عایشه می گوید: من یک روز ناراحت شدم و گفتم: یا رسول اللّه

صلی الله علیه و آلهخدیجه زن پیری بود، خداوند او را از تو گرفت و همسر جوان و بهتر از او نصیب تو گرداند(1)، حضرت ناراحت شده فرمودند: نه این چنین نیست! قسم به خدا بهتر از او نصیب من نخواهد شد، زیرا آن وقت که مردم کافر بودند و مرا تکذیب می کردند او ایمان آورد و مرا تصدیق نمود، در آن وقت که مردم از بذل مال خود در راه اسلام دریغ و کوتاهی می کردند، او باثروتی که داشت با من مواسات کرده، از همه مهمتر اینکه تمام فرزندان من از اوست، نه از دیگر همسران من(2).

و زیارت آن بانوی گرامی این چنین است:

ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا زَوْجَةَ رَسُولِ اللّه ِ سَیِّدِ الْمُرْسَلینَ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا زَوْجَةَ خاتَمِ النَّبِییّنَ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُمَّ فاطِمَةَ الَّزهرآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُمَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیّدَیْ شَبابِ أهْلِ الْجَنَّةِ أجْمَعینَ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُمَّ الأئِمَّةِ الطّاهِرینَ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُمَّ الْمُؤمِنینَ ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا اُمَّ الْمُؤمِناتِ ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا خالِصَةَ الْمُخْلِصاتِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا سَیّدَةَ الْحَرَمِ وَ مَلائِکَةِ الْبَطْحآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا أوَّلَ مَنْ صَدَّقَتْ بِرَسُولِ اللّه ِ مِنَ النِّسآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا مَنْ وَفَتْ بِالْعُبُودِیَّةِ حَقَّ الْوَفاءِ، وَ أسْلَمَتْ نَفْسَها وَ أنْفَقَتْ مالَها

لِسَیِّدِ اْلأَْبِیاءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا قَرینَةَ حَبیبِ إلهِ السَّماءِ الْمُزَوَّجَةِ بِخُلاصَةِ الأَصْفِیاءِ یا ابْنَةَ إبْراهیمَ الْخَلیلِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا مَنْ سَلَّمَ عَلَیْها جَبْرائیلُ وَ بَلَّغَ إلَیْها السَّلامَ مِنَ اللّه ِ الْجَلیلِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا حافِظَةَ دینِ اللّه ِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا ناصِرَةَ رَسُولِ اللّه ِ، ألسَّلامُ عَلَیْکِ یا مَنْ تَوَلّی دَفْنَها رَسُولُ اللّه ِ وَاسْتَوْدَعَها إلی رَحْمَةِ اللّه ِ، أشْهَدُ أنَّکِ حَبیبَةُ اللّه ِ وَ خِیَرَةُ اُمَّتِهِ، وَ أنَّ اللّه َ جَعَلَکِ فی مُسْتَقَرِّ رَحْمَتِهِ فی قَصْرٍ مِنْ الْیاقُوتِ وَ الْعِقْبانِ فی أعْلی مَنازِلِ الْجِنانِ، صَلَّیَ اللّه ُ عَلَیْکِ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ.

ص:59

و نیز آن حضرت می فرمایند: همانا حضرت ابوطالب علیه السلام از رفیقان و همنشینان پیامبران و صدیّقین و شهداء و صالحین می باشد و چه خوب همنشینانی هستند.

در حدیثی دیگر است که حضرت علی علیه السلام در پاسخ مردی که راجع به ابوطالب حرفی زد، فرمودند: سوگند به آن خدائی که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری مبعوث نمود در روز قیامت نور حضرت ابوطالب علیه السلام همه انوار خلایق را خاموش می کند، مگر پنج نور، که آن نور پیامبر صلی الله علیه و آله و خود من، و حضرت فاطمه علیهاالسلام و امام حسن و امام حسین علیهماالسلام می باشد. آگاه باش نور حضرت ابوطالب علیه السلاماز نور ما اهل بیت است، که خداوند متعال آن را در دو هزار سال قبل از خلقت حضرت آدم علیه السلام خلق کرده است (1).

از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند: قریش جرات اذیّت مرا نداشتند تا ابوطالب از دنیا رفت، سپس مبادرت به اذیّت من نمودند (2).

ابن ابی الحدید معتزلی، درباره شخصیّت آن بزرگوار چنین می گوید:

وَ لَولا ابُوطالِبٍ وَ ابْنُهُ

لَما مَثَلُ الدّین شَخْصا مَقاما

فَذاکَ بِمَکّةٍ آوی وَ حاما

وَ هذا بِیَثْرِبَ جَسَّ الْحَماما(3)

یعنی اگر ابوطالب و پسرش علی علیه السلام نبودند کسی در خدمت اسلام نمی ایستاد، پس ابوطالب در مکّه از پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت کرد و علی در مدینه پیامبر و اسلام را با شمشیر حمایت و یاری نمود.

پیامبر در وفات حضرت ابوطالب بسیار گریست و همانطور که جنازه عمویش ابوطالب را به طرف این قبرستان حرکت می دادند پیشاپیش جنازه می رفت و می فرمود: ای عمّ! صله رحم می کردی و در کار من هیچ فرو نگذاشتی، خدا تو را جزای خیر دهد.

ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا سَیِّدَ الْبَطْحآءِ و ابْنَ رَئیسِها، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ الْکَعْبَةِ

بَعْدَ تَأسیسِها، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا کافِلَ رَسُولِ اللّه ِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا حافِظَ دینِ اللّه ِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَمَّ الْمُصْطَفی، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا أبَا الْمُرْتَضی، ألسَّلامُ

ص:61

عَلَیْکَ یا والِدَ أئِمَّةِ الْهُدی، کَفاکَ بِما أوْلیکَ اللّه ُ شَرَفا وَ نَسَبا وَ حَسْبُکَ بِما أعْطاکَ اللّه ُ عِزّا وَ حَسَبا، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا شَرَفَ الْوُجُودِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا وَلِیَّ الْمَعْبُودِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا حارِسَ النَّبِیِّ الْمَوْعُودِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ رُزِقَ وَلَدا هُوَ خَیْرُ مَوْلُودٍ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ خُصِّصَ بَالْوَلَدِ الزَّکِیِّ الطّاهِرِ الْمُطَهَّرِ الْعَلِیِّ، عَلِیٌّ اشْتُقَّ مِنَ الْعَلِیِّ، هَنیئا لَکَ ثُمَّ هَنیئا مِنْ وَلَدٍ هُوَ الْمُرْتَضی، مِنْ رَسُولٍ وَ أخُ الرَّسُولِ وَ زَوْجُ الْبَتُول ِ وَ سَیْفُ اللّه ِ الْمَسْلُولِ، هَنیئا لَکَ ثُمَّ هَنیئا لَکَ مِنْ وَلَدٍ هُوَ مِنْ مُحَمِّدٍ الْمُصْطَفی بِمَنْزَلَةِ هرُونَ مِنْ مُوسی، هَنیئا لَکَ مِنْ وَلَدٍ هُوَ شَریکُ النُّبُوَةِ، وَ الْمَخْصُوصُ بِاْلاخُوَّةِ ، وَ کاشِفُ الْغُمَّةِ وَ إمامُ الأُمَّةِ وَ أبُوالأَئِمَّةِ، هَنیئا لَکَ مِنْ وَلَدٍ هُوَ قَسیمُ الْجَنَّةِ وَ النّارِ، وَ نِعْمَةُ اللّه ِ عَلَی الْأَبْرارِ، وَ نِقْمَةُ اللّه ِ عَلَی الْفُجّارِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ وَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ (1).

او در روز رستاخیز تنها محشور خواهد شد، زیرا در ایمان و ستایش خدا در میان قوم خود تنها بوده است.

حضرت عبد المطلّب در روز قیامت به عنوان یک امّت محشور شود و سیمای پیامبران و هیبت سلاطین داشته باشد (1).

از امتیازات و ویژگی های برجسته ایشان این است، که در کنار کعبه فرشی پهن می شد و ایشان بر روی آن می نشستند و فرزندان آن حضرت هم در کنارشان، و به مشکلات مردم رسیدگی می کردند.

حضرت عبدالمطّلب تا آخر عمر شریفش از نوه خود حضرت محمّد صلی الله علیه و آله پرستاری می کرد تا اینکه در هنگام وفات، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را که هشت ساله بودند به حضرت ابوطالب علیه السلام سپرد.

ایشان دارای ده پسر و شش دختر بودند و در هنگام وفات آن حضرت یکصد و

بیست سال داشت، و به دختران خود سفارش نمود که برایش مرثیّه بخوانند.

ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا سَیِّدَ الْکَعْبَةِ وَ الْبَطْحآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا صاحِبَ الْمَهابَةِ وَ الْبَهآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَعْدِنَ الْکَرَمِ وَ أصْلَ السَّخآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا أوَّلَ مَنْ قالَ بِاْلبَدآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ یُحْشَرُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فی سیمآءِ الْأنْبِیاءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَعْرُوفا فِی الْأَرْضِ وَ السَّمآءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ ناداهُ هاتِفُ الْغَیْبِ بِأکْرَمِ نِدآءٍ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ إبْراهیمَ الْخَلیلِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ الذَّبیحِ إسْمعیلَ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ أهْلَکَ اللّه ُ بِدُعآئِهِ أصْحابَ الْفیلِ، وَ جَعَلَ کَیْدَهُمْ فی تَضْلیلٍ، وَ أرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْرا أبابیلَ ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ تَضَرَّعَ فی حاجاتِهِ إلَی اللّه ِ، وَ تَوَسَّلَ فی دُعائِهِ بِنُورِ رَسُولِ اللّه ِ.

زیبا بوده، به ایشان «قمر البطحاء» می گفتند.

قُصیّ و دیگر بزرگان از قریش، همه در این قبرستان مدفونند، امّا قبور آنها اکنون شناخته نمی شود. همچنین عدّه ای از اصحاب پیامبر، مانند، ابو إمامه باهلی، ایشان فرزند عجلان است و در جنگ صفّین با حضرت علی بوده، و آخرین صحابه پیامبر می باشد، که در سن یکصد وشصت و شش سالگی در سال نود و یک هجری قمری وفات یافت. و هم چنین تعدادی از امامزادگان عظیم الشّأن، مانند میمونه، دختر امام کاظم علیه السلام و محمّد بن جعفر، نوه حضرت سجاد علیه السلام که به ریاست مکّه و مدینه منصوب گشته بود نیز در این قبرستان مدفون می باشند.

ألسَّلامُ عَلَیْکَ أیُّهَا السَّیِّدُ النَّبیلُ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَنْ أکْرَمَهُ اللّه ُ بِالتَّبْجیلِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ أیُّهَا الْغُصْنُ الْمُؤْتَمَنُ الْمُثْمَرُ مِنْ شَجَرَةِ إبْراهیمَ الْخَلیلِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا خَیْرَ سُلالَةٍ وَ سَلیلٍ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ أعْراقِ الثَّری،

ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا جَدَّ خَیْرِ الْوَری، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ الْأَنْبِیآءِ الْأَصْفِیآء،

ألسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ الْأَوْلِیاءِ الْأَوْصِیاءِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا سَیِّدَ الْحَرَمِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا صاحِبَ صَفا وَ مَرْوَةَ، وَ زَمْزَمَ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مَقامِ إبْراهیمَ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا صاحِبَ بَیْتِ اللّه ِ الْعَظیم، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا عَلَمَ الْأَشْرافِ، یا عالِیا بِکَمالِ الْأَوْصافِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ یا سَیِّدَ قُرَیْشِ، الْمَعْروُفِ بِعَبْدِ مَنافِ، ألسَّلامُ عَلَیْکَ وَ عَلی آبآئِکَ الْقادِمینَ الّلاحِقینَ، اُمَنآءِ اللّه ِ فیِ الْعالَمینَ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ.

راه صعود به کوه حراء بسیار سخت می باشد و دارای راهی است که از میان سنگهای بزرگ می گذرد. هنگامی که زائر از این پیچ و خمها عبور کند، به فضائی مسطّح می رسد و حوض بزرگی در مقابل دیدگانش قرار می گیرد که در وقت باران آب در آن ذخیره می گردد. از اینجا تا محلّ غار فاصله کمی قرار دارد. نزدیک غار دو سنگ بسیار بزرگ است که فاصله کمی با یکدیگر دارند و زائر باید از بین آن دو سنگ عظیم بگذرد و به دهانه غار وارد شود.

فضای اطراف غار، جلوه ای خاّص دارد. زیرا خانه کعبه و مسجد الحرام و خانه های اطراف مکّه به طور کامل پیداست و از اینجاست که پی می بریم که چرا پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله تنها به اینجا می آمدند! زیرا دور از تمام مردم و آداب و رسوم زشت ایشان و به دور از هیاهوی زندگی به این محلّ آمده و در مقابل خودخانه خدا را مشاهده می نمودند و به عبادت خدای خویشتن می پرداختند.

و این حالتی است که در اکثر بزرگان دیده می شود، که هرگاه بخواهند از جامعه فاسد دور شوند ( مانند اصحاب کهف ) به کوهها پناه می آورند. زیرا بعد از حضرت ابراهیم و اسماعیل دوباره مردم به بت پرستی روی آورده و جامعه و شبه جزیره عربستان به سوی بت پرستی و شهوات نفسانی پیش رفته و روحانیّت زمان حضرت ابراهیم از بین رفته بود و در این فضای جهالت و نادانی حضرت محمّد صلی الله علیه و آله که مملوّ از صداقت، راستی و حقیقت بود از اوضاع ننگین آن مردم دلگیر بود. از این رو بهترین فصل زندگی خود را که جوانی بود در این غار گذراند و روزها و شبها و چه بسا ماهها را در این غار به تنهائی و با یاد خدا و عبادت او، و تفکّر و تعمّق در آفرینش او سپری می کرد. این غار مانند یک دانشگاه عالی برای پیامبر بود، و تنها کسی که از محلّ ایشان خبر داشت، و می دانست که حضرت برای تفکّر و تعمّق و دوری از مردم به این جا پناه می آورند، حضرت علی علیه السلام بودند که در آن زمان نوجوانی بیش نبودند و بعدها نیز حضرت خدیجه علیه السلام، که می دانست هرگاه همسر باوفایش به منزل نمی آید در این غار بسر می برد.

روزها و شبها سپری می شد و حضرت را احساس انقلاب درونی شدید فرا گرفت، تا اینکه نور اسلام تابید و فرشته وحی نازل شد و فرمود بخوان! حضرت در پاسخ فرمود: چه بخوانم؟ من که خواندن و نوشتن نمی دانم! ندا آمد که بخوان،

ص:65

بخوان به نام پروردگارت که مخلوقات را آفرید و ...

و از این جا بود که، اسلام نور تازه ای یافت و جلوه ای خاص پیدا کرد رسالت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله که در آن موقع مصادف با بیست و هفتم ماه رجب و برابر با سال 610 میلادی بود آغاز گردید، و پیراهن نبوّت و رسالت بر قامت زیبای محمّد صلی الله علیه و آلهپوشانده شد و مشکلات، سختی ها، سرزنشها، شکنجه ها شروع گردید، ولی با این همه نور اسلام هر روز قوی تر و مشعل آن فروزانتر می شد، تا اینکه جزیرة العرب که بعد از حضرت ابراهیم به بت پرستی کشیده شده بود، دوباره به فضای ایمان، دوستی و یکتاپرستی مبدّل شد، و در این مسیر چه بدنهائی که به سنگهای داغ عربستان سوزانده شد! و چه سخنان زشت و ناروا، و چه تهمتهائی که زده شد! و چه جانهائی که در این راه فدا گردید!

ولی این شجاعتها و پایداریها و مقاومتها بود که هم اکنون پرچم اسلام در همه جا سر برافراشته و باعث شده مسلمانان همه جا به دین خود افتخار نمایند، و مکّه را که یکی از بزرگترین پایگاههای دنیا است از آنِ خود بدانند.

بر حضرت نازل شد که حضرت می بایستی مکّه را به امر خدای تعالی ترک کند، لذا به حضرت علی علیه السلامفرمودند: که من چنین وظیفه ای دارم و باید به سوی مدینه رهسپار شوم، پس حضرت علی علیه السلام داوطلب شدند که به جای پیامبر شب را در رختخواب ایشان بخوابند و در شأن ایشان آیه:

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّه ِ ...»(1)

نازل گردید، پس جبرئیل دست پیامبر را گرفته از خانه خارج کرد، و این آیه را می خواند:

«وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أیْدیهِمْ سَدّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ

لایُبْصِرُونَ»(2)

و سپس به طرف مدینه حرکت کردند و درون غاری مخفی شدند.

«... فَقَدْ نَصَرَهُ اللّه ُ إذْ أخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إذْهُما فِی الْغارِ...»(3)

ولی خدای تعالی در همان شب در کنار این غار به قدرت کامل خود خار مغیلان رویانید، و یک جفت کبوتر در آن آشیانه ساختند و تخم گذاری کردند، و عنکبوتی را امر فرمود تا بر در غار، تار تنید.

کفّار وقتی چنین دیدند، گفتند: کسی در این غار نیست و دیگر پیامبر را دنبال نکردند! گفته شده در این سه روز چوپانی، هر شب گوسفندان خود را نزدیک به این محل آورده و شیر و نان به پنهان شدگان در غار می رساند، و بعد از سه روز که اوضاع آرامتر شد، پیامبر با شترانی که قبلاً به وسیله «عامر بن فهید» تهیّه دیده شده

بود با راهنمائی «عبداللّه بن ارقط» از بیراهه رهسپار مدینه گردیدند.

در اعمالی که بعد از مناسک حج بیان شده، مستحب است رفتن به غار ثور، و در مناسک شیخ انصاری برای این غار این دعا نقل شده:

ألْلّهُمَّ بِجاهِ مُحَمَّدٍ وَ أمینِهِ وَ صَدیقِهِ یَسِّرْ اُمُورَنا وَ اشْرَحْ صُدوُرَنا وَ نَوِّرْ قُلُوبَنا وَ اخْتِمْ بِالْخَیْرِ اُمُورَنا، ألْلّهُمَّ إنَّکَ تَعْلَمُ سِرّی وَ عَلانِیَتی، فَاقْبلْ مَعْذِرَتی وَ تَعْلَمُ حاجَتی وَ تَعْلَمُ ما فی نَفْسی، فَاغْفِرلی ذُنُوبی فَإِنَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاّ

ص:67

أنْتَ إنّی ألْلّهُمَّ أوْدَعْتُ فی هذَا الْمَحَلِّ الشَّریف ِ مِنْ یَوْمِنا هذَا إلی یَوْمِ الْقِیامَةِ خالِصا مُخْلِصا، إنّی أشْهَدُ أنْ لا إلهَ الاّ اللّه، وَ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ.

در اینجا شهید خواهد شد که شهید با او اجر دو شهید خواهد داشت (1).

و به روایتی فرمودند : کشته می شود در این موضع مردی از اولاد من با جماعتی دیگر، که ارواح ایشان بر بدن هایشان به سوی بهشت سبقت خواهد نمود و کفن و حنوط آنان از بهشت می آید.

داستان جانگداز این واقعه به اختصار چنین است:

چون موسی هادی عبّاسی خلافت را اشغال نمود، حکومت مدینه را به اسحاق بن عیسی داد، و او مردی از نژاد عمر بن خطّاب را که عبد العزیز نام داشت، نماینده خود گذاشت و او نسبت به اولاد حضرت علی علیه السلام بسیار بدرفتاری می کرد، تا آن که در سال یکصد و شصت و نه هجری، جمعی از شیعیان، از بلاد مختلف تصمیم به حج گرفتند و به مدینه آمدند و به اتّفاق سادات مدینه اجتماع کرده ، به جناب حسین بن علی ( صاحب فخّ ) پیشنهاد قیام علیه ستمگران نمودند.

بنابراین آن جناب خروج نموده، مدینه را به تصرّف درآورد و چون موقع حج بود با عدّه ای از بستگان خود و برخی از حجّاج که بالغ بر سیصد نفر می شدند به قصد مکّه حرکت نمودند، و از آن طرف گروهی از عبّاسیون با سپاه مسلّح نیز به عنوان حج حرکت کرده بودند، چون به زمین فخّ رسیدند با یکدیگر برخورد نموده، به هنگام نماز صبح در روز ترویه، جنگ آغاز شد، و در نتیجه حسین بن علی و جمعی از یاران آن بزرگوار شهید شدند، و سرهای آنها که بیشتر از صد راس بود را از تن جدا ساخته، با اسیران نزد موسی عباسی آوردند.

در آن وقت جمعی از فرزندان امام حسین و امام حسن علیهماالسلام و به روایتی امام

موسی بن جعفر آنجا حضور داشتند، پس موسی عباسی از آن حضرت سؤال نمود که این سر حسین بن علی است؟ حضرت فرمود:

إنّا للّه ِ وَ إنّا إلَیْهِ راجِعُونَ، مَضی وَ اللّه ِ صالِحا صَواما آمِرا بِالْمَعْروُفِ وَ ناهِیا عَنِ الْمُنْکَرِ، ما کانَ فی أهْلِ بَیْتِهِ مِثْلُهُ .

آری ما از خدائیم و به سوی او بر می گردیم! او درگذشت! و حال آنکه سوگند به خدا در امر به معروف و نهی از منکر و روزه داشتن فوق العاده بود، و در میان

ص:69

بستگان خود همانند نداشت.

روایت شده که حسین فخّ می گفت: ما خروج نکردیم مگر آن که با موسی بن جعفر مشورت نمودیم.

به روایت مسعودی اجساد شهداء فخّ سه روز، روی زمین مانده بودند، طیور و

درّندگان از آن اجساد می خوردند (1).

دعبل خزاعی در قصیده طولانی خود اشاره به این مصیبت نموده، و چنین می سراید:

أفاطِمُ قَوْمی یا بنَتَه الخَیْرِ فَانْدبی

نُجُومُ سَمواتٍ بِأرْضِ فَلاتٍ

قُبُورٌ بِکوفان وَ أخْری بَطَیْبَه

وَ اُخْری بِفَخٍّ نالَها صَلَواتٍ

ص:70

ص:72

کشورهای مختلف، ندای اسلام را بشنوند و با نمایندگان دینی آشنا شوند.

پیامبر بزرگوار اسلام در وصیّت خویش به حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

سزاوار نیست که شخص خردمند سفر کند مگر برای سه مقصد:

تحصیل معاش و یا زاد و توشه آخرت یا لذّت به غیر حرام، و بعد می فرماید:

یا علی! برای نیکی و احسان به پدر و مادر اگر دو سال راه باشد و برای صله رحم یک میل و عیادت مریض دو میل و تشییع جنازه سه میل و اجابت دعوت برادر دینی چهار میل و دیدار برادر ایمانی پنج میل و دیدار غمناک شش میل و یاری مظلوم دوازده میل، برو، و اگر در این امور فرضا کوتاهی شده باشد، بر تو است که از خدا طلب آمرزش نموده، و جبران نمائی (1).

بنابراین مسافرت، عملی نیک و ستوده است، و چه بهتر که از آن بهره معنوی نیز برده شود.

یکی از سفرهای بسیار مهم در حیات هر انسان، سفر به مکّه می باشد که برای حجّ عمره یا حجّ واجب انجام می گیرد. در این سفر که بسیار روحانی و معنوی است اگر کسی بخواهد بهره لازم را ببرد، بهتر است که قبل از مسافرت نکاتی را که ائمّه بزرگوار ما بدان تأکید کرده اند، رعایت کند، تا نتیجه مطلوب را ببرد، و از سفر حج، فقط رفتن به آنجا و انجام یک سری اعمال ظاهری نباشد.

زیرا حج دارای کالبد و روان است، و همانطور که بر همه ظاهر است کالبد حج همان اعمال ظاهری و روح حج وظائف و حالاتی است که یک حاجی باید داشته باشد تا به پیکره آن اعمال معنویّت بخشیده و آن را در نزد خداوند مقرّب گرداند.

در این مقام به پاره ای از آن وظائف اشاره می کنیم:

است که این حدیث پیامبر اسلام را به گوش جان پذیرا باشیم که حضرت می فرمایند:

إذا خَرَجَ الرَّجُلِ حاجّا بِنَفَقَةٍ طَیِّبَهٍ وَ وَضَعَ رِجْلِه فِی الْمَعْزَرِ فَنْادی « لَبَّیکَ اللّهُمَّ لَبَّیکَ» ناداهُ مُنادٍ مِنَ السَّماءِ «لَبَّیکَ وَ سَعْدَیْکَ» زادُکَ حَلالٌ وَ راحِلَتُکَ حَلالٌ وَ «حجُّکَ مَبْرُورٌ غَیْرُ مَأْزُورٌ» وَ إذا خَرَجَ الرَّجُلِ بِالنَفَّقَةِ الْخَبیثَةِ فَوَضَعَ رِجْلَهُ فِی الْمَعْزَرِ فَنادی «لَبَّیکَ ألْلّهُمَّ لَبَّیکَ ناداهُ مِنَ السَّماءِ لا لَبَّیْکَ وَ لا سَعْدَیْکَ» زادُکَ حَرامُ وَ نَفَقَتُکَ حَرامٌ وَ حَجُّکَ مَأْزُورٌ غَیْرَ مَأْجُورٌ(1).

امام محمّد باقر علیه السلام می فرمایند: هرکس از چهار طریق مالی به دست آورد در هر راه خیری هم که بخواهد مصرف کند، از او پذیرفته نیست، و در چهار طریق نمی تواند مصرف کند.

1 - از راه غشّ در معامله و گول زدن مردم.

2 - از راه ربا و رباخواری .

3 - از راه خیانت به هر صورت که باشد ( خیانت به شخص خاصّ یا ملت).

4 - از راه سرقت.(2)

نام نیکی گر بماند ز آدمی

به کزو ماند سرای زرنگار

و از نکاتی که لازم است در وصیّت دقت کند، اگر بدهی بر عهده اوست چه از لحاظ مالی و یا از لحاظ دیگر ذکر کند، و اگر تکلیف شرعی بر گردن او مانده و انجام نداده و یا اشکال در انجام آن داشته، مانند: نماز و روزه قضا و یا کفّاره، حتما یادآوری کند، و وصیّت خود را طوری مرتّب کند که معتبر باشد.

و ثواب او مانند حج کننده است، حتّی اینکه گویا آن مواظبت کننده حجر الأسود و ارکان کعبه را می بوسد(1).

افضل است از بیست درهم که در راههای حق دیگر خرج نمائی، و در روایتی دیگر می فرمایند: یک درهم در راه حج بهتر است از صد هزار درهم که در راههای دیگر خرج کنی.

رفتار و عمل خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شاهد بر این روایات است، که حضرت صد شتر در منی قربانی کردند و قیمت هر شتر را اگر در این زمان محاسبه کنیم رقم بسیار بالائی می شود.

و مرحوم حاج میرزا خلیل کمره ای می نویسد: بانوی اهل البیت، حضرت سکینه خاتون دختر امام حسین علیه السلام برای تجلیل از مقام والای برادر والاگهرش حضرت سجاد علیه السلام، در یکی از سفرهای خانه خدا سفره ای بست که هزار دینار خرج آن کرده بود، امام علیه السلام هم تمام همسفری ها را در منزل اوّل بر سر این سفره پذیرائی فرمود، و مازاد آن را نیز بین مسافرین تقسیم نمود.

با توجّه به مطالب فوق، در می یابیم که در این سفر جدای از سفرهای دیگر، خرج کردن اسراف نیست.

2 - با افراد پست همّت مصاحبت مکن، چه آنکه در آن وقت که تو به آنها محتاج می شوی محرومت می کنند.

3 - با دروغگو مصاحبت مکن، زیرا که وی همچون سراب است ، نزدیک را در نزد تو دور، و دور را در نظرت نزدیک جلوه می دهد.

4 - با نادان و احمق مصاحبت مکن، چه آنکه می خواهد به تو نفعی برساند امّا ضرر می زند.

5 - با کسی که قطع رحم می کند مصاحبت نکن، زیرا در قرآن مجید در سه مورد او را ملعون یافته ام و در بعضی روایات است که فرمود می ترسم بلائی بر او نازل گردد و تو را هم بگیرد (1).

و نیز شخصی گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: شخصی کم پول با جمعی پولدار سفر می کند او قدرت ندارد که به اندازه ایشان خرج کند، فرمود: دوست نمی دارم که خودش را خوار نماید، باید با اشخاصی هسمفر شود که در قدرت و دارائی مانند خود او هستند (2) .

چه شده؟ جواب داد: من منجّم هستم، در ساعت خوبی بیرون آمدم و ساعت بد را برای شما انتخاب کردم، اینک برعکس شده و قسمت بهتر، نصیب شما گردید، گفتم می خواهی ترا حدیثی بیاموزم؟ گفت: بگو! گفتم: پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود:

هر که مایل است که از نحوست روزش جلوگیری شود، صبحگاه آن روز صدقه بدهد، من در آغاز حرکت صدقه دادم، این صدقه دادن از علم نجوم بهتر است(1).

را به آن رسیدی. روای گوید: عرض کردم چگونه نمازش را هدیه نماید و چه بگوید؟ فرمود نیت می کند ثواب نمازش را برای رسول خدا صلی الله علیه و آله ....(1)

در آن زمان بود در آن دیدند که از مردم کناره گیری کرده و به غار پناه برند و در خلوت با خداوند به راز و نیاز مشغول شوند، پس سوار بر اسبهایشان شدند و از شهر بیرون رفتند، همین که سه میل راه رفتند، تلمیخا که یکی از آنان بود گفت: ای برادران این راه، راه آخرت است و باید به نحو مسکنت آن را طی کنید، مُلک و ریاست دنیا را باید کنار گذاشت، اکنون از اسبها پیاده شوید و با پای پیاده به درگاه

حق تعالی بروید، تا شاید پروردگار شما بر شما رحم فرماید و گشایشی در امر شما، نصیب شما فرماید (1)، پس همگی از اسبهای خویش پیاده شدند و در آن روز آن بزرگان با پای پیاده هفت فرسخ راه رفتند تا آن که پاهای ایشان مجروح شد و خون از آن جاری گردید.

بله، امامان معصوم و پیشوایان و بزرگان مذهبی ما نیز این راه را پیاده طی کرده، تابه عظمت این خانه و صاحب آن بیشتر توجّه نمایند، ولی در این زمان که همّت آن نمی شود که بتوانیم پیاده برویم پس لااقل فروتنی را در این راه شعار خود ساخته، از اخلاق رذیله و مَرکب خودستائی به زیر آئیم.

عنایات خاصّ ایشان بهره مند گردیم، و زیارت خود را کامل گردانیم، زیرا از امام باقر علیه السلام روایت شده که حضرت فرمودند: تَمامُ الْحَجِّ لِقاءُ الإمامِ (1).

حجّ کامل و تمام آن است که شخص زائر خدمت مولا و امام خویش برسد.

و از امام صادق علیه السلامنیز روایت شده که فرمودند:

إذا حَجَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِیارَتِنا، لأنَّ ذلِکَ مِنْ تَمامِ الْحَجِّ (2)

هرگاه یکی از شما حج گذارد پس حجّش را به زیارت ما ختم کند، زیرا زیارت ما، از نشانه های حجّ کامل و تمام حج می باشد.

و نهایتا اینکه، با توجّه به آن حضرت، اگر مشکلی در سفر پیش آمد و یا برای جلوگیری از بروز حوادث ناخوشایند، باید دست توسّل به دامان آن بزرگوار زده، و از خود ایشان کمک بخواهیم، زیرا صدای ما را می شنوند و توجّه به زائرین دارند.

فاضل متبحّر، سیّد علیخان حویزی نقل می کند: که مردی از همشهریان ما به نام شیخ قاسم که مرد با ایمان و تقوائی بود و بارها به حج مشرّف شده بود برایم گفت: در یکی از سفرها که با قافله می رفتم در منزلی از منازل پیاده شدیم و من در گوشه ای

خوابیدم ولی وقتی قافله حرکت کرد مرا بیدار ننمودند، من هم که از خواب طولانی بیدار شدم کسی را ندیدم! و می دانستم قافله زیاد از من دور شده است و من نمی دانستم که از کدام طرف بروم، به ناچار به یک سمتی متوجّه شدم و به آواز بلندی فریاد می کردم: «یا ابا صالح» و منظورم از این جمله، استغاثه به حضرت صاحب الأمر، امام زمان علیه السلام بود.

زیرا مرحوم سیّد بن طاووس قدس سره، در کتاب «امان» نوشته که اگر کسی در جائی گم شود و بگوید «یاابا صالح» آن حضرت به فریادش می رسند، لذا من هم فریاد می زدم و حضرت را برای نجات خود می طلبیدم.

در همین حال ناگاه سواری را دیدم که با لباس عربهای بدوی است، وقتی نظرش بر من افتاد فرمود: از قافله حجّاج عقب مانده ای؟

عرض کردم: آری،

فرمود: پشت سر من سوار شو تا تو را به قافله برسانم، منهم سوار شدم، ساعتی

ص:85

نکشید که به قافله رسیدیم، وقتی به نزدیکی آنها رفتیم مرا پیاده کرد و فرمود: برو در

پی کار خود،

من عرض کردم: تشنگی مرا اذیّت کرده است، آن عرب از زین شتر خود مشک آبی بیرون آورد و مرا سیراب نمود.

شیخ قاسم آنگاه می گوید: به خدا سوگند، که آن لذیذترین آبی بود که در مدّت عمر آشامیده بودم، سپس رفتم و به قافله ملحق شدم، یک مرتبه ملتفت شدم و دیدم که آن عرب از نظرم ناپدید شد، و دیگر او را ندیدم، در آن حال فهمیدم آن عربی

که در آن بیابان خشک به فریاد من رسید «حضرت بقیة اللّه امام زمان علیه السلام» بوده اند.

2 - در سفر حج پیوسته بهداشت و حفظ الصّحة مراعات گردد.

3 - از خصومت و مجادله و کلام بیهوده بپرهیزد.

در طول سفر سعی شود از بحثهای بیهوده خودداری شود که در همه احوال از کلام بیهوده مذّمت شده است، ولی در سفر تأکید خاص بر آن شده، و از حضرت علی علیه السلام روایت شده که فرمودند:

از خصومت و جدال دوری کنید، چه آن که این خصال قلب برادران ایمانی را بیمار ساخته، و موجب نفاق خواهد شد (1).

دل که رنجد از کسی، خرسند کردن مشکل است

شیشه بشکسته را پیوند کردن مشکل است

کوه ناهموار را هموار کردن سخت نیست

حرف ناهموار را هموار کردن مشکل است

امام صادق علیه السلام فرمودند: از نصایح حضرت عیسی به حوارییّن خود این است که فرموده: در غیر ذکر خدا، زیاد سخن نگویید، به درستی که کسانی که در غیر ذکر خدا زیاد سخن بگویند قلوب آنها قسیّ خواهد شد و حال آنکه متوجّه آن قساوت نخواهند گردید (2).

4 - به همسفران خود کمک کند و سنگینی خود را بر دیگران نیفکند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: سَیِّدُ الْقَوْمِ خادِمُهُمْ فِی السَّفَر (3).

ص:86

روایت شده است: آن کس که به همسفران خود با مال و جان کمک کند، و در برآوردن حوائج ایشان مضایقه نکند، حقتعالی از او هفتاد و سه اندوه را برطرف می کند، و او را در دنیا از هّم و غمّ پناه می دهد، و از او اندوه بزرگ روز قیامت را

برطرف می کند.

اسماعیل خثعمی به امام صادق علیه السلام عرض نمود: چون به مکّه رسیدیم، رفقا برای طواف رفتند، و مرا در منزل، نزد اثاث و توشه خود نهادند، و طواف من به تأخیر افتاد، فرمود: اجر بزرگتر را تو برده ای(1).

در کتاب بحارالأنوار نقل شده که، کاروانی آهنگ سفر حج کرده، همین که به مدینه رسیدند چند روزی استراحت نمودند و بعد به مقصد مکّه حرکت نمودند، در بین راه مکّه و مدینه در یکی از منازل اهل قافله با مردی مواجه شدند که با آنها آشنا

بود، آن مرد، در ضمن صحبت متوجّه شد که شخصی، با چابکی و نشاط مشغول خدمت به اهل قافله است، در همان لحظه او را شناخت، رو به افراد قافله کرد و گفت: آیا او را می شناسید؟ گفتند نه؟ فقط می دانیم مردی است صالح، که در مدینه به ما ملحق شده، گفت: او علیّ بن الحسین امام زین العابدین علیه السلام است! جمعیّت آشفته شده و رفتند که پای حضرت را ببوسند! و از ایشان سؤال کردند که این چه کاری بود که شما کردید؟ ممکن بود خدای ناخواسته جسارتی از ما سر بزند و مرتکب گناهی بزرگ شویم؟ فرمود: من عمدا شما را انتخاب کردم که شما مرا نشناسید، زیرا گاهی با کسانی مسافرت می کنم که آنها مرا به خاطر جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله بسیار احترام می کنند، از این رو مایلم با کسانی همسفر باشم که مرا نشناسند تا بتوانم به سعادت خدمت زائران نائل گردم.

