ص: 2

ص: 3

ص: 4

آیه ی 2··· 41

شأن نزول··· 41

وعده ی دروغین··· 43

قطع درختان یهودیان··· 46

خروج بنی النضیر از مدینه··· 46

واژه شناسی··· 50

1 - «حشر»··· 50

2 - «حصن»··· 51

3 - «قَذْف»··· 51

4 - «رعب»··· 52

5 - «عبر»··· 53

مقصود از «اوّل حشر»··· 55

داستانی عجیب از امّ سلمه··· 59

سخن ابن ابی یعفور راجع به امام ششم علیه السلام··· 61

عبرت··· 64

موضوع عبرت در قرآن کریم··· 64

عبرت گرفتن از دیدگاه امیرالمومنین علیه السلام··· 68

آیه ی 3··· 73

معنای «جلاء»··· 73

توضیح آیه ی کریمه··· 74

جزا و پاداش عمل··· 76

ص: 6

1 - سزای اعمال سوء و ناشایست در دنیا··· 78

2 - پاداش و جزا در آخرت··· 79

الف : اعمالی که پاداش آن ها بهشت است··· 79

1 - ایمان··· 79

2 - توبه··· 80

3 - استقامت··· 80

ب ) اعمالی که سزای آن ها جهنم است··· 81

1 - تکبّر··· 81

2 - ظلم و ستم··· 82

3 - کردار ناشایست··· 82

قاعده ی کلی··· 83

حبط اعمال··· 85

الف : حبط عمل در قرآن··· 85

1 - کفر و شرک··· 85

2 - نفاق و دورویی··· 86

3 - تکذیب آیات خداوند و روز قیامت··· 86

ب : حبط عمل در روایات··· 87

1 - کفر و انکار ولایت امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام··· 87