بلی، کمک و خدمت به برادران تا این اندازه ارزش دارد و چه بهتر که ما هم از این وظیفه در طول سفر غافل نبوده، و خدمت به خلق را فراموش ننمائیم.

از سوی دیگر توجّه به این امر داشته باشیم که در طول سفر، سنگینی بار خویش را بر دیگران نیفکنیم، از خصوصیّتهای پیشوایان دین نقل کرده اند که در طول مسافرتهایشان اگر تازیانه از دست ایشان بر زمین می افتاد، از مَرکب پیاده شده و خود

بر می داشتند، و به کسی دستور اینکه آن را به ایشان بدهد نمی دادند.

ص:87

5 - هرگاه موجبات ملامتی در سفر پیش آمد، افسردگی نشان ندهد.

اگر خدای ناخواسته، برای شما در این سفر اتّفاق ناگواری پیش آمد، مالی و یاجسمانی و یا از گرمی هوا و در مضیقه قرار گرفتید، افسرده نشوید که ناراحتی های این سفر، نشانه قبولی زیارت است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: کسی که در مکّه مبتلا به بیماری شود، و برای خدا صبر کند، و شکوِه ننماید، در برابر هر روز ابتلا و بیماری، خدای متعالی پاداش «شصت سال» عبادت را به او بدهند و کسی که بر گرمی و حرارت آن بَلَد مقدّس شکیبائی ورزد، آتش جهنم به قدر «صد سال» راه از او دور، و به قدر «صد سال» به بهشت نزدیک می شود (1).

6 - اخلاق نیک و بردباری در این سفر ضروری است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: اجر حج مبرور، بهشت است، پرسیدند حجّ مبرور کدام است؟ فرمودند: خوشرفتاری و اطعام نمودن (2).

از امام محمّد باقر علیه السلام روایت است که فرمودند: هرکس به زیارت خانه خدا برود، اگر سه خصلت در او نباشد، حجّ او هیچ است، و آنها: 1 - خوش خلقی، 2 - خشم فرو بردن 3 - صلاح تقوی را شعار خود ساختن است (3).

بنابراین روایات در این زمینه فراوان است که انسان در سفر باید با خوش خلقی، صبر، نیکوئی در کلام، تواضع و اغماض، رفتار نموده، و از اعمال و سخن های زشت و رکیک پرهیز نماید، زیرا سفر را به خاطر این سفر گویند که «یَسْفُرُ عَنْ أخْلاقِ الرِّجالِ» یعنی: پرده از روی اخلاق مردمان بر می دارد.

7 - مزاح، از آداب سفر است.

امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل نموده که حضرت فرمودند: شش خصلت از مروّت و مردانگی است: سه خصلت در حضر و سه خصلت در سفر، امّا آنچه در حضر است تلاوت قرآن و آباد کردن مساجد و برادری کردن با مؤمن برای خداست، و امّا آنچه در سفر است بخشش توشه به همراهان، و خوش رفتاری باایشان، و شوخی کردن در آن چیزهائی که گناه نباشد.

ص:88

قابل توجّه است که برخی از علماء شوخی و مزاح را مذموم دانسته و گفته اند: مزاح مهابت آدمی را می برد، دلها را آزرده می سازد مقدّمه مجادله و خصومت است و در دلها حقد و کینه تولید می کند، که مراد ایشان افراط در مزاح یا مزاح توام با

مسخرگی و لهویّات است، که امام جواد علیه السلام می فرمایند:

«ألْهَزْلُ فُکاهَةُ السُّفَهاءُ وَ صَناعَةُ الْجُهّالُ»(1).

و یا شوخی هائی که باعث سخط و خشم خدای متعال و موجب آزار دیگران

گشته، که بدون تردید حرام و منهی عنه است.

و گرنه نفس مزاح و خوشمزگی، مذموم نیست، بلکه در بعضی مواقع نیکو و مستحسن است، ولی به اندازه ای که به انسان ملاحت و زینت بخشد و آدمی را از مدار انسانیّت و وقار بیرون نبرد، چنانچه در حدیث است که: هیچ مؤمنی نیست مگر اینکه به صفت دعابه متصّف است. راوی پرسید دعابه چیست؟ فرمود: شوخی و مطالب نمکین و خوشمزگی (2). و در حدیث است که:

«کانَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یُداعَبُ الرَّجُلَ یُرید أنْ یَسُرَّهُ».

رسولخدا هرگاه می خواست مردی را مسرور سازد، با او شوخی و مزاح می کرد (3).

8 - آوردن هدیه و سوغاتی از آداب سفر است

بلی آوردن سوغات برای اهل خود، خصوصا در سفر حج تأکید شده است.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: هَدِیَّةُ الْحاجِّ مِنْ نَفَقَةِ الحَجِّ (4)

هدیّه حاجی از مخارج سفر حج محسوب می شود.

در روایت است که: هر درهمی که در راه حج خرج شود، بهتر است از بیست هزار درهم که در غیر حج، در راه خدا صرف گردد (5).

از امام صادق علیه السلام روایت شده که: هرگاه یکی از شما از سفر برگشت باید برای اهل خود، چیزی که مقدور است بیاورد اگر چه سنگی باشد!

سپس حضرت داستان حضرت ابراهیم را نقل می کنند، موقعی که تنگدست شدند

ص:89

و برای گندم نزد قبیله خود رفتند، آنها نداشتند، حضرت برگشته، و خورجین خود را از رمل و شن پر نمود و به منزل که رسید مشغول نماز شد، ساره همسر حضرت ابراهیم به سر خورجین رفت دید پر از آرد گندم است! برداشت و با آن نان پخت و حضرت ابراهیم را صدا زد که بیایید و تناول کنید، حضرت پرسید: این نانها را از کجا آوردی؟ گفت: از آرد خورجین، حضرت ابراهیم به سجده افتاد و گفت: خدایا گواهی می دهم بر این که تو خلیل هستی (1).

9 - هرگاه ناملایمات و بدی از همسفران خود دید بازگو نکند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: از مردانگی دور است مرد آنچه را که در سفر از همراهانش ازخیر و شر اتّفاق می افتد، به دیگران گزارش دهد(2).

زحمات را تحمّل می کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله در ضمن خطبه ای فرمود: هرکس برای حج یا عمره از خانه اش بیرون رود تا وقتی به خانواده اش برگردد به هر گامی صد هزار هزار حسنه ( یعنی صد میلیون ) برایش نوشته شود، و هزار هزار سیّئه از نامه عمل او محو شود، و هزار هزار درجه برای او بلند گردد، و هر درهمی خرج کند، هزار هزار درهم محسوب گردد، و هر کار نیکی کند هزار هزار به حساب آید، و در ضمان خداست اگر فوت کرد، او را به بهشت برد، و اگر سالم برگشت آمرزیده شده و دعایش مستجاب گردد.

دعای او را غنیمت شمرید! زیرا خداوند دعایش را ردّ نمی کند ، چون روز قیامت شود صد هزار کس را شفاعت کند (1).

پس چه نیکوست که پس از به خاطر سپردن این فضائل برای یک حاجی، سعی کنیم که با نیّت خالص به این وادی مقدّس پای نهاده، و توجّه باطنی و ظاهری خود را فقط به آنجا نموده و از بیهوده تلف کردن وقت و از صحبتهای بی مورد دوری کنیم تا انشاء اللّه شامل این حدیث شریف بشویم، زیرا بنابر قول شریف پیامبر صلی الله علیه و آله، بر عهده خداست که این پاداش را به زائر خانه خودش بدهد ( اگر زائر حقیقی باشد ).

امام صادق علیه السلام از پدرشان و او از پدران بزرگوارشان نقل می کنند که یکی از ثروتمندان رسولخدا صلی الله علیه و آله را ملاقات کرد و گفت: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آلهمن مردی بودم که برای حج بیرون آمدم و از من فوت شد، و من مرد ثروتمندی هستم، مرا امر فرما که از مال خود چه عملی انجام دهم که به مثل امر حج برسم؟ پس رسولخدا صلی الله علیه و آلهنگاهی

به او کرده و فرمود: بنگر به کوه ابوقبیس، اگر برای تو طلای احمر شود و در راه خدا انفاق کنی به مثل امر حج درک نخواهی کرد (2).

روایات در اهمیّت حج تمام شدنی نیست، و امامان معصوم ما، نکات بسیار دقیق و ظریفی را در این مورد بیان کرده اند و روشنی راه ما قرار داده اند و لیکن برای اینکه

از کلام پر فیض امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام نیز در این زمینه بهره ای برده باشیم، قسمت مختصری از خطبه قاصعه که در نهج البلاغه آمده است را ذکر می کنیم، حضرت در این مورد می فرمایند:

ص:91

آیا نمی بینید که خداوند سبحان، پیشینیان را از زمان آدم علیه السلام تا آخرین نفر از این جهان آزمایش فرموده، به سنگهائی که کعبه مقدّس از آنها بنا شده که نه زیان می رساند و نه سود می بخشد و نه می بیند و نه می شنود.

پس آن سنگها را خانه حرمت خود قرار داده، خانه ای که آن را برای مردم ( محلّ قیام و محلّ اجتماع صلاح دنیا و آخرت ) ایشان گردانید پس آن را قرار داد در دشوارترین جاهای زمین، از جهت سنگستان بودن و کمترین جاهای دنیا از جهت خاک داشتن و تنگ ترین درهّ ها، بین کوههای ناهموار و ریگهای نرم و چشمه های کم آب و بین آبادیهای از هم دور افتاده، که نه شتر آنجا فربه می شود و نه اسب و گاو و گوسفند ( چون آب و هوای مناسب ندارد ) پس آدم علیه السلامو فرزندانش را امر فرمود که به جانب آن رو آورند، سپس آنجا محلّی برای سود دادن سفرها، و مقصد انداختن بارهایشان گردید و ...

از راه های دور و دراز، کوچ کرده و با سختی بسیار به آنجا می رسند تا اینکه دوشهای خود را از روی خضوع و فروتنی در سعی و طواف می جنبانند، در اطراف خانه «لا اله الا اللّه» می گویند و با پاهایشان هروله نموده، با شتاب در حرکتند، در حالی که برای رضای خدا ژولیده مو و غبارآلود هستند،

جامه های رنگارنگ را پشت سر انداخته اند و جامه إحرام پوشیده اند و بر اثر نتراشیدن موها و زیاد شدن آنها، نیکوئی های بزرگ خلقت خود را زشت کرده اند! خداوند ایشان را به این امور آزمایش می کند، آزمایش بزرگ و سخت که آن راسبب دریافت رحمت و رسیدن به بهشت قرار داده است، و اگر خداوند سبحان می خواست خانه محترم و عبادتگاهای بزرگ خویش را بین باغها و جویها و زمین نرم و هموار، با درختهای بسیار و میوه هائی در دسترس، ساختمانهای بهم پیوسته و آبادیهائی به هم نزدیک، و بین گندمهای سرخ گونه و بوستانهای سبز و زمینهای پرگیاه و کشتزارهای تازه و شاداب و راههای آباد قرار دهد، هر آینه مقدار پاداش را در اثر کمی آزمایش اندک ساخته بود.

و اگر پایه هائی که خانه بر آنها بنا نهاده شده و سنگهائی که به آنها، بنا گردیده از زمرّد سبز و یاقوت سرخ و نور و روشنائی بود، هر آینه چنین ساختمانی در سینه ها، اندیشه را اندک می ساخت و کوشش شیطان را از دلها، برطرف می نمود و نگرانی و

ص:92

تردید از مردم دور می شد.

و لیکن خداوند بندگانش را به سختی های گوناگون می آزماید و با کوششهای مختلف از آنان بندگی می خواهد و ایشان را به انواع و اقسام آنچه پسندیده طبع آنان نیست، آزمایش می فرماید، برای اینکه کبر و خودپسندی را از دلها ببرد و فروتنی را در جانها جای دهد و برای اینکه آن آزمایش را درهای گشوده، به سوی فضل و احسان خود و وسائل آسان برای عفو و بخشش خویش قرار دهد.

در روایتی دیگر است که از امام صادق علیه السلام روایت شده: زیانکارترین مردم کسانی هستند که حَجّة الإسلام را به تأخیر اندازند، و همچنین حضرت می فرمایند: کسی که بمیرد، و حجّ واجب خود را نکرده باشد، با اینکه از نظر صحّت بدن و تمکّن مالی عذر نداشته، از کسانی است که خداوند درباره آنها فرموده است، کور وارد محشر می شود، ابوبصیر گوید: گفتم: سبحان اللّه، کور محشور خواهد شد؟ فرمودند: آری، این کسی است که به جرم گناهش، از طریق حق، نابینایش کرده اند(1).

غرض از ذکر این روایت توجّه به این نکته است که آن طور که از گفتار اهل بیت علیهم السلاممی یابیم، توجّه به مسئله حج فقط برای یک مرتبه و به اصلاح حَجّة الإسلام نیست، بلکه هر ساله و مکرّر دستور داده شده است. در روایت است که هر گاه کسی

بتواند هر سال حج استحبابی بجا آورد، این عمل مستحبّی او افضل بر تمام مستحّبات است، حتّی از انفاق و بنده آزاد کردن برتر می باشد.

از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند: یک حج بهتر است از یک خانه ای که پر از طلا باشد و آن تصدّق شود، و در حدیثی دیگر سؤال شد از آن حضرت که یک حج بهتر است یا هفتاد بنده آزاد کردن؟ فرمودند: هیچ عملی با حج برابری نمی کند، زیرا یک درهم که در حج صرف شود افضل است از دو هزار هزار درهم که در راه غیر آن صرف گردد (2).

و از طرفی دیگر کسی که دیگری را از رفتن به حج باز دارد، حتّی حجّ مستحبّی، بسیار مورد مذمّت و نکوهش اهل بیت قرار گرفته است.

در روایت است که امام صادق علیه السلام فرمودند: باید حذر کند آن کس که برادر

ص:93

دینی خود را از حج باز می دارد که برسد به او در دنیا بلیّه ای، غیر از آنچه در آخرت

از عذاب به او خواهد رسید (1).

اسحاق ابن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردی در رفتن حج با من مشورت کرد، چون از نظر مالی ضعیف بود، صلاح او را دیدم که به حج نرود، فرمود: ( چه اندازه سزاواری ) که در اثر این صلاحدید، یک سال مریض باشی؟ می گوید: یک سال تمام مریض شدم (2).

در ذیل این حدیث شریف، جالب است حدیثی را از قول رسول اکرم صلی الله علیه و آله در روز عید غدیر خُم بشنویم، که حضرت در خطبه ای که بعد از منصوب نمودن حضرت علی علیه السلام به خلافت بیان فرمودند، بعد از تلاوت آیات شریفه قرآن درباره عظمت خانه خدا فرمودند: ای گروه مردم حجّ خانه خدا را انجام دهید، چه آنکه هیچ خانواده ای آن را انجام نداد، مگر آنکه بی نیاز و غنیّ شد و پشت نکرد، مگر اینکه فقیر و درمانده گشت!(3).

و حتّی در مورد کسی که دیْنی یا قرضی بر عهده اوست، یا برای حج مستحبّی باید قرض کند، سفارش شده که آن را انجام دهد.

در روایتی از امام صادق علیه السلام است، که یعقوب بن شعیب می گوید: از حضرت سؤال کردم کسی که حَجَّةُ الإْسْلام را اداء کرده، می تواند پول قرض کند و به حج برود؟ فرمود: آری، خدا به زودی قرضش را اداء می سازد (4).

در این رابطه امام صادق علیه السلام نیز راهنمائی کرده اند برای اینکه کسی بتواند مخارج حج را تأمین کند.

حضرت می فرمایند: هر یک از شما وقتی سودی به دست می آورد چیزی از آن کنار گذارد و بگوید این از حج است، وقت مکّه رفتنش، خرجش آماده است، ولی وقتی شما سودی می نمایید ، تمام آن را خرج می کنید، موسم حج که می شود بر شما دشوار است که از سرمایه صرف سفر مکّه نمایید (5).

در روایات تأکید زیاد بر مداومت سفر حج شده و حتّی مطرح شده، کسی که نمی تواند خودش به حج برود، نائب بفرستد.

ص:94

اسحاق بن عمّار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم:

قرار داده ام در هر سال به حج بروم یا یک تن از فامیلم را از مال خود بفرستم، فرمود: عزم بر این کار داری؟ گفتم: آری فرمود : یقین بدان مالت بسیار می شود (1).

از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند: هرکس سه نفر مؤمن را ( مراد کسی است که قائل به ولایت اهل بیت علیهم السلام باشد ) به حج بفرستد خود را از خدای عزّوجل خریده و خدا از او سؤال نمی کند که مالش را از کجا به دست آورده است.

در وسائل الشّیعه، به نقل از «من لایحضر الفقیه» احادیثی با اسناد صحیح و معتبر از امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام در این موضوع روایت کرده است که:

هرکس حَجّه الاسلام را بجا آورد - یک گره و بندی از آتش جهنم، از گردن خود می گشاید، و کسی که دو مرتبه حج کند، در خیر پایدار باشد تا بمیرد، و کسی که سه مرتبه حج کند ، مانند کسی است که هر سال حج می نماید، و کسی که چهار مرتبه حج کند، فشار قبر به او نرسد و حج هائی که انجام داده به بهترین صورت در قبر با او باشند، و کسی که پنج مرتبه حج نماید، خدا هرگز او را عذاب نمی کند، و کسی که ده مرتبه حج نماید، خدا از او حساب نکشد، و کسی که بیست مرتبه حج نماید، جهنم را نبیند، و کسی که چهل مرتبه حج نماید، به او می گویند هرکس را دوست داری شفاعت کن، و کسی که پنحاه مرتبه حج نماید، شهری در بهشت عدن به او عطا شود که در آن هزار قصر و در هر قصری هزار حورّیه و هزار زوجه باشد و همنشین با رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهد بود.

در حدیث است که امام صادق علیه السلام فرمودند:

کسانی که روش خود را بر این قرار داده اند که هر سال حج نمایند و سپس در یکی از سالها مشرّف نشوند، فرشته هائی که موّکل بر زمین می باشند به فرشته هائی که موّکل بر کوه ها هستند (2) ، می گویند: چه شده که صدای فلانی را که همه ساله به دعا و لبیک بلند بود نمی شنویم؟ سپس آن فرشتگان در طلب او به جستجو پرداخته، و

ص:95

چون وی را نمی یابند، برای او دسته جمعی دعا نموده، گویند: بارالها اگر دَیْن او را

مانع از تشرّف شده، قرض او را ادا فرما، و اگر بیماری مانع او شده او را شفا بده، یا

اگر از تهی دستی نتوانسته مشرّف گردد، او را توانگر فرما و اگر در بند و زندان افتاده، نجاتش بده یا اگر کسی و امری مانع او گشته، تو آن را برطرف ساز.

امام علیه السلام فرمود: مردم درباره خود دعا می نمایند و آن فرشتگان برای آن کس که هر سال مشرّف می شده، ولی در سالی نتوانسته است حج کند دعا می کنند (1).

هرکس شوق حج دارد، پس لباس جدید خود را بپوشد و ظرف آبی را برگیرد و سی و پنج مرتبه سوره قدر را بر آن بخواند، و بعد آن را بر خود ریزد، سپس چهار رکعت نماز ( هر دو رکعت به یک سلام ) بگذارد به درستی که خدای تعالی حج و عمره را روزی او سازد.

6 -

طبق روایات بسیاری، در شب بیست و سوّم ماه مبارک رمضان، اسامی وافدین و زائرین خانه خدا ثبت می گردد، پس در این شب مبارک می توان با کوشش در عبادت و درخواست این موهبت، نام خود را به ثبت رساند (1).

7 - مداومت بر مناجات طلب حج کند. در حاشیه مفاتیج الجنان، دعائی ذکر شده است، به نام دعای طلب حج، آن را بخواند.

ص:97

از سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله کنیم، چه آنکه حضرت در روز فتح مکّه فرمودند: خداوند محترم گردانید این بلد مقدّس را، روزی که آسمانها و زمین را آفرید، و محترم خواهد بود تا روزی که قیامت برپا شود، حلال نشده این حرم برای کسی قبل از من، و حلال نشد برای من که بدون احرام وارد شوم، مگر ساعتی از روز، و این اجازه برای احدی نیست تا روز قیامت (1).

مکان های میقات بر اساس اختلاف راههائی که به مکّه محدود می شود مختلف است، هرکس از هر طریقی می آید، باید به یکی از این میقاتها رفته و از آنجا اعمال خویش را شروع کند، که نام هر کدام را ذیلاً بیان می کنیم:

شده و مُحرم گردند، بهتر است در خود هتل غسل احرام کرده و لباسهای احرام خود را بپوشند، البته در اطراف مسجد شجره حمامهای مجهّزی ساخته شده و از لحاظ امکانات رفاهی در حدّ بسیار مطلوب می باشد، ولی به خاطر اینکه معمولاً زائران با کثرت جمعیّت روبرو می شوند و ضیق وقت وجود دارد، بهتر است که به این نحو به مسجد روند و وقتی که وارد مسجد شدند ، لباس روئی احرام خود را در آورده، و دوباره پوشیده و نیّت احرام کنند، و در آنجا به نماز و دیگر عبادات خود برسند.

وقتی انسان وارد این مسجد می شود، مثل اینکه صدای تمامی انبیاء، خصوصا پیامبر بزرگوار اسلام، حضرت ختمی مرتبت، محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله را می شنود و صدای لبیک ائمّه معصومین علیهم السلام در فضای مسجد طنین انداخته، در موقعی که تمامی زائران شروع به لبیک گفتن می کنند، تمام در و دیوار مسجد می لرزد، و همه منقلب گشته، و اشکها سرازیر می شود، و همه در این فکرند، که آیا ما لایق هستیم در ندای لبیک مان خداوند به ما جواب بدهد: بَلی لبیک.

در سفر مکّه، یکی از پرشورترین لحظات همین لحظه است، در مسجد همه مُحرم شده و با یک صورت و یک لباس، فقیر و غنی، کوچک و بزرگ همه و همه با یک نشان و یک صدا پرودگار خویش را صدا می زنند و چه زیبا و با شکوه است این لحظه ...

جُحفه در بیست و شش کیلومتری رابغ و یکصد و هشتاد کیلومتری جدّه واقع شده و تا مکّه حدود دویست و پنجاه کیلومتر فاصله دارد، و نزدیک محلّ غدیرخُم می باشد، ولی بعضی معتقدند که واقعه غدیر خُم در همین مکان صورت گرفته است.

نکته ای که قابل ذکر و اهمیّت است اینکه، نماز در مسجد غدیر خُم استحباب دارد، خصوصا در طرف چپ آن.

حسّان جمّال می گوید: از مدینه تا مکّه در رکاب امام صادق علیه السلامبودم، همین که به مسجد غدیر خُم رسیدیم، به طرف چپ مسجد نگاه کرده و فرمودند: اینجا، جای قدوم مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله است که دست حضرت علی علیه السلام را بالا گرفته و فرمودند: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»(1).

بنابراین اینجا جائی است که حق ظاهر شده، و نعمت دین بر تمامی مسلمانان کامل گشته است.

بزرگ شود و با یک صاحب خانه بسیار بزرگوار و کریم و متشخّص برخورد کند، و یا خود را لایق چنین ضیافتی نمی داند، در هر صورت آمدن در میقات همانطور که اشاره شد به این علّت است که:

دستگاه نظام آفرینش با برنامه ریزی خاصّ و نظم شگفت آوری تنظیم شده و خداوند میقات را مقرّر فرموده که هرکس با هر لباس و روحیّه و صورتی که می آید، وقتی که می خواهد وارد مهمانی خداوند شود، لباسهای دنیوی را خارج کرده و پای خود را از رکاب مادّی و شهوانی بیرون نموده و لباس پاک و یک رنگ پوشیده و همه در هر شخصیّتی که هستند، با یک کلام و یک لباس وارد شوند، و این از عظمت اسلام است که همه را یک دفعه دگرگون کرده و انسانها را تغییر داده و متحوّل می کند، که همه پشت به دنیا و زینت آن نمایند و بعد یکباره همگی لباس سفید و ساده بر تن نموده، و یک کلام و هم نوا می شوند، دیگر «من وجود ندارد» کسی نمی تواند بنده را از شاه و شاه را از غلام تشخیص دهد و همه یکی شده اند، یک پیام دارند و به سوی یک مقام و یک معبود می روند.

اینجا مقام انس و صفا و یگانگی است

این جا ز شاه کس نشناسد غلام را

به یاد روز قیامت و مرگ و رستاخیز می اندازد.

بعضی افراد با لباسهای حریر و قیمتی که می پوشند و زینتی که می کنند فراموش می کنند که روزی باید فقط دو جامه سفید ( کفن ) به تن آنها پوشانده شود و تمامی این زینت ها و تفاخرها از میان می رود، ولی در لباس احرام هر کسی به یاد مرگ می افتد و اینکه روزی می رسد که نمی تواند هیچ یک از این اموال دنیا را با خود برد،

و نه لباسی پوشیده، تا بتواند آنها را ذخیره کند، و نه محلّی برای پنهان کردن آن وجود دارد.

بنابراین:

1 - لباس احرام، بهترین ندا کننده آخرت می باشد، که آدمی را از خواب غفلت بیدار و به یاد روز مرگ و عالم قبر و روز محشر می اندازد، که تمام مردم با چنین لباسی رفته و برانگیخته می شوند، در حالی که دیگر فرقی بین سیاه و سفید و غنیّ و فقیر نیست.

2 - لباس احرام، شروع یک ریاضت و خودسازی است.

شخصی از حکیمی اذن دیدار خواست و تصویر خود را فرستاد که از نظر حکیم بگذرد، حکیم بعد از نظر در تصویر، او را نپذیرفت.

آن مرد، احساس کرد که حکیم از تمثال او، صفت بدی برای او استنباط نموده، پیغام فرستاد: که من سوء خلقی داشتم چنانکه حکیم گمان کرده، لیکن با تربیت و تزکیه، خود را مهذّب ساخته، لایق دیدار هستم.

پس باید لباس احرام را علاوه بر آنکه لباس رسمی ( برای مهمانی خداوند ) دانست، در حقیقت لباس انسان شدن نیز باید در نظر گرفت، زیرا کسی که این لباس را می پوشد وظائف بسیاری بر عهده او گذاشته می شود که بیست و چهار مورد آن

واجب است که بعدا ذکر می شود، ولی عمده ترین آن وظائف اینهاست:

1 - هر چه ما را به دنیا، یادآور می شود و هر چه انسانی نیست باید از آن دوری نمود.

2 - نباید سرکشی و تعدّی در میان باشد.

3 - باید از چیزهائی که موجب بی شرمی و خودنمائی است پرهیز کند .

ص:103

4 - از موجبات کینه ورزی و جدال و دروغ دوری نماید.

5 - دست به خونریزی و درّنده خوئی نزند (1).

6 - چیزهائی که انسان را به اشتباه می اندازد، مثل لباسی که موجب خودآرائی می شود و هر چیزی که او را بی خبر از معنویّات می کند، و خلاصه بدون هیچ گونه ساز و برگی شده، تا لیاقت حضور و تشرّف به محضر حضرت ذوالجلال را دارا گردد.

شخص مُحرم از میقات تا بیت اللّه که چند مرحله است، باید این تمرینات را انجام داده و استمرار دهد تا در درون او رگ و ریشه دوانده، و فراموش نکند.

زیرا که پند و موعظه در مرحله انسان سازی کافی نیست و از علم تا عمل فرسنگها فاصله است.

لذا اسلام این کار را به صورت کَندن لباس، و پوشیدن جامه احرام شروع نموده و تجدید حیات را از نقطه ای دیگر آغاز کرده که فراموش نگردد، و حقیقتا فراموش شدنی نیست که انسان ببیند بعد از عادات یک دوره زندگی که در لباس تجمّل و امتیاز بوده، ناگهان در میان میدان و در جلو انظار عمومی و همگانی برهنه بر پا ایستاده و از تصرّفات دلخواهانه و تجاوزات خودسرانه، دست او کوتاه گشته، به اندازه ای که نتواند حتی جانورانِ قرار گرفته بر روی بدنِ خود را هم از جائی به جای

دیگر انتقال دهد، و البته می آموزد که زیر بار عدل رفته و دارای روح عدالت وانسانیّت می گردد.

کوتاه سخن اینکه تاج نیشابوری می گوید:

گرنسازی نفس خود را تزکیه

کی توانی گفت در حج تلبیه

آن کسی لبیک، گوید در جواب

کو بود قابل به هنگام خطاب

هر یک از آداب حج را معنی ایست

کم کسی داند که آن اسرار چیست؟

باشد از اعمال حج، مُحرم شدن

جامه پوشد لیک بر شکل کفن

یعنی ای انسان! تو خود را مُرده گیر

نیست شو، در ساحت حیّ قدیر

ص:104

دیگری غسل است یعنی پاک کن

ظاهر و باطن از اوساخ کهن

دیگری نزع مخیط (1) است از بدن

یعنی از تقوی بپوشی پیرهن

گفته حق: لا تقتلوا صید الحرمپس نباید کرد ظلم، از بیش و کم

بعد از اینکه وارد میقات شدید باید محرم شوید، که البته برای محرم شدن شرائطی می باشد که لباس احرام باید دارا باشد و یک سری اعمال مستحب و مکروه دارد که به نوبه هر کدام، اشاره ای به آنها می شود، ولی برای اینکه ترتیب کارها رعایت شود، ابتداء مستحبّاتی که باید قبل از محرم شدن انجام داد، را متذکّر می شویم :

اضافه نیّت برای احرام، نیّت برای ورود به حرم، برای ورود به مکّه، ورود به مسجد الحرام و برای طواف نیز بکند، و این پنج نیّت را با هم در یک غسل انجام دهد.

مستحب است در هنگام غسل کردن بگوید:

بِسْمِ اللّه ِ وَ بِاللّه ِ ألْلّهُمَّ اجْعَلْهُ لی نُورا وَ طَهُورا وَ حِرزا، وَ أمْنا مِنْ کُلِّ خَوْفٍ وَ شِفآءً مِنْ کُلِّ داءٍ وَ سُقْمٍ، ألْلّهُمَّ طَهِّرْنی وَ طَهِّر قَلْبی وَ اشْرَحْ لی صَدْری، وَ أجْرِ عَلی لِسانی مَحَبَّتَکَ وَ مِدحَتَکَ وَ الثَّناءَ عَلَیْکَ ، فِإنَّهُ لا قُوَةَ لی إلاّ بِکَ وَ قَدْ عَلِمْتُ أنَّ قِوامَ دینی التَسْلیمُ لَکَ وَ الإتّباعُ لِسُنَّةِ نَبِیّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ.

5 - مستحب است که احرام را بعد از نماز ظهر واقع سازد، و اگر نشد فریضه دیگر و گرنه بعد از نماز قضا، و اگر نماز قضا نداشته باشد، بعد از شش رکعت نافله به

سه سلام، و حدّ اقلّ آن دو رکعت است، که در رکعت اوّل بعد از حمد، سوره توحید و در رکعت دوّم بعد از حمد، سوره جحد ( قل یا أیّها الکافرون ) را بخواند.

بلی، باید توجّه داشت که نماز در میقات بسیار با صفا و روحانی است و هر زائری باید سعی کند به بهترین وجه، از مدّت اندکی که در میقات است استفاده کرده، و به نماز و راز و نیاز با معبود خویش بپردازد زیرا نماز در حالتی که انسان با لباس احرام

است بسیار باشکوه و با صفاست.

هرکس احساس می کند آن قدر سبک شده، که گوئی برروی بالهای ملائکه

ایستاده و نماز می خواند، حالتی به انسان دست می دهد که احساس می کند در زمان انبیاء الهی و ائمّه طاهرین علیهم السلام قرار گرفته، و با آنها مُحرم شده و نماز می خواند، مثل

اینکه صدای لبّیک تمامیِ آنها را می شنود و اشک شوق از دیدگانش جاری می شود و نمی داند چگونه شکر خدا را بجای آورد که چنین نعمتی عظیم به او عنایت کرده است؟!

پس چه بهتر که به وسیله خواندن نماز، شکر این نعمت را بجا آورد زیرا نماز در میقات با این حالت همان نمازی است که فرموده اند: «الصَّلوةُ مِعْراجُ الْمُؤْمِن»

و بعد چون از نماز فارغ شد و خواست که جامه احرام را بپوشد قبل از نیّت احرام، حمد و ثنای الهی نماید و صلوات بر پیامبر و آل او فرستد، و این دعا را بخواند:

ص:106

ألْحَمْدُللّه ِ الَّذی رَزَقَنی ما أُواری بِهِ عَوْرَتی وَأُؤَدّی فیهِ فَرْضی وَ أعْبُدُ فیهِ رَبّی

وَ انْتَهی فیهِ إلی ما أمَرَنی، ألْحَمْدُ للّه ِ الَّذی قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنی وَ أرَدْتُهُ فَأعانَنی وَ قَبِلَنی وَ لَمْ یَقْطَعْ بی وَجْهَهُ، أرَدْتُ فَسَلَّمَنی فَهُوَ حِصْنی وَ کَهْفی وَ حِرْزی وَ ظَهْری وَ مَلاذی وَ رَجآئی وَ مَنْجایَ وَ ذُخْری وَ عُدَّتی فی شِدَّتی وَ رَخائی.

6 - مستحب است، نیّت احرام را که همزمان با تلبیه می گوید تلفّظ نماید.

7 - مستحب است مرد تلبیه را بلند بگوید.

8 - مستحب است که تلبیه را در اوقات مقّرره مکرّر نماید.

در عمره تمتّع تا وقتی که خانه های مکّه نمودار شد، تلبیه را ادامه دهد، و در حج تمتّع تا زوال روز عرفه تلبیه را گوید، و در عمره مفرده تا وقتی که داخل مسجد الحرام گردد، و در حج إفراد تا زوال عرفه ادامه دهد.

9 - مستحب است با اشخاص کمتر سخن بگوید.

10 - مستحب است حرف زدن وی، به نوع دعا باشد ( بیشتر مشغول ذکر و دعاهای وارده باشد ).

5 - حمام رفتن، و بهتر آن است که مُحرم، بدن خود را با کیسه و امثال آن نساید، و همچنین مبالغه در مسواک کردن و ساییدن صورت در حال احرام مکروه است و بعضی شستن بدن به آب سرد و شستن سر با سدر و خطمی را مکروه دانسته اند.

6 - کُشتی گرفتن و امثال آن.

7 - لبیک گفتن در جواب کسی که او را صدا می زند.

8 - فروختن جامه احرام.

9 - بستن کمر با شال و امثال آن.

10 - پرگوئی.

11 - شعر خواندن.

به رسم امانت سپرده ایم.

بنابراین آنگاه که نیّت می کنیم احرام می بندم برای عمره، «قربة الی اللّه» یعنی که احرام کوی کعبه می بندم تا با لباس انضباط و با اراده و خودداری از تمایلات نفسانی و شهوانی و از اسائه ادب و خودنمائی و مبارزه بی جا و رنج آور با مردم، و خلاصه بیست و چهار چیزی که خداوند فرموده، خویشتن داری نموده، و با لباس احرام به سوی حرم امن الهی رفته، و احترام آن را داشته و غفلت نورزیم.

در این مورد داستان بسیار جالبی نقل شده، که بد نیست در اینجا متذکّر شویم:

روزی یکی از شخصیّتهای معروف اهل عرفان و تصوّف بنام «شبلی» از سفر حج برگشت و بسیار به خود می بالید که سفری تمام عیار و روحانی و کاملی انجام داده است، خدمت امام سجّاد علیه السلامرسید، حضرت، یک به یک اعمال را از او پرسیدند که موقع انجام آن چه کردی؟ و در دل چه نیّت کردی؟ که هر یک از فراز این پرسش و پاسخ ها را به جای خود ذکر می کنیم، چون حضرت دقیقا نکات معنوی اعمال را متذکّر شده اند که برای تنبّه لازم است کلام آن حضرت را به گوش جان بسپاریم،

در ابتدا حضرت پرسیدند:

ای شبلی! آیا به میقات رفتی و جامه های دوخته فرو گذاشتی و غسل کردی؟

گفت: آری،

فرمودند: آنگاه که به میقات رسیدی و جامه دوخته خود را بیرون آوردی، آیا جامه گناه و جرائم را از خود دور کردی و در عوض لباس اطاعت و فرمانبرداری خدا را پوشیدی؟

جواب داد: نه،

حضرت فرمودند : وقتی که از لباس دوخته شده بیرون شدی، آیا نیّت بیرون آمدن از صفات رذیله و پست را ( مانند ریا و نفاق و ورود در کارهای شبه ناک ) نمودی ؟

جواب داد: نه،

فرمودند: به هنگام غسل کردن، آیا نیّت داشتی که خود را از لغزشها و گناهان شستشو دهی؟

ص:110

جواب داد: نه،

حضرت فرمودند: بنابراین نه به میقات فرود آمدی، و نه از جامه های دوخته عاری شدی، و نه غسل کرده ای،

سپس فرمودند: آیا نظافت کردی و احرام پوشیدی و پیمان حج بستی؟ گفت: آری،

فرمودند: به هنگام نظافت و پوشیدن لباس احرام و بستن پیمان حج، آیا نیّت آن داشتی که با داروی توبه خالص ( برای خداوند متعال ) خود را از گناه پاک کنی؟

جواب داد: نه،

فرمودند: آیا به هنگام مُحرم شدن نیّت آن داشتی که آنچه را خداوند حرام کرده، بر خود حرام کنی ؟

جواب داد: نه،

فرمودند: آیا به هنگام بستن پیمان حج، آیا نیّت آن داشتی که هر پیمان غیر الهی را زیر پای نهی؟

جواب داد: نه،

فرمودند: به هنگام لبیک گفتن آیا نیّت آن داشتی که بنابر تعهّد به طاعت خدا در هر امری، سخن گوئی و از هر معصیت باز ایستی و سکوت کنی؟

جواب داد: نه،

فرمودند: بنابراین نه به میقات داخل شدی، و نه نظافت کرده ای، و نه مُحرم شده ای، و نه پیمان حج بسته ای؟ (1).

توجّه و تعمّق در این حدیث شریف، بسیار برای یک حاجی آموزنده است، زیرا حضرت خیلی دقیق به یک یک از اموری که هر حاجی انجام دهد اشاره کرده، و اثرات معنوی آن را متذکّر شده اند، که ادامه این حدیث شریف را در جای خود نقل می نمائیم.

چنین است:

«لَبَّیْکَ، أَلْلّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لاشَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ»

که البته به نظر اکثر فقهاء، گفتن این جملات کافی است و در این حد شخص محرم می شود و بنابر احتیاط آن است که بگوید:

أَلْلّهُمَّ لَبَّیْکَ، أَلْلّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لاشَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ، لا شَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ

در مورد تلبیه، از علاّمه حلّی معانی مختلفی مرقوم شده که می فرمایند: لبیک به معنی اجابت می باشد، یعنی خداوندا ! اجابت می کنم دعوت تو را ... شریکی نیست برای تو، اجابت می کنم به درستی که حمد و نعمت مخصوص تو است و سلطنت تو را سزاوار است، و شریکی نیست برای تو.

آری، این لبّیک ها و پاسخ ها، با کلمات تشکّرآمیزی توأم شده، تا در ضمن گفتن جواب، شکرگذاری از این دعوت خداوند را نموده باشیم، بنابراین باید توجّه داشته باشیم که بدون دعوت به خانه خدا نیامده، بلکه از جانب حیّ متعال دعوت شده ایم.

مستحبّات تلبیه

1 - بهتر است که تلبیه را با اضافاتی که ذکر شد بخواند.

2 - این تلبیه را که از امام صادق علیه السلام ذکر شده بخواند:

لَبَّیْکَ أَلْلّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لاشَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ ذَاْالْمَعارِجِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ داعِیا إلی دارِ السَّلامِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ أهْلَ التَّلْبِیَةِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ ذَا الْجَلالِ وَ الإکْرامِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ تُبْدِئُ وَ الْمَعادُ إلَیْکَ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ، نَسْتَغْنی وَ نَفْتَقِرُ إلَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ مَرْغُوبا وَ مَرْهُوبا لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ إلهَ الْحَقِّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ، ذَا النَّعْماءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمیل ِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ کَشّافَ الْکُرَبِ الْعِظامِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدَیْکَ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ یا کَریمُ لَبَّیْکَ .

حضرت می فرمایند: این تلبیه را بعد از نماز واجب و مستحب و موقع سوار شدن و در بالا رفتن و بیدار شدن از خواب و در سحر بگو، و هر چه می توانی آن را تکرار

ص:112

کرده و بلند بگو، و اگر بعضی از آن را نگوئی اشکالی ندارد، ولی چهار تلبیه اوّل را بگو که اظهار توحید است و پیامبران مرسل، به این شکل تلبیه گفته اند، و آن چه می توانی جمله « ذالمعارج» را بسیار بگو که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را در تلبیه خود زیاد می گفته اند.

و مستحب است که این فقرات را نیز بخواند:

لَبَّیْکَ أتَقَّرَبُ إلَیْکَ بِمُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ بِحَّجَةٍ أوْعُمْرَةٍ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ وَ هذِهِ عُمْرَةٌ مُتْعَةٌ إلَی الْحَجِّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ أهْلَ التَّلْبِیَةِ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ تَلْبِیَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَیْکَ.

3 - سنّت مؤکّد است که مردها لبیک را بلند بگویند، ولی زنان همواره آهسته تکرار کنند.

از امیرمؤمنان علیه السلام روایت شده که جبرئیل نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آلهآمد و گفت:

تلبیه شعار مُحرم است، پس صدای خود را به تلبیه بلند نما(1).

و در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمودند:

اگر پیاده هستی تلبیه را از همان مسجد بلند بگو و اگر سواره هستی از بیداء(2) آواز تلبیه را بلند کن(3).

4 - تلبیه را بسیار تکرار کند که سنّت مؤکّد است.

امام محمّد باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنند که فرمودند: هر که در حال احرام هفتاد مرتبه با ایمان و قصد قربت تلبیه گوید با خدا هزار هزار فرشته، یعنی یک میلیون شاهد گیرد که از آتش و نفاق نجات یافت(4).

آری، موقعی که غسل کرده و لباس احرام پوشیده و نیّت کرده و کارهائی که حلال بود حرام گردید، حس می کنیم که خداوندِ سمیع، ما را به خانه کعبه و در حقیقت به سوی خویش طلبیده و ما را ندا می کند، پس اگر گوش دل فرا دهیم ندای او را در تمامیِ آن سرزمین می شنویم که بندگان خود را می خواند و بندگان نیز از دل فریاد می زنند:

لَبَّیْکَ ألْلّهُمَّ لَبَّیْکَ

ص:113

حال که به دعوت ابراهیم خلیل به خانه دوست آمده ایم باید مرتبا به دعوت حق پاسخ داده و لبّیک گوئیم، مخصوصا که دستور رسیده که لبیک را بعد از:

1 - هر نماز واجب و مستحب.

2 - وقت سوار شدن بر مرکب و پیاده شدن.

3 - بعد از برخواستن از خواب.

4 - هرگاه به قافله یا سواره ای رسیدی.

5 - اوقاتی که مرکب به بالا و یا پائین و سرازیری می رود.

6 - اوقات سحر، تکرار کنیم.

زیرا که تکرار لبیک، غفلت را از آدمی بیرون می آورد و حال و هوای تازه ای به روح انسان تراوش می کند و چه زیبا گفته است، شاعر:

آفریننده جهان، لبیک

هر چه گوئی کنم به جان، لبیک

سر فرمان نهاده ام پیشت

امر فرما، مرا بخوان، لبیک

گر بمیرانیم دمی صدبار

تا ابد گویمت به جان، لبیک

اما ناگفته نماند که هرکس برای عمره تمتّع محرم شده، تلبیه را ادامه دهد تا نزدیک شهر مکّه، چون خانه های مکّه معظّمه را دید باید تلبیه را قطع کند و به ذکر تهلیل و تکبیر مشغول شود، و کسی که برای حج مُحرم شده، تا ظهر روز عرفه تلبیه گوید و بعد از آن مشغول دعا شود.

چو گشتی مُحرم و خواندی نمازی

به درگاهش بکن راز و نیازی

قدم بردار، شو با چشم گریان

دما دم در رهش لبیک گویان

مشو نومید، چون بنده نوازاست

درِ لطفش به روی خلق باز است

برو با پای دل منزل به منزل

دمادم کوب، باب خانه دل

سرکوی حبیبت چون رسیدی

به گوش دل، ندای حق شنیدی

بگو لبیک، لبیک ای یگانه

که بودستی و هستی جاودانه

چنان شو بنده کز لبیک گفتن

جوابی بشنوی از حیّ ذوالمنّ

خدا را چون شدی در کعبه مهمان

گناهانت بشوید همچو باران

ص:114

24 - حنوط نمودن میّت مُحرم با کافور

25 - برداشتن سلاح

خدا سخن گفت و خود گریه کرد و همسفران را به گریه درآورد.

ابان بن تغلب (1) می گوید: از مدینه تا مکّه با امام صادق علیه السلامهم کجاوه بودم،چون به حرم رسید، پیاده شد و غسل کرد و نعلینش را به دست گرفت، با پای برهنه وارد حرم شد من هم متابعت او کردم، آنگاه فرمود:

ای ابان! قافله را نگه دار، ای ابان، اوانِ از خود رستگی است، محو جمال نظام حق شو که معراج اولیاء خدا از اینجا شروع می شود.

سپس فرمود: ای ابان! هرکس از روی تواضع برای خدا، با پای برهنه وارد حرم شود، خدا «صدهزار گناه» از او محو کند و «صد هزار حسنه» برای او بنویسد و «صدهزار درجه» برای او بلند گرداند و «صد هزار حاجت» او را بر می آورد (2).

بالجمله، امام صادق علیه السلام اینجا پیاده شده و مناجات کردند، بهتر است که شما هم پیاده شده و گامها را، جای قدمهای مبارک آن حضرت و سائر ائمّه برحق علیهم السلام که همه به نوبه خود اینجا پیاده شده اند گذاشته، کفش های احرام را به دست گرفته، با پای برهنه چند قدمی به طرف مکّه راه رفته و آداب ورود در حرم را بجاآورید.

نسبت به تو شود، لذا تقاضای عفو و توبه می نمائی، ولی باید بدانی که لباس هائی راکه در آن گناه، مرتکب شده ای به دور افکنده و جامه ای پاکیزه و سفید، که لباس ورود به این سرزمین است پوشیده ای! از میقاتگاه تا به اینجا در میان گرد و خاک و زیر آفتاب با چشم گریان، لبیک گویان آمده ای، اینجا حریم درگاه اوست، خجالت نکش، گریه کن، و گناهان خود را در نظر آور و چه جالب است زمزمه این شعر:

به طواف کعبه رفتم، به حرم رهم ندادند

که تو در بُرون چه کردی، که درون خانه آئی؟

بگو ای خدای بزرگ، بیش از شماره ریگهای بیابان، گناه کبیره و صغیره دارم و بیش از شماره ستاره های آسمان در درگاه تو، آرزو و حاجت دارم، پدران و مادران، دوستان و آنهائی که زیر خاک آرمیده اند و چه آنها که به من التماس دعا گفته اند، چشم انتظار این هستند که برایشان دعا کنم، ای خدای مهربان، شاهد باش که در این مکان مقدّس از آنها یاد کردم، سپس دعاء امام صادق علیه السلام را بخوان.

أَلْلّهُمَّ إنَّکَ قُلْتَ فی کِتابِکَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ وَ أذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ، أَلْلّهُمَّ إنّی أرْجُوا أنْ أکُونَ مِمَّنْ أجابَ دَعْوَتَکَ وَ قَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّةٍ بَعیدَةٍ وَ فَجٍّ عَمیقٍ، سامِعا لِنِدائِکَ وَ مُسْتَجیبا لَکَ، مُطیعا لِأَمْرِکَ وَ کُلُّ ذلِکَ بِفَضْلِکَ عَلَیَّ وَ إحْسانِکَ إلَیَّ، فَلَکَ الْحَمْدُ عَلی ما وَفَّقْتَنی لَهُ ابْتَغی بِذلِکَ الزُّلْفَةَ عِنْدَکَ وَ الْقُرْبَةَ إلَیْکَ وَ الْمَنْزِلَةَ لَدَیْکَ وَ الْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبی وَ التَّوْبَةَ عَلَیَّ مِنْهُما بِمَنِّکَ، أَلْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ حَرِّمْ بَدَنی عَلَی النّارِ وَ آمنِّی مِنْ عَذابِکَ وَ عِقابِکَ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ.

اکنون از آداب ورود به حرم فارغ گشته، سوار اتومبیل شده و لبیک گویان رهسپار مکّه شوید، شما دقیقه به دقیقه به خانه خدا نزدیک تر می شوید، قلب ها به تپش افتاده و ضربانی شدید یافته، جریان اشک ها بیشتر و شوق دیدار مکّه و خانه خدا افزایش می یابد.

وعده وصل چون شود نزدیک

آتش عشق شعله ور گردد

ص:118

در این حال کوههای با صفای مکّه را می بینید که از یکدیگر فاصله گرفته و مثل اینکه خود را عقب زده و راه را برای شما وسعت داده اند! شما وارد جادّه وسیعی شده و کم کم خانه های مکّه نمایان می شود.

اینجا شهر مکّه است! عظمت شهر مکّه، همه را به سکوت و بهت فرو می برد، در اینجا دیگر نباید لبیک گفت، و جوش و خروشی که از لبیک گفتن بود، با دیدن مکه معظّمه، باید خاموش شود، زیرا آن که تو را می خواند به خانه او رسیده ای.

زائر خانه خدا باید با خضوع و خشوع و با معرفت کامل وارد این شهر مقدّس شده و آداب و مستحبّات آن را بجای آورد.

اکنون که وارد شهر مقدّس مکّه شدید باید توجّه داشته باشید که مکّه، همانطور که در مبحث مکّه گفته شد و احادیث آن ذکر گردید، مرکز طلوع انوار اسلام و وجود مقدّس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مهبط ملائکة اللّه المقرّبین و محلّ بزرگترین و باشکوه ترین اجتماع مؤمنین و موحدّین است، و از جهت وجود بیت اللّه الحرام شرافت و حرمت بسیار دارد، لذا باید به این اماکن و مشاهد مشرّفه، توجّه لازم را مبذول داشته و برای درک این برکات و فضائل آماده شده، تا نور حقیقت بر دل ها ظهور کند و گناهان آمرزیده و عیوب ظاهری و باطنی برطرف شود، انشاء اللّه زیرا:

إنَّما سُمِّیَتْ مَکَّة لِأَنَّها تَُمِّکُ الذُّنُوبَ ( أیْ تُزیلُها کُلَّها (1) )

بنابراین مستحبّاتی که ذیلاً ذکر می شود برای ورود در شهر مکّه معظّمه است، ولی مستحبّات و اعمالی نیز وارد شده که برای توقّف حجّاج در ایّامی که در مکّه هستند آمده، و انشاءاللّه بعد از ذکر اعمال حج، به آنها نیز اشاره می گردد، امید است

مورد استفاده همه قرار گیرد.

صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، أَلْلّهُمَّ اغْفِرْ لی ذُنُوبی، وَ افْتَحْ لی أبْوابَ رَحْمَتِکَ، أَلْلّهُمَّ إنَّ هذَا الْحَرَمُ حَرَمُکَ، وَ الْبَلَدُ بَلَدُکَ، وَ الْأَمْنُ أمْنُکَ، وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ، جِئْتُکَ مِنْ بِلادٍ بَعیدَةٍ، بِذُنُوبٍ کَثیرَةٍ، وَ أعْمالٍ سَیِّئَةٍ، أسْئَلُکَ مَسْئَلَةَ الْمُضْطَرّینَ إلَیْکَ، الْمُشْفِقینَ مِنْ عَذابِکَ أنْ تَسْتَقْبِلْنی بِمَحْضِ عَفْوِکَ، وَ أنْ تُدْخِلَنی فی جَنَّتِکَ جَنَّةَ النَّعیمِ، أَلْلّهُمَّ إنَّ هذا حَرَمُکَ وَ حَرَمُ رَسُولِکَ، فَحَرِّمْ لَحْمی و دَمی وَ عَظْمی عَلَی النّارِ، أَلْلّهُمَّ آمِنّی مِنْ عَذابِکَ یَوْمَ تَبْعَثُ عِبادَکَ، أسْئَلُکَ بِأنَّکَ أنْتَ اللّه ُ لا إلهَ إلاّ أنْتَ الرَّحْمنُ الرَّحیمِ ، أنْ تُصَلِّیَ وَ تُسَلِّمَ عَلی سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ تَسْلیما کَثیرا أبَدا.

2 - غسل ورود به شهر مکّه ( البته برای ورود به حرم هم غسل ذکر شد، و برای ورود به مکّه هم مستحب است غسل انجام شود، لیکن اگر مقدور نبود می توان به محلّ اقامت که در مکّه اختیار کرده اید وارد شده، و این غسل را با غسل ورود به مسجد الحرام و غسل طواف کعبه در یک غسل انجام دهید ).

3 - مستحب است کسانی که از راه مدینه می آیند از بالای شهر مکّه ( از عقبه کداء که در شمال مکّه قرار دارد ) وارد شوند و در موقع بیرون رفتن از مکّه از جنوب آن ( از عقبه ذی طوی ) خارج شوند.

4 - با وقار و آرامش و با اجتناب از تکبّر وارد شهر شوید، امام صادق علیه السلام

می فرماید: هرکس با تواضع و سکینه وارد مکّه شود، گناهانش آمرزیده می شود(1).

5 - به محض رسیدن به مکه این دعا را بخواند:

رَبِّ أنْزِلْنی مُنْزَلاً مُبارَکا وَ أنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلینَ

6 -

خرما صدقه دادن: از امام صادق علیه السلام روایت شده، هنگامی که وارد شهر مکّه

می شوی، مقداری خرما خریداری کن و صدقه بده، به خاطر تقصیراتی که از تو در احرام عمره سر می زند (2).

7 - چون وارد شهر مکّه شدید، شتاب زده به انجام اعمال مبادرت نکنید، بلکه طبق دستور حضرت علی علیه السلام رفتار نمایید، که رعایت آن کمال ادب است.

ص:120

آن حضرت می فرمایند: به محض ورود به مکّه معظّمه، برای اعمال عجله ننمایید، اوّل به منزل و آسایشگاه خود رفته، قدری استراحت کنید پس از تجدید نیرو برای طواف آماده شوید (1).

ألسَّلاَمُ عَلی مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللّه ِ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ أیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ، ألسَّلاَمُ عَلی أنْبِیاءِ اللّه ِ وَ رُسُلِهِ، ألسَّلاَمُ عَلی إبْراهِیمَ خَلِیْلِ الرَّحْمنِ، ألسَّلاَمُ عَلَی الْمُرْسَلینَ ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمینَ، ألسَّلاَمُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّه ِ الصَّالِحینَ، ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ بارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ ارْحَمْ مُحَمَّدَا وَ آلَ مُحَمَّدٍ کَما صَلَّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهِیمَ وَ آلِ إبْراهِیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ، ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ ، ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی إبْراهِیمَ خَلیلِکَ وَ عَلی أنْبِیائِکَ وَ رُسُلِکَ، وَ سَلِّمْ عَلَیْهِمْ وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلینَ وَ الْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمینَ .

ألْلّهُمَّ افْتَحْ لی أبْوابَ رَحْمَتِکَ وَ اسْتَعْمِلْنی فی طاعَتِکَ وَ مَرْضاتِکَ وَ احْفَظْنی بِحِفْظِ الاْیمانِ أبَدا ما أبْقَیْتَنی، جَلَّ ثَنآءُ وَجْهِکَ، الْحَمْدُ للّه ِ الَّذی جَعَلَنی مِنْ وَفْدِهِ وَ زُوّارِهِ، وَ جَعَلَنی مِمَّنْ یَعْمُرُ مَساجِدَهُ وَ جَعَلَنی مِمَّنْ یُناجیهِ .

و در روایت دیگر هنگام ورود این دعا خوانده شود:(1)

ألْلّهُمَّ انِّی عَبْدُکَ وَ زائِرُکَ فی بَیْتِکَ وَ عَلی کُلِّ مَأتِیٍّ حَقٌ لِمَنْ أتاهُ وَ زارَهُ وَ أنْتَ خَیْرُ مأتِیٍّ وَ أکْرَمُ مَزُورٍ، فَأسْئَلُکَ یا أللّه ُ یا رَحْمنُ بِأنَّکَ أنْتَ اللّه ُ، لا إلهَ إلاّ أنْتَ وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ وَ بِأنَّکَ واحِدٌ أحَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَ لَمْ تُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَکَ کُفُوا أحَدٌ وَ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ عَلی أهْلِ بَیْتِهِ یا جَوادُ یا کَریمُ یا ماجِدُ یا جَبّارُ یا کَریمُ أسْئَلُکَ أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَکَ إیّایَ بِزیارَتی إیّاکَ أوَّلُ شَی ءٍ تُعْطینی فَکاکَ رَقَبَتی مِنَ النّارِ

پس سه مرتبه می گوئی:

ألْلّهُمَّ فُکَّ رَقَبَتی مِنَ النّار

پس می گوئی:

ص:122

وَ أوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الطَّیِّبِ الْحَلالِ، وَادْرَأْ عَنّی شَرَّ شَیاطینِ الإنْسِ وَ الْجِنِّ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَِمِ .

پس به سوی کعبه روان شده و بگویید:

بِسْمِ اللّه ِ وَ بِاللّه ِ وَ عَلی مِلَّةِ رَسُولِ اللّه ِ صَلَّیَ اللّه ُ عَلَیْهِ وِ آلِهِ .

و چون خانه کعبه را مشاهده کردید، دستها را مقابل صورت گرفته، بگویید:

ألْلّهُمَّ انِّی أسْئَلُکَ فی مَقامی هذا وَ فی أوَّلِ مَناسِکی أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتی وَ أنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطیئَتی، وَ أنْ تَضَعَ عَنّی وِزْری، ألْحَمْدُ للّه ِ الَّذی بَلَّغَنی بَیْتَهُ الْحَرامَ، ألْلّهُمَّ إنِّی اُشْهِدُکَ أنَّ هذا بَیْتُکَ الْحَرامُ الَّذی جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْنا مُبارَکا، وَ هُدیً لِلْعالَمینَ، ألْلّهُمَّ إنَّ الْعَبْدَ عَبْدُکَ، وَ الْبَلَدَ بَلَدُکَ، وَ الْبَیْتَ بَیْتُکَ، جِئْتُ أطْلُبُ رَحْمَتَکَ، وَ اُؤَمُّ طاعَتَکَ ، مُطیعا لأمْرِکَ، راضِیا بِقَدَرِکَ، أسْئَلُکَ مَسْئَلَةَ الْفَقیرِ إلَیْکَ، ألْخآئِفِ لِعُقُوبَتِکَ، ألْلّهُمَّ افْتَحْ لی أبْوابَ رَحْمَتِکَ وَ اسْتَعْمِلْنی بِطاعِتِکَ وَ مَرْضاتِکَ .

پس خطاب به کعبه کنید و بگویید:

أَلْحَمْدُ للّه ِ الَّذی عَظَّمَکَ وَ شَرَّفَکَ وَ کَرَّمَکَ وَ جَعَلَکَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أمْنا مُبارَکا وَ هُدیً لِلْعالَمینَ.

و چون نظرتان بر حجر الأسود افتاد رو به سوی او کرده و بگویید:

ألْحَمْدُ للّه ِ الَّذی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أنْ هَدانَا اللّه ُ ، سُبْحانَ اللّه ِ وَ الْحَمْدُ للّه ِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَ اللّه ُ أکْبرُ، أللّه ُ أکْبرُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ اللّه ُ أکْبرُ مِمّا أخْشی وَ أحْذَرُ، لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیی وَ یُمیتُ، و یُمیتُ وَ یُحْیی، وَ هُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدیرٌ، ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، کَأفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهیمَ و آلِ إبْراهیمَ، إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ، وَ سَلامٌ عَلی جَمیعِ النَّبییّنَ وَ الْمُرْسَلینَ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمینَ، ألْلّهُمَّ إنّی اُؤَمِّنُ بِوَعْدِکَ، وَ اُصَدِّقُ رُسُلَکَ، وَ أتَّبِعُ کِتابَکَ .

ص:123

پس با تأنّی و آرامش روانه شده و گامها را کوتاه بردارید، از ترس عذاب خداوند، پس چون نزدیک حجر الأسود رسیدید، دستها را برداشته، حمد و ثنای الهی بجا آورید و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستید و بگویید: ألْلّهُمَّ تَقَّبَلْ مِنّی

پس دست و صورت و بدن را به حجر الأسود مالیده و ببوسید، و اگر نتوانستید ببوسید دست بمالید، و اگر نتوانستید دست بمالید، اشاره کنید بدین صورت که کف دست را اشاره به حجر کرده و آن کف را بوسیده و بگویید:

ألْلّهُمَّ أمانَتی أدَّیْتُها، وَ میثاقی تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لی بِالْمُوافاةِ ألْلّهُمَّ تَصْدیقا بِکِتابِکَ، وَ عَلی سُنَّةِ نَبِیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، وَ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، آمَنْتُ بِاللّه ِ وَ کَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَ الطّاغُوتِ وَ اللاّتِ وَ الْعُزّی، وَ عِبادَةِ الشَّیْطانِ وَ عِبادَةِ کُلِّ نِدٍّ یُدْعی مِنْ دُونِ اللّه ِ .

البته فضائل و امتیازات خاصّی را که حجر الأسود داراست و نیز سبب استلام آن را در بخش مشاعر کعبه بیان کردیم، و چون از آداب ورود به مسجد الحرام و موقع طواف، استلام حجر الأسود است و بوسیدن آن، ولی چون در این مکان مخصوصا در ایّام حج ازدحام فراوانی است، و بسیار مشکل شده، لذا در احادیث سفارش شده که با اشاره هم می توان دعاهای وارده را خواند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: طواف می کردم و سفیان ثوری نزدیکم بود، پرسید: چه می فرمایید درباره استلام حجر الأسود؟ گفتم: رسول خدا صلی الله علیه و آله استلام می کرد،

آن مرد گفت: گمان شما این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله استلام کرده؟ گفتم: بلی، و لکن وقتی مردم پیامبر صلی الله علیه و آله را می دیدند به او راه می دادند و حقّ او را می شناختند! ولی حقّ مرا نمی شناسند (1).

و در یک کلام، می توان فلسفه استلام حجر الأسود را به این صورت بیان کرد که: چون حجر الأسود به منزله دست خداست (2)، بنابراین استلام آن به عنوان تعهّد با او و اظهار ادب به هنگام ورود به خانه اوست ، و در ضمن وفاداری یک دوست را

ص:124

بیان می کند و چه اندازه مهم و تکان دهنده است بیعت با خدا و مصافحه کردن با پروردگار!

نمودی و کوشش کردی که رکن حجر الأسود و رکن یمانی را به دست و صورت مسّ نمائی؟ جواب داد: آری، حضرت فرمودند: آیا هنگام طواف، نیّت داشتی که از شرّ شیطان و نفس امارّه به سوی پروردگار عالم فرار می کنم و او به حقیقت آگاه است؟ جواب داد: نه.

در طواف چون انسان خود را در گِرد خانه دوست می بیند، احساس می کند که گناهانش در حال محو شدن هستند و زبان حالش این است که خدایا: من در درگاه تو مقصّرم، و عملی که موجب شود جزء عبادت کنندگان درگاهت محسوب گردم ندارم، ولی به این امید در این جا و در میان این جمعیّت وارد شده ام که مرا در زمره

عبادت کنندگان و اشخاصی که تو را می پرستند قرار دهی.

از این جهت است که انسان پس از طواف احساس می کند که پر از نیروی معنوی شده، خود را غرق در نور و رحمت، و مملوّ از ایمان خالص می بیند.

در تفسیر البرهان از امام صادق علیه السلام چنین روایت نموده که فرمودند:

با پدرم امام محمّد باقر علیه السلام در حجر اسماعیل بودیم و آن حضرت نماز

می خواندند: مردی آمد و خدمتش نشست، تا این که پدرم از نماز فارغ شدند، پس سلام کرد و گفت: سه مسئله دارم که احدی آنها را نمی داند مگر تو و یک مرد دیگر، اوّل آن که مرا آگاه ساز که چه چیز و چه انگیزه هائی در کار بوده که طواف این خانه را باید مردم انجام دهند؟

پدرم فرمودند: خدای تعالی زمانی که ملائکه را امر نمود که آدم را سجده کنند، ملائکه رد کرده و گفتند ( از روی تعجّب و عدم علم به مصلحت، نه بر وجه اعتراض ) آیا می آفرینی در زمین کسی را که فساد می کند و خونهای امثال خود را به غیر حق می ریزد (1)؟ پس خداوند به آنها غضب نمود! سپس ملائکه از خداوند طلب توبه و بازگشت نمودند، آنگاه خدای تعالی برای این که آنان را مورد بخشش قرار دهد، امر فرمود تا به طواف «ضُراح» که بیت المعمور است مشغول گردند، پس ملائکه آن را هفت سال طواف کرده، از آن چه گفته بودند پوزش طلبیده و استغفار نمودند، خداوند بازگشت آنها را پذیرفته و از آنان راضی گردید، سپس خدای تعالی برای فرزندان آدم، کعبه را در برابر ضُراح قرار داد تا محلّ بازگشت به سوی او و

ص:126

پاک شدن از گناهان باشد، و این اصل طواف و فلسفه آن می باشد.

پس آن مرد چون این ها را شنید گفت صَدَقْتَ ( درست فرمودی )

امام صادق علیه السلامفرمودند: پدرم از گفتار او که پاسخ ها را می شنید و مرتّب می گفت صدقت تعجّب می نمودند(1).

بالجمله احادیث زیادی در ذیل این آیه ذکر شده که مفاد آن این است که: خداوند متعال کعبه را پناهگاه گناهکاران و طواف آن را کفّاره معاصی آنان قرار داده، و هر یک از اولاد حضرت آدم علیه السلامکه خطاکار باشد و بدان خانه پناه برد، خداوند توبه اش را قبول می فرماید.

عدد طواف کعبه نیز، بر «هفت شوط» مقرّر گردیده است، ولی اعراب زمان جاهلیّت، آنهائی که بت پرست بودند و بر همه چیز پشت پا زده و در هیچ امری، نظم و قانونی نمی شناختند، طواف کعبه را هم به دلخواه خود هر طور که می خواستند، کم و زیاد می کردند تا آن که جناب عبد المطّلب آن را طبق قانون الهی بر همان «هفت شوط» مقرّر فرمود.

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی می فرمایند: جناب عبد المطّلب پنج سنّت در جاهلیّت مقرّر کرد که خدای تعالی آنها را در اسلام جاری فرمود ( البته چهار مورد آن مربوط به بحث ما نمی شود ) و پنجم از آنها این بود که: در نزد قریش برای طواف، عدد معلومی نبود! عبد المطّلب عدد آن را بر «هفت شوط» سنّت ساخت، پس خدای عزّوجلّ آن را در اسلام جاری فرمود (1).

در منتهی الاْمال، در احوالات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ایّام رضاع (2) آن حضرت،

می نویسد: که وقتی آن جناب مفقود گشت، چون جدّ بزرگوارش عبد المطّلب او را یافت بر دوش خود سوار کرد و او را دور کعبه «هفت مرتبه» طواف داد.

آمده که: برای هر قدمی «شش هزار حسنه» جهت طواف کننده می نویسند ) و چشم خود را از نامحرم بپوشانید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: کسی که طواف نماید در وقت زوال، با سر برهنه و گامها را نزدیک بردارد و چشم خود را از نامحرم بپوشاند، و در هر شوطی حجر الأسود را استلام نماید بی آنکه آزارش به کسی برسد و ذکر خدا از زبانش قطع نگردد، خدای تعالی بنویسد برای او به عدد هر گامی «هفتاد هزار حسنه» و محو کند از او «هفتاد هزار گناه» و بلند گرداند در بهشت از برای او «هفتاد هزار درجه» و بنویسد برای او ثواب «هفتاد هزار بنده آزاد کردن» و شفاعت او را قبول نماید درباره « هفتاد هزار نفر» از اهل بیت او و برآورد «هفتاد هزار حاجت» او را اگر خواهد در دنیا، و اگر خواهد در آخرت (1).

2 - در صورت امکان، در آغاز طواف و در هر شوطی، حجر الأسود را ببوسید و استلام کنید با دست و آن چه ممکن است از بدن، و اگر بوسیدن ممکن نشد، فقط با دست راست استلام نمایید، و اگر آن هم ممکن نباشد، اشاره به طرف آن کافی است و مزاحمت دیگران را فراهم نیاورید. البته در این موضوع زن، مریض، پیرمرد و اشخاص ضعیف شرکت ندارند (2).

3 - در روایات آمده که مستحب است هر چهار رکن خانه، بالأخص «رکن یمانی» را نیز استلام نماید، البته در واجبات طواف است که هرگاه برای بوسیدن خانه، طواف را رها کرد، باید از همانجا ادامه دهد، پس در هر مرتبه که حجر را می بوسید، یا دست به ارکان می مالید، یا خود را به مستجار می سایید، آن جا را نشان کنید که وقتی به آنجا بر می گردید کم و زیادی در طواف حاصل نگردد.

4 - در صورت امکان نزدیک به دیوار کعبه و دیوار حجر اسماعیل طواف کنید.

5 - در حال طواف، گناهان خود را تفصیلاً متذکّر و از آنها استغفار نمایید.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: هیچ بنده ای نیست که در این مکان اعتراف به گناهان

ص:129

خود نماید، مگر آنکه گناهان او آمرزیده شود (1).

6 - در حال طواف نه تند راه بروید و نه آهسته، بلکه متوسّط قدم بردارید.

در روایت است که: در سه شوط اوّل در جهت شمال کعبه برابر کوهها تند رفتن مستحب است.

7 - دعاهائی را که روایت شده در حال طواف خوانده شود، از جمله:

أللّهُمَّ إنّی أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی یُمْشی بِهِ عَلی طَلَلِ الْماءِ کَما یُمْشی بِهِ عَلی

جُدَدِ الأرْضِ، وَ أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی تَهْتَزُّ لَهُ أقْدامُ مَلائِکَتِکَ وَ أسْئَلُکَ

بِاسْمِکَ الَّذی دَعاکَ بِهِ مُوسی مِنْ جانِبِ الطُّورِ، فَاسْتَجَبْتَ لَهُ، وَ ألْقَیْتَ عَلَیْهِ مَحَبَّةً مِنْکَ، وَ أسْئَلُکَ بِاسْمِکَ الَّذی غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّدٍ صَلّیَ اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ ما تَأَخَّرَ، وَ أتْمَمْتَ عَلَیْهِ نِعْمَتَکَ أنْ تَفْعَلَ بی کَذا وَ کَذا .

پس حاجات خود را بطلبید.

و نیز سنّت است که در حال طواف بگویید:

أللّهُمَّ إنّی إلَیْکَ فَقیرٌ، وَ إنّی خائِفٌ مُسْتَجیرٌ، فَلا تُغَیِّرْ جِسْمی، وَ لا تُبِّدَلْ إسْمی .

و در هر شوط، چون مقابل درب کعبه رسد صلوات فرستد و بگویید:

سائِلُکَ فَقیرُکَ، مِسْکینُکَ بِبابِکَ، فَتَصَدَّقْ عَلَیْهِ بِالْجَنَّةِ ، ألْلّهُمَّ الْبَیْتُ بَیْتُکَ، وَ الْحَرَمُ حَرَمُکَ، وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ، وَ هذا مَقامُ الْعائِذِ بِکَ، الْمُسْتَجیرُ بِکَ مِنَ النّارِ، فَأعْتِقْنی وَ والِدَیَّ وَ أهْلی وَ وُلْدی وَ إخْوانِیَ الْمُؤمِنینَ مِنَ النّارِ یا جَوادُ یا کَریمُ .

و وقتی که به حجر اسماعیل و به ناوادن رسیدید سر را بلند کرده و بگویید:

أللّهُمَّ أدْخِلْنِی الْجَنَّةَ وَأجِرْنی مِنِ النّارِ بِرَحْمَتِکَ، وَعافِنی مِنَ السُّقْمِ، وَأوْسِعْ عَلَیَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ وَ ادْرَأْ عَنّی شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الإنًسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرِبِ وَالْعَجَمِ.

ص:130

و وقتی که از حجر الاسود گذشتید و به پشت کعبه رسیدید بگویید:

یا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، یا ذَا الْجُودِ وَ الْکَرَمِ، إنَّ عَمَلی ضَعیفٌ فَضاعِفْهُ لی، وَ تَقَبَّلْهُ مِنّی، إنَّکَ أنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ .

و چون به رکن یمانی رسیدید دستها را بلند کرده و بگویید:

یا أللّه ُ یا وَلِیَّ الْعافِیَةِ، وَ خالِقَ الْعافِیَةِ، وَ رازِقَ الْعافِیَةِ، وَ الْمُنْعِمُ بِالْعافِیَةِ، ألْمُتَفَضِّلُ بِالْعافِیَةِ عَلَیَّ وَ عَلی جَمیعِ خَلْقِکَ، یا رَحْمنَ الدُّنْیا وَالاخِرَةِ وَ رَحیمَهُما، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَارْزُقْنَا الْعافِیَةَ وَ تَمامَ الْعافِیَةِ وَ شُکْرَ

الْعافِیَةِ فِی الدُّنیا وَ الاخِرَةِ، یا أرْحَمَ الرَّاحمینَ .