2 - ترک نماز بدون عذر··· 87

آیه ی 4··· 89

معنای «شقاق»··· 89

ص: 7

ماجرای حضرت نوح علیه السلام··· 91

داستان حضرت هود علیه السلام··· 93

آیه ی 5··· 97

واژه شناسی··· 97

1 - «لینة »··· 97

2 - «اصول»··· 97

توضیح آیه ی شریفه··· 98

آیه ی 6··· 101

شأن نزول··· 101

واژه شناسی··· 102

1 - «فَیْ ء»··· 102

2 - «وجف»··· 103

3 - «رُکُوب»··· 104

توضیح آیه ی شریفه··· 106

مالک حقیقی··· 107

اموال امانت نزد مردم··· 107

نتیجه گیری··· 108

حدیث مرتبط با آیه ی مورد بحث··· 109

آیه ی 7··· 113

واژه شناسی··· 113

ص: 8

1 - «نفل»··· 113

2 - «دُولَة»··· 116

ذی القربی چه کسانی هستند ؟··· 116

الف : سوره ی مبارکه ی انفال··· 117

ب : سوره ی مبارکه ی نحل··· 119

ج : سوره ی مبارکه ی اسرا··· 120

جریان فدک··· 121

د : سوره ی مبارکه ی شوری··· 124

توضیح آیه ی مودّت··· 124

مودّت اهل بیت پاداش رسالت··· 125

خویشان و اقربای پیامبر چه کسانی هستند ؟··· 126

مصادیق «قربی» از نظر شیعه و اهل سنت··· 128

بررسی کلام فخر رازی··· 130

اختلاف در معنای آل رسول صلی الله علیه و آله··· 131

ادله ی فخر رازی برای اثبات احترام ویژه ی اهل بیت علیهم السلام··· 132

موارد مصرف «فی ء» و «انفال»··· 134

فرق خراج و مقاسمه··· 137

موارد مصرف خراج··· 138

مبارزه با اختلاف طبقاتی··· 140

تسلیم محض و اطاعت از شارع مقدس··· 141

ص: 9

تقوی··· 144

دین باوران راستین در قرآن··· 145

نشانه های پرهیزکاران در روایات··· 146

پرهیزکارترین انسان··· 147

ثمرات و برکات پرهیزکاری در قرآن··· 147

ثمرات تقوا در روایات··· 150

آیات 8 - 10··· 153

شأن نزول··· 154

واژه شناسی··· 156

1 - «ابتغاء»··· 156

2 - «تَبَوَّؤا»··· 157

3 - «یؤرون»··· 158

4 - «خصاصة»··· 159

5 - «یُوق»··· 159

6 - «شُحّ»··· 160

7 - «غلّ»··· 161

هجرت··· 161

هجرت در لغت··· 162

مفهوم هجرت از دیدگاه قرآن و روایات··· 162

مهاجرت جسمی و روحی··· 163

لزوم هجرت از بلاد کفر··· 166

ص: 10

عواقب مهاجرت نکردن··· 167

پاداش عظیم مهاجرت··· 167

بالاترین جایگاه··· 168

بخشش گناهان··· 168

برخی از اوصاف مهاجرین··· 169

الف : به دست آوردن فضل و خوشنودی حق··· 169

ب : یاری نمودن دین خدا··· 171

ج : صداقت و راستگویی··· 173

بخشی از اوصاف انصار··· 174

الف : دوست داشتن مهاجرین··· 174

ب : بی نیازی به آنچه که به مهاجرین می دهند··· 174

ج : ایثار و مقدم داشتن مهاجران بر خودشان··· 175

چکیده ی مطالب··· 180

حدیث مرتبط··· 181

آیات 11 - 14··· 183

شأن نزول··· 184

واژه شناسی··· 185

1 - «نافقوا»··· 185

2 - «اِخوان»··· 186

3 - «لَیُوَلُّنَّ»··· 187

4 - «رَهْبَة»··· 188

ص: 11

5 - «محصّنة»··· 189

6 - «جُدُر»··· 190

7 - «بأس»··· 190

8 - «شتّی»··· 191

توضیح آیات··· 192

نفاق··· 192

نفاق در جامعه ی توحیدی··· 192

آغاز نفاق از مدینه··· 193