در روایت است از امام صادق علیه السلام که فرمود: خداوند عزّوجلّ موکّل ساخته بر رکن یمانی فرشته ای را که نگهدارنده دعاهای شما است و عمل دیگری جز این ندارد و در روایت دیگر فرمود: هیچ مؤمنی دعا نمی کند در نزد آن، مگر اینکه این دعا بالا می رود تا به عرش پروردگار برسد. پس سر به جانب کعبه بلند کنید و بگویید:

ألْحَمْدُ للّه ِ الَّذی شَرَّفَکِ وَ عَظَّمَکِ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ الَّذی بَعَثَ مُحَمَّدا نَبیّا وَجَعَلَ عَلیَّا إماما، ألْلّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِیارِ خَلْقِکَ، وَ جَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِکَ .

و چون میان رکن یمانی و حجر الأسود رسیدید بگویید:

رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ

در شوط هفتم چون به مستجار رسیدید آن را در بر گرفته، به این نحو که دو دست را بلند نموده بگشایید بر دیوار آن و شکم و گونه را بچسبانید ، و بگویید:

أللّهُمَّ الْبَیْتُ بَیْتُکَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُکَ وَ هذا مَقامُ الْعائِذِ بِکَ مِنَ النّارِ، ألْلّهُمَّ مِنْ قِبَلِکَ الرَّوْحُ وَ الْفَرَجُ وَ الْعافِیَةُ، ألْلّهُمَّ إنَّ عَمَلی ضَعیفٌ فَضاعِفْهُ لی وَ اغْفِرْلی مَا اطَّلَعْتَ عَلَیْهِ مِنّی وَ خَفِیَ عَلی خَلْقِکَ، أسْتَجیرُ بِاللّه ِ مِنَ النّارِ .

و نیز بگویید:

أللّهُمَّ إنَّ عِنْدِی أفْواجا مِنْ ذُنُوبٍ وَ أفْواجا مِنْ خَطایا وَ عِنْدَکَ أفْواجٌ مِنْ رَحْمَةٍ وَ أفْواجٌ مِنْ مَغْفِرَةٍ، یا مَنِ اسْتَجابَ لأبْغَضِ خَلْقِهِ، إذْ قالَ انْظُرْنی إلی یَوْمِ یُبْعَثوُنَ، إسْتَجِبْ لی .

پس حاجات خود را بخواهید و دعا بسیار کنید و به تفصیل گناهان خود را

ص:131

بشمارید و طلب آمرزش نمایید، که انشاء اللّه آمرزیده می شوید.

آنگاه نزد حجر الأسود آمده طواف خود را تمام نموده بگویید:

أللّهُمَ قَنِّعْنی بِما رَزَقْتَنی وَ بارِکْ لی فیما آتَیْتَنی

بعد از ذکر ادعیه ای که در روایات و احادیث آمده، نکته بسیار حائز اهمیّت و قابل توجّه برای هر زائر، توسّل خاصّ به مولانا «حضرت بقیّة اللّه الأعظم» می باشد،

هنگام طواف، یکی از حساسترین نقاطی است که توجّه به آن حضرت بسیار به دلآرامش می دهد، و در ضمن بهترین محل برای دعا کردن به وجود مقدّس و نازنین آن حضرت می باشد، و چه بسا عدّه زیادی که بارها به زیارت خانه کعبه آمده اند فقط به این نیّت، که به زیارت حضرت، نائل شوند، و داستان معروف علیّ بن مهزیار

شاهد ر این مدّعاست که بیست مرتبه به حج مشرّف شد فقط برای زیارت امام زمان علیه السلام ، عدّه ای هم در حج که طواف بسیار مشکل می باشد از لحاظ جمعیّت و فشار، توسّل به آن حضرت پیدا کرده و با عنایت ایشان و در بعضی موارد پشت سر آن حضرت، به طواف مشغول شده اند، و چه زیباست سروده شاعر که می فرماید:

ای حریم کعبه، مُحرم بر طواف کوی تو

من به گرد کعبه می گردم به یاد روی تو

و در جای دیگر:

سعی صفا و مروه و طوف حریم حق

درمحضر ولیِ زمان ومکان خوش است

اگر بخواهیم وارد این مقوله شده و افرادی را که با توسل به حضرت، صاحب عنایات و کراماتی شده اند ذکر کنیم، بحث به درازا می کشد، فقط به عنوان نمونه و روشنی دلها، یکی از این تشرّفات را نقل می کنیم، امید که با طواف خانه کعبه به طواف کوی دوست نیز، نائل شویم.

منحرف می نمودند و به هیچ وجه نمی توانستم طبق دستور طواف کنم، گاهی تا پنج شوط طواف می کردم، و در شوط ششم مرا منحرف می نمودند، چندین مرتبه این کار تکرار شد! دیگر از خود بی خود شدم به گوشه ای از مسجد الحرام رفته و با حزن، و اندوه شدید، های های گریه کردم، در حال گریه به حضرت حقّ ( جلّ و علا ) توسّل یافته و عرض نمودم: پروردگارا! تو را به ارواح مقدّسه انبیاء و ائمّه

اطهار علیهم السلام قسم می دهم ولی اللّه الأعظم «حضرت حجّة ابن الحسن روحی فداه» را امر نما تا مرا صدا کند و من با آن حضرت طواف را انجام دهم.

چندی نگذشت که دیدم شخصی در سنّ چهل سالگی که یک موی سفید هم در سر و محاسن شریفش نبود، مرا به اسم صدا کردند و فرمودند: می خواهی طواف کنی؟ عرض کردم: آری، فرمود: بیا با ما طواف کن، شخص پیری که محاسنش با حنا خضاب شده بود، با ایشان بود، اینجانب به هیچ وجه توجّه نداشتم که آن حضرت، ولیّ عصر و امام زمان علیه السلاممی باشند، لذا به ایشان عرض کردم: طواف طبق دستور ابدا مقدور نیست، فرمودند: چرا مقدور است، بیا با ما طواف کن، فورا به قلبم خطور کرد که از ایشان تقاضائی بنمایم، و آن اینکه پس آقا اجازه بدهید من احرامِ شما را بگیرم و پشت شما به همان نحوی که شما طواف می کنید طواف کنم ، فرمودند: مانعی ندارد احرام مرا بگیر، عرض کردم: این پیرمرد در این صورت عقب بنده قرار می گیرد چه باید کرد؟ فرمودند: مانعی ندارد، شما فرزند پیامبر هستید، او راضی خواهد بود، من احرام آن سیّد(1) را گرفتم، من در وسط و آن سیّد بزرگوار در جلو و آن پیرمرد در عقب بنده شروع به طواف نمودیم، در حین طواف مشاهده نمودم که در جلو و طرفین ما هیچ کس وجود ندارد و مثل اینکه خانه خدا را برای ما غُرُق کرده اند ولی باز متوجّه نشدم که این شخص بزرگوار کیست؟ تا اینکه فرمودند: «هفت شوط» تمام شد، استلام حجر کن! عرض کردم: آقا مثل اینکه شش شوط شده نه هفت شوط، یک مرتبه هر دو از نظرم غائب شدند، ولی صدائی به گوشم رسید که با امام زمان خود و خضر طواف نمودی، شک مکن و وسوسه را از خود دور نما!، در این حال حزن و اندوه من بیش از پیش شدید شده و با خود گفتم: ای کاش امام

ص:133

زمانم را می شناختم و با آن حضرت بودم، و در کنارشان نماز طواف را انجام می دادم، و با ایشان سعی بین صفا و مروه می نمودم، بعد با خود گفتم: تأثّر بی جاست، زیرا بیش از طواف نخواسته بودی (1).

احتیاط واجب باید بین نماز و طواف فاصله نشود.

2 - در رکعت اوّل بعد از حمد، سوره توحید و در رکعت دوّم، سوره جحد ( قلیا أیّها الکافرون ) را بخوانید.

3 - پس از نماز، حمد و ثنای الهی را بجا آورده، و صلوات بفرستید، و بگویید:

أللّهُمَ تَقَّبَلْ مِنّی وَ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ العَهْدِ مِنّی

و در صورت امکان بخوانید:

ألْحَمْدُ للّه ِ بِمَحامِدِهِ کُلِّها عَلی نَعْمائِهِ کُلِّها حَتّی یَنْتَهِیَ الْحَمْدُ للّه ِ إلی ما یُحِبُّ وَ یَرْضی، ألّلهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ تَقَبَّلْ مِنّی وَ طَهِّرْ قَلْبی وَ زَکِّ عَمَلی، ألّلهُمَ ارْحَمْنی بِطاعَتی إیّاکَ وَ طاعَتی رَسُولَکَ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، أللّهُمَ جَنِّبْنی أنْ أتَعَدّی حُدُودَکَ وَ اجْعَلْنی مِمَّنْ یُحِبُّکَ وَ یُحِبُّ رَسُولَکَ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مَلائِکَتِکَ وَ عِبادِکَ الْصّالِحینَ .

و در بعضی روایات است که امام صادق علیه السلام بعد از نماز طواف، به سجده می رفتند و این چنین می گفتند:

سَجَدَ لَکَ وَجْهی تَعَبُدّا وَ رِقّا، لا إلهَ إلاّ أنْتَ، حَقّا حَقّا الأوَّلُ قَبْلَ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ الاْخِرُ بَعْدَ کُلِّ شَیْ ءٍ، وَ ها أنا ذا بَیْنَ یَدَیْکَ، ناصِیَتی بِیَدِکَ، فَاغْفِرْلی إنَّهُ لایَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظیمَ غَیْرُکَ، فَاغْفِرْلی، فَاِنّی مُقِرٌّ بِذُنُوبی عَلی نَفْسی، وَ لا یَدْفَعُ الذَّنْبَ الْعَظیمَ غَیْرُکَ .

4 - بعد از فراغت از نماز طواف و قبل از سعی مستحب است برخیزید و به طرف حجر الأسود رفته، آن را ببوسید و دستها و بدن را به آنجا بمالید یا اشاره کنید، و بعد

نزد آب زمزم رفته، مقداری از آن را بنوشید که البته اگر با سه نفس بنوشید بهتر است،

و حتّی مستحب است سیراب شدن از آن.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: آب زمزم بهترین آبی است که در روی زمین است.

امام موسی بن جعفر علیه السلام وقتی که از این آب می نوشیدند می فرمودند:

بِسْمِ اللّه ِ وَ الْحَمْدُ للّه ِ وَ الشُّکْرُ للّه

و در روایت دیگری است که مقداری از این آب را بر سر و تن خود بریزید و بعد

ص:135

رو به قبله حمد و ثنای الهی بجا آورده و بگویید:

ألّلهُمَ اجْعَلْهُ عِلما نافِعا وَ رِزْقا واسِعا وَ شِفاءً مِنْ کُلِّ داءٍ وَ سُقْمٍ

5 - بعد از نماز طواف و اندکی استراحت تعجیل در سعی نمایید.

عنوان کردیم نازل شده، و به آنها اعلام شد که عمل مشرکان نمی تواند مانع از این برنامه دینی گردد(1).

وی را «اسماعیل» گذارد.

همسر اوّل ایشان که «ساره» نام داشت، نتوانست تحمّل کند که ابراهیم از غیر او فرزند داشته باشد، بنابراین به ابراهیم دستور داده شد که به مکّه رود، که در آن زمان

بیابانی لم یزرع و خشک بود و آنها را در آنجا سُکنی دهد.

حضرت ابراهیم امتثال فرمان کرده و آنها را به سرزمین مکّه برد ، که آنجا مکانی خشک و بی آب و علف بود و هیچ کس حتّی یک پرنده در آنجا نبود، همین که خواست برگردد، همسرش شروع به گریه کرد و گفت: چگونه در این بیابان ما را تنها می گذاری؟! و یک زن و یک کودک شیرخوار در این بیابان چه کنند؟ اشکهای سوزان هاجر که با اشک کودک شیرخوار آمیخته می گشت، قلب ابراهیم را تکان داده و دست به دعا برداشت و گفت:

خدایا من به خاطر تو همسر و فرزندم را در این بیابان سوزان و بی آب و علف تنها می گذارم، تا نام تو بلند و خانه تو آباد گردد .

این را گفت و با غم و اندوه فراوان با آنان وداع کرد.

طولی نکشید، غذا و آب ذخیره مادر تمام شد و شیر در سینه هایش خشک شد، بی تابی کودک شیرخوار و نگاههای تضرّع آمیز او، مادر را آن چنان مضطرب ساخت که تشنگی را فراموش کرده و برای به دست آوردن آب به تلاش و کوشش پرداخت، نخست به کنار کوه صفا آمد، اثری از آب در آنجا ندید! برق سرابی از اطراف کوه مروه نظر او را جلب کرده و به گمان آب به سوی آن شتافت، در آنجا نیز خبری از آب نبود! هراسان و پریشان از این طرف به آن طرف می دوید، و این تلاش و مبارزه با مرگ، «هفت مرتبه» تکرار شد تا در آخرین لحظات که شاید آخرین دقایق زندگی فرزندش بود، ناگهان از نزدیک پای کودک شیرخوارش چشمه زمزم جوشیدن گرفت و مادر و کودک از آن نوشیدند و از مرگ حتمی نجات پیدا کردند.

آری، آب، رمز حیات است، پرندگان از هر سو به سوی آن چشمه آمدند و

قافله ها با مشاهده پرواز پرندگان مسیر خود را به سوی آن نقطه تغییر دادند و از برکت فداکاری یک خانواده به ظاهر کوچک، مرکزی بزرگ و با عظمت بوجود آمد.

ص:138

آری، فداکاری آن زن بود که امروز در کنار خانه خدا، حریمی برای او و فرزندش اسماعیل باز شده، که هر سال میلیون ها نفر از اطراف عالم آمده و موظّفند در اطراف خانه خدا، آن حریم را که مدفن آن فرزند و مادر است، در طواف همچون جزئی از کعبه قرار دهند

سعی صفا و مروه به ما درس می دهد که، برای إحیای نام حق، تا پای جان باید ایستاد و از هیچ چیز حتی زن و فرزند دریغ نکرد.

به ما می آموزد که پس از نا امیدی ها، امید است، هاجر تلاش کرد در حالی که نا امید بود، و خداوند قادر متعال نیز از جائی که تصوّر نمی کرد برای او آبی فرستاد و او را سیراب نمود، بنابراین باید با امید به رحمت پروردگار با مشکلات برخورد کرده، و از او مدد بخواهیم.

پس از شنیدن داستان هاجر خوب است که روایتی از امام صادق علیه السلامنیز بشنویم: در این رابطه معاویة بن عمّار از امام صادق علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمودند: چون ابراهیم علیه السلام، اسماعیل را به مکّه گذاشت و رفت، اندک آبی که به همراه هاجر و اسماعیل بود تمام شد، تشنگی به اسماعیل و هاجر غلبه نمود، هاجر برای پیدا کردن آب بالای کوه صفا رفت و ایستاد و گفت: آیا در این وادی انیسی نیست؟ هیچ کس جوابش را نداد، پس رفت و به کوه مروه ایستاد و گفت: آیا در این وادی مونسی هست؟ جوابی نشنید ، به صفا برگشت و همان را ندا داد تا هفت مرتبه، امام صادق علیه السلاممی فرمایند:

خداوند این تحمّل هاجر را که می خواست فرمان الهی را عمل کند، جزء سنن و واجبات حج قرار داده، تا داستان حیرت انگیز وی، بدینوسیله در دنیا حفظ، و برای دیگران نیز سرمشقی باشد، و این نخستین پاداشی بود که خداوند به او عنایت کرد(1).

بعد از آشنائی با فلسفه سعی بهتر است بدانیم که چرا دستور رسیده که به صورت هروله این مسافت را باید طی نمود؟ در جواب این سؤال حدیثی است از حضرت ابا عبداللّه الحسین علیه السلام ، که می فرمایند:

جُعِلَ السَّعْیُ بَیْنَ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مَذِّلَةٌ لِلْجَبّارینَ(2)

ص:139

همانا، کسانی که در اثر کبر و غرور حاضر نیستند حتّی در معابر عمومی قدم بردارند، در آنجا باید به خاطر امتثال فرمان الهی، در کنار پیر و جوان و سیاه و سفید،

گاهی تند و گاهی آهسته پیش روند، تا تکبّر ایشان شکسته شود و در حقیقت اینجا مکانی است برای بیداری متکبّران، و باید «هروله» کنی که بدانی: ای انسان! باید جنبشی داشته باشی و سرعت بگیری! زیرا که در پایانِ تلاش و کوشش است که موفقیّت حاصل می گردد، و اسلام دین جنبش و تحرّک است، هاجر در این جا تلاش کرد، دوید و سرعت گرفت، تا به آب که مایه حیات است رسید، پس تو هم سعی کن، تا به موفقیّت برسی.

«وَ أنْ لَیْسَ لِلإنْسانِ إلاّ ما سَعی»(1)

از امام صادق علیه السلام روایت شده: که اگر می خواهی مالت فزونی یابد، ایستادن خود را بر روی کوه صفا طولانی کن (1).

و روایت دیگر است که پیامبر بر کوه صفا به اندازه ای می ایستاد که بتوان سوره بقره را با تأنّی و ترتیل خواند (2).

البته دعاهائی ذکر شده که شخص باید روی کوه صفا بایستد و آنها را بخواند که طبیعتا وقوفش بر کوه صفا طولانی می شود. نخست حمد و ثنای الهی بجا آورید و از نعمتها و دفع بلایائی که خدا از شما نموده تا آنجا که می توانید به یاد آورده و ذکر

کنید سپس: هفت مرتبه أللّه ُ أکْبَر، هفت مرتبه ألْحَمْدُ للّه، هفت مرتبه لا اله الاّ اللّه، سپس سه مرتبه بگویید:

لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیی وَ یُمیتُ وَیُمیتُ وَیُحْیی وَ هُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی ء قَدیرٌ.

پس بگویید: ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ

و آنگاه سه مرتبه بگویید: أللّه ُ أکْبرُ عَلی ما هَدانا، الْحَمْدُ للّه ِ عَلی ما أوْلانا، وَ الْحَمْدُ للّه ِ الْحَیِّ الْقَیُّومِ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ الْحَیِّ الدّائِمْ .

سپس سه مرتبه بگویید: ألْلّهُمَّ إنّی أسْئَلُکَ الْعَفْوَ وَ العافِیَةَ وَ الْیَقینَ فِی الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ سپس سه مرتبه بگویید: ألْلّهُمَّ رَبَّنا آتِنا فیِ الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ صد مرتبه بگویید: اللّه ُ أکْبَر صد مرتبه بگویید: لا إلهَ إلاّ اللّه ُ، صد مرتبه بگوئید: ألْحَمْدُ للّه ِ صد مرتبه بگویید: سُبْحانَ اللّه ِ آنگاه بگویید:

لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ، أنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ غَلَبَ الْأحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ، ألْلّهُمَّ بارِکْ لی فِی الْمَوْتِ وَ فیما بَعْدَ الْمَوْتِ، ألْلّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَ وَحْشَتِهِ، ألْلّهُمَّ أظِلَّنی فی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لاظِلَّ إلاّ ظِلَّکَ.

پس جان و دین و خانواده و مال خود را به خداوند عالم بسپارید، و این سپردن

ص:141

را بسیار تکرار کنید و بعد بگویید:

أسْتَوْدِعُ اللّه َ الرَّحْمنَ الرَّحیمَ، الَّذی لا تَضیعُ وَدآئِعُهُ دینی وَ نَفْسی وَ أهْلی وَ مالی وَ وُلْدی، ألْلّهُمَّ اسْتَعمِلِنی عَلی کِتابِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ وَ تَوَفَّنی عَلی مِلَّتِهِ وَ أعِذْنی مِنَ الْفِتْنَةِ.

و سه مرتبه بگویید: اللّه ُ أکْبَر و دعای سابق را دو بار دیگر بخوانید و بعد بگویید: اللّه ُ أکْبَر و نیز دعای مزبور را اعاده نمایید و اگر تمام این دعاها را نتوانستید بخوانید امام صادق علیه السلام می فرمایند : آنچه را می توانید بخوانید. مختصرترین دعائی که امام کاظم علیه السلامبر کوه صفا و مروه خواندند، این است:

ألْلّهُمَّ إنّی أسْئَلُکَ حُسْنَ الظَّنِّ بِکَ عَلی کُلِّ حالٍ وَ صِدْقَ النِّیَّةِ فِی التَّوَکُّلِ

عَلَیْکَ .

9 - در حالی که هنوز روی کوه صفا ایستاده اید رو به کعبه نموده، و این دعا را بخوانید:

ألْلّهُمَّ اغْفِرْلی کُلَّ ذَنْبٍ أذْنَبْتُهُ قَطُّ، فَإنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَیَّ بِالْمَغْفِرَةِ فَإِنَّکَ أنْتَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ، ألْلّهُمَّ افْعَلْ بی ما أنْتَ أهْلُهُ، فَإنَّکَ إنْ تَفْعَلْ بی ما أنْتَ أهْلُهُ تَرْحَمْنی، وَ إنْ تُعَذِّبْنی فَأنْتَ غَنِیٌّ عَنْ عَذابی وَ أنَا مُحْتاجٌ إلی رَحْمَتِکَ،فَیامَنْ أنَا مُحْتاجٌ إلی رَحْمَتِهِ إرْحَمْنی، ألْلّهُمَّ لا تَفْعَلْ بی ما أنَا أهْلُهُ تُعَذِّبْنی وَ لَمْ تَظْلِمْنی أصْبَحْتُ أتَّقی عَدْلَکَ وَ لا أخافُ جَوْرَکَ، فَیامَنْ هُوَ عَدْلٌ لا یَجُورُ إرْحَمْنی .

سپس بگویید: یا مَنْ لا یَخیبُ سآئِلُهُ، وَ لا یَنْفَدُ نآئِلُهُ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أعِذْنی مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِکَ .

10 - چون خواستید از صفا پائین آیید رو به کعبه نموده و بگویید:

ألْلّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، وَ فِتْنَتِهِ وَ غُرْبَتِهِ، وَ وَحْشَتِهِ وَ ظُلْمَتِهِ وَ ضیقِهِ وَ ضَنْکِهِ، ألْلّهُمَّ أظِلَّنی فی ظِلِّ عَرْشِکَ یَوْمَ لا ضِلَّ إلاّ ظِلُّکَ .

11 - چون پائین آمدید بگویید:

ص:142

یا رَبَّ الْعَفْوَ، یا مَنْ أمَر بِالْعَفْوِ، یا مَنْ هُوَ أوْلی بِالْعَفْوِ، یا مَنْ یُثیبُ عَلَی الْعَفْوِ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ، یا جَوادُ یا کَریمُ یا قَریبُ یا بَعیدُ، اُرْدُدْ عَلَیَّ نِعْمَتَکَ، وَ اسْتَعْمِلْنی بِطاعَتِکَ، وَ مَرْضاتِکَ .

12 - در حین سعی همین که به مناره اوّل رسیدید بگویید:

بِسْمِ اللّه ِ وَ بِاللّه ِ وَ اللّه ُ أکْبرُ وَ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أهْلِ بَیْتِهِ، ألْلّهُمَّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، إنَّکَ أنْتَ الْأعَزُّ الْأکْرَمُ وَ اهْدِنی لِلّتی هِیَ أقْوَمُ، ألْلّهُمَّ إنَّ عَمَلی ضَعیفٌ فَضاعِفْهُ لی وَ تَقَبَّلْ مِنّی، ألْلّهُمَّ لَکَ سَعْیی وَ بِکَ حَوْلی وَ قُوَّتی، تَقَبَّلْ مِنّی عَمَلی، یا مَنْ یَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقینَ.

پس هروله کنید تا مناره دیگر و چون از آنجا گذشتید بگویید:

یا ذَا الْمَنِّ وَ الْفَضْلِ وَ الْکَرَمِ وَ النَّعْمآءِ وَ الْجُودِ، إغْفِرْلی ذُنُوبِی إنَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إلاّ أنْتَ .

13 - چون به مروه رسیدید، بالا رفته تا کعبه را ببینید، آنگاه به جای بیاورید آنچه را که در صفا گفته شد سپس بگویید:

ألْلّهُمَّ یا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ، یا مَنْ یُحِبُّ الْعَفْوَ، یا مَنْ یُعْطی عَلَی الْعَفْوِ، یا مَنْ یَعْفُو عَلَی الْعَفْوِ، یا رَبَّ الْعَفْوَ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ

می باشد که تقصیر آن بعد از روز عرفه است ).

2 - جمع، بین گرفتن مو و ناخن نمایید. ( در عمره مفرده و همچنین در حج تمتّع، برای زنان )

3 - در عمره مفرده، بعد از تمام شدن سعی، تقصیر را در مروه انجام دهید.

4 - در موقع تقصیر این دعا را بخوانید:

أللّه ُ أکْبَر، أللّه ُ أکْبَر، ألّلهُمَ هذِهِ ناصِیتی بِیَدِکَ فَاجْعَلْ لی بِکلِّ شَعْرَةٍ

نُورا یَوْمَ الْقِیمَةَ، وَ اغْفِرْلی ذَنْبی، یا واسِعَ الْمَغْفِرة

البته لازم به ذکر است کسانی که عمره مفرده انجام می دهند بعد از تقصیر، باید طواف نساء و بعد از آن نماز طواف نساء را انجام دهند.

اکنون مسائل عمره تمتّع یا حجّ اصغر به پایان رسیده، و حال وارد مرحله بعدی که حجّ اکبر است، می شویم.

ص:144

5 - قربانی کردن ( گوسفند یا شتر یا گاو، هر چه که بتواند ).

6 - تقصیر که عبارت از کوتاه کردن مو یا ناخن است و یا حلق که تراشیدن سر می باشد و خارج شدن از جامه احرام.

7 - طواف کعبه ( طواف حج تمتّع ).

8 - نماز طواف.

9 - سعی بین صفا و مروه.

10 - طواف نساء.

11 - نماز طواف نساء.

12 - بیتوته کردن شبهای یازدهم و دوازدهم ذی الحجّه در منی و روز دوازدهم تا اذان ظهر.

13 - رمی جمرات ثلاث در هر دو روز یازدهم و دوازدهم ذی الحجّة در منی.

حال در مورد هر یک از این واجبات توضیحاتی به ترتیب وجوب آن داده می شود که انشاء اللّه مورد استفاده قرار گیرد.

فی راحلَتی وَ أنْ تَقْضِیَ لی حاجَتی، وَ أنْ تَجْعَلَنی مِمَّنْ تُباهی بِهِ الْیَوْمَ ممِنْ هُوَ أفْضَلُ مِنّی

و بعد تلبیه بگوید تا به عرفات برسید.

در مستحبّات احرام حج گفتیم که بهتر است روز ترویه لباس احرام پوشیده شود.

مسلمانان در این شهر مقدّس عازم برای اعمال حج می شوند و می بایست آن مصباح هدایت، این مردم بی پناه را رهبری کنند، سپیده دم از مکّه خارج و به سوی کوفه کوچ کنند؟

این روز برای شیعه روزی فراموش نشدنی است، و در حقیقت آغاز حزن شیعه از روز هشتم ذی الحجّه است، چون امام حسین علیه السلام در این روز حج را بدل به عمره مفرده نموده و به سوی سرزمین کربلا حرکت نمودند.

در کتاب «لهوف» سید بن طاووس مسندا روایت کرده که یزید «علیه اللعنة و العذاب» عمرو بن سعید را، با جمعی از جیره خواران خود به مکّه فرستاد تا آن حضرت را در ایّام حج بغتةً به شهادت رساند، این بود که آن جناب در شب هشتم ذی الحجّه اراده فرمود از مکّه به سوی کوفه کوچ کند.

محمّد بن الحنفیّه وقتی از این قضیه اطلاع یافت، به حضور برادر شرفیاب شد، و عرض نمود که شما بی وفائی و غدر و مکر مردم کوفه را خوب می دانید! و می دانید که با پدر بزرگوارتان و برادرتان امام حسن مجتبی علیه السلام چه کردند! من می ترسم که با شما نیز همانگونه رفتار نمایند، اگر صلاح بدانی که در مکّه اقامت کنی، عزیزترین افراد خواهی بود که در حرم خدا اقامت دارند.

حضرت در پاسخ برادر فرمودند: می ترسم که ناگهان مرا به قتل برسانند و حرمت حرم خدا از بین برود.

محمّد عرض کرد: اگر چنین است رهسپار یمن یا بعضی از بیابانهای اطراف شوید.

حضرت فرمودند: در مورد آن چه تو پیشنهاد می کنی باید فکر کنم.

سحرگاهِ آن شب حضرت به اهل بیت خود دستور فرمودند: که بدون وقفه به جانب کوفه حرکت نمایند، کاروان امام حسین علیه السلام در حال حرکت بودند که محمّدحنفیّه سراسیمه خدمت برادر رسیده و مهار ناقه آن حضرت را گرفت و گفت: آیا به من وعده ندادی که در استدعای من تأمّل و تفکّر نمائی؟

حضرت فرمودند: چرا، عرض کرد: پس چه چیز باعث شده که با این فوّریت، آهنگ خروج نموده ای؟

امام فرمودند: پس از آنکه از تو مفارقت کردم، رسول خدا صلی الله علیه و آلهدر عالم رؤیا به

ص:149

من فرمودند: ای حسین! از مکّه خارج شو، خدا می خواهد تو را کشته شده ببیند!

محمّد گفت: إنّا للّه ِ وَ إنّا إلَیْهِ راجِعُون ، اگر عاقبت امر این است، پس به همراه بردن این زنان و کودکان چه معنی دارد؟

فرمود: این هم دستور است و خداوند می خواهد آنها را هم در اسارت ببیند.(1)

بعد از آشنائی با واقعه روز ترویه و علّت نامگذاری آن، به ذکر ادامه اعمال روز عرفه بر می پردازیم.

معمولاً از بعد از ظهر روز هشتم ذی الحجّه حجّاج به عرفات می روند ، بنابراین شب عرفه را حجّاج در صحرای عرفات در زیر خیمه ها به سر می برند.

شب عرفه، شب مناجات با قاضی الحاجات است، توبه در آن شب قبول، و دعا مستجاب است، کسی که این شب را به عبادت بسر ببرد اجر صد و هفتاد سال عبادت برای او ثبت می شود.

شب عرفه، شبی بسیار باشکوه و با عظمت است، کسی که در این شب در عرفات باشد، شاید پرمعنی ترین و لذّت بخش ترین شب در طول عمر خود را می بیند، بیابان عرفات غرق در نور ظاهری و معنوی می باشد، در این شب احساس می کنی که بسیار به پروردگارت نزدیک هستی، مثل اینکه تمام امعاء و احشاء بدنت در حال مناجات با خداست ، پس حال که خداوند لطف خویش را شامل حالت نموده و توفیق آن را به تو داده، که چنین شبی را در عرفات بسر ببری، پس توجّه داشته باش که لحظه ها در گذر است، از آنها غافل نشوی و بیهوده آن را از دست ندهی.

بپا خیز و از خیمه بیرون شو و جائی تنها پیدا کن و گونه هایت را روی شنهای نرم آنجا بگذار و سجده شکر بجای آور، و با خدای خود صحبت کن، در نیایش استقامت نما و با خلوص مشغول عبادت شو.

در این شب همه هستند، ارواح انبیاء و ائمّه اطهار علیهم السلام و حتّی وجود مقدّس و نازنین مولا و مقتدایمان و امیر الحاجّ، حضرت بقیّة اللّه الأعظم حجّة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداءنیز حضور دارند.

پس باید از صفای این شب بهره بگیری، به یاد مولایت اشک بریزی و از ایشان

ص:150

درخواست زیارتش را بنمائی، چه بسا افرادی بوده اند که در شب و روز عرفه به یاد مولای خود اشک ریخته و چشمهای آنها لایق به دیدار ولیّ و امامشان گشته است.

بد نیست داستان تشرّف یکی از کسانی که خدمت آن بزرگوار رسیده است، و در شب عرفه در این بیابان همراه ایشان بوده را بشنوید، زیرا هم صفای دل پیدا می کنید و در ضمن حضرت به چند نکته مهم، اشاره کرده اند، که عمل به آنها موجب برگزاری بهتراعمال می شود.

گرم به دست من داد، چای را دم کردم و پیش رویش گذاردم و میل نموده و فرمود: خودت هم بخور، من هم خوردم اتّفاقا عطش هم داشتم و چای لذّت خوبی برایم داشت، بعد فرمود: غذا چه داری؟ عرضکردم: نان، فرمود: خورش چه داری؟ گفتم: پنیر، فرمود: من پنیر نمی خواهم، عرض کردم: ماست هم از ایران آورده ام فرمود: بیاور ، گفتم: این که از خود من نیست، مال تمام اهل کاروان است، فرمود: ما سهم خود را می خوریم دو سه لقمه خورد، در این وقت چهار جوان که موهای پشت لبشان تازه بلند شده بود جلوی چادر آمدند، با خود گفتم: نکند اینها دزد باشند! اما دیدم سلام کردند و آن شخص جواب داد، خاطرم جمع شد، سپس نشستند و آن آقا فرمود: شما هم چند لقمه بخورید و آنها هم خوردند، سپس آقا به آنها فرمود: شما بروید، خداحافظی کردند و رفتند ولی خود آقا ماندند و در حالی که به من نگاه می فرمود، سه بار فرمود: خوشا به حالت حاج محمّد علی، گریه گلویم را بسته بود گفتم: از چه جهت : فرمود:

چون امشب کسی در این بیابان برای بیتوته نمی آید این شبی است که جدّم امام حسین در این بیابان بیتوته کرده بودند، بعد فرمود: دلت می خواهد نماز و دعای مخصوص که از جدّم هست بخوانی؟

گفتم آری، فرمود: برخیز غسل کن و وضو بگیر، عرض کردم: هوا طوری است که نمی توانم با آب سرد غسل کنم، فرمود: من بیرون می روم تو آب را گرم کن وغسل نما، او بیرون رفت، من هم بدون اینکه توجّه داشته باشم چه می کنم و این آقا کیست، وسیله غسل را فراهم کرده و غسل نمودم و وضو گرفتم، دیدم آقا برگشته، فرمود: حاج محمّد علی غسل کردی و وضو ساختی؟ گفتم: بلی، فرمود:

دو رکعت نماز بجا بیاور، بعد از حمد پانزده مرتبه سوره توحید را بخوان، این نماز امام حسین علیه السلام در این مکان است .

بعد از نماز شروع کرد به خواندن دعائی که حدود یک ربع الی بیست دقیقه طول کشید، ولی هنگام قرائت اشک مانند ناودان از چشمانش جاری بود، هر جمله دعائی که می خواند در ذهنم می ماند و با خود می گفتم: دعای خوبی است! خوب است که به روحانی کاروان بگویم تا ایشان بنویسند، که یک مرتبه آقا از فکر من باخبر شد و فرمودند: این خیال را از دلت بیرون کن، زیرا این دعا در هیچ کتابی

ص:152

نوشته نشده، و مخصوص امام علیه السلام است و از یاد تو می رود.

بعد از تمام شدن نماز سؤالاتی از آقا نموده و جواب فرمودند (1) بعد عرض کردم: آیا امام زمان در این بیابان تشریف می آورند؟ فرمود: الان امام در چادر نشسته است، با این که حضرت به صراحت فرمود: امّا متوجّه نشدم و به ذهنم رسید که یعنی امام در چادر مخصوص به خودش نشسته بعد گفتم: آیا روز عرفه امام با حاجی ها به عرفات می آید؟ فرمود: آری، گفتم کجاست؟ فرمود : در جبل الرّحمة، عرض کردم: اگر رفقا رفتند می بینند؟ فرمود: می بینند ولی نمی شناسند، گفتم: فردا شب که شب عرفه است امام در چادرهای حجّاج می آیند و به آنها توجّهی دارند؟

فرمود: در چادر شما چون فردا شب مصیبت عمویم حضرت اباالفضل علیه السلام

خوانده می شود، امام می آید، بعدا دو اسکناس صد ریالی سعودی به من داد و فرمود: یک عمل عمره برای پدرم بجای بیاور، گفتم: نام پدر شما چیست؟ فرمود: حسن، عرض کردم: اسم شما؟ فرمود: سیّد مهدی، قبول کردم آقا بلند شد برود، او را تا دم چادر بدرقه نمودم، حضرت برای معانقه برگشت و با هم معانقه نمودیم و خوب به یاد دارم که خال طرف راست صورتش را بوسیدم.

سپس مقداری پول خرد سعودی به من دادند و فرمودند: برگرد ، تا برگشتم او را ندیدم، این طرف و آن طرف نظر کردم کسی را نیافتم، داخل چادر شدم و مشغول فکر این که این شخص چه کسی بود؟ پس از مدّتی فکر با قرائن زیاد مخصوصا این که نام مرا برد و از نیّت من باخبر شد و نام پدر و خودش را نیز ذکر کرد، فهمیدم امام

زمان علیه السلام بوده اند و شروع به گریه کردم و...(2)

4 - زیارت مخصوص حضرت اباعبد اللّه الحسین علیه السلام.

5 - دعا برای امام زمان علیه السلام خصوصا دعای فرج آن حضرت. ألْلّهُمَّ کُنْ لِوَلِیّک ...

6 - بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب را مشغول تعقیبات نماز باشید.