علل و عوامل نفاق··· 194

عاقبت مسخره کنندگان در قیامت··· 196

نشانه های کلّی منافقان··· 197

الف : علایم و نشانه های منافقین در قرآن··· 197

1 - منافقان فاسقند··· 198

2 - مدعی ایمان··· 198

3 - اهل خیانت و نیرنگ··· 198

4 - ریاکار و خودنما··· 199

5 - دارای دل های بیمار··· 199

6 - مفسدان فی الارض··· 199

7 - دو چهره اند و رنگ عوض می کنند··· 200

8 - مانع انفاق··· 200

9 - منافقین و دروغ گویی··· 201

ص: 12

10 - مردد و دو دل··· 202

ارکان نفاق··· 203

سرانجام منافقین··· 204

التماس منافقان از مومنان در سرای آخرت··· 205

ب : نشانه های منافقین در روایات··· 206

1 - خیانت و دروغ و خلف وعده··· 206

2 - حرف زدن بدون عمل··· 207

3 - زبان شیطان··· 207

4 - طغیان در بی نیازی··· 207

5 - دوگانگی ظاهر و باطن··· 208

6 - بی اعتبار در نزد خدای متعال··· 208

7 - شرورترین مردم در قیامت··· 209

8 - گمراه و گمراه کننده··· 209

9 - آشکارترین منافق··· 209

10 - مکار و حیله گر··· 210

ادامه ی توضیح آیات··· 210

آیات 15 - 17··· 215

معنای واژه ی «وبال»··· 215

توضیح آیات··· 216

برصیصای عابد··· 219

معنای عام شیطان و ابلیس··· 220

ص: 13

آیات 18 و 19··· 225

واژه شناسی··· 225

1 - «غَد»··· 225

2 - «نسوا»··· 226

توضیح آیات··· 227

فرمان به تقوی و امر به محاسبه و نظر در اعمال··· 227

محاسبه ی نفس··· 228

راهکاری مفید برای ترک معصیت و گناه··· 230

1 - مشارطه··· 230

2 - مراقبه··· 232

3 - محاسبه··· 233

4 - معاتبه و معاقبه··· 234

محاسبه ی نفس در روایات··· 236

برخی از فواید محاسبه ی نفس··· 238

1 - مرز میان حماقت و زیرکی··· 238

2 - کسب سود و زیان··· 238

3 - عدم جدایی از اهل بیت علیهم السلام··· 239

4 - محاسبه و توفیق اصلاح عیوب··· 240

5 - سرمنشأ پرهیزکاری··· 240

6 - سعادت و خوشبختی··· 241

چگونگی محاسبه ی نفس··· 243

ص: 14

توضیح آیه ی دوم··· 246

فراموشی··· 249

نسیان حَسَن و نسیان قبیح··· 250

فراموشی از منظر قرآن کریم··· 250

فراموشی اختیاری و غیر اختیاری··· 252

فراموشی اختیاری··· 253

عاقبت خدافراموشی خودفراموشی است··· 255

اسباب و عوامل فراموشی··· 256

الف : شیطان··· 256

ب : رفاه بسیار··· 257

ج : فسق و فجور··· 258

د : استهزای مومنان··· 259

ه : لهو و لعب و غرور··· 259

عواقب خطرناک فراموشی··· 260

الف : پرده ی غفلت بر دل ها··· 260

ب : فراموشی و متروک بودن در قیامت··· 260

حدیث مرتبط با آیه ی مورد بحث··· 261

چکیده ی کلام··· 263

آیه ی 20··· 265

واژه شناسی··· 265

1 - «یستوی»··· 265

ص: 15

2 - «فَوْز»··· 266

توضیح آیه ی مورد بحث··· 266

چرا در غیر امور اجتماعی و حقوقی ، تفاوت وجود دارد ؟··· 273

مصادیق فائزون در قرآن··· 275

قسم اول··· 276

الف : اطاعت از خداوند و رسول اکرم صلی الله علیه و آله سبب وصول به فوز عظیم··· 276

ب : تحت ولایت الهی بودن موجب رسیدن به فوز عظیم··· 277

ج : ایمان و هجرت و جهاد با مال و جان سبب وصول به فوز عظیم··· 277

قسم دوم··· 278

الف : نجات از عذاب مصداق فائز و پیروز··· 278

ب : وارد شدن به بهشت مصداق واقعی فائز و پیروز··· 279

ج : رضا و خوشنودی الهی مصداق حقیقی فوز··· 280

اسباب فوز و پیروزی در روایات··· 281

الف : اطاعت از امیرالمومنین و ائمه ی اطهار علیهم السلام··· 281

ب : شیعه بودن··· 281

ج : اخلاص در عمل··· 282

د : غلبه بر هوای نفس··· 282

ه : شهادت در راه خداوند··· 282

روایاتی راجع به آیه ی مورد بحث··· 283

ولایت شرط قبولی اعمال··· 285

ص: 16

آیه ی 21··· 287

واژه شناسی··· 287

1 - «خُشُوع»··· 287

2 - «تصدّع»··· 288

3 - « خشیة »··· 289

فرق بین «خشیة » و «خوف»··· 289

توضیح آیه ی شریفه··· 291

تاثیر آیات بر کوه ها··· 291

انسان با عظمت تر از موجودات دیگر··· 295

انسان امانت دار الهی··· 295

منافع کوه ها از منظر قرآن··· 297

الف : انتقال آب در کوه ها··· 297

ب : کوه ها پناهگاه هایی برای انسان ها··· 299

میخ های محکم··· 300

مواد مذاب··· 300

جاذبه ی ماه و خورشید··· 301

ج : نقش کوه ها در استواری زمین··· 301

تاثیر آیات در افراد مختلف··· 303

1 - فضیل بن عیاض··· 303

2 - ابو طلحه ی انصاری··· 305

تفکر در قرآن··· 307

ص: 17

تفکر و اندیشه در روایات··· 309

الف : تفکر موجب بیداری قلب··· 309

ب : تفکر و اندیشه بزرگ ترین عبادت··· 309

ج : برتری یک ساعت تفکر از هفتاد سال عبادت··· 310

د : تفکر سرچشمه ی عمل··· 311

ه : برترین عبادت··· 311

سخن خواجه نصیر الدین طوسی راجع به تفکر و اندیشه··· 311

موضوعات تفکر و اندیشه··· 312

تفکر ممنوع··· 312

آیات 22 - 24··· 315

با فضیلت ترین آیات قرآن··· 315

سبب واجب شدن بهشت··· 316

محافظت از انسان··· 317

مشمول صلوات و رحمت فرشتگان··· 318

مقام شهید··· 318

بخشش گناهان··· 319

شفای هر درد··· 320

توضیح آیات شریفه··· 320

معنا و مفهوم اسم و صفت··· 320

توقیفی و غیر توقیفی بودن اسمای الهی··· 323

اسماء الحسنی··· 327

ص: 18

اقسام اسمای حسنی··· 327

اسمای حسنی در قرآن کریم··· 328

فهرست اسماء الحسنی··· 328

نام ها و صفات تصریح شده در قرآن کریم··· 334

اسما و صفات غیر مصرّح در قرآن··· 335

توضیح صفات خداوند در آیات مورد بحث··· 336

معنا و مبدأ اشتقاق «اللّه»··· 336

«الغیب»··· 339

«الشهادة»··· 340

غیب و شهاده در قرآن··· 340

عالم الغیب و الشهاده··· 341

عالم الغیب··· 343

علاّم الغیوب··· 343

عالم غیب السماوات والأرض··· 344

کلیدهای غیب··· 345

انواع غیب··· 347

انحصار علم غیب در پروردگار··· 348

راه جمع و حل··· 350

«رحمان» و «رحیم»··· 353

فرق رحمان و رحیم··· 353

رحمان و رحیم در روایت··· 355

ص: 19

احتیاج انسان به ذات نامتناهی حق و رحمت او··· 357

اسباب رحمت··· 358

1 - اطاعت از خدا و پیامبر··· 358

2 - ایمان به خدا و اعتصام به قرآن··· 358

3 - پیروی از قرآن و تقوی··· 359

4 - گوش دادن به آیات قرآن··· 359

5 - نماز و زکات و اطاعت از پیامبر··· 360

6 - اصلاح بین برادران دینی··· 360

7 - ایمان و عمل صالح··· 360

8 - صبر و شکیبایی··· 361

مصادیق رحمت واسعه··· 361

1 - وجود مقدس پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله··· 361

2 - ائمه ی اطهار علیهم السلام··· 362

3 - قرآن کریم··· 363

4 - وحی و شریعت··· 364

آثار رحمت الهی··· 364

1 - تزکیه ی نفس··· 365

2 - نجات از خسران و زیان··· 366

3 - رهایی از وسوسه ی شیطان··· 366

پیامبران و رحمت واسعه ی الهی··· 367

رحمت الهی و محسنین··· 368

ص: 20

وسعت و گستره ی رحمت الهی··· 369

نتیجه ناامیدی از رحمت حق··· 371

«المَلِک»··· 374

آیاتی که «مَلِک » وصف خدای مالک الملک قرار گرفته··· 376

«القُدُّوس»··· 377

«السلام»··· 378

«المؤن»··· 380

«المهیمن»··· 383

«العزیز»··· 385

«الجبّار»··· 386

«المُتَکَبِّر»··· 388

«الخالق»··· 390

«الباری»··· 391

«المصوّر»··· 392

تفاوت آفرینش پروردگار و دیگران··· 393

تفاوت معانی «خالق» ، «باری» ، «مصور»··· 394

فهرست آیات··· 399

فهرست روایات··· 419

فهرست منابع و مآخذ··· 427

ص: 21

ص: 22

تحقیق ، تدوین) ما را یاری نمودند خصوصاً از زحمات جناب حجة الاسلام والمسلمین علی طاهرپور - دام مجده - کمال تقدیر و تشکر گردد .

از شما خوانندگان فاضل و محترم تقاضای مدد و یاری رسانی در رفع کاستی ها و لغزش های احتمالی را خواهانیم .

مکتبه مهدویه

ص: 24

علت امامت ، سبب و حکمت معاد واقع شده است ، طبعا منزلت رفیع و جایگاه منیع تسبیح این رکن رکین توحید باید مورد دقت تامّ و توجه خاص قرار گیرد ، لذا خداوند متعال ابتدا و اختتام این سوره ی شریفه را تسبیح قرار داده که در بین همه ی سُوَر قرآن مجید ممتاز گشته است.

و از طرفی امتیاز دیگر سوره ی مبارکه ی حشر بر سایر سُوَر قرآن این می باشد که مشتمل بر تعدادی از اسمای حسنای الهی است ، و پانزده اسم از نود و نه اسم خداوند متعال در چند آیه ی آخر آن جمع گشته که به تعبیر حضرت خاتم المرسلین صلی الله علیه و آله اسم اللّه الاعظم در آیات آخر این سوره آمده است ، لذا فرمود :

«هر کس آیات آخر سوره ی حشر را قرائت نماید غفران الهی شامل ذنوب متقدم و متاخر او خواهد بود»(1) که «وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها»(2) .