7 - هزار مرتبه تسبیحات عشر را که مخصوص اعمال روز عرفه است بخوانید.

در این روز! و حال آنکه امید می رود در این روز فضل خدا شامل حال بچّه های در شکم مادر شود، و سعادتمند شوند (1).

فضائل این روز بسیار است و به خاطر فضیلت آن، اعمال و آداب و دعاهای بسیاری برای چنین روزی بیان شده و با اینکه فضیلت روزه آن بسیار است، ولی سفارش شده که اگر کسی با گرفتن روزه خوف آن دارد که نتواند اعمال را انجام دهد، روزه نگیرد و فقط دعا بخواند، زیرا خواندن دعا در این روز حائز اهمیّت بیشتری است.

افرادی که در موقع حج به عرفات رفته اند می دانند که سرزمین عرفات، زمینی است مسطح و شن زار و پر از سنگ و ماسه و هیچ جائی ندارد که از لحاظ ساختمانی و مظاهر دیدنی مورد توجّه باشد، ولی ابهّت و منظره خاصّی که در موقع حج در این مکان پیدا می شود، بسیار دیدنی است.

تمام منطقه را خیمه هائی که در کنار هم برپا شده اند، تحت پوشش قرار داده، که همه یک شکل بوده و جمعیّتی چند میلیونی تمام منطقه را پوشانده است، همه با یک لباس ولی در رنگها و نژادهای مختلف هستند و صدای دعا و ضجّه و ناله از این سرزمین بلند است و به هر گوشه ای که می روی می بینی هرکس در حال خود، مشغول مناجات با پروردگار خویش است، و هرکس با زبانی خدای خویش را می خواند، در شب و روز عرفه لحظه های جالبی را می بینی! عدّه ای بر روی جبل الرّحمة رفته ، و در جائی که سیّد و سرورشان، اباعبد اللّه الحسین علیه السلامایستاده، و دعای عرفه را با آن مضامین عالیه، که خود یک دانشگاه کامل و یک دوره درس خداشناسی است را خوانده و اشک از چشمانشان سرازیر گشته، آنها هم دعای حضرت را می خوانند و اشک می ریزند، همه می دانند که این روز، استثنائی است، زیرا دعای همه مستجاب است و همه با امید آمده اند، عدّه ای در حال مناجات با مولایشان حضرت مهدی( عج ) هستند و حضرت را صدا می زنند، زیرا که اعتقاد ایشان است که حضرت در صحرای عرفات حضور داشته و خود نیز مشغول اعمال می باشند.

عصر روز عرفه بعد از آنکه دعاها و زیارات خوانده شد و همه آماده می شوند

ص:155

که به سوی مشعر الحرام حرکت کنند، سیل اشک است که از دیده ها فرو می ریزد، هرکس با خود می گوید: آیا دیگر لیاقت حضور در این صحرا را دارم؟ آیا دعایم مستجاب گشته؟

عده ای هم در فراق آقایشان امام زمان می سوزند و اشک حسرت می ریزند، که در عرفات هم آمدیم و مولایمان را ندیدیم، و شاید عدّه ای هم خوشحال، و در ضمن حسرت دیدار دوباره یار، که چه روزی می شود دوباره حضرت را زیارت کنیم؟ اگر بخواهیم حال و هوای حاجیان را در روز عرفه بنویسیم، نه قلم توان آن را دارد و نه زبان گنجایش بیانش را، فقط باید رفت و دید و نظاره کرد ...

ألْلّهُمَّ ارْزُقْنا حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرامَ فی عامِنا هذا وَ فی کُلِّ عامْ

در این جا خوب است بدانید که اصلاً چرا به این سرزمین عرفات گفته می شود و چه اسراری در آن نهفته است؟

برای این نام گذاری، معانی گوناگون گفته شده است، اکثر معانی که برای کلمه عرفات به کار رفته، به معنی شناخت و آشنائی می باشد و مراد از شناخت در مرحله اوّل شناخت از خویشتن است، زیرا که رمز همه شناختها است و اگر کسی خود را شناخت، به شناخت «اللّه» نیز می رسد ، و اگر به شناخت «اللّه» رسید، همه چیز را می شناسد، و بعد از شناخت خدا، شناخت و آشنائی با دیگران است، که آشنائی هائی نیز در این سرزمین رُخ داده که این سرزمین به عرفات نامیده شده است.

1 - چون حضرت آدم علیه السلام و حوّا بعد از جدائی طولانی در این سرزمین به یکدیگر رسیدند و نسبت به هم آشنائی یافتند، لذا عرفات گفته شده، یکی از نویسندگان چنین می گوید: آغاز پیدایش آدم علیه السلام بر روی زمین، در عرفات بوده است و این جا نیز آغاز شناخت و برخورد آدم و حوّا با یکدیگر می باشد (1).

2 - روایت شده خوابی که حضرت ابراهیم علیه السلام درباره فرزندش اسماعیل دید، در این سرزمین بوده و از این عرصه، نسبت به وظیفه خود عارف و آشنا گردید،لذا این بیابان به نام عرفات نامیده شد (2).

3 - در مجمع البحرین آمده است که: جبرئیل با ابراهیم علیه السلام بود تا او را به عرفات

ص:156

رساند، سپس به او گفت: این جا عرفات است در این جا، با مناسک خود آشنا شو و اعتراف به گناهانت بنما(1).

از مجموع روایاتی که درباره عرفات آمده و نیز دعای بلند و والایی که امام حسین علیه السلام در عرفات انشاء فرمودند، این مطلب استفاده می شود که عرفات، مکان شناخت و آشنائی است.

است که در همه حالات با وضو باشید.

2 - با دوستان و همراهان خود در یک مکان وقوف کنید.

3 - خیمه را در «نمره» که متّصل به عرفات است نصب کنید.

4 - در سمت چپ کوه و پائین آن در زمین هموار وقوف کنید، و مکروه است که بالای کوه بروید، زیرا وقوف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهپایِ کوه جبل الرّحمة بوده است.

5 - گناهان خود را به یاد آورده، و به آنها اقرار و اعتراف نمایید.

6 - کمتر متوجّه اشخاص شده و از سخنان بیهوده دوری جویید.

7 - در مدّت وقوف که از ظهر تا غروب شرعی است هر اندازه را که می توانید در حال ایستادن باشید.

8 - در هر حالی رو به قبله باشید.

9 - پناه بردن به خدا از شرّ شیطان، زیرا شیطان در چنین روزی برای اغفال مؤمنین شدیدا در کمین است و در روایت است که روز عرفه شیطان در خشم است.

10 - از خداوند طلب حجّ مکرّر کنید.

11 - تکرار کردن این جمله:

ألْلّهُمَّ إنّی عَبْدُکَ فَلا تَجْعَلْنی مِنْ أَخیبِ وَفْدِکَ وَ ارْحَمْ مَسیری إلَیْکَ مِنَ

الْفَجِّ الْعَمیق

12 - در حال وقوف و خواندن دعا، در صورت امکان و عدم ضرر، زیر آسمان باشید.

13 - تمام اوقات وقوف را به ذکر و استغفار و در حال نماز بسر ببرید.

14 - تا آنجا که می تواند دعا کنید، خصوصا به پدر و مادر و نزدیکان و به آنهائی که دعا می کنید، کمتر از چهل نفر نباشند.

در حدیث است که ملکی موّکل است که آن چه هر یک از اهل عرفات برای دیگران بخواهد «صد هزار برابر» آن را از خداوند برای خود او خواستار گردد.

15 - هر یک از این اذکار شریفه و سُوَر مبارکه را صد مرتبه بگویید:

أللّه ُ أکْبَر، ألْحَمْدُ للّه، سُبْحانَ اللّه ِ، لا إلهَ الاّ اللّه، آیة الکرسی

ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَدٍ وَ آلِ مُحَمَدٍ، سوره قدر، لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ ألاّ بِاللّه ِ الْعَلِّیِ الْعَظیم، سوره توحید، ما شاءَ اللّه لاقُوَّةَ إلاّ بِاللّه، أشْهَدُ أنْ لا إلهَ الاّ اللّه وَحْدَهُ

ص:159

لاشَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیی وَ یُمیتُ، وَ یُمیتُ وَ یُحْیی، وَ هُوَ حَیٌّ لا یَمُوت، بَیَدِهِ الْخَیْرِ، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیر .

16 - خواندن ده آیه از اوّل سوره بقره، بعد از آن سه مرتبه سوره توحید را بخوانید و یک مرتبه آیة الکرسی را، سپس این آیات را که در سوره اعراف آمده است، قرائت نمایید.

«إنَّ رَبَّکُمُ اللّه ُ الَّذی خَلَقَ السَّموتِ وَ الْأَرْضَ فی سِتَّةِ أیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثیثا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ ألا لَهُ الخَْلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللّه ُ رَبُّ الْعالَمینَ، اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَ خُفْیَةً إنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ، وَ لا تُفْسِدُوا فی الْأَرْضِ بَعْدَ إصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفا وَ طَمَعا إنَّ رَحْمَتَ اللّه ِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ»(1)

و بعد معوّذتین را بخوانید و نعمتهای الهی را یک بیک بشمارید از اهل و مال و... و رفع بلا و بگویید:

ألْلّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ عَلی نَعْمائِکَ التَّی لا تُحْصی بِعَدَدٍ وَ لا تُکافی بِعَمَلٍ

17 - آیات تحمید و تهلیل و تمجید و تسبیح که در قرآن ذکر شده (2) را بخوانید و بر پیامبر و آل او صلوات فرستید، و بعد هر نامی از نامهای خدا که در قرآن آمده، مثل آیه های سوره حشر(3) را بخوانید، و بعد این دعا را تلاوت نمایید:

أسْئَلُکَ یا أللّه ُ یا رَحْمنُ بِکُلِّ اسْمٍ هُوَ لَکَ، وَ أسْئَلُکَ بِقُوَّتِکَ وَ قُدْرَتِکَ وَ عِزَّتِکَ وَ جَمیعِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُکَ، وَ بِأرْکانِکَ کُلِّها، وَ بِحَقِّ رَسُولِکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ بِاسْمِکَ الْأکْبَرَ وَ بِاسْمِکَ الْعَظیم الَّذی مَنْ دَعاکَ بِهِ کانَ حَقّا عَلَیْکَ أنْ

ص:160

لاتَرُدَّهُ، وَ أنَّ لاتَخیبَهُ وَأنْ تُعْطِیَهُ ما سَئَلَکَ، أنْ تَغْفِرَ لی جَمیعَ ذُنُوبی فی جَمیعَ عِلْمِکَ فِیَّ.

سپس حاجاتتان را از خدا بخواهید، و بعد هفتاد مرتبه بگویید:

أسْئَلُکَ الْجَنَّةَ و هفتاد مرتبه: أسْتَغْفِرُ اللّه َ رَبّی وَ أتُوبُ إلَیْهِ

پس دعائی را که جبرئیل در این مقام به حضرت آدم علیه السلام برای قبولی توبه اش تعلیم نمود بخوانید.

سُبْحانَکَ الْلّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ لا إلهَ إلاَّ أنْتَ عَمِلْتُ سوءً وَ ظَلَمْتُ نَفْسی وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبی فَاغْفِرْ لی إنَّکَ خَیْرُ الْغافِرینْ، سُبْحانَکَ ألْلّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ لا إلهَ إلاَّ أنْتَ، عَمِلْتُ سُوءً وَ ظَلَمْتُ نَفْسی وَ اعْتَرَفْتُ بِذَنْبی فَاغْفِرْ لی إنَّکَ أنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمْ .

18 - این دعا نیز وارد شده است که بهتر است آن را بخوانید:

ألْلّهُمَّ إنّی عَبْدُکَ فَلا تَجْعَلْنی مِنْ أخْیَبِ وَفْدِکَ وَ ارْحَمْ مَسیری إلَیْکَ مِنْ الْفَجِّ الْعَمیقِ، ألْلّهُمَّ رَبَّ الْمَشاعِرِ کُلِّهِا، فُکَّ رَقَبَتی مِنَ النّارِ وَ أوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنّی شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالإنْسِ، ألْلّهُمَّ لاتَمْکُرْ بی وَ لا تَخْدَعْنی وَ لا تَسْتَدْرِجْنی، ألْلّهُمَّ إنّی أسْئَلُکَ بِحَوْلِکَ وَجُودِکَ وَ کَرَمِکَ وَ مَنِّکَ وَ فَضْلِکَ، یا أسْمَعَ السّامِعینَ، یا أبْصَرَ النّاظِرینَ، یا أسْرَعَ الْحاسِبینَ، یا أرْحَمَ

الرّاحِمینَ ، أسْئَلُکَ أنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أنْ تَفْعَلَ بی ( کَذا وَ کَذا ) .

حاجات خود را در نظر گرفته و دستها را بلند کرده و بگویید:

ألْلّهُمَّ حاجَتی إلَیْکَ الَّتی إنْ أعْطَیْتَنیها لَمْ یُضَرَّنی ما مَنَعْتَنی وَ إنْ مَنَعْتَنیها لَمْ یَنْفَعْنی ما أعْطَیْتَنی، أسْئَلُکَ خَلاصَ رَقَبَتی مِنَ النّارِ، ألْلّهُمَّ إنّی عَبْدُکَ وَ مُلْکُ یَدِکَ وَ ناصِیَتی بِیَدِکَ وَ أجَلی بِعِلْمِکَ، أسْئَلُکَ أنْ تُوَفِّقَنی لِما یُرْضیکَ عَنّی، وَ أنْ تُسَلِّمَ مِنّی مَناسِکِی ألَّتی أرَیْتَها خَلیلَکَ إبْراهیمَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَیْهِ، وَ دَلَلْتَ عَلَیْها نَبِیَّکَ مُحَمَّدا صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، ألْلّهُمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ رَضیتَ عَمَلَهُ وَ أطَلْتَ عُمْرَهُ وَ أحْیَیْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَیوةً طَیِبَةً .

ص:161

19 - در ادعیه عرفات، این دعا نیز وارد شده که بخوانید:

لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَحْدَهُ لاشَریکَ لَهُ، لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیی وَ یُمیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لایَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرِ، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَئٍ قَدیرٌ، ألْلّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ کَالَّذی تَقُولُ، وَ خَیْرا مِمّا نَقُولُ ، وَ فَوْقَ مایَقُولُ الْقآئِلُونَ ، ألْلّهُمَّ لَکَ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی وَ لَکَ تُراثی وَ بِکَ حَوْلَی وَ مِنْکَ قُوَّتی ، ألْلّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَساوِسِ الْصُّدُورِ ، وَ مِنْ شِتاتِ الأمْرِ وَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ، ألْلّهُمَّ إنّی أسْئَلُکَ خَیْرَ الرِّیاحِ وَ أعُوذُبِکَ مِنْ شَرِّ ما تَجیی ءُ بِهِ الرِّیاحِ، وَ أسْئَلُکَ خَیْرَ الْلَّیْلِ وَ خَیْرَ الْنَّهارِ، ألْلّهُمَّ اجْعَلْ فی قَلْبی نُورا وَ فی سَمْعی نُورا وَ فی بَصَری نُورا وَ فی لَحْمی وَ دَمی وَ عِظامی وَ عُرُوقی وَ مَقْعَدی وَ مَقامی

وَ مَدْخَلی وَ مَخْرَجی نُورا وَ أعْظِمْ لی نُورا یا رَبَّ یَوْمَ ألْقاکَ ، إنَّکَ عَلی کُلِّ شَیٍٔقَدیرٌ .

20 - دعای معروف امام حسین علیه السلام را بخوانید که افضل از تمام ادعیه این روز می باشد، و مشتمل بر معارف الهیّه و جمیع مطالب دنیا و آخرت است.

21 - دعای چهل و هفتم صحیفه سجّادیّه که از امام زین العابدین علیه السلام نقل شده را بخوانید .

22 - زیارت جامعه سوّم را بخوانید.

23 - نزدیک به غروب آفتاب، دعای عشرات را که خواندن آن در این مکان، تأکید شده، بخوانید.

24 - در آخر این روز، این دعا را تلاوت نمایید:

ألْلّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ، وَ مِنْ تَشَتُّتِ الأمْرِ، وَ مِنْ شَرِّ ما یَحْدُثُ بِاالْلَّیْلِ وَ الْنَّهارِ، أمْسی ظُلْمی مُسْتَجیرا بِعَفْوِکَ، وَ أمْسی خَوْفی مُسْتَجیرا بِأمانِکَ، وَ أمْسی ذُلّی مُسْتَجیرا بِعِزَّتِکَ، وَ أمْسی وَجْهِیَ الْفانی مُسْتَجیرا بِوَجْهِکَ

الْباقی، یا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یا أجْوَدَ مَنْ اُعْطی، یا أرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، جَلِلّنْی

بِرَحْمَتِکَ، وَ ألْبِسْنی عافِیَتَکَ، وَ اصْرِفْ عَنّی شَرَّ جَمیعِ خَلْقِکَ .

ص:162

25 - موقع غروب آفتاب که می خواهید به طرف مشعر حرکت کنید، با آرامش و وقار روانه شوید و طلب آمرزش از خداوند نموده، سپس این دعا را بخوانید:

ألْلّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنِی الْعَوْدَ أبَدا ما أبْقَیْتَنی، وَاقْلِبْنِی الْیَوْمَ مُفْلِحا مُنْجِحا مُسْتَجابا لی مَرْحُوما مَغْفُورا لی بِأفْضَلِ ما یَنْقَلِبُ بِهِ الْیَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِکَ وَ حُجّاجِ بَیْتِکَ الْحَرامَ ، وَاجْعَلْنِی الْیَوْمَ مِنْ أکْرَمِ وَفْدِکَ عَلَیْکَ، وَ أعْطِنی أفْضَلَ ما أعْطَیْتَ أحَدا مِنْهُمْ مِنَ الْخَیْرِ وَ الْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الرّضْوانِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ بارِکْ لی فیما أرْجِعُ إلَیْهِ مِنْ أهْلٍ أوْ مالٍ أوْ قَلیلٍ أوْ کَثیرٍ وَ بارِکْ لَهُمْ فِیَّ

و بسیار بگویید: ألْلّهُمَّ أعْتِقْنی مِنَ النّار .

26 - نماز مغرب و عشاء را تأخیر اندازید و در مشعر بخوانید، اگر چه ثلث از شب بگذرد و اگر هم به مانعی رسیدید که وقت نماز دیر شد ( یعنی نزدیک به نیمه شب رسید ) در بین راه، هر دو نماز را با یک اذان و دو اقامه بخوانید.

27 - موقع حرکت از عرفات به مشعر، در حالی که با وقار و سکینه در حرکت و استغفار هستید، زمانی که به تلّ سرخ که طرف راست جادّه است، رسیدید بگویید:

ألْلّهُمَّ ارْحَمْ مَوْقِفی وَ زِدْفی عَمَلی وَ سَلِّمْ لی دینی وَ تَقَبَّلْ مِنّی مَناسِکی

ألْلّهُمَّ لاتَجْعَلْ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَ ارْزُقْنیهِ أبَدا ما أبْقَیْتَنی .

و بسیار بگویید: ألْلّهُمَّ أَعْتِقْ رَقَبَتی مِنَ النّارِ .

28 - مستحب است که در عرفات، متوجّه کربلا نیز بشوید و امام حسین علیه السلام را زیارت نمایید به زیارت مخصوص روز عرفه که در روایات است در روز عرفه خداوند، ابتدا به زائران امام حسین علیه السلامنظر می کند، و بعد به اهل عرفات.

ای درت کعبه ارباب نجات

قِبْلَتی وَجْهَکَ فی کُلِّ صَلاة

غم عُشّاق تو آخر نشود

أنْزَلَ اللّه ُ عَلَیْهِمْ بَرَکات

بعد از غروب آفتاب روز عرفه، حاجیان وسائل خویش را جمع کرده و کاروانهای حجّاج در پی هم به سوی مشعر رهسپار می شوند .

مشعر الحرام درّه ای است مابین عرفات و مکّه معظمّه، که در نیمه راه قرار دارد، مشعر برگرفته از کلمه شعار و شعور است و اسم مکان می باشد، یعنی مکان شعور و شناخت، یعنی محلّ مناسک حج و شناختن آنها و چون یکی از شعائر اسلامی در آن مکان برقرار می شود، لذا به آن مشعر می گویند، مشعر الحرام چون در منطقه حرم واقع شده است باید حرمتش را حفظ کرد.

در بعضی از مناسک آمده که به این مکان مزدلفه نیز گفته می شود، زیرا مزدلفه اسم فاعل و از ماده «ازدلاف» است، به معنی جلو افتاده، و بخاطر اینکه مردم از عرفات به سوی اینجا در حرکتند، به این مکان مزدلفه می گویند، و در حدیث نیز وارد شده که مشعر را مزدلفه گفته اند: زیرا جبرئیل در عرفات به حضرت ابراهیم گفت: ای ابراهیم: روانه شو به جانب مشعر الحرام (1) و معنی دیگری نیز برای ازدلاف گفته اند که به معنای «اجتماع» است، و چون مردم در این محل مجتمع شده اند، آن را مزدلفه گویند.

شیخ صدوق قدس سره در کتاب علل الشّرایع می فرمایند: پدرم در رساله خود نوشته است: چون نماز مغرب و عشاء را در مشعر به یک اذان و دو اقامه باید خواند، از این جهت مزدلفه گفته شده است.

دستور می دهد که چون از عرفات بازگشتید، در مشعر الحرام ذکر خدا کنید و به یاد خدا باشید، که خداوند شما را پس از آنکه در ضلالت کفر بودید به راه هدایت آورد، پس از همان راه که مردم به سوی مشعر رهسپارند شما هم رفته و به مردم ملحق شوید و به نهر خروشان مردم بپیوندید .

وقوف در مشعر الحرام، یعنی ماندن و بسر بردن یک شب که بعد از غروب آفتاب روز نهم ذی الحجّه شروع می شود و تا طلوع آفتاب روز دهم ذی الحجّه، یعنی روز عید قربان ادامه پیدا می کند (1)، که محتاج به نیّت نیز هست، و زائر خانه خدا باید نیّت کند و بگوید «وقوف کرده و شب را در مشعر الحرام برای انجام دستور خداوند و رضایت او سپری می کنم».

وقوف در مشعر، اشاره به این است که: اسلام نمی خواهد خمودی و تن پروری در اجتماع باشد، در اینجا اسلام به ما درس می دهد که در مشعر وقوف کن، یعنی تحرّک و جنبش نما و کار و کوشش را فرا گیر.

بلی، هنگام غروب آفتاب روز عرفه، حاجیان به تحرّک و جنبش درآمده،

بعضی سواره و بعضی پیاده با نظمی زیبا و همه با یک نوع لباس و به ترتیبی خاص با جانب مشعر کوچ می کنند و هر کدام ذکری دارند. منظره بسیار جالب و محرّکی است که قهرا هر انسان خمود و کسلی را به جوشش آورده و روح سلحشوری در وی ایجاد می کند.

محمّد بن حسن همدانی می گوید: من از ذوالنّون مصری، از وقوف مشعر پرسیدم که چرا وقوف در مشعر معیّن شده؟ گفت: شنیدم از شخصی که از امام صادق علیه السلام نقل می نمود که حرم مانند حصار و حجابی است برای خانه خدا، و مشعر الحرام «درب ورودی» اوست، چون زائرین، قصد ورود در حرم می نمایند، باید وقتی به درب ورودی رسیدند متوقّف گردند تا اجازه ورود به آنها داده شود، از این جهت در کنار حرم که مزدلفه می باشد باید توقّف کرد و تضرّع و زاری نمود، تا خداوند توجّه به تضرّع و زاری آنان فرموده، امرشان نماید که قربانی کنند تا به وی نزدیک گردند، و از گناهان گذشته که در حقیقت مانع از نزدیک شدن به خدای تعالی بوده پاک شوند،

ص:165

و قابلیّت حضور یافته، با طهارت ظاهری و باطنی مشغول زیارت گردند(1).

و چه نیکوست که برای بهتر برگزار شدن این شب مقدّس و نورانی از فرصتی که به دست آمده استفاده کنید، و به مستحبّات و اعمالی که ائمّه آن را سفارش کرده اند بپردازید، البته این نکته لازم به ذکر است که ابتدا مستحبّات وقوف در مشعر ذکر می شود و بعد از آن چون مصادف با شب عید قربان است به ذکر اعمال شب عید می پردازیم:

و جائی است که خداوند آن را انتخاب کرده برای عبادت، همانطور که خود نیز می فرماید: چون از عرفات کوچ کردید، خدا را در مشعر الحرام بخوانید:

«فَإذا أفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللّه َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَاذْکُرُوهُ کَماهَدیکُمْ»(1)

پس بر حاجی لازم است که در این شب بسیار دعا کند، مخصوصا به پدر و مادر خود و جمیع بستگان و آنهائی که حقّی به ذمّه او دارند.

و بهتر است دعاهای وارد شده از ائمّه را بخواند، و حمد و ثنای الهی را بجا آورد و هر قدر که برایش ممکن باشد از نعمتهائی که خداوند به او داده یاد کند، و بر پیامبر و آل او درود و صلوات بفرستد، و سپس این دعا را بخواند:

ألْلّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِ الْحَرامْ، فُکٍّ رَقَبَتی مِنَ النّارِ، وَ أوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِکَ الْحَلالِ الطَّیِّبِ، وَ ادْرَأْ عَنّی شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الإنْسِ، ألْلّهُمَّ أنْتَ خَیْرُ مَطْلُوبٍ إلَیْهِ، وَ خَیْرُ مَدْعُوٍّ إلَیْهِ، وَ خَیْرُ مَسْئولٍ وَ لِکُلِّ وافِدٍ جائِزَةٌ ، فَاجْعَلْ جائِزَتی فی مَوْضِعی هذا أنْ تُقیلَنی عَثْرَتی، وَ تَقْبَلَ مَعْذِرَتی وَ أنْ تَتَجاوَزَ عَنْ

خَطیئَتی، ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوی مِنَ الدُّنْیا زادی، وَ تَقْلِبَنی مُفْلِحا مُجیعا مُسْتَجابا لی بِأفْضَلِ ما یَرْجِعُ بِهِ أحَدٌ مِنْ وَفْدِکَ، وَ زُوّارِ بَیْتِکَ الْحَرامِ .

6 -

سنّت است که در این شب «هفتاد سنگ ریزه» برای رمی جمرات از مشعر

برداشته شود.(2) که البته مستحب است، چنین صفاتی داشته باشد:

الف - آنکه مُدّور و به قدر سر انگشت سبّابه بیشتر نباشد.

ب - آنکه سرمه ای رنگ و یا ملّون به رنگ دیگر باشد.

ج - نقطه دار و خال خالی باشد.

د - یک دانه یک دانه جمع کنید و از سنگ بزرگ نشکنید و شکسته نباشد.

ه - بکر باشد ( یعنی قبلاً کسی با آن سنگ رمی نکرده باشد ).

و - سست باشد و سخت نباشد.

ز - آنها را با آب بشویید.

ص:167

7 - مستحب است که همه غیر از امام پیش از طلوع آفتاب ازمحلّ خود «از مشعر» کوچ کنند ولی تا طلوع آفتاب از وادی محسّر خارج نشوند.

8 - چون آفتاب به کوه ثُبیر افتاد، هفت مرتبه اعتراف به گناهان خود نموده و هفت مرتبه استغفار کنید.

9 - چون به راه افتادید با ذکر و استغفار و با آرامش راه بروید تا به وادی محّسر برسید وقتی به آنجا رسیدید، اگر پیاده یا سواره است به مقدار صد قدم تند بروید، مانند شتر و اگر سواره است مرکب خود را به سرعت حرکت دهید(1) و اگر هروله را فراموش کردید، مستحب است برگشته و تکرار کنید و در حال هروله بگویید:

ألْلّهُمَّ سَلِّمْ لی عَهْدی، وَ اقْبَلْ تَوْبَتی وَ أجِبْ دَعْوَتی وَ اخْلُفْنی بِخَیْرٍ فَمَنْ تَرَکْتُ بَعْدی .

و همچنین بگویید:

رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ إنَّکَ أنْتَ ألأعَزُّ الأکْرَم

البته شیخ صدوق قدس سره نقل کرده، که امام صادق علیه السلام امر فرمودند به مردی که هروله را در وادی محسّر فراموش کرده بود، از مکّه برگردد و هروله کند (2).

3 - غسل کردن

4 - خواندن شش رکعت نماز، بدین ترتیب که در هر رکعت بعد از حمد پنج مرتبه سوره توحید ( قل هو اللّه احد ) خوانده شود که این نماز از سلمان فارسی قدس سره نقل شده به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله(1).

آمرزش کردند و تقاضای آنان پذیرفته شد، لذا این سرزمین منی نامیده شد، سپس آن دو در محلّ دیگری به یکدیگر شناسانده شدند که عرفات نام گرفت، یعنی سرزمین آشنائی و در مزدلفه بین آنان ( ازدلاف ) یعنی نزدیکی حاصل گردید، لذا مزدلفه نامیده شد.

و در علل الشّرایع از امام رضا علیه السلام نقل شده، در جواب نامه ای که سؤالاتی از آن حضرت کرده بودند می فرماید: جبرئیل در این مکان به ابراهیم علیه السلام گفت: «تمنّ علی

ربّک ما شئت» یعنی هر خواهشی داری از خداوند بکن و ابراهیم آرزو کرد که خداوند به جای اسماعیل، قوچی را قرار دهد که فدا کند و خداوند خواهش او را برآورده نمود.

و در روایتی دیگر آمده که، منی نامیده شده به این جهت که: جبرئیل به حضرت آدم گفت: هر آرزوئی داری در این مکان بخواه.

مطرود، و از جانبی دیگر قربانی کردن و از خودگذشتگی و بریدن علاقه دنیوی.

کسی که موقع حج در منی حضور داشته باشد، صحنه ها و هیجانات خاصّی را مشاهده می کند که اگر دارای دین و عقیده هم نباشد، به طور قطع اگر هم مسلمان نشود، علاقمند به دین اسلام می گردد، زیرا در هیچ شریعتی چنین برنامه هائی وجود ندارد، که دارای چنین شکوه و هیجانی باشد.

مثلاً در مسیحیّت، رهبانیّت است که راهبان به دیر رفته و کناره گیری از مردم را شیوه خود قرار می دهند و رابطه ای با کسی ندارند، و به طور کلّی مراسم و برنامه هایشان بسیار خمود و سست می باشد، ولی در اسلام، خداوند برای تمام برنامه های خویش، زمانی فضیلتِ بسیار قرار می دهد و سفارش اکید به آن می کند، که جمعی باشد، مانند حج و ارکان آن تاحدّی که وارد شده است «ید اللّه مع الجماعة». هر شخص بیگانه ای اگر در صبح روز عید قربان تنها نظاره گر صحنه باشد از اوّل طلوع آفتاب سیل جمعیّت را می بیند که همه به یک طرف ( نه هر کدام به سوئی ) تکبیر گویان در حرکتند، همه با یک لباس و یک رنگ و بدون هیچ آلایش هستند، فضای سرزمین را تکبیر پرکرده، گوئی ملائکه نیز به زمین آمده و آنها هم با حجّاج همراهی می کنند.

در یک کلام باید بگوئیم منظره ای است که به هیچ عنوان نه قابل ذکر است و نه قابل وصف.

آنها پیمان گرفتند که از اسلام حمایت و پشتیبانی کنند، زیرا در آن موقع مسلمانان مکّه سخت در آزار و ستم مشرکین قرار داشتند و پیامبر انتظار می کشید که موسم حج شود و مردم را در سرزمین عرفات و منی ( طبق رسوم آن زمان ) به اسلام دعوت کند ، و در سال دهم بعثت بود که با جمعی از بزرگان مدینه در نزدیکی جمره عقبه روبرو شده و با یکدیگر، هم پیمان شدند و در سال یازدهم بعثت، دوازده نفر از بزرگان مدینه آمده، و با آن حضرت هم عهد شدند که از آن جمله ابوالهیثم و اسعد بن زراره بودند، و قرار گذاشتند که در سال آینده با جمعیّت بیشتری در این محل بیایند و بیعت را کامل انجام دهند، سپس در سال دوازدهم بعثت هفتاد و یک نفر مرد و دو زن از برجستگان مدینه در موسم حج، بیعت ثانوی را استوار کردند که این مراسم در دل کوههای عقبه و محلّ مسجد البیعه انجام گرفت که این عهد وپیمان نیز به «بیعة العقبة» و «بیعة الثّانیه» معروف است.

2 - مسجد الکبش: که به آن «مسجد النّحر» نیز می گویند.

این مسجد در نزدیکی مسجد البیعه، بین جمره اولی و وُسطی قرار دارد و علّت تسمیه آن این است که کبش به معنی قوچ می باشد ، و در نزدیکی این مسجد بوده که خداوند قوچ آسمانی را برای حضرت ابراهیم فرستاد تا به جای فرزندش ذبح کند.

و روایت شده که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این مسجد نماز خوانده، و قربانی خود را کنار این مسجد انجام داده است.

3 - مسجد الکوثر: این مسجد در طرف راست منی که به طرف عرفات می رود قرار گرفته، و بعضی گفته اند سوره کوثر در این محل به پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است.

4 - مسجد الصّفائح: این مسجد در جنوب مسجد خیف، در دامنه کوه صفائح واقع شده که غار مرسلات نیز در این مسجد است که این غار حالت دایره ای شکل دارد که مردم به آن نقطه تبرّک می جویند، چون بر این عقیده اند که اینجا محلّ سرّ پیامبر می باشد، و گفته شده که سوره مرسلات در این مکان نازل شده است.

5 - مسجد الخیف: خیف به مکانی گفته می شود که اطرافش مسیل و بلندتر از سطح زمین و مع الوصف بین دو کوه باشد، و چون این مسجد تقریبا چنین حالتی دارد به همین جهت به این نام معروف شده است.

این مسجد در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله از بزرگترین مساجد بوده، حتّی بزرگتر از مسجد

ص:172

الحرام آن زمان و دارای فضیلت بسیار می باشد که بوسیله افراد زیادی در زمانهای مختلف بازسازی شده است.

گفته شده که در این مسجد هفتاد پیامبر نماز خوانده اند، من جمله حضرت موسی علیه السلام، و باز نقل شده که وقتی خداوند برای حضرت ابراهیم قوچی فرستاد که به جای فرزندش ذبح کند، حضرت ابراهیم در این مسجد نماز شکر به جای آوردند.

در روایت است که در حجّة الوداع، پیامبر نمازهای واجب خود را در موقع وقوف در منی در این مسجد می خوانده اند و خطبه معروف که در منی قرائت نمودند در همین مسجد، در وسط آن که معروف به مسجد حضرت رسول می باشدبرگزار شده است.

در مناسک شهید ثانی که علاّمه مازندرانی آن را شرح نموده، می نویسد:

با فضیلت ترین قسمت مسجد خیف، مسجد حضرت رسول است تا سی ذراع از هر طرف ( یعنی سی ذراع به طرف قبله و سی ذراع از راست، سی ذراع از چپ و سی ذراع از پشت ) و بعد فرموده است که هزار پیامبر در این مسجد نماز خوانده اند.

برای نورانی شدن مطلب و در ضمن استفاده از بیانات گهربار پیامبراسلام صلی الله علیه و آله،

مناسب است که چند فراز از آن خطبه حضرت را ذکر کنیم:

خونریزی و تجاوز به مال غیر، حرام است، و هیچ کس حق ندارد که کسی را بکشد یا اموال کسی را به ناحق تصرّف کند و هیچ کس حق ندارد کم فروشی کند، همه باید در حفظ امانات دیگران کوشا باشند. تمام مردم از لحاظ حقوق اجتماعی یکسان هستند، زیرا همه از آدم و حوّا به وجود آمدند، عرب بر عجم مزیّتی ندارد و عجم نیز دارای برتری نیست مگر به ملاک تقوی. جنگها و خون ریزی هائی که قبل از ظهور اسلام واقع شده، به حکم اسلام تعطیل است و کسی حق ندارد خونخواهی کند. ربا خواری به هر صورت و شکل، چون موجب تزلزل وضع اقتصادی خانواده هاست، ممنوع می باشد. مردان باید در حفظ حقوق زنان که از طرف اسلام تشریح شده است کوشش نمایند. با ظهور اسلام، شیطان از بندگی شما نسبت به خود ناامید شده است ولی در اعمال شما ممکن است رخنه کند و به کارهای ناروا واردتان نماید. پس از مرگ من، از

ص:173

بیگانگان پیروی نکنید ، جانشینان من قرآن و اهل بیت من هستند. کلیّه شما مسلمانان در برابر امر پروردگار مسئولیّت مشترک دارید، همان طوری که گفته های مرا می شنوید به دیگران ابلاغ کنید.

مسئله مهم و قابل توجّه در این خطبه و نحوه قرائت آن این است، که پیامبر صلی الله علیه و آله

چون در این سال، یعنی حَجّة الوداع می خواستند که اتمام حجّت نمایند و دیگر کسی نباشد که اظهار بی اطّلاعی کند، این خطبه را که ( مفاد دیگری نیز دارد )

در پنج مرحله در عرفات و منی قرائت نمودند و بعد از بیان هر بندی می پرسیدند آیا شنیدید آنچه را گفتم؟ و آیا رساندم آنچه را باید برسانم؟ همین که مردم اقرار می کردند، می فرمودند: خدایا شاهد باش، سپس به بیان مطلب دیگری می پرداختند(1).

نمود که در این دعا نیز تصریح شده است (1).

5 - گفتن این تکبیرات بعد از نماز ظهر عید تا بعد از نماز صبح روز سیزدهم که مجموعا پانزده نماز می شود.

أللّه ُ أکْبَر، لا إلهَ ألاَّ اللّه ُ وَ اللّه ُ أکْبَر، أللّه ُ أکْبَرُ وَ للّه ِ الْحَمْدُ وَ اللّه ُ أکْبَرُ عَلی ما هَدانا أللّه ُ أکْبَرُ عَلی ما رَزَقْنا مِنْ بَهیمَةِ الْأنْعامِ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ عَلی ما أبْلانا .

6 - پس از اعمال روز عید در منی، ( یعنی رمی جمره عقبه، قربانی، حلق ) مستحب مؤکّد است که شخص برای طواف حج و سعی و طواف نساء تعجیل نموده، رهسپار مکّه شود و پس از انجام این اعمال برای بیتوته منی، شب را بر گردد.

علاّمه مازندرانی در شرح مناسک شهید ثانی قدس سره ضمن بیان روایتی می فرماید: تأخیر طواف حج از روز عید به روز یازدهم اگر مکروه نباشد فضیلت هم ندارد و تأخیر به دوازدهم بنا به قول جماعتی حرام و موجب گناه است، اگر چه عمل حج صحیح و موجب بطلان نخواهد بود.

7 - مستحب است روزهای دهم، یازدهم و دوازدهم را از منی خارج نگردید مگر برای اعمال حج، و برای طواف مستحب نیز نروید، زیرا در روایت است که اقامت در منی افضل است از طواف مستحبی.

8 - نمازهای واجب و مستحب خود را حتّی الإمکان در مسجدخیف بجاآورید.

9 - در مسجد الکبش و مسجد البیعه نماز بخوانید (1).

10 - مستحب است هنگام مراجعت به مکّه، اگر از ریگ هائی که از مشعر الحرام جمع آوری نمودید اضافه آمده، آنها را در منی دفن کنید.

11 - هنگام مراجعت به مکّه همانطور که در توضیح مسجد خیف گفته شد، آداب مسجد را به عنوان وداع سرزمین منی بجا آورید و موقعی که رهسپار مکّه شدید چون به وادی «محصّب»، که آن را بطحاء گویند رسیدید در مسجد الحصبه قدری راه رفته و بعد اندکی به پشت بخوابید «بدون اینکه بخواب بروید» آن گاه حرکت کرده و به منزل خود در مکّه بروید.

3 - حلق یا تقصیر در روز عید قربان.

4 - بیتوته در منی تا روز دوازدهم.

5 - رمی جمرات ثلاث در روز یازدهم و دوازدهم.

بلی، سنگسار کردن جمرات ثلاث، که به صورت ستونهائی ساخته شده، با چندمتر ارتفاع و چند متر ضخامت، دلائل روائی دارد که به آنها اشاره شد، و از طرفی هم ممکن است برای حاجی سؤالاتی مطرح شود که به چند نمونه از آنها و پاسخشان اشاره می گردد:

1 - چرا باید اوّل جمره عقبه را رمی نمود؟

گفته شده که قرارگاه اصلی ابلیس جمره اخری است، و باز نقل شده که اوّلین مرتبه ای که شیطان حضرت ابراهیم را وسوسه نمود، این محل بوده است، لذا حاجیان باید حمله را نخست از این مکان شروع کنند تا راه به سوی قربانگاه خویش بگشایند.

2 - چرا در جمره عقبه پشت به کعبه، و در اُولی و وسطی رو به کعبه باید با شیطان مبارزه نمود؟

زیرا حاجی به منزله پاسبان حقّ است و چون به طرف خانه حقّ می رود، این ستونها به جای شیاطین و مانع راه حقّ می باشند و چنان است که راه را بر او گرفته اند،

و مانع حرکت او شده اند، در جمره اوّل و دوّم چون به سمت خانه کعبه در حرکت است باید آنها را از خود دور کند و خود پیش برود و امّا در عقبه کبری نباید بگذارد آنها رو به جلو پیش رَوی نمایند و وارد حریم حقّ و خانه خدا شوند.

و یا یک مرتبه پرتاب کردن این هفت سنگ صحیح نیست.

4 - باید از برخورد هر سنگی با جمره یا شیطان، اطمینان پیدا کند تا هفت عدد کامل شود.

در تمام اعمال حج، همانطور که قبلاً هم اشاره شد، انسان به معجزات خاصّی در طول انجام اعمال برخورد می کند که دچار هیجان و شگفتی عجیبی می شود که خداوند چنانچه دستوری فرمود، اگر کسی خالصانه به آن لبیک گوید شاهد یاری و کمک های غیبی او نیز می گردد.

یکی از عجیب ترین این صحنه ها در جمرات است، هزاران نفر با هزاران سنگ، و آن هم سنگ های ریز و تمام به یک هدف، همزمان شروع به رمی می کنند، ولی هرکس از دورترین نقاط هم می تواند سنگ خود را که پرتاب می کند ببیند و تشخیص دهد که سنگ خود او بوده که به شیطان پرتاب شده است، و هیچ کسی تا شاهد این صحنه نباشد و برای خودش پیش نیامده باشد، شاید باور نکند، ولی مسئله ای که اکثر حاجیان بالإتّفاق بر آن نظر دارند و آن را تأیید می کنند این است که

چه بسا افرادی بوده اند که ناامید شده اند از اینکه بتوانند جمره خود را به خوبی انجام

دهند، ولی در همان مکان با توسّل به ساحت مقدّس امام زمان، حضرت ولی عصر( عج )، مورد امداد ایشان واقع شده و در ضمن به زیارت حضرت نیز نائل گشته اند و با کمک آن منجی عالم رمی خود را به نحو احسن انجام داده اند.

یکی از مؤمنین داستان تشرّف خویش را به محضر امام زمان ( عج ) چنین

نقل می کند:

سالی که به مکّه معظّمه رفتم، بعد از اعمال برای رمی جمره عقبه به منی رفتم، جمعیّت خیلی زیاد بود به طوریکه که ما سه نفر اهل کاروان احرام یکدیگر را گرفته و با هم می رفتیم، ناگهان دست من از احرام رفیقم جدا شد و با فشار زیاد جمعیّت از آنها دور افتادم و یک وقت متوجّه شدم که زیر پای جمعیّت افتاده ام، کسی قدرت نداشت نجاتم دهد چون هرکس چنین تصمیمی می گرفت و خم می شد زیر دست و پای جمعیّت له می شد، با هر زحمتی بود خود را حرکت دادم که به طرفی بروم، به شخص دیگری که او هم افتاده بود برخورد کردم بالأخره خودم را به طرف جمره و موضعی که سنگ می زدند کشاندم، نفسی کشیدم و با اینکه مرتّب سنگ به طرفم

ص:179

پرتاب می شد با زحمت زیاد موفّق شدم که سنگها را کنار بزنم و به گوشه ای رفتم که از آنجا بیرون بروم، جمعیّت مهلت نمی داد از یک آقائی اجازه گرفتم دست روی شانه اش بگذارم و ردّ شوم، اجازه داد دست روی شانه اش گذاشتم و گفتم: کمک کن تا ردّ شوم، همین طور که دستم روی شانه اش بود در اثر فشار جمعیّت، شانه اش از زیر دستم رد شده و دو مرتبه افتادم، امّا افتادنی که دیگر هر چه سعی کردم بلند شوم،

ممکن نبود، نفسم گرفت، و از زندگی مأیوس شدم، لحظات بسیار سختی بر من گذشت ناگاه به فکرم رسید که باید توسّل به اهل بیت علیهم السلام خصوصا امام زمان ( عج ) پیدا کرده و ایشان را صدا بزنم، قدرت حرکت زبان، از من سلب شده بود در دل متوجّه آقا شدم و گفتم نجات من به دست شماست! ناگهان دیدم آقائی در جلوی من با لباس غیر احرام و به هیئت عربی فرمود: دستت را به من بده و دستم را گرفت و بلندم نمود، دیدم با دست مبارک اشاره به این طرف و آن طرف نمود و با اشاره دست آقا راه باز شد، مرا تا جائی که کسی نبود بردند، پای ستونی نشستم زن عربی مرا به این حال دید گفت: چه می خواهی؟ به دهان اشاره کرده و گفتم: ( ماء )، ظرف آبی به من داد و نفسی کشیدم گفتم: این آقا چه کسی بود که مرا نجات داد؟ تاخواستم از ایشان تشکّر بنمایم دیدم کسی نیست! و به ذهنم رسید که ایشان امام زمان بوده اند که جواب توسّل مرا داده اند (1).

اینجانب(2) هم در سال 1377 شمسی که به حج رفتم، اضطراب عجیبی در دلم بود به خاطر رمی جمرات، و فکر می کردم نمی توانم از عهده این کار به خوبی برآیم، موقعی که بعد از ساعت 12 از مشعر برای خانمها وقوف اضطراری دادند و بنا شد به منی آمده و رمی جمره عقبه را انجام دهیم، دیدم خانمهای دیگر هم مثل من چون اکثرا سفر اوّلشان بود اضطراب دارند، به آنها می گفتم توسّل به امام زمان پیدا کنید و از ایشان کمک بخواهید، ولی باز هم دلشوره عجیبی داشتم، خدمه کاروان قبل از اینکه ما را به نزدیکی محلّ رمی برسانند، دستور توقّف داده و گفتند: مدیر کاروان، امسال به نیابت حضرت اباالفضل علیه السلام به مکّه آمده اند، بنابراین از ایشان کمک بخواهید و پیش بروید صدای «یا اباالفضل» همه افراد بلند شده، همه

ص:180

خانم ها و خدمه، سیلاب اشک از چشمانشان جاری بود و «یا اباالفضل، یا اباالفضل» می گفتند وقتی به نزدیکی ستون جمره رسیدیم، جمعیّت زیاد بود و همه یکدیگر را کنار می زدند که خودشان به جلو بروند، یک مرتبه موج جمعیّت آمد و من ناخودآگاه به طرف جلو رانده شدم و به دیواره سنگی که اطراف ستون رمی کشیده شده است رسیدم که برای خودم بسیار جالب و تکان دهنده بود از عنایتی که امام زمان و حضرت اباالفضل به من عاصی کردند، بعد از آن، با آرامش دل هر هفت سنگ خود را بدون کوچک ترین ناراحتی زدم و به عقب آمدم که طول مدت رمی بیشتر از ده دقیقه نشد، وقتی به عقب برگشتم دیدم خانم های دیگر آمده اند (1) و آنها هم چنین ادّعائی دارند که عملشان را با موفّقیت انجام داده اند.

مَقْبولاً وَسَعْیا مَشْکورا وَ ذَنْبا مَغْفورا.

9 - پس از برگشتن به خیمه خود در منی این دعا را بخوانید:

ألْلّهُمَّ بِکَ وَثِقْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ فَنِعْمَ الرَّبُّ وَنِعْمَ الْمَوْلی وَنِعْمَ النَّصیر

یکی دیگر از فلسفه های قربانی، کمک به نیازمندان می باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

خدای تعالی قربانی را برای این مقرّر فرموده که بینوایان گرسنه ، از گوشت آن سیر شوند و در رفاه قرار گیرند(1).

همانطور که در قرآن اشاره به این موضوع شده می فرماید:

«فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقیرِ»(2)

یعنی از گوشت قربانی بخورید و فقیر سختی کشیده را نیز بخورانید.

یکی دیگر از فلسفه های قربانی تقرّب به خداوند و برائت از جهنّم می باشد.

امام صادق علیه السلام در پاسخ ابوبصیر که سؤال نمود علّت و فلسفه قربانی چیست؟ می فرمایند: همانا به محض اینکه قطره ای از خون قربانی بر زمین ریزد، موجب آمرزش صاحبش می شود، چه آنکه خدای عزّوجلّ می داند کسی که دارای تقوی است و ایمان به غیب دارد، قربانی را با اخلاص و انقیاد امر پروردگار خود انجام می دهد، مگر نه این است که خداوند عزّوجلّ می فرماید: چیزی از گوشت و خون قربانی به خدا نمی رسد، آنچه حساب خداست، همانا تقوی و اطاعت بنده است بنگر که چرا و چگونه خدا قربانی هابیل را قبول نمود و قربانی قابیل را ردّ فرمود (3).

در مورد قربانی هابیل وقابیل، در ضمن یک حدیث طولانی(4) امام محمّدباقر علیه السلام

می فرمایند:

حضرت آدم، هابیل و قابیل را امر کرد تا مقام قرب خود را در نزد خدای تعالی با انجام دادن قربانی آزمایش کنند، هابیل گوسفنددار بود، و قابیل کشاورز، پس هابیل بهترین گوسفند خود را که قوچی بود به قربانگاه آورد، و قابیل مقداری از خوشه های گندم که دانه نداشت.

پس قربانی هابیل قبول و از قابیل مردود گشت، سپس حضرت فرمودند این است قول خداوند متعال:

«وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إذْ قَرَّبا قُرْبانا» (5) .

ص:183

بلی از این داستان آموزنده استفاده می گردد که قربانی در واقع یک آزمایش است، پس هر چه بهتر و با خلوص بیشتر انجام گیرد ، موجب تقرّب بیشتر نزد خداوند متعال می شود، و هر گاه با نارضایتی انجام گیرد موجب دوری از خداوند خواهد شد.

و امّا اینکه قربانی موجب برائت از جهنم است، زیرا با فدا کردن هر یک از اعضاء قربانی، آزادی یک عضو از آتش جهنم بدست می آید.

پیامبر عظیم الشّأن ما که در هر مرحله ای از اعمال با سخنان نغز و دلنشین خود، انسانها را بیدار و امیدوار کرده اند می فرمایند:

قربانی های خود را نیکو و بی عیب انتخاب کنید، چه آنکه آنها به منزله مرکب شماست برای عبور از صراط (1).

بلی چون انسان جایز الخطاء است و با هر عضوی، گناهی انجام می دهد لذا بر حاجی است که با فدا دادن هر عضو قربانی، عضو گناهکار را از محکومیّت نجات دهد تا با سائر اعضاء هم آهنگ گردد، پس در حقیقت هر چه فدا می گردد، صرف و خرج خود انسان شده و از بین نرفته است.

یکی دیگر از فلسفه های قربانی کردن، تشکّر و سپاس از نعمتهای حق تعالی است.

پس از اینکه خداوند بشر را هدایت نمود و توفیق برگزاری مراسم حج را به او ارزانی داشت، بنده برای تشکّر و قدردانی از این موهبت، باید یک شتر یا گاو و یا گوسفندی قربانی کند و مقداری از آن را هم به فقرا دهد، و این شاید تأسّی به سخن خداوند متعال باشد در موقعی که نعمت بزرگ و موهبت عظیم خود، یعنی وجود مقدّسه و مطهّره فاطمة الزّهرا علیهاالسلامرا به پیامبر خویش ارزانی داشت و به او فرمود:

«إنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فَصَّلِ لِرَّبِکَ وَ انْحَرْ»

یعنی ما به تو خیر کثیر عطا کردیم، پس برای شکرگذاری از آن ، نماز بگذار و شتر نحر و قربانی کن.

و در آخر باید تذکّر دهیم که قربانی کردن، زنده نگه داشتن داستان حیرت انگیز حضرت ابراهیم علیه السلام و فداکاری حضرت اسماعیل علیه السلام است.

ص:184

شاید هر انسان آزاده ای که به مسلخ و قربانگاه رفته تا قربانی کند، به یاد بزرگانی که عنوان ذبیح اللّه را گرفته اند می افتد، همچون اسماعیل ذبیح اللّه، حمزه سیّد الشّهداء و اباعبد اللّه الحسین علیه السلام

ولی آن که از همه زودتر و بیشتر چهره ملکوتیش در اذهان ظاهر می شود، حضرت اسماعیل علیه السلام است، و شاید تنها دلیلی که حجّاج باید قربانی کنند، یاد آوری خاطره بزرگ این پدر و پسر می باشد، همانطور که حضرت ثامن الحجج علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام در حدیثی می فرمایند:

چون اسماعیل برای ذبح تسلیم شد، خداوند قوچی را برای او از بهشت فرستاده، پس هر چه در منی قربانی شود فدائی اسماعیل است تا روز قیامت (1).

وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ حَنیفا مُسْلِما وَ ما أنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ. إنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی للّه ِ رَبِّ الْعالَمینَ، لاشَریکَ لَهُ وَ بِذلِکَ اُمِرْتُ وَ أنَا مِنَ الْمُسْلِمینَ، ألْلّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ بِسْمِ اللّه ِ وَ بِاللّه ِ وَ اللّه ُ أکْبَرْ

پس از نحر یا ذبح بگویید:

ألْلّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّی کَما تَقَبَّلْتَ عَنْ إبراهیمَ خَلیلِکَ وَ مُوسی کَلیمِکَ وَ مُحَمَّدٍ حَبیبِکَ صَلَّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ عَلَیْهِمْ .

8 - مستحب است که مقداری از گوشت قربانی را خودتان تناول نموده و البته بیشتر از ثلث آن نشود، امّا اگر کمتر باشد اشکال ندارد .

و مو انجام دادند، و پیامبر صلی الله علیه و آله برای آنهائی که «حلق» نمودند «سه مرتبه طلب مغفرت» نمودند ولی برای آنهائی که «تقصیر مو» کردند «یک مرتبه طلب مغفرت» نمودند.

3 - احتیاط مستحب است که بعد از حلق، از اطراف ریش و شارب خود گرفته و ناخنها را نیز بچینید.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز اضحی ( عید قربان ) با اینکه سر می تراشید ناخن هم می گرفت و مقداری از شارب و محاسن مبارک خود را نیز کوتاه می کرد (1).

4 - در موقع تراشیدن سر، سه بار تکبیر بگویید و این دعا را بخوانید:

ألْلّهُمَّ هذِهِ ناصِیَتی بِیَدِکَ فَاجْعَلْ لی بِکُّلِ شَعْرَةٍ نُورا یَوْمَ الْقیمَة وَ اغْفِرْلی ذَنْبی یا واسِعَ الْمَغْفِرِةَ وَ الْحَمْدُ للّه ِ عَلی ما هَدانا وَ الْحَمْدُ للّه ِ عَلی ما أنْعَمَ بِهِ عَلَیْنا .

5 - بعد از فراغ نیز سه بار تکبیر بگویید و بخوانید:

الْحَمْدُ للّه ِ الذَّی قَضی عَنْهُ نُسُکی، ألْلّهُمَّ أعْطِنی بِکُّلِ شَعْرَةٍ حَسَنَةً وَ امْحُ عَنّی بِها سَیِئَةً وَارْفَعْ لی بِها دَرَجَةً وَ اغْفِرْلی وَ لِلْمُحَلِّقینَ وَ الْمُقَصِّرینَ وَ جَمیعِ الْمُسْلِمینَ، ألْلّهُمَّ زِدْنا ایمانا وَ یَقینا وَ تَوْفیقا وَ عَوْنا وَ اغْفِرْ لَنا وَ لأِ'c8ائِنا وَ اُمَّهاتِنا وَ صَلَّی اللّه ُ عَلی سَیِّدِنا مُحَّمَدٍ وَ آلِهِ الطّاهَرین .

6 - موی سر خود را در منی، در همان خیمه ای که منزل دارید دفن کنید، از امام صادق علیه السلامروایت شده که می فرمایند: هر مؤمنی که چنین کند روز قیامت هر تار موئی به نام او تلبیه گوید.

البته سفارش به این موضوع از جهت نظافت و پاکیزگی محیط اطراف بسیار حایز اهمیت است و غیر از مسائل معنوی عمل به آن برای وضعیت محیط لازم است.

بعد از اینکه حجّاج تقصیر نمودند، می توانند به مکّه بازگشته و اعمال خود را کامل نموده و دوباره به منی برگردند. البته مسائل شرعیّه ای در این خصوص وجود دارد، که از ذکر تمامی آنها صرفنظر می گردد، ولی به طور کل، حاجی می تواند از شب یازدهم به مکّه رود به این صورت که بعد از نیمه شب به طرف مکّه رفته ولی برای جمرات روز یازدهم برگردد، و یا اینکه بعد از جمرات روز یازدهم به مکّه رفته، ولی مغرب شرعی در منی باشد و در شب و روز دوازدهم، نیز به همین ترتیب.

ص:188

ولی معمولاً کاروانهای حجّاج، افراد را بعد از سه روز اعمال به مکّه برده، و بعد اعمال مکّه را انجام می دهند (1).

در هر صورت مستحبّاتی نیز در مورد طواف حج و بقیّه اعمال وارد شده که آنها را ذیلاً متذکّر می شویم:

البته به آداب مکّه معظّمه در بخش اوّل اشاره کردیم، ولی به صورت یک دستور العمل کلّی دوباره به بیان آن می پردازیم، البته چون موقعیّت حجّاج با هم مختلف است، ممکن است بعضی قبل از اعمال حج چند روزی در مکّه اقامت داشته و فورا بعد از اعمال به مدینه برگردند، ولی تعدادی از افراد نیز هستند که برای اعمال حج آمده و بعد از اعمال است که می توانند به مستحبّات در مکّه بپردازند .

در هر صورت ذکر این مستحبّات برای هر دو مفید است و بهتر است که از انجام آن غفلت نورزند تا سفری کامل و روحانی برای آنان باشد.

1 - بسیار

ذکر خداوند را بگویید، امام سجّاد علیه السلام می فرمایند: یک تسبیح در مکّه برابر است با انفاق خراج عراقین.

2 - ختم قرآن مجید، باز حضرت می فرمایند: هرکس در مکّه یک ختم قرآن بخواند، نمیرد تا پیامبر صلی الله علیه و آله و منزل خود را در بهشت ببیند(1).

3 - در مسجد الحرام بسیار نماز بخوانید، و به طور کلّی نماز در شهر مکّه فضیلت بسیار دارد. امام سجّاد علیه السلام می فرمایند: کسی که در مکّه هفتاد رکعت نماز بجا آورد و در هر رکعت توحید و سوره قدر و آیة السّخرة (2) و آیة الکرسی بخواند در زمره شهداء خواهد بود (3).

4 - طواف بسیار انجام دهید، به خصوص اگر قبل از اعمال در مکّه است، روایت شده که هرکس در دهه اوّل ذی الحجّه یک طواف بجا آورد، افضل است از هفتاد طواف بعد از حج، و شاید به همین خاطر است که می فرمایند: اقامت در مکّه و لو یک روز پیش از حج افضل است از دو روز بعد از حج، بنابراین بهتر است حجّاج تا قبل از روز ترویه که احرام حج می بندند به طواف و نماز مشغول بوده و از انجام کارهای دیگر ( مثل خرید ) خودداری نمایند.

5 - به کعبه بسیار نگاه کنید (4).

6 - انفاق کردن به یتیمان و بینوایان، در روایت است: اگر بخواهد به کعبه چیزی تقدیم کند، آن هدیه را با دست خود به فقراء بدهد و هرگاه قادر نباشد یک درهم

ص:190

خرما خریداری نموده و به عنوان صدقه به فقراء بدهد، و این صدقه کفّاره احتیاطی است که اگر در احرام و اعمال کاری مثل خاراندن بدن انجام داده باشد، جبران شود.

7 - نزد حطیم که ما بین حجر الأسود و درِ کعبه می باشد زیاد بروید، و در آنجا بسیار خداوند را بخوانید.

8 - حضرت اسماعیل ذبیح را که با مادرش هاجر و جمعی از انبیاء در حجر مدفون هستند، با این عبارات زیارت کند:

ألسَّلاَمُ عَلی سَیِّدِنا إسْمَاعِیلَ ذَبِیحِ اللّه ِ إبْنِ إبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّه ِ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا نَبِیَّ اللّه ِ وَ ابْنَ نَبِیِّهِ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا صَفِیَّ اللّه ِ وَ ابْنَ صَفِیِّهِ ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَنْ أنْبَعَ اللّه ُ لَهُ بِئْرَ زَمْزَمَ حِینَ أسْکَنَهُ أبُوهُ بِوَادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِ اللّه ِ الْمُحَرَّمَ، وَ اسْتَجَابَ اللّه ُ فِیهِ دَعْوَةَ أبِیهِ إبْراهِیمَ حِیْنَ قالَ رَبَّنا إنّی أسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوَادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ، رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاَجْعَلْ أفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُروُنَ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَنْ سَلَّمَ نَفْسَهُ لِلذِّبْحِ طاعَةً لأمْرِ اللّه ِ تَعالی إذْ قالَ لَهُ أبُوهُ إنّی أرَی فی المَنَامِ أنّی أذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَی، قالَ یا أبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ، سَتَجِدُنی إنْشاءَ اللّه ُ مِنَ الصَّابِریِنَ فَدَفَعَ اللّه ُ عَنْهُ الذِّبْحَ وَ فَدَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَنْ أعَانَ أبَاهُ عَلی بِناءِ الْکَعْبَةِ کَما قالَ اللّه ُ تَعالی وَ إذْ یَرْفَعُ إبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ البَیْتِ وَ إسْمَاعِیلُ، رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنّا إنَّکَ أنْتَ السَّمیعُ الْعَلِیمُ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَنْ مَدَحَهُ اللّه ُ تَعَالی فی کِتَابِهِ بِقَوْلِهِ وَ اذْکُرْ فی الْکِتابِ إسْمَاعِیلَ إنَّهُ کانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیَّا وَ کَانَ یَأمُرُ أهْلَهُ بِالصَّلاَةِ وَ الزَّکَاةِ وَ کَانَ عِنْدَ رَبَّهِ مَرْضِیًّا، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ یا مَنْ جَعَلَ اللّه ُ مِنْ ذُرِّیَّتِهِ مُحَمَّدا سَیِّدَ الْمُرْسَلینَ وَ خاتَمَ النَّبَیّینَ وَ سَلَّمَ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ وَ عَلی أبیکَ إبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّه ِ، وَ عَلی أَخیکَ إسْحقَ نَبِیِّ اللّه ِ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ وَ عَلی جَمیعِ أنْبِیاءِ اللّه ِ الْمَدْفُونینَ بِهذِهِ الْبُقْعَةِ الْمُبارَکَةِ الْمُعَظَّمَةِ، ألسَّلاَمُ عَلَیْکَ وَ عَلی اُمِّکَ الْطَّاهِرَةِ الصَّابِرَةِ هَاجَرَ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ، حَشَرَنَا اللّه ُ فی زُمْرَتِکُمْ تَحْتَ لِوَاءِ مُحَمَّدٍ صَلَّیَ اللّه ُ عَلَیْهِ

ص:191

وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ لاَ جَعَلَهُ اللّه ُ آخِرَ العَهْدِ مِنْ زِیارَتِکُمْ، وَ السَّلاَمُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکَاتُهُ .

9 - نوشیدن آب زمزم، و بهتر است با خود به وطن ببرید زیرا در روایت است که: آب زمزم شفای دردهاست.

10 - محلّ تولّد پیامبر صلی الله علیه و آله را زیارت کنید و این دعا را بخوانید و در بعضی

روایات است که دو رکعت نماز هم بخوانید.

ألْلّهُمَّ بِجَاهِ نَبِیِّکَ الْمُصْطَفی وَ رَسُولِکَ الْمُرْتَضی وَ أمِیْنِکَ عَلی وَحْیِ السَّماءِ طَهِّرْ قُلُوبَنا مِنْ کُلِّ وَصْفٍ یُبَاعِدُنا عَنْ مُشَاهَدَتِکَ وَ مَحَبَّتِکَ، وَ أمِتْنَا، ألْلّهُمَّ عَلی السُّنَّةِ وَالجَمَاعَةِ عَلی مُوَالآةِ أَوْلِیائِکَ وَ مَعاداةِ أَعدائِکَ وَ الشَّوْقِ إلی لِقائِکَ یا ذَالْجَلالِ وَ الإکْرامِ، ألْلّهُمَّ إنّی أوْدَعْتُ فی هذَا المَحَلِّ الشَّرِیْفِ، مِنْ یَوْمِنا هذا إلی یَوْمِ الْقِیامَةِ خالِصا مُخْلِصا وَ أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ .

11 - به منزل حضرت خدیجه که منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و محلّ تولّد حضرت زهرا علیهاالسلام

و محلّ وفات حضرت خدیجه بوده، بروید و دو رکعت نماز خوانده و دعای مخصوص این محل را بخوانید (1).

12 - به مساجد تاریخی مکّه رفته و در آنجا نماز بخوانید ( شرح آن در بخش اماکن مکّه گذشت ).

13 - قبرستان ابوطالب را به طور مکرّر زیارت کنید، ( که در بخش اوّل از مدفونین در آن و مختصری از زندگی و زیارت آنان بیان گردید ).

14 - اگر برایتان امکان داشت مخصوصا اگر حج شما صروره است داخل خانه کعبه شوید که مستحب مؤکّد است و در این زمینه ، این عمل مخصوص مردهاست.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: صروره کسی است که دعوت خدا را انجام داده، پس واجب است که داخل آن خانه ای شود که به سوی آن دعوت شده، تا در آن خانه او را گرامی بدارند (2).

کسی که داخل خانه کعبه شود مستحب است اعمالی را انجام دهد، که ذیلاً عنوان می گردد:

ص:192

1 -

غسل کرده و نیّتش دخول در کعبه باشد و از آب زمزم بر روی خود ریخته وبا پای برهنه داخل شده و حلقه در را بگیرد و بگوید:

ألْلّهُمَّ إنَّ الْبَیْتَ بَیْتُکْ وَ الْعَبْدَ عَبْدُکَ وَ قَدْ قُلْتَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا فَآمِنّی مِنْ عَذابِکَ وَ أجِرْنی مِنْ سَخَطِکَ .

و سپس بگوید:

ألْلّهُمَّ أنْتَ قُلْتَ فی کِتابِکَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِنا فَآمِنّی مِنْ عَذابِ النّارِ .

و بعد که داخل شد، روی سنگ قرمز که بین دو ستون قرار دارد دو رکعت نماز گذارده، در رکعت اوّل بعد از حمد، سوره ( حم سجده ) و در دوّم بعد از حمد ( 55 آیه از آیات قران ) را بخواند، آن گاه در چهار زاویه کعبه این نماز را بگذارد و تضرّع کند و از خداوند سؤال نموده و این دعا را بخواند:

ألْلّهُمَّ مَنْ تَهَّبأ أوْ تَعَّبا أوْ أعَدَّ أوِ اسْتَعدَّ لِوَفادَةٍ إلی مَخْلوقٍ رَجاءَ رِفْدِه وَ جائِزَتِهِ وَ نَوافِلِهِ وَ فَواضِلِهِ، فَأِلَیْکَ یا سَیِّدی تَهْئَتی وَ تَعْبِئَتی وَ إعْدادی وَ اسْتِعْدادی رَجاءَ رِفْدِکَ وَ نَوافِلِکَ وَ جائِزتِکَ، فَلا تُخَیِّبِ الْیَوْمَ رَجائی، یا مَنْ لا یُخَیِّبُ عَلَیْهِ سائِلٌ وَ یَنْقُصُهُ نائلٌ، فَإِنّی لَمْ إنَّکَ الْیَوْمَ بِعَمَلٍ صالحٍ قَدَّمْتُهُ، وَ لا شَفاعةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ، وَلکِنّی أتَیْتُکَ مُقِّرا بِالْظُّلمِ، وَالإِسائَةِ عَلی نَفْسی، فَإِنَّهُ لا حُجَّةَ لی وَ لا عُذْرَ، فَأسْئَلُکَ یا مَنْ هُوَ کَذلِکَ، أنْ تُصَلِّیَ عَلی مُحَمّدٍ وَ آلِهَ وَ تُعْطِیَنی مَسْئَلَتی، وَ تَقْبِلَنی بِرَغْبَتی، وَ لا تُرَدَّنی مَجْبُوها مَمْنُوعا وَ لا خائِبا، یا عَظیمُ یا عَظیمُ، أرْجُوکَ لِلعَظیم، أسْئَلُکَ یا عَظیمُ أنْ تَغْفِرَ لِیَ الذَّنْبُ الْعَظیمَ، لا إلهَ إلاّ أنْتَ .

و بعد بیاید در محلّ تولّد حضرت علی علیه السلام و این دعا را بخواند:

ألْلّهُمَّ نَوِّرْ بِالْعِلْمِ قَلْبی وَ اسْتَعْمِلْ بِطاعَتِکَ بَدَنی وَ خَلِّصْنی مِنَ الْفِتَنِ وَ أشْغِلْ بِالإِعْتِبارِ فِکْری وَ قِنّی شَرَّ وَساوِسِ الشَّیْطانِ وَ أجِرْنی مِنْهُ یا رَحْمنُ

بِالصَّالِحاتِ أعْمالِنا، ألْلّهُمَّ إنّی أَوْدَعْتُ نَفْسی فی هذا المَحَلِّ الشَّرِیْفِ مِنْ یَوْمِنا هذا إلی یَوْمِ الْقِیامَةِ خالِصا مُخْلِصا، أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وَ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ .

ص: 193

سپس در کنار رکنی که حجر الأسود در آن است بیاید، سینه و بدن خود را بر آن بمالد آن گاه نزد ستونی که نزدیک حجر الأسود است برود و سینه خود را بر آن چسباند و بگوید:

یا واحِدُ یا أحَدُ یا ماجِدُ یا قَریبُ یا بَعیدُ یا عَزیزُ یا حَکیمُ لا تَذَرْنی فَرْدا وَأنْتَ خَیْرُ الْوارِثینِ وَهَبْ لی ذُرّیَةً طَیّبَةً، إنّکَ سَمیعُ الْدُعاءِ .

و چون خواست از کعبه بیرون رود سه مرتبه اللّه أکبر بگوید و این دعا را بخواند:

ألْلّهُمَّ لا تُجْهِدْ بَلائَنا رَبَّنا وَ لا تُشْمِتْ بِنا أَعْدائَنا فَإِنَّکَ أَنْتَ الضّارُ النّافِعُ .

سپس پائین آمده، پلّه ها را دست چپ قرار داده دو رکعت نماز بخواند.

15 - رفتن به اماکن مقدّسه مکّه و جاهای تاریخی که هر کدام نمونه ای از زندگی و دوران رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله را در بر دارد، مانند کوه ثور و زیارت شهداء فخ و «میمونه» همسر پیامبر صلی الله علیه و آله که در سَرَف دو فرسخی مکّه قرار دارد، و «عبداللّه بن اسماعیل بن بزیع» که عالمی بزرگوار و از بزرگان اصحاب امام باقر، امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهم السلام بوده و در «فیل» نزدیک مکّه است و قبر عبداللّه بن عبّاس که در وادی طائف قرار دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد او می فرمایند:

لِکُلِّ شَی ءٍ فارِسٌ وَ فارِسُ الْقُرْآنِ الْکَریمِ عَبْدِاللّه ِ بْنِ عَبّاس

16 - انجام دادن عمره مفرده که البته باید بعد از اعمال انجام می گیرد.

17 - مستحب است بعد از انجام اعمال حج، در بازگشت به سوی وطن عجله کنید! زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: هر گاه حج خود را انجام دادید، هر چه زودتر به سوی اهل و عیال خویش بازگشت کنید چه آنکه این کار اجر شما را زیاد می کند.

18 - انجام طواف وداع، و طوری انجام دهید که فرصتی بیش از قدر متعارف که برای جمع کردن وسائل خود است، نداشته باشید.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: چون خواستی از مکّه برگردی و به وطن بیائی، خانه کعبه را وداع نما و هفت شوط طواف کن و اگر توانستی در هر شوط حجر الأسود و رکن یمانی را استلام کن و گرنه در اوّل و آخر طوافت استلام نما و اگر نتوانستی حرجی بر تو نیست (1).

ص: 194

و بعد از این اعمال به نزد مستجار رفته، و اعمالی که در موقع ورود به مسجد الحرام انجام دادید و در بخش طواف بیان شد را، انجام داده و هر دعائی که خواستید بکنید و دوباره حجر الأسود را استلام نمایید، و سینه و شکم خود را به کعبه بچسبانید و خدا را حمد و ثنا گویید و بر پیامبر و آل او صلوات بفرستید و این دعا را بخوانید:

ألْلّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ عَبْدِکَ وَ رَسُولِکَ وَ نَبَیِّکَ وَ أَمِینِکَ وَ حَبَیبِکَ وَ نَجِیِّکَ وَ خِیَرَتِکَ مِنْ خَلْقِکَ، ألْلّهُمَّ کَما بَلَّغَ رِسَالاَتِکَ وَ جاهَدَ فی سَبیلِکَ وَ صَدَعَ بِأَمْرِکَ وَ أوْذِیَ فِیکَ وَ فی جَنْبِکَ حَتّی أتَاهُ الْیَقینُ .

ألْلّهُمَّ أقْلِبْنی مُنْجِحا مُفْلِحا مُسْتَجابا لی بِأَفْضَلِ ما یَرْجِعُ بِهِ أَحَدٌ مِنْ وَفْدِکَ مِنَ المَغْفِرَةِ وَ الْبَرَکَةِ وَ الرِّضْوانِ وَ العافِیَةِ فِیما یَسَعُنی أنْ أطْلُبَ أنْ تُعْطِیَنی مِثْلَ الذَّی أعْطَیْتَهُ أَفْضَلَ مَنْ عَبَدَکَ وَ تَزِیدَنی عَلَیْهِ، ألْلّهُمَّ فَاغْفِرْلی وَ إنْ أَحْیَیْتَنی فَارْزُقْنِیهِ مِنْ قابِلٍ، ألْلّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ بَیْتِکَ، ألْلّهُمَّ إنّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أمَتِکَ حَمَلْتَنی عَلی دَابَّتِکَ وَ سَیَّرْتَنی فی بِلادِکَ حَتّی أدْخَلْتَنی حَرَمَکَ وَ أمْنَکَ وَ قَدْ کانَ فی حُسْنِ ظَنّی بِکَ أنْ تَغْفِرَلیِ

ذُنُوبی فَاِنْ کُنْتَ قَدْ غَفَرْتَ لی ذُنُوبی فَازْدُدْ عَنّی رِضا وَ قَرِّبنی إلَیْکَ زُلْفی وَ لاتُباعِدْنی، وَ إنْ کُنْتَ لَمْ تَغْفِرْلی فَمِنَ الآنَ فَاغْفِرْلی قَبْلَ أنْ تَنأی عَنْ بَیْتِکَ دَاری فَهذا أَوانُ إنْصِرَافی إنْ کُنْتَ قَدْ أذِنْتَ لی غَیْرَ رَاغِبٍ عَنْکَ وَ لا عَنْ بَیْتِکَ وَ لا مُسْتَبْدِلٍ بِکَ وَ لا بِهِ، ألْلّهُمَّ احْفَظْنی مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ وَ عَنْ خَلْفی وَ عَنْ یَمینی وَ عَنْ شِمالی حَتّی تُبَلِّغَنی أهْلی فَإِذَا بَلَّغْتَنی أهْلی فَاکْفِنی مَؤُنَةَ عَبادِکَ وَ عِیالی فَاِنَّکَ وَلِیُّ ذلِکَ مِنْ خَلْقِکَ وَ مِنّی .

و بعد از فراغ طواف و دعای مذکور، از آب زمزم بیاشامید و بر سر خود بریزید و بگویید:

آئِبُونَ تائِبُونَ عابِدوُنَ، لِرَّبِنا حامِدوُنَ، إلی_'feرَبِّنا مُنْقَلِبُونَ راغِبوُنَ، إلی_'feرَبِّنا راجِعوُنَ إنْشاءَ اللّه ُ، صَدَقَ اللّه ُ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أعَزَّ جُنْدَهُ وَ هَزَمَ الأحْزابَ وَحْدَهُ .

ص:195

و بعد به مقام ابراهیم رفته، دو رکعت نماز بخوانید، بعد به ملتزم رفته ، سینه و شکم خود را به آن بچسبانید و تا می توانید در آنجا بایستید.

و سپس نزد حجر الأسود رفته و او را ببوسید و دست بر او کشیده به صورت بمالید، آن گاه دستها را بر عتبه در کعبه گذارده بگویید:

ألْمِسْکینُ عَلی بابِکَ فَتَصَدَّقْ عَلَیْهِ بِالْجَنَّةِ.

وموقعی که خواستیدازمسجدخارج گردید، از دری که موسوم به « باب الحنّاطین»

و مقابل رکن شامی قرار دارد(1) بیرون روید اما قبل از خروج، جلو آن در، رو به کعبه سجده طولانی نموده بعد بر پای خود برخیزید و رو به کعبه نموده بگویید:

ألْلّهُمَّ إنّی أنْقَلِبُ عَلی لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ .

19 - در بازگشت از مکّه، زیاد از خدا بخواهید که سفر آخر شما نباشد ، و دعا کنید که دوباره نصیب شما گشته و به کرّات مشرّف گردید، در روایت است که این دعا موجب طول عمر، و ترک آن موجب کوتاهی عمر خواهد بود.

بنابراین موقع برگشت از مکّه جسم انسان باید خارج گردد، نه دلش.

عبد اللّه بن سنان گوید: شنیدم از امام صادق علیه السلام می فرمود: هرکس از مکّه برگردد در حالی که نیّت بازگشت به سوی کعبه را داشته باشد، خداوند عمرش را زیاد گرداند و حیات بیشتری به او عطا فرماید (2).

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: کسی که پس از انجام وظیفه حج، از مکّه بیرون رود در حالی که قصد برگشت نداشته باشد هر آینه مرگش نزدیک و عذاب او در پیش است (3).

20 -

باید توجّه نمود که اگر بازگشت از مکّه در اختیار خودتان است ، عصر پنجشنبه و شب جمعه از مکّه خارج نگردید و همچنین قبل از نماز ظهر نباشد و نماز ظهر را بخوانید و سپس حرکت کنید.

این بود شرح مختصری بر بلده طیّبه، مکّه مکرّمه و شرح اعمال آن، امید آنکه مورد رضایت صاحب این بیت، و همچنین خوانندگان گرامی قرار گرفته باشد، و در سفرهای خویش، به حرمین شریفین زیارتی با معرفت رفته و تمامی افرادی که برای اتمام این مجموعه، سعی و تلاش نمودند را از دعای خیر خویش فراموش ننمایند.

ص: 196

فصل سوّم

ص:198

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الْحَمْدُ للّه ِ الَّذی هَدانا لِمَعْرِفَةِ أوْلِیائِه، الَّذینَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ وَ جَعَلَ زِیارَتَهُمْ وَسیلَةً لِنَیْلِ السَّعادَةِ الأبَدِیَّةِ، وَ الصَّلوةُ وَ السَّلامُ عَلی هادِی الاُمَّةِ وَ إمامِ الأئمّةِ، مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفی، وَ عَلی آلِهِ الطّاهِرینَ مِنْ أهْلِ بَیْتِ النُّبُوَةِ .

در این بخش درباره اهمیّت و فضیلت زیارت پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله و فرزندان آن حضرت و قداست این سرزمین، به مقدار اندکی بحث شده است.

البته درباره عظمت و تقدیس این سرزمین که قطعه ای از قطعات بهشت معرّفی شده است، روایات زیادی وارد شده که در مقام خود، به بعضی از آنها اشاره می شود.

در بخش هائی نیز، به معرّفی اماکن و زیارتگاه های مدینه منوّره پرداخته، و سپس زیارت هر مقام را ذکر می کنیم، پس چه نیکوست که قبل از تشرّف به مدینه منوّره با تاریخ و فضیلت این سرزمین آشنا شده و با معرفت بیشتری به این آستان مقدّس، مشرف شوید.

مرض از بین می رفته اند، ولی در اثر قدوم مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله دیگر هوای مالاریائی آن به کلّی از بین رفته، و در تابستان و زمستان هوائی نسبتا مناسب دارد.

نقل شده که در ابتداء هجرت، در اثر آبهای راکد و پشه های مالاریا علاوه بر انسان، حیوانات هم به تب مبتلا می شدند، در یکی از جنگ ها شتران و بعضی از لشکریان مبتلا به تب و وبا شدند، خدمت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسیده، تقاضا کردند که حضرت از خدای تعالی بخواهد تا این مرض ها را برطرف گرداند، پیامبر صلی الله علیه و آله دعا کردند، خداوند هوای مدینه را مانند مکّه صاف و بی بلا قرار داد.

بالجمله، هوای مدینه در تابستان سوزان و در عین حال مرطوب است و در زمستان نسبتا سرد و چون دارای نخلستان های زیادی است، می شود گفت پس از طائف شهر ییلاقی حجاز محسوب می شود.

2 - مُدْخَلَ صِدْقٍ:«رَبِّ أدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ»(1)

3 و 4 - ألدّار وَ الایمان: «وَ الَّذینَ تَبَوَّءُ الدّارَ وَ الایمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ»(2).

5 - أرض اللّه: «ألَمْ تَکُنْ أرْضُ اللّه ِ واسِعَةٌ فَتُهاجِروا فیها» (3).

6 - التین: «وَ التّینِ وَ الزَّیْتُون» (4).

در تفاسیر آمده که منظور از تین مدینه و زیتون بیت المقدّس و طور سینین کوفه و بلدالأمین مکّه می باشد، که خداوند این چهار شهر را از بین تمام شهرهای عالم برگزیده است.

یهودیانی بود که از شمال آمده و در آن اسکان گرفته بودند، در سَده چهارم میلادی، دو طایفه از اعراب جنوبی ( قحطانیها ) به نام اوْس و خزرج به یثرب آمده با یهودی ها همشهری شدند، پس از چندی اعراب قحطانی با کمک اعراب بادیه نشین، بزرگِ یهودیان را به قتل رسانده ولی چیزی نگذشت که خودشان به جان یکدیگر افتادند، به ناچار قبیله اوْس با یهودیان بنی قُرَیْظَه و بنی النّظیر و قبیله خزرج با یهودیان بنی قَیْنُقاع که در مدینه سکونت داشتند، هم پیمان گشتند.

این جنگ و خونریزی ها در پی هم ادامه داشت تا اینکه نزدیک بود مدینه که در آن موقع هنوز به یثرب معروف بود، ویران شود، زیرا در اثر جنگ های این دو قبیله، شهر یثرب دچار آتش سوزی و حریق می شد، این دو قبیله که خود نیز به ستوه آمده بودند، شنیده بودند که پیامبری ظهور خواهد کرد و یهود می گفتند که ما منتظر هستیم، پیامبر ظهور کرده و به او ایمان بیاوریم.

این بود که در سالهای یازدهم و دوازدهم بعثت که عدّه ای از افراد این دو قبیله به حج رفتند، پیامبر را ملاقات کرده و گفتند: خوب است ما بر یهود پیشی گرفته و به ایشان ایمان بیاوریم، و به کمک دین اسلام اختلافاتمان را برطرف کنیم، از این رو در همان جلسه اوّل، اسلام را پذیرفته و پیامبر را به دیار خود دعوت نمودند، بیعت عقبه اُولی و عقبه ثانیه (1) که انجام گردید، پیامبر از مکّه به یثرب هجرت نمودند.

آورده تا از این دو معدن علم فیض گیرند، در این زمان مهم فقه و طب پیشرفت بسزائی داشت و در این زمان بود که اکثر دانشمندان مهم و راویان حدیث پرورش یافتند، و نقل شده که در زمان امام صادق علیه السلامبیش از چهار هزار و پانصد راوی حدیث و دانشمند در درس های آن حضرت شرکت کرده و تربیت می شدند که این تعداد در آن زمان، رقم بسیار بالائی بوده است، در سال های اوّلیّه اسلام و هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه، مردم از کشورهای مختلف و بیشتر از شام و هند و مصر و ایران به مدینه مهاجرت می کردند.

یک دسته از آنها که بعضی از نخاوله (1) نیز از این گروه هستند شروع به دامداری

و کشاورزی کردند که به «نقل رَفْعَت پاشا» اگر آنها نبودند، مدینه زراعتی نداشت و باغها و مزارع خوبی که دارد، به خاطر آنهاست.

عماد زاده از علاّمه مرعشی، مطالبی نقل کرده که به اختصار به آن اشاره می شود، تا معلوم شود که سادات مدینه، غیر از نخاوله می باشند.

حضرت آیة اللّه العظمی سیّد شهاب الدین نجفی مرعشی قدس سرهمی نویسند : طایفه نخاوله، طائفه ای هستند از خُلّص و دوستان اهل بیت علیهم السلام که از زمان قدیم در مدینه ساکن می باشند، و بزرگانی در آنها بوده است و...

لازم به ذکر است: کمک به این عدّه از مردم و شیعیان فقیر در این مرکز سنّی نشین و وهّابی تأکید شده است.

که محلّ دفن اشرف کائنات، بر تمام بقاع روی زمین افضل است، حتّی بر کعبه و بعد اجماع بر افضلیّت مکّه و مدینه بر سائر بلاد نموده اند، البته اختلاف دارند که کدام

افضل از دیگری است؟

یکی از دانشمندان مدینه کتابی درباره مدینه و فضیلت آن نوشت، و دانشمندی از اهل مکّه درباره فضیلت مکّه، و بالأخره دانشمند مدنی در یک فضیلت بر مکی غلبه یافت، و آن این بود که نوشت: طبق روایات هر کسی از تربت و خاکی است که بعد از مرگ در آن مدفون می شود و چون نفس شریف خاتم الأنبیاء صلی الله علیه و آلهاز تربت مدینه آفریده شده، لذا آن تربت بر جمیع بلاد عالم فضیلت دارد (1).

در فضیلت و شرافت این سرزمین مقدّس، قلم ناتوان از نوشتن و زبان عاجز از بیان است، زیرا سرزمینی که در هر نقطه آن جای قدم های مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله و هبوط جبرئیل امین است، پس چگونه می توان آن را توصیف نمود و فضائل آن را شرح داد.

«سمهودی» در کتاب «وفاء الوفاء» خود برای این بلده طیّبه، ( 99 خصلت ) ذکر کرده، که به بعضی از آنها اشاره می کنیم و در شرح فضائل مدینه، به ذکر همین نکات بسنده می نمائیم:

1 - خلقت اشرف کائنات، از این تربت پاک بوده است ( طبق آنچه ذکر شد ).

2 - در برگرفتن بدن شریف و مقدّس حضرت خاتم الأنبیاء.

3 - خداوند، مدینه را محلّ تجلّی دین خود قرار داده و از آنجا نور اسلام به سائربلاد تجلّی کرد.

4 - خداوند متعال، انصار دین خود را از آنجا انتخاب فرمود، و مهاجرین را در آن جای داد.

5 - اختصاص این بلد به مسجدی که بر «تقوی» بنا شده (2)، یعنی مسجد قبا که دو رکعت نماز در آن برابر یک عمره است، چرا که این همان مسجدی است که این آیه در مورد آن نازل شده است.

6 - اختصاص اهل مدینه به دورترین میقات «مسجد شجره» که افضل همه

ص:204

مواقیت است.

7 - تعیین سمت قبله به جانب کعبه، در این شهر واقع شده است.

8 - شفاعت آن حضرت برای کسی که ایشان را در اینجا زیارت نماید.

و نکته ای دیگر که به آن اشاره نشده است و یکی از مهمترین ویژگی های مدینه می باشد:

در برگرفتن پیکرهای مطهّر پاره تن پیامبر صلی الله علیه و آله حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام و چهار امام بزرگوار و نیز بسیاری از اولاد ایشان علیهم السلام می باشد.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله به فرزندشان حضرت اباعبد اللّه الحسین علیه السلاممی فرمایند: کسی که مرا در حیات یا ممات، یا پدرت یا برادرت حسن را، یا ترا، زیارت کند، حقّی بر من ثابت خواهد کرد که در روز قیامت او را زیارت کنم و از کیفر گناهانش نجات دهم (1).

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمودند: کسی که مرا در زمان حیاتم یا پس از مرگم زیارت کند یا تو را در زمان حیات و یا پس از مرگ زیارت کند یا دو پسر تو را در زمان حیات و پس از آن زیارت کند ضمانت می کنم که او را از گرفتاری ها و سختی های روز قیامت رهائی بخشم، تا اینکه با من در رتبه و درجه من قرار گیرد (2)

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرمایند: حجّ خود را به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله تمام کنید که ترک آن خلاف ادب است، و شما به این عمل امر شده اید، قبوری را که خدا حقّ آنها را بر شما لازم فرموده، و نزد آنها خواهان روزی شوید (3).

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: هنگامی که یکی از شما به حج می رود برنامه حجّ خود را به زیارت نمودن ما به پایان ببرد، زیرا این برنامه، کامل کننده حج است (4).

روایت شده که: روز عیدی، امام صادق علیه السلام در مدینه بودند، و به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله مشرّف گردیده و بر آن حضرت سلام نموده، و بعد فرمودند: ما بر همه اهل شهرها فضیلت داریم، خواه مکّه و خواه غیر آن، به سبب زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله.

پس از آگاهی، از ثواب زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله، توجّه به نکته ای لازم است و آن اینکه: شاید برای بعضی میسّر نشود که به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله بروند، و از طرفی بسیار علاقمند هستند که شامل این احادیث شده و به حظّ و بهره ای نائل گردند!

از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند: کسی که زیارت کند قبر مرا، مانند این است که هجرت نموده به سوی من، در حیات من، و اگر نتوانستید سلام بفرستید که به من می رسد (5).

ص:206

در «تهذیب» آمده است که شخصی گفت: روزی خدمت حضرت زهرا علیهاالسلام رسیدم، عرض کردم برای طلب برکت و ثواب اینجا مشرّف شدم، حضرت فرمودند:

خبر داد مرا پدرم که هر که بر او و بر من سه روز سلام کند، خداوند متعال او را از اهل بهشت قرار دهد، آن شخص می گوید: عرض کردم در حیات او و شما؟ فرمود: و هم چنین بعد از وفات ما.

ابن عبّاس می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: چون فرزندم حسن علیه السلامبه زهر جفا شهید گردد، ملائکه آسمانها بر او گریان می شوند، همه چیز بر او بگرید حتّی مرغان هوا و ماهیان دریا، آری هرکس بر او بگرید، دیده اش در قیامت کور نباشد، هرکس بر مصیبت او اندوهناک شود، در آن روز اندوهناک نباشد، هرکس او را در بقیع زیارت کند، قدمش بر صراط ثابت باشد، در روزی که قدمها بر آن لرزان است (1).

امام محمّد باقر علیه السلام فرمودند: چون بدن پدرم را در قبرستان بقیع به خاک سپردند، ناقه آن حضرت خود را رها کرد و نزدیک قبر شریف رفت و بدون آنکه قبلاً قبر را دیده باشد، سینه خود را بر قبر مطهّر گذاشت و فریاد و ناله برآورد، اشک

از دیدگانش می ریخت و چون او را بر گرداندند، دو مرتبه برگشت و ناله از سر گرفت، تا این که پس از سه روز بر سر قبر امام سجاد علیه السلامدرگذشت.

امام صادق علیه السلام فرمودند: پدرم امام محمّد باقر علیه السلام در هنگام رحلت به من فرمودند: ای جعفر، از مال من وقفی قرار بده برای ندبه کنندگان و عزاداران، که ده سال در منی، در موسم حج بر من ندبه و گریه نمایند و رسم ماتم و سوگواری را تجدید نموده و بر مظلومیّت من زاری کنند(2).

در حدیث مفصّلی از ابن هشام نقل شده که از امام صادق علیه السلامروایت می کند: مردی به آن حضرت عرض کرد: آیا زیارت باید کرد پدر شما را؟ فرمودند: آری، عرض کرد، ثواب آن چیست؟ امام علیه السلامفرمودند: بهشت از برای اوست، اگر اعتقاد به امامت او داشته باشد و از او پیروی کند، عرض کرد: کسی که اعراض کند از زیارت آن حضرت چطور؟ فرمودند: در یوم الحسرة ( روز قیامت ) پشیمانی و حسرت نصیب او خواهد بود (3).

ص:207

باز امام صادق علیه السلام می فرمایند: هرکس مرا زیارت کند، گناهانش آمرزیده شود و فقیر و پریشان نمیرد (1).

امام رضا علیه السلام می فرمایند: از برای هر امام عهدی است بر گردن شیعیان آنها، و از تمامی وفاء به آن عهد، این است که زیارت کنند قبور آنها را، سپس آن کس که زیارت نماید امامان خود را، در حال رغبت و خشنودی به آن زیارت، امامان معصوم او را شفاعت خواهند نمود، در روز قیامت (2).

امام حسن عسکری علیه السلام می فرمایند: هرکس زیارت کند امام صادق علیه السلامو پدرش امام باقر علیه السلام را، درد چشم نکشد، و بیماریهای صعب العلاج نبیند، و مبتلا نمیرد(3).

النّبی 3 - مسجد بیت المقدّس 4 - مسجد کوفه

و همچنین پیامبر عظیم الشّأن اسلام، حضرت محمّد بن عبد اللّه صلی الله علیه و آله فرمودند: یک نماز در مسجد من، برابر با دَه هزار نمازی است ، که در مساجد دیگر خوانده شود، مگر مسجد الحرام، که نماز در آن افضل می باشد (1).

در شرافت مسجد النّبی صلی الله علیه و آله همین بس که، شخص مسافر می تواند نماز را در آن کامل بخواند و در روایات آمده است که مسلمانان باید که به قصد آن شدِّرحال(2)

کنند.

شده بودند، چرا که شتر حضرت، در منطقه ای که به ظاهر ارزشی نداشت و قطعه زمینی بیش نبود، در نزدیک خانه ابو ایّوب انصاری زانو زد.

ابو ایّوب که به گفته سلمان، از فقیرترین مردم شهر مدینه بود، به شتاب نزد پیامبر آمده و ایشان را به خانه خویش برد و مادر را صدا زد، و بشارت داد که سیّد و آقای بشر، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر ما وارد شده اند!!

مادر ابو ایّوب به استقبال حضرت آمد، ولی چون نابینا بود گفت: واحسرتا که چشم ندارم، جمال پیامبر را تماشا کنم، پیامبر صلی الله علیه و آلهدست بر چشم آن زن گذاشت، و آن زن بینا گردید، و این اوّلین معجزه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله در مدینه بود.

برای هر یک از زنان پیامبر نیز، حجره ای ساخته شد و دیوارهای آن را با گِل و کاه و سنگ، و طاق آن را، با شاخه های خرما پوشاندند.

نقل شده که: منزل حضرت مانند سائر خانه های اعرابِ بی بضاعت بود و شامل نُه اطاق کوچک که، به وسیله محوطه پنجاه و یک متری که در وسط داشت، به یکدیگر متّصل شده بود.

یکی از این این اطاقها، محلّ آسایش خود پیامبر، و دیگر اطاقها هر کدام متعلّق به یکی از زوجات بوده است.

سمهودی از ابن یزید نقل کرده، گفت: من خانه امّ سلمه، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله را دیده بودم، آن حجره از خشت بنا شده بود، از پسرش پرسیدم: چه وقت این خانه را برای مادرت بنا کردی؟ گفت: وقتی پیامبر به غزوه دَوْمَةُ الْجَنْدَل رفت، مادرم خانه خود

را با خشت مرمّت کرد، چون حضرت برگشت و مشاهده کرد، فرمود : ای امّ سلمه ! این چه بناء است؟ عرض کرد: خواستم چشمهای مردم را از حرم تو باز دارم.

فرمود: ای امّ سلمه! یکی از مصارف شرّی که مال مسلمان در آن مصرف از میان می رود، بناهای عظیم است.

سعید بن مسیّب گفت: به خدا قسم! دوست داشتم که خانه های محقّر و گِلی زوجات رسولخدا صلی الله علیه و آله، به حال خود باقی باشد، تا مسلمانان آینده ببینند، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، آن کس که امپراطوران بزرگ دنیا، در برابرش خاضع می شدند، و کلیّه خزائن عالم در دستش بود، با چه سادگی زندگی کرده است! ای کاش آن آثار ساده و بی آلایش باقی می بود، تا مردم می دیدند و دست از مباهات و فخر فروشی ها بر می داشتند.

امام صادق علیه السلام جدّ بزرگوار خویش، حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله را در عبارتی زیبا، چنین توصیف می نمایند:

کانَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ جُلُوسَ الْعَبْدِ، وَ یَأکُلُ أکْلَ الْعَبْدَ وَ یَعْلَم أنَّهُ الْعَبْد 0

یعنی نشستن رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند نشستن بندگان بود، و همچون بندگان طعام می خورد، و خود را بنده می دانست(1).

ص:211

من بهتر است از قطارهای شتر که در راه خدا بیرون روند:

1 - تزویج فاطمه علیهاالسلام 2 - بازگذاشتن درِ خانه او، به سوی مسجد ، با اینکه دیگران درهایشان به سوی مسجد مسدود شد 3 - دادن پرچم به دست او در جنگ خیبر، بعد از آنکه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فردا پرچم را به دست کسی می دهم، که خدا و رسول را دوست می دارد، و خدا و رسول هم او را دوست می دارند (1).

مساحت مسجد النّبی، برای علماء بسیار حائز اهمیّت بوده، زیرا در مورد اتمام یا قصر نماز مسافر در این مسجد، اختلاف فتوا وجود دارد، بعضی اتمام نماز مسافر را در مسجد النّبی قدیم جایز می دانند، ولی بعضی از علماء فرقی بین مسجد قدیم و جدید نگذاشته، و نماز را در کلّ مسجد، به صورت تمام جایز می دانند.

بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، در سال هفده هجری و بعد از آن در سال بیست و نُه هجری نیز مسجد تعمیراتی یافته و بر مساحت آن افزوده شده و بعد هم مکرّر در هر زمانی تعمیراتی انجام یافته، و بعضی هم کارهای اساسی در مسجد انجام می دادند.

تا اینکه در سال 89 هجری عبدالملک بن مروان به خاطر توسعه مسجد، دستور داد تا خانه های زنان پیامبر را که تا آن روز در کنار مسجد قرار داشت، خراب نموده، جزء مسجد قرار دهند .

و برای اینکه قبر حضرت رسول صلی الله علیه و آله در مسجد نمایان نباشد، دیواری اطراف آن کشیده و به نام ( حجره طاهره ) معروف گردید (1) .

نقل شده: روزی که خانه های پیامبر را خراب کردند مردم مدینه همچون روز وفات حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله ضجّه می کشیدند.

بعد از آن نیز، در توسعه این مسجد، افرادی تلاش کردند، تا اینکه در سال 654، در زمان مستعصم باللّه مسجد، به وسیله یکی از مشعلهای آن آتش گرفت، ولی به مدفن حضرت آسیبی نرسید، یک سال بعد مستعصم، دستور داد مسجد را به صورت قبلی تجدید بنا کنند.

سیوطی در تاریخ الخلفاء می نویسد: در سال 886 صاعقه آسمانی این مسجد را با کتب و خزانه و دوازده نفر سوزاند و فقط حرم مطهر سالم باقی ماند.

بالجمله، بعد از وفات حضرت در زمانهای متعدّد، سلاطین به خاطر اعتقادات خویش و یا عوام فریبی، و اینکه خود را معتقدنشان دهند، به نحوی در توسعه و زیبائی این مسجد کوشش نموده اند، ولی آثار تاریخی و بناهای جالبی که اکنون

ص:214

موجود و جلوه گر است، در دوران حکومت چند نفر انجام یافته، که به آنها اشاره می گردد:

مناره های مسجد جدید که به وسیله آل سعود ساخته شده، «هفتادمتر» ارتفاع دارد، کف تمام مسجد با سنگهای مرمرعالی سفید وسبز وسیاه مفروش گردیده است.

آنچه که مربوط به مدفن پیامبر است، اطرافش تا زیر گنبد دیوار کشیده شده، و قبر شیخین خارج از این دیوار و داخل در محوّطه پنجره های فولادی است.

گفته شده: که این محل در خارج مسجد قرار داشته و حضرت با شاخه های خرما، سایبانی ساختند، تا این راد مرادان از آن استفاده نمایند.

سرپرستی این مردان الهی را، یک سیاه کوتاه قد به نام ( جُوَیْبِر ) عهده دار بود، بعد از ایجاد این مکان، اصحاب صفه یکی یکی بر تعدادشان افزده می گشت، و ارادت آنها به خاندان نبوت نیز بیشتر می شد.

اوّلین افرادی که همیشه در صف جماعت، پشت سر پیامبر اقامه نماز می کردند، همین افراد بودند، و در غزوات نیز شرکت نموده، و به خاطر دلاوریها و فداکاریهائی که از خود نشان می دادند، محبوبترین افراد نزد پیامبر خدا بودند.

نقل شده که غذایشان در هر روز، بنا به آنچه که حضرت برایشان مقرّر نموده بودند، یک چارک نان و خرما بوده که با آن سدّ جوع می کردند.

سمهودی در تاریخ خود می نویسد: ابوعبیده نقل کرده، می گفت : من همواره به نماز جماعت حاضر می شدم، به خدا قسم! بعضی از مسلمانان به اندازه ای فقیر بودند که از شدّت گرسنگی نمی توانستند تمام نماز را به پای بایستند، چه بسا در اثنای نماز

به زمین می افتادند .

دیگری گوید: هفتاد نفر از مسلمانان را در صفه مشاهده کردم، که در میان آنها یک تن لباس کافی نداشت، برخی یک إزار و بعضی یک رداء، برای حفظ عورت، آن جامه را به خود می پیچیدند.

نقل شده: روزی عدّه ای از آنان خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و عرض کردند:

گلوی ما از شدّت خوردن خرما سوخت، برای ما فکری بفرما، حضرت فرمودند: پس از من وضع شما بسیار خوب خواهد شد و خانه های شما مانند کعبه، با اشیاءنفیس زینت می شود، ولی دلها در آن روز به این پاکی نخواهد بود، زیرا به نسبتی که سطح زندگی بالا رود، دلبستگی هم به مال دنیا بیشتر، و در نتیجه قلب، صافی خود را از دست خواهد داد.

و همین مبارزات با نفس و سختی ها بوده، که اکنون 1400 سال از این جریانات می گذرد، ولی هنوز نام آنها و مکان آنها زنده است، با اینکه این مسجد بارها مورد تعمیرات و بازسازی قرار گرفته و حتّی خانه زوجات پیامبر خراب شده، ولی این مکان محفوظ مانده و خود برگ افتخاری است برای مسلمین.

ص:219

3 - محراب فاطمه، که در جنوب محراب تهجّد قرار دارد، و داخل حجره طاهره است.

4 - محراب عثمانی که در طرف جنوب قرار گرفته است.

5 - محراب قایبتای که در جنوب شرقی مسجد واقع شده است.

مرمر سفید و طلاکوب که اکنون در مسجد النّبی موجود می باشد را ساخت و به این مسجد تقدیم نمود.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: آنگاه که از دعا نزد قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفراغت یافتی، بیا نزد قبر و با دست خود آن را مسح نما، و دو قبّه آن را که در قسمت پائین منبر مانند انار می باشد به چشمها و صورت خود بکش، چه آن که این عمل شفای چشمهاست، و بعد برخیز نزد منبر برو، خدا را حمد و ثنا بگو و حاجتت را بخواه، چه آنکه پیامبر فرموده:

ما بین قبر و منبر من، بوستانی از بوستانهای بهشت است و منبر من به دری از درهای بهشت واقع شده است. سپس بیا کنار محراب آن حضرت و آن چه می خواهی نماز بخوان ... (1).

می باشد، ولی سیصد و بیست و هفت عدد از آنها مربوط به قسمت قدیم مسجد و حرم می باشد، که در زمان عثمانی ها ساخته شده است و از لحاظ رنگ آمیزی با استوانه های جدید فرق می کند.

چهل و دو عدد از این استوانه ها، مربوط به زمان پیامبر می باشد، که داخل روضه و حرم شریف قرار گرفته، و حدّ مسجد زمان پیامبر و خانه آن حضرت را مشخّص می سازد، از این چهل و دو ستون، باز بیست و چهار عدد از آن مشخّص کننده روضه مبارکه است که، با سنگ مرمر صیقلی و آب کاری منقوش شده و از سائر ستون ها ممتاز است، و به نام « اسطوانه» مشهور، و برای هر کدام در زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله نامی انتخاب شده و دارای تاریخچه ای نیز می باشد.

اگر بخواهیم تاریخچه و علّت نام گذاری هر کدام را شرح بدهیم ، سخن به درازا می کشد، لذا فقط ستونهائی که مهمتر هستند و ریشه تاریخی دارند ذکر می کنیم:

1 - اسطوانة المُحَرَّس: به نقل از سمهودی، در این محل حضرت علی علیه السلام از پیامبر در مواقعی که افرادی ناآشنا و غریبه به ملاقات آن حضرت می آمدند محافظت می نمودند، و لذا به اسطوانه امیر المؤمنین علیه السلام نیز معروف است.

2 - اسطوانة الوفود: ستونی است که نمایندگان عرب، برای ملاقات با پیامبر به نزد آن می آمدند.

3 - اسطوانة المهاجرین: ستونی است که بین مرقد مطهّر و منبر قرار گرفته، و قبل از آنکه محراب حضرت به محلّ فعلی انتقال یابد، مهاجرین در این مکان دور هم جمع می شدند، لذا به نام آنان معروف شده و گفته اند دعا در این مقام مستجاب است.

4 - اسطوانه مقام جبرئیل: ستونی است که در محلّ درِ خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام نصب گشته، و رفت و آمد حضرت علی علیه السلام، از این محل بوده است.

ابی الحمراء گوید: چهل روز در خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله بودم همه روز درب خانه فاطمه و علی می آمد، و دست به دو لنگه در می گرفت و می فرمود:

ألسَّلامُ عَلَیْکُمْ أهْلَ الْبَیْت وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُه، یَرحَمَکُمُ اللّه ، إنَّما یُریدُ اللّه َ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا (1) 0

ص:223

5 - اسطوانه تهجد: ستونی است که برابر با درِ حجره شریفه است ، و پیامبر صلی الله علیه و آله تهجّد خود را در این مقام می گذارده اند.

6 - اسطوانه حنّانه: علّت و وجه تسمیه این اسطوانه را به استوانه حنّانه، در قسمت منبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل نمودیم.

7- اسطوانه توبه: بنابه نقل بسیاری از کتب تاریخی، داستان عبرت انگیزی را برای تسمیه این ستون، به ستون توبه نقل کرده اند ، که به طور فشرده به آن اشاره می کنیم:

ابولبابه، که یکی از سرداران سپاه اسلام بود، در ضمن یکی از جنگ ها که یهودیان در محاصره مسلمین بودند، فرستاده ای به نزد پیامبر فرستاده و درخواست نمودند تا یکی از سرداران به نزد آنها رفته و شرایط صلح را اعلام نماید، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، ابولبابه را انتخاب نموده و به سوی آنها اعزام فرمودند، ابولبابه که با آنها سابقه دوستی داشت و می خواست آنها را از این کار منصرف سازد ، و در ضمن مقام خود را در نزد آنان بالا ببرد به نزد یهودیان رفته و در بالای بلندی ایستاد و محاصره

شدگان را به اطاعت از رسول خدا صلی الله علیه و آله وتسلیم بلا شرط در برابر نیروی اسلام دعوت کرد، ولی ضمن آنکه با صدای بلند صحبت می کرد، اشاره به گلوی خویش نمود، ( یعنی که سرنوشت تسلیم شدگان توام با سربریدن است ).

ابولبابه می گوید: وقتی که از قلعه خارج شدم، ناگهان وجدانم بیدار شده و فهمیدم خیانت نموده ام، لذا بدون آنکه به پیامبر صلی الله علیه و آلهبگویم، به مسجد النّبی رفته و با طنابی خود را به این ستون بستم و دائما گریان بوده و به هیچ عنوان غذا و آبی نخوردم، خبر به پیامبر رسید، فرمودند: اگر ابولبابه مستقیما به نزد من می آمد و تقاضای عفو می کرد، او را می بخشیدم، ولی چون به خانه خدا رفته، باید امر الهی برسد و سرنوشت وی را معین گرداند، سرانجام روز سوّم وحی رسید و توبه وی مورد قبول واقع گشت.

نوشته اند: وقتی خبر عفو او به ابولبابه رسید، و خواستند طنابهای او را باز کنند گفت: به خدا قسم زمانی حاضر به خروج از مسجد هستم که خود پیامبر آمده، و طناب را از من باز کنند، حضرت طبق دلخواه او عمل کرده و طناب را از بدن او باز نمودند، و قبول توبه اش را اعلام کرده و او را مورد محبّت خویش قرار دادند.

ص:224

آیه یکصد و دو از سوره توبه راجع به این قضیّه است، که خداوند با نزول این آیه به پیامبر، خبر قبول توبه را به حضرت داد.

«وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ، خَلَطُوا عَمَلاً صالِحَا، وَ آخَرَ سَیِّئا عَسَیَ اللّه ُ أنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إنَّ اللّه َ غَفُورٌ رَحیمٌ»(1)

و بعضی دیگر، آنها که به گناه نفاق خود اعتراف کردند، که عمل صالح و فعل قبیح هر دو به جای آوردند، امید باشد که خداوند توبه آنها را بپذیرد، که البته خداوند آمرزنده و مهربان است.

خصوصا شیعیان ایرانی بسیار علاقمند به دیدار آنجا بوده اند، ولی با توسعه جدید مسجد النّبی در چند سال اخیر، این ویرانه ها نیز، به طور کلّی محو شده است.

نشستند و گفتند:

أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَ أنَّکَ نَبِیُّ اللّه ِ وَ رَسُولُه

پیامبر پرسیدند که ولیّ تو کیست؟ جناب عبداللّه فرمودند: علی علیه السلامپس پیامبر فرمودند: پس برگرد به باغستانی که در آن بودی (1).

در زمان حکومت عثمانی، این مقبره بسیار مجلّل ساخته شده بود و زائرین به آنجا می رفتند، ولی اکنون آثار آن را به کلّی محو نموده اند، و محلّ آن مقبره اکنون

در سمت غربی حرم، که برای نماز ساخته شده می باشد.

در هر حال اگر به مدینه مشرّف شدید، سزاوار است که حتما این بزرگوار را زیارت نمایید، بنابراین هرگاه به مسجد فاطمه که نزدیک مسجد غمامه است رفتید، در آن مسجد رو به مقبره سابق حضرت عبداللّه ( که در جهت شمال شرقی آن مسجد، به فاصله تقریبا صدمتر قرار دارد ) ایستاده، و پدر پیامبر عظیم الشّأن اسلام

صلی الله علیه و آله را زیارت نمایید.

نشده که بهتر است در این مسجد نماز تحیّت خوانده شود.

در جهت شمال شرقی مسجد غمامه، کنار بازار فرش فروش ها، مسجدی است به نام فاطمه، که در طبقه فوقانی قرار دارد و مسجد بسیار مجلّلی است، بعد از خواندن نماز تحیّت در این مسجد، رو به طرف محلّی که قبلاً قبر حضرت عبد اللّه بوده بایستید ( یعنی پشت به قبله و رو به جهت شمال شرقی ) و زیارت حضرت عبد اللّه را که در قسمت قبل بیان شده، بخوانید.

خدمت پیامبر رسیدند و بعد از آن، در ملاقاتی که با حضرت و عدّه ای از علماء نصاری داشتند، به مناظره پرداختند، تا اینکه سخن را به اینجا رساندند، که به پیامبر

گفتند: نظرت در مورد عیسی چیست؟ حضرت در جواب فرمودند : او بنده و رسول خدا است، آنان گفتند هرگز دیده ای پسری بدون داشتن پدر بوجود آید؟ حضرت فرمودند: مانند آدم، آیا پدر او چه کسی بود؟ سپس این آیه نازل شد:

«إنَّ مَثَلَ عیسی عِند اللّه ِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابِ، ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکونُ»(1)

به درستی که مثل عیسی در نزد خداوند، همانند آدم است، که خداوند او را از خاک پاک خلق کرد، پس به او گفت: باش، و او وجود یافت.

و چون مناظره نصاری با پیامبر صلی الله علیه و آله به طول انجامید، و ایشان لجاجت کردند در پذیرفتن سخنان پیامبر، این آیه نازل شد:

«فَمَنْ حاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ جائَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أبْنائَنا، وَأبْنائَکُمْ وَ نِسائَنا وَنِسائَکُمْ وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ تَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّه ِ عَلَی الْکاذِبین(2)».

هر که مجادله کند با تو در امر عیسی، بعد از آنچه آمده است به سوی تو، از علم و بیّنه و برهان، پس بگو: ای محمّد صلی الله علیه و آله، بیایید بخوانیم پسران خود را و پسران شما را، و زنان خود را، و زنان شما را، و جانهای خود را و جانهای شما را، پس تضرّع و دعا کنیم،و سپس لعنت خدا را بر هر که از ما و شما دروغ گوید قرار دهیم.

و بعد از نزول این آیه تصمیم گرفتند که در روز بعد با یکدیگر مباهله کنند، پس ابوحارثه به اصحاب خود گفت: فردا اگر پیامبر با اصحاب خود آمد که با او مباهله کنید، ولی اگر با فرزندان و اهل بیت خود آمد، بترسید از اینکه با او مباهله کنید، پس

بامداد روز بعد که رسید، پیامبر به در خانه امیر مؤمنان علیه السلام رفته، و دست ایشان و حضرت زهرا علیهاالسلام و حسنین علیهماالسلام را گرفته، و بیرون مدینه برای مباهله رفتند.

ص:230

چون نصاری آن بزرگواران را مشاهده نمودند، ابوحارثه پرسید: اینها کیانند؟ گفتند: آنکه پیش روی پیامبر است پسر عمّ او ، و شوهر دختر او، و محبوبترین خلق است در نزد او، آن دو طفل دو فرزندان اویند از دخترش، و آن زن، فاطمه دختر پیامبر است، که عزیزترین خلق است نزد او، پس حضرت نشستند برای مباهله، ابوحارثه گفت: به خدا سوگند، چنان نشسته که پیامبران دیگر هم برای مباهله می نشستند، و بعد برگشت، از او پرسیدند چرا بر می گردی؟ گفت: به خدا قسم اگر محمّد بر حق نمی بود، هرگز برای مباهله نمی آمد، و اگر با ایشان مباهله کنیم هنوز سال تمام نشده، یک نفر نصرانی دیگر بر روی زمین باقی نخواهد ماند، پس پیامبر فرمودند: اگر با من مباهله می نمودند، دیگر نصاری در نجران نمی ماند و تمامی آنها میمون و خوک می شدند، و تمام این وادی بر ایشان آتش می شد و می سوختند.

و نقل شده، که بعد از این حادثه، عبای خویش را بر روی خود، امیرالمؤمنین، حضرت فاطمه و حسنین: کشیدند و آیه تطهیر بر ایشان نازل گشت:

«إنَّما یُریدُ اللّه َ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِجُّسَ أهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَّهِرَکُمْ تَطْهیرا»

بالجمله، نماز و دعا در این دو مسجد، ( مسجد مباهله و مسجد مائده ) فضیلت

بسیاری دارد (1).

بعد از نماز در این دو مسجد، این دعا را بخوانید:

ألْوَداعُ وَقْتَ الرُّخْصَة، ألْوَداعُ یا رَسُولَ اللّه، ألْفِراقُ یا نَبِیَّ اللّه، ألْأمانُ یا حَبیبَ اللّه، لا جَعَلَهُ اللّه ُ تَعالی آخِرَ الْعَهْدِ لا مِنْکَ وَ لا مِنْ زِیارَتِکَ وَ لا مِنْ الْوُقُوفِ بَیْنَ یَدَیْکَ الاّ مِنْ خَیْرٍ وَ عافِیَةٍ وَ صِحَّةٍ وَ سَلامَةٍ، إنْ عِشْتُ إنْ شاءَاللّه تَعالی جِئْتُکَ، وَ إنْ جِئْتُ فَأَوْدَعْتُ عِنْدَکَ شَهادَتی وَ أمانَتی وَ عَهْدی

وَ میثاقی مِنْ یَوْمِنا هذا الی یَوْمِ الْقِیمَةِ، وَ هِیَ شَهادَةُ أنْ لا الهَ الاَّ اللّه ُ، وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ، وَ أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا یَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلینَ، وَ الْحَمْدُ للّه ِ رَبِّ الْعالَمین (2)

ص:231

که به وهابیّون معروفند، سرپرستی می شود.

در زمان قبل از هجرت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اینجا مدفن اموات یثرب بوده، و بعد از

هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه، این قبرستان به مدفن مسلمین اختصاص یافت، و طبق رسم آن زمان، خانه هائی اطراف آن جا ساخته شد، و بسیاری از بزرگان مدینه در خانه های مجاور قبرستان بقیع در زیر سقف دفن شدند.

و گفته شده که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برای مدفونین این قبرستان طلب مغفرت می نمودند و بعد از رحلت آن حضرت، ائمّه اطهار علیهم السلام برای زیارت قبور مؤمنین به آنجا رفته و زیارت می نمودند، در حدیثی در وسائل الشّیعه آمده که بعد از شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام، امام حسین علیه السلام شبهای جمعه برای زیارت قبر برادر عزیز خویش به قبرستان بقیع مشرّف می شده اند.

در مورد فضلیت قبرستان بقیع احادیثی بیان شده، من جمله از پیامبر عظیم الشّأن اسلام، حضرت ختمی مرتبت محمّد بن عبد اللّه صلی الله علیه و آله نقل شده که می فرمایند: گوشه های قبرستان حجون ( قبرستان ابوطالب در مکّه ) و بقیع را می گیرند و در بهشت می تکانند، تا آنها که در این دو مکان آرمیده اند، بی حساب داخل بهشت گردند، البته با شرط ایمان (1).

در روایتی دیگر فرموده اند: زمین بقیع، اوّل زمینی است که در روز قیامت باز می شود و اموات آن سر از خاک بیرون می آورند، و پس از آن زمین مکّه، و در روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع در محشر حاضر می گردند که صورتشان مانند ماه شب چهارده می درخشد، و آنها داخل بهشت می شوند.

سمهودی در کتاب وفاء الوفاء خود در روایتی نقل می کند، که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: دو قبرستان است که برای اهل آسمان می درخشد، مانند نور آفتاب و ماه، برای اهل زمین، اوّل مقبره بقیع است، دوّم مقبره عسقلان (2).

ص:233

فضلیت بقیع را کسی نمی تواند بیان کند، زیرا اگر زمین آن شرافتی از قبل نداشت، همین که بدنهای مطهّر و مقدّس پاره های تن و جگر گوشه های نبّی مکّرم اسلام، در آن آرمیده اند ( به حسب ظاهر )، خود برای شرافت سرزمین بقیع کافی بود.

ولی افسوس و صد افسوس، که این آرامگاه مقدّس و منوّر، زمینی که گوشه گوشه آن را فرزندان، اصحاب، و یاوران پیامبر آرمیده اند، دست نا اهلانی چون گروه وهابیّت افتاده، که تا این حدّ بی توجّهی و بی احترامی می شود.

سرزمینی که هرلحظه مهبط فرشتگان الهی ومحلّ تعظیم وبوسه های میلیون ها زائر و عاشق خاندان اهل بیت علیه السلام است، سرزمینی که (بنابر آنچه نقل شده )، شبهای جمعه حضرت بقیّه اللّه برای زیارت اجداد طاهرینشان به آنجا آمده، و اشک غم می ریزند.

مسیحیان و دیگر مذاهب، در شهری که «فاطیما» نامیده شده، به خاطر اینکه چند دختر بچه، خواب حضرت زهرا علیهاالسلام را دیده اند ، مورد تقدّس و عبادت قرار داده، و با پای برهنه و حتی به صورت سینه خیز به آنجا می روند و احترام می گذارند، و معتقدند که حضرت به این مکان توجّه و عنایت دارند، و حتی از دورترین نقاط برای زیارت و عرض حاجت به آنجا می روند، ولی یک فرقه ضالّه که خود را وهابی می نامند، و اظهار تقدّس و خداپرستی دارند، باید با این مکان شریف که مدفن پیکرهای مطهر ائمّه اطهار علیهم السلام و بستگان آنها است، چنین بی احترامی روا دارند، و تمام این مقبره ها را که به وسیله شیعیان دارای بقعه و بارگاهی بوده، به تلّی خاک مبدّل، و هیچ گونه سنگ، یا نام و نشانی باقی نگذارند و حتی اجازه احترام، و بوسیدن و اشک ریختن برای مظلومیّت این بزرگواران را هم ندهند.

به نظر من حقیر اوّلین جائی که ما شیعیان به خداوند شِکوِه کرده، و از او درخواست ظهور حضرت مهدی (عجّل اللّه تعالی فرجه ) و طلب انتقام کنیم، هنگام زیارت بقیع است، که به این وضعیّت رسیدگی، و دادِ دلمان را از دشمنان حضرتش بگیرد.

اگر از تمام شیعیانی که به بقیع مشرّف شده اند، بپرسید: اوّلین مرتبه ای که چشمتان به آنجا افتاد چه حالی پیدا کردید؟ بدون شک همگی می گویند، بهتمان زد، خشک شدیم، یا اشکمان همانند سیلاب جاری شده، باورمان نمی آمد که چنین وضعیّتی باشد، و مثل اینکه تمام در و دیوار بقیع ناله می زند، اشک می ریزد و شِکوِه دارد و...

ص:234

بزرگواران از همان ابتدا در خانه ای که متعلّق به عقیل بن ابی طالب بوده، به خاک سپرده شده اند، که البته دفن اجساد اشراف و بزرگان در خانه های مسکونی، یک کار عادی و معمولی در آن زمان بوده است.

چنانچه عبداللّه پدر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در خانه ابن نابغه دفن شده ، و پیامبر نیز در خانه مسکونی خودشان به خاک سپرده شده اند.

محلّ آرامگاه ائمّه نیز در خانه عقیل، امری متداول در آن زمان بوده که بعدا به صورت مسجد، و سپس به شکل حرم و آرامگاه درآمده، و بنا به قرائن تاریخی، بارها مورد تعمیر و تجدید بنا قرار گرفته است، تا اینکه در سال 460 هجری قمری به دستور مجد الملک وزیر برکیارق(1)، بنای آرامگاه ائمّه اطهار علیهم السلامدر بقیع به وسیله یک معمار قمی، ساخته می شود.

مجد الملک، که نام اصلی او «ابوالفضل اسعد بن محمّد بن موسی» بوده، که به مجد الملک لقب یافته است، وزیر شیعه مذهب و ایرانی بوده و از قریه بلاسان یا براوستان از قراء قم بوده است، که در سال472 هجری قمری کشته شد (2).

قبرستان بقیع، مانند دیگر بناها هر چند مدّت نیاز به تعمیر پیدا می کرده، که فهرست وار مهمترین آن را، که به دستور افراد مختلف انجام شده، ذکر می کنیم:

1- درسال 519 هجری قمری به دستور مسترشدباللّه بیست ونهمین خلیفه عبّاسی.

2- حدود سال 630 قمری به وسیله مستنصر باللّه سی و سوّمین خلیفه عبّاسی.

3- در اوائل قرن سیزدهم قمری، برای آخرین بار به دستور سلطان محمود،

سلطان سی اُم عثمانی.

در سفرنامه فرهاد میرزا به مدینه، نوشته شده: که در بقعه ای که مربوط به چهار امام بزرگوار بوده، پرده گلابتون بسیار عالی نصب شده، و دارای تزئینات زیبائی بوده است، روی قبرها، سنگ مرمر عالی کار گذاشته شده، و این پرده مخصوص مواقعی بوده است که حجّاج برای زیارت می آمده اند.

ص:236

آنها نشان دهد، و آن کسی نبود، جز محمّد بن عبدالوهّاب (1).

انگلیسی ها خود احکامی به نام دین بنا نهادند، و آن را به محمّد تعلیم دادند، که بین مردم رسوخ کرده و آن را به مردم تعلیم دهد، از طرفی انگلیسی ها قدرت نظامی و قبیله ای را پیش بینی کرده بودند ، در همان روزهای اوّل که محمّد وارد نجد شد، محمّد بن سعود و فرزندش عبدالعزیز، که هوای سلطنت در سر داشتند و خواستار حربه روحانیّت بودند، زیر پرچم او قرار گرفتند، و چون از مشایخ عرب بودند، باعث رواج عقیده وهّابی شدند، بدین طریق محمّد بن عبدالوهّاب، امام زمانه فرقه جدید التّأسیس وهّابیت شد، و محمّد بن سعود مجری نیّات او.

اعراب بادیه نشین نجد هم، به طمع جمع آوری مال از افکار مفتی جدید، محمّد بن عبدالوهّاب و شیخ الطّائفه محمّد بن سعود، پیروی نموده، و آمادگی خود را برای غارت ذخائر و نفائس اماکن مقدّسه اسلامی اعلام داشتند.

در کشف الارتیاب می نویسد: که آل سعود و وهّابیها پانزده سال مشغول توسعه دین جدید بودند، تا اینکه حکومت آنها قوّت گرفت، و از کسانی که به آنها گرویده بودند، یک دهم از کلیّه اموال آنها را گرفت و افرادی را نیز با قید قرعه، به استخدام

خود در آوردند و به سپاه ملحق کردند، که مجموع سپاهیان آنها به یکصد و بیست هزار نفر رسید.

4 - روشن کردن چراغ و شمع، نزد قبور حرام است و جزء رسوم جاهلیّت می باشد (1).

شرع موظّف است و بر او واجب است که ، مردم را امر به حج کند، و آنها را اجبارا به حج بفرستد، حال در آن زمان چه وضعیّتی بوده که علماء اسلام چنین فتوائی داده اند، اللّه اعلم !!

بالجمله، در سال 1321، سعود بن عبدالعزیز بن محمّد بن سعود، سوّمین حاکم متعصّب و خونخوار نجد، به مدینه حمله کرده و اعلام کرد: که غیر وهّابیون نجس و مشرکند، و لذا نباید داخل حرمین شوند، و در همین سال آنچه از گنجینه و جواهرات، و اشیاء قیمتی در حرم و خزانه پیامبر بود، غارت نموده و تمامی قبور و بقاع قبرستان بقیع را خراب نمودند، و بعد هم تمامی قبور مکّه، از جمله قبر حضرت خدیجه در قبرستان ابوطالب، و همچنین قبور شهدای احد، و خلاصه تمام بقاع و قبوری که در این شهرها بود، جز حرم حضرت رسول صلی الله علیه و آلهرا خراب نمودند .

برای دوّمین مرتبه در سال 1344، عبدالعزیز، قبور ائمّه اطهار علیهم السلام و دیگر قبور مشهور در قبرستان بقیع را ویران، و با خاک یکسان نمود و در صدد تخریب حرم پیامبر بر آمد، که با اعتراض و مخالفت شدید مردم عربستان مواجه شد و از این کار صرف نظر کرد.

و این یادگاری بود از این قوم ضالّه که تا قیامت لعن و نفرین مردم جهان خصوصا شیعیان بر آنها باد.

«وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»(1)

بعضی از قبور مخفی، وبعضی هم که معلوم بوده، از میان رفته است، وبسیاری را هم از بین برده اند، لذا قبور شریفه، اغلب معلوم و مشخّص نمی باشد، در مرآت الحرمین هم می نویسد: بیش از دو هزار تن از اصحاب و تابعین در این قبرستان دفن شده اند.

از فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مقبره زینب و رقیّه و امّ کلثوم، که مادر آنها حضرت خدیجه، و ابراهیم که مادرش ماریه قبطیّه بوده، در این قبرستان می باشد.

تعدادی از همسران پیامبر نیز در اینجا مدفونند، و از خاندان بنی هاشم و خویشان پیامبر افرادی همچون: عقیل بن ابی طالب و عبداللّه بن جعفر ( همسر حضرت زینب کبری علیهماالسلام ) و محمّد حنیفه فرزند حضرت علی علیه السلام و اسماعیل پسر امام صادق علیه السلام در شمار مدفونین این قبرستان می باشند.

از عمّه های پیامبر، صفیّه بنت عبد المطّلب و عاتکه بنت عبد المطّلب که تا قبل از ویرانی بقیع دارای بقعه بوده اند، و نیز تعدادی از فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام، امام حسن مجتبی علیه السلام، امام علیّ بن الحسین علیه السلام و همچنین مادر مکرّمه ایشان، حضرت شهربانو و از فرزندان امام صادق علیه السلام و امام موسی بن جعفر علیه السلام نیز در اینجا مدفونند، از اصحاب و یاران پیامبر و امیرالمؤمنین و همچنین تعدادی از شهدای احد و بدر و نیز حرّه(1) در اینجا مدفون می باشند که نام تعدادی از این بزرگواران را ذکر می کنیم:

عثمان بن مظعون (2)، مقداد بن الأسود (3)، جابربن عبداللّه انصاری(4)، زید بن

ص: 241

ارقم، حسان بن ثابت، امّ ایمن، اسعد بن زُراه که نقل کرده اند، اوّل کسی از انصار بوده که در این جا دفن شده، سعد بن معاذ، عبد اللّه بن مسعود، ابوسعید خدری، سهل بن سعد ساعدی، مالک بن نُوَیْره (1) که افراد مذکور، غیر از اینکه از اصحاب بوده اند بعضی نیز افتخار این را داشته اند که کاتب وحی و قرآن مجید بوده و یا از مبلّغین صدر اسلام و از راویان حدیث نیز بوده اند «رضوان اللّه علیهم اجمعین».

بعد از قبور ائمّه اطهار علیهم السلام که توجّه زائرین به آنجاست، نقطه ای دیگر در بقیع که دل هر زائری به سوی آنجا کشیده می شود و به عبارتی دل هر دردمندی در آنجا آرامش پیدا کرده و صفا می پذیرد، مقبره مطهّره و مقدّسه افتخار اهل بیت علیه السلام، حضرت فاطمه امّ البنین می باشد، مادر دلسوزی که دلاور مردانی تربیت کرد که پاسبان درگاه ولایت باشند، و قهرمانانی که در کربلا نقش آفرین بودند خصوصا شیر بیشه شجاعت، حضرت ابوالفضل العبّاس علیه السلام که حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام ایشان را فرزند خود خطاب نمودند.

در این مقام که نام این بانوی کریمه به میان آمد لازم است که چند کلمه ای از ویژگیهای این بانوی نمونه ذکر شود.

در مورد حضرت امّ البنین نقل شده: که ایشان بانوی عالمه ای بوده اند و پدران و دائی های ایشان از دلیران عرب قبل از اسلام بوده و در شجاعت و دلیری، بزرگ و پیشوای قوم خویش محسوب می شده اند.

همان طور که عقیل به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: در میان عرب شجاعتر و قهرمانتر از این خانواده یافت نمی شود.

بعد از ازدواج حضرت علی علیه السلام با امّ البنین، ایشان لطف و مرحمتی خاص نسبت به فرزندان امیرالمؤمنین علیه السلام داشتند، در حدّی که به آن حضرت خطاب نمودند: در مقابل فرزندان خود مرا با نام فاطمه صدا نزنید، زیرا خاطرات تلخ گذشته و بی مادری، آنها را رنج می دهد.

امّ البنین توجّه و مهربانی خاصّ خود را به فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلامبا عنوان پاداش و مزد رسالت جدّشان حضرت محمّد صلی الله علیه و آله، فریضه دینی قرار داده بود، و به عنوان امانتهای رسول خدا صلی الله علیه و آله با جان و دل از آنها نگهداری می نمود چرا که

ص:242

فرموده اند:

«قُلْ لا أسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أجْرا الاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ...»

این فداکاریها و مهرورزیهای بی شائبه ایشان، نسبت به فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله و فداکاریهای فرزندان او در راه سیّد الشّهداء علیه السلامبی پاسخ نبود، بلکه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نسبت به احترام و بزرگداشت ایشان کوشیدند و از قدردانی نسبت به این بانوی بزرگوار دریغ ننمودند.

شهید اوّل، آن فقیه بزرگ عالَم تشیّع می فرمایند:

امّ البنین از زنان با فضلیت و عارف به حقّ اهل بیت بود، محبّتی خالصانه نسبت به آنها داشت و خود را وقف دوستی آنان کرده بود و آنها نیز جایگاهی والا و ارزنده برای ایشان قائل بودند، تا حدّی که زینب کبری علیهاالسلام پس از رسیدن به مدینه، به محضرش شتافتند و شهادت چهار فرزندش را تسلیت گفتند، و روزهای عید برای احترام به محضرش تشریف می بردند.

در نزد مسلمانان نیز، ایشان جایگاهی رفیع دارند و بسیار معتقد هستند که ایشان در نزد خدا، دارای مقامی رفیع می باشند که اگر دردمندی، ایشان را در پیشگاه خدا واسطه قرار دهد، خداوند متعال غم او را برطرف خواهد نمود (1).

مراسم خاصّی در آنجا برپا می شود ).

کوتاه سخن اینکه شاید یک سری عوامل ظاهری موجب توجّه بیشتر مردم به آن حرم و یا آن قبر گردد. در قبرستان بقیع هر زائری که وارد می شود با یک زمین خالی و قبوری که حتّی سنگی روی آن نیست، که مشخّص گردد صاحب قبر نامش چیست، مواجه می گردد، عدّه ای چون اطّلاع ندارند ممکن است فاتحه ای خوانده و ردّ شوند ولی شیعیان می دانند که این قبرستان، جای معمولی نیست بلکه همانطور که در اذن دخول حرمهای شریفه می خوانیم:

ألْلّهُمَّ إنّی وَقَفْتُ عَلی بابٍ مِنْ أبْوابِ بُیُوتِ نَبیِّکَ صَلَواتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِه0

یعنی خدایا من ایستاده ام بر دری از درهای خانه پیامبرت که درود خدا بر او باد، بنابراین نباید ظاهر آنجا را ببینیم، بلکه باید در نظر داشته باشیم که در مقابل خانه

پیامبر ایستاده ایم، حال که چنین توفیقی شامل حال ما شده چگونه باید زیارت کنیم؟ چگونه باید سلام دهیم؟ آیا اگر در زمان خود حضرت چنین تشرّفی برایمان حاصل می گشت با کفش وارد خانه پیامبر می شدیم و یا اینکه با پای برهنه به طرف آن

حضرت می رفتیم؟

در فراز دیگر اذن دخول می خوانیم: خدایا من حقیقتا معتقدم به احترام صاحب این زیارتگاه شریف در غیابش، همچنانکه معتقدم در حضورش و می دانم که پیامبر و خلفای بعد از ایشان (ائمّه اطهار) زنده اند و در نزد تو روزی داده می شوند و ایشان

می بینند جای ایستادن مرا و می شنوند صدای مرا و جواب سلام مرا می دهند و ...

بنابراین خود ائمّه به ما یاد داده اند که یک زائر در چه مقامی ایستاده، چگونه باید با ائمّه صحبت کند و اذن دخول بگیرد.

وقتی پشت قبرستان بقیع ایستاده اید، بدانید جائی که شما ایستاده اید محلّ قدمهای پیامبر است که بعد از وفات فرزندش ابراهیم، پیوسته به این قبرستان می آمده و زیارت می نمودند، اینجا محلّ قدمهای امام حسین علیه السلام است که بعد از شهادت برادرش امام مجتبی علیه السلام بدین جا تشریف می آوردند.

مضافا بر اینکه شما مقابل خود قبور چهار امام بزرگوار را مشاهده می کنید، چگونگی وضعیّت قبور ایشان خود بهترین گواه است بر مظلومیّت این ائمّه و شاید زنگ خطری است برای ما شیعیان که شاهد زحمات و مصائب ائمّه که برای اعتلای

ص:244

دین خدا متحمّل شده اند باشیم(1). پس ای شیعه! دین خدا را مقدّس شمار و به وظائف خود خوب عمل کن. مبادا عملی انجام دهی که باعث تضییع این زحمات شود و همانطور که امام جعفر صادق علیه السلاممی فرمایند:

کُونُوا لَنا زَیْنا وَ لا تَکُونُوا عَلَیْنا شَیْنا

برای ما اهل بیت زینت باشید، نه موجب ننگ و رسوائی

ص:245

«جبرئیل در ساخت آن به من کمک نمود و مهندس آن بود»

در عظمت این مسجد، این آیه مبارکه بر آن حضرت نازل شد:

«لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أوَّلَ یَوْمٍ»

مسجدی که اساس آن بر پایه تقوی و پرهیزکاری، از اوّلین روز تأسیس آن، گذارده شده، اوُلی است که در آن نماز بجا آورده شود (1).

نقل شده: که رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از مراجعت به شهر مدینه، مکرّر به این مسجد می آمده، و نماز می خوانده اند، و در بعضی روایات است که: حضرت، در روزهای شنبه به این مکان شریف می آمده اند.

به خاطر اهمیّت و قداستی که این مسجد داشته، در زمان های مختلف مورد تعمیرات و بازسازی قرار گرفته، تا زمان حال که به زمین مسجد افزوده شده، و در و دیوار آن را با سنگ های بسیار عالی پوشانده، و بنائی بسیار زیبا و دیدنی ساخته اند.

محلّ نزول آیه «لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی» را نیز، با محراب آن ، به صورت بسیار عالی ساخته و منبری در آنجا گذاشته اند، که مربوط به « قایبتای» می باشد، که برای مسجد النّبی ساخته بود ولی پس از ساختن منبر دوازده پلّه ایِ سطان مراد، منبر قایبتای را به این مسجد انتقال داده اند.

در وسط صحن مسجد، محلّی است، که شتر پیامبر صلی الله علیه و آله در وقت ورود آن حضرت، در آن جا خوابیده است، و در نزدیک ستون وسطی از ردیف وسط، مقابل محراب، محلّی است که پیامبر در آنجا نماز می خوانده اند.

به خاطر اهمیّت و امتیازی که این مسجد دارد برای آن اعمالی ذکر کرده اند، که ذیلاً متذکّر می شویم:

2 - هر چه وقت داشتید، دو رکعت، دو رکعت، به نیّت «نماز در مسجد قبا» نماز بخوانید، زیرا نبّی مکرّم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند: هرکس دو رکعت نماز در مسجد قبا ( با نیّتی که در بالا ذکر شد ) بخواند، چنان است که یک عمره انجام داده است (1).

3 - خواندن زیارت جامعه صغیره .

4 - خواندن دعای « یا کائِنا قَبْلَ کُلِّ شَی ء » در این مسجد وارد شده که در مزار بحار نقل گردیده ( ولی به جهت رعایت اختصار نقل نمی شود )

5 - خواندن دعای زیر:

ألْلّهُمَّ انَّ هذَا الْمَسْجِدَ مَسْجِد قُبا وَ مُصَلّی نَبِیِّنَا وَ حَبیبِنا وَ سَیِّدِنا محمّد صلی الله علیه و آله ألْلّهُمَّ انَّکَ قُلْتَ وَ قَوْلُکُ الْحَقُّ فی کِتابِکَ الْمُنْزَلِ عَلی صَدْرِ نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أوَّلِ یَوْمٍ أحَقُّ أنْ تَقُومَ فیِه، فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّه ُ یُحِبُّ الْمُطَهِّرینَ، ألْلّهُمَّ طَهِّرْ قُلُوبَنا مِنَ النِّفاقِ وَ أعْمالَنا مِنَ الرِّیاءِ وَ فُرُوجَنا مِنَ الزِّنا وَ ألْسِنَتَنا مِنَ الْکِذْبِ وَ الْغَیْبَةِ وَ أعْیُنِنا مِنَ الْخِیانَةِ فَإِنَّکَ تَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورِ، رَبَّنا ظَلَمْنا أنْفُسَنا وَ إنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرین 0

همانطور که در کتب متعدّد نیز آمده، بعد از شهادت حضرت حمزه، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلاممرتّبا به زیارت شهداء اُحُد، و عموی بزرگوارشان می آمدند، و نقل شده که : بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهایشان، روزهای دوشنبه و پنج شنبه به زیارت شهداء می آمدند، و در عزای پدر خویش گریه می نمودند.(1)

در کتاب وفاء الوفاء احادیثی ذکر شده از فضیلت زیارت حضرت حمزه، به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله که می فرمایند:

أنَّ النَّبِیَ زارَ قُبُورَ الشُّهَداءَ بِأُحُدٍ فَقالَ، الّلهُمَّ إنَّ عَبْدَکَ وَ نَبِیِّکَ یَشْهَدُ أنَّ هؤُلاء شُهَداءَ وَ أنَّهُمْ مَنْ زارَهُمْ أوْ سَلَّمَ عَلَیْهِمْ الی یَوْمِ الْقِیمَةِ رُدُّوا عَلَیْهِ (2)

چه بسیار صله رحم و کارهای نیک می نمودی (1). و حضرت در موقعی که نماز بر اجساد مطهّر شهداء می خواندند، حضرت حمزه را در هر یک از این نمازها شرکت می داد، و آن روز حمزه به «سیّد الشّهداء» ملقّب گردید.

بعد از آن، چون بدن های شهداء مُثله شده بودند، حضرت دستور دادند که با همان لباس ها، اجساد مطهّر دفن گردد، و بعد از آن فرمودند: این شهداء را در هم پیچیده دفن نمایید، با همین جامه و خون هائی که بر تن آنهاست، زیرا نیست جراحتی که در راه خدا رسیده باشد، مگر اینکه با همان جراحت، در روز قیامت بر خدا وارد می شوند، و بهترین رنگ ها در آن روز رنگ خون، و بهترین بوی ها، بوی مشک است، که از خون شهید ساطع می گردد.

از شهداء اُحُد می توان «مصعب بن عمیر»، «عبداللّه بن جحش»، « حنظلة بن ابی عامر»، معروف به غسیل الملائکه (2) را نام برد.

بعد از بازگشت پیامبر و یارانش به مدینه، زنها و بستگان به استقبال آمده و پیامبر صلی الله علیه و آله خانواده های آنها را تسلیت می دادند، و آنها می گفتند، چون شما به سلامت هستید، تأسّف و مصیبتی نداریم .

در آن روز کمتر خانه ای بود، که صدای گریه و سوگواری از آن بلند نشود، جز از خانه حمزه که گریه کننده ای نداشت.

پیامبر، اشک در چشمانشان حلقه زده، فرمودند: شهداء اُحُد گریه کننده دارند، لکن حمزه گریه کننده ندارد، سعد بن معاذ و اسید بن حضیر که این سخن را شنیدند، به زنان انصار گفتند که به خانه فاطمه رفته، و بر حمزه گریه کنید.

چون پیامبر صدای گریه آنها را شنید، فرمودند: خدا شما را رحمت کند، مواسات کردید، به خانه های خود برگردید، از آن روز مرسوم شد که هرگاه مصیبتی در مدینه بر کسی وارد می شد، اوّل بر حمزه گریه می کردند، و بعد بر مصیبت خود.

بنا به همین رسم و خواسته پیامبر بوده، که گریه کردن بر حمزه سیّد الشّهداء و زیارت قبر آن حضرت را پیوسته مسلمین انجام می دادند و حتّی حضرت زهراء علیهاالسلام

ص:252

بعد از رحلت پدر خویش به آنجا رفته، و گریه می کردند و دعا ونماز می خواندند(1).

محمود بن لبید می گوید: روزی به زیارت حضرت حمزه رفتم، دیدم که آن مظلومه، نزد قبر حمزه مشغول گریه است، من صبر کردم تا گریه اش ساکت شد، نزدیک رفتم، و سلام کردم و گفتم:

یا سیّدة النّسوان به حقّ خدا قسم که رگهای دلم را قطع کردی از این گریه ات!!، فرمودند: ای ابا عمرو! برای من شایسته است گریستن، زیرا که به من رسیده است مصیبت بهترین پدرها ( رسول خدا ) پس فرمود: واشَوْقاهْ إلی رَسُولِ اللّه و انشاد فرمود:

إذا ماتَ یَوْمَا مَیِّتٌ قَلَّ ذِکْرُهُ

وَ ذِکْرُ أبی مُذْ ماتَ وَ اللّه ُ أکْثَرٌ (2)

یعنی چون بمیرد مرده ای کم گردد یاد وی، و یاد پدرم از وقتی که وفات کرده، به خدا بیشتر است.

می شود، در حال حاضر پنجره ای نصب شده، که می توانید پشت آن پنجره ایستاده و به این راد مردان صدر اسلام سلام نموده، و آنان را زیارت کنید.

در عظمت ایشان فرمودند:

ضَرْبَةُ عَلِیٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ أفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَیْن

و پس از هلاکت عمرو و نوفل و حوادث دیگر، (1) احزاب کفّار، خود را باخته و فرار نموده، و همین امر منجر به پیروزی مسلمین گردید.

نکته جالب در این مسجد این است، که جابر بن عبد اللّه نقل می کند : روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این مکان نماز خواند، و دعا نمود تا خدای تعالی مسلمانان را نصرت عنایت کند، آن روز چهارشنبه و بین نمازظهر و عصربود، که آثار استجابت در چهره آن حضرت ظاهر گردید، از آن پس هر گاه امر مهمّی به من روی می آورد، در آن ساعت و آن روز به آن مسجد می رفتم، و دعا می کردم و اثر اجابت را می دیدم(2).

به حضرت سلمان منسوب است، و بهتر است که به یاد فداکاری و زحمات حضرت سلمان ( که در قضیّه پیروزی جنگ خندق سهم بسزائی داشته، بخاطر پیشنهاد حفر خندق ) دو رکعت نماز در این مسجد بخوانید.

در فضیلت جناب سلمان همین بس که پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد ایشان فرمود:

سَلْمانٌ بَحْرٌ لا یُنْزَفُ و کَنْزٌ لا یُنْفَدُ، سَلْمانُ منّا أهْلَ الْبَیْتِ یَمْنَحُ الحِکْمَةُ وَ یُؤْتِی الْبُرْهانَ (1)

و امام صادق علیه السلام ایشان را بهتر از لقمان حکیم دانسته اند، از روایات استفاده می شود که ایشان اسم اعظم خداوند را می دانسته، و از محدّثین بوده است، و برای ایمان ده درجه ذکر کرده اند، که ایشان در درجه دهم بوده، و از تحف بهشتی در دنیا میل کرده، و عالِم به غیب و مورد علاقه خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است (2).

الاخِرَةِ مِنْ فَضْلِ شَفاعَةِ مُحَمَّدٍ صَلّی اللّه ُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ احْشُرْنا فی زُمْرَتِهِ وَ تَحْتَ لِوائِهِ وَ أمِتْنا عَلی مَحَبَّتِه وَ سُنَّتِه وَ اسْقِنا مِنْ حَوْضِهِ الْمَوْرودِ بِیَدِهِ الشَّریفَةِ شَرْبَةً هَنیئَةً مَریئَةً لا نَظْمَأُ بَعْدَها أبَدا إنَّکَ عَلی کُلِّ شَی ءٍ قَدیرٌ.