حقیر به لحاظ امتیازات خاص و آثار و برکات مخصوص این سوره ی مبارکه ، در مقام نشر این اثر برآمده ، امید آن که مقبول درگاه حضرت احدیت جل جلاله و عظم شأنه و رفع قدره و لا إله غیره و نیز مرضیّ نظر حضرت ولی عصر أرواحنا وأرواح العالمین له الفداء و عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف واقع گردد .

از خوانندگان محترم و طالبین معظم که با مطالعه ی این اثر بر این فقیر فانی منت گذاشته ، تقاضای اغماض و دعای خیر دارم . والسلام علیکم ورحمة اللّه و برکاته وآخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمین .

علی مهدوی دامغانی عفی عنه وعن والدیه

30 ربیع الاول 1439 قم المقدسه

ص: 26

بسم اللّه الرحمن الرحیم

الحمد للّه ربّ العالمین ، والصلاة والسلام علی سیّدنا محمد وآله الطاهرین ، واللعن الدائم علی أعدائهم أجمعین

سوره ی مبارکه ی حشر پنجاه و نهمین سوره ی قرآن کریم است که در مدینه ی منوره نازل شده و مشتمل بر بیست و چهار آیه می باشد .

این سوره ، از سوره های «مسبّحات» است که با تسبیح خداوند متعال شروع شده ، و اتفاقا پایان آن نیز با تسبیح الهی همراه است .

نام این سوره از آیه ی دوم آن گرفته شده که سخن از «حشر» یعنی اجتماع یهود برای کوچ کردن از مدینه ی منوّره ، یا اجتماع مسلمانان برای بیرون راندن آن ها از مدینه است.

برخی نام این سوره را سوره ی بنی النضیر گفته اند ؛ زیرا قسمت عمده ای از آیاتش پیرامون آن ها می باشد(1) .

می توان این سوره را در شش بخش خلاصه کرد :

بخش اول : تنها یک آیه است و مقدمه ای برای مباحث مختلف این سوره به حساب می آید ، و سخن از تسبیح نمودن و تنزیه کردن عمومی موجودات در برابر ذات اقدس الهی می باشد .

بخش دوم : که از آیه ی دو تا ده است ، ماجرای درگیری مسلمانان را با یهود

ص: 27

پیمان شکن مدینه بازگو می کند .

بخش سوم : از آیه ی یازده تا هفده می باشد که در باره ی منافقان مدینه آمده است که با یهود در این برنامه همکاری نزدیک داشته اند .

بخش چهارم : شامل چند آیه بوده که مشتمل بر یک سلسله اندرزها و نصایح کلی نسبت به عموم مسلمانان است ، و در حقیقت به منزله ی نتیجه گیری از ماجراهای آیات قبل و درسی بسیار مفید برای بشریت است .

بخش پنجم : که آیه ی بیست و یک می باشد ، توصیفی است از قرآن مجید و بیان تاثیر آن در پاکسازی و تزکیه ی روح و جان انسان .

بخش ششم : آیات آخر این سوره می باشند که قسمت مهمی از اوصاف جلال و کمال و جمال خدای متعال را بیان می نمایند .

کرسی و حجاب و آسمان ها و زمین های هفتگانه و هوا و باد و پرنده و درختان و خورشید و ماه و فرشتگان ، مگر این که بر او صلوات و رحمت می فرستند ،و برای او استغفار می کنند ، و اگر در آن روز یا در آن شب بمیرد شهید مرده است(1) .

2 - انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که آن حضرت به مردی دستور داده وقتی که می خواهد به رختخواب خود برود سوره ی حشر را بخواند و فرمود :

«إِنْ مِتَّ مِتَّ شَهِیدا » . اگر مردی شهید محسوب می شوی(2) .

3 - از رییس مذهب جعفری حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده فرمود :

«مَنْ قَرَأَ الرَّحْمَنَ وَالْحَشْرَ إِذَا أَمْسَی وَکَّلَ اللَّهُ تَعَالَی بِدَارِهِ مَلَکا شَاهِرا سَیْفَهُ حَتَّی یُصْبِحَ » .

هر کس سوره ی الرحمن و حشر را به هنگام غروب بخواند خداوند فرشته ای را با شمشیر برهنه مامور می کند تا صبح خانه ی او را حفاظت کند(3) .

یعنی تا صبح ملائکه ی مخصوص خدای متعال از خانه ی او محافظت می کنند که آن خانه مورد تعرض دیگران واقع نشود ، پس برای حفظ خانه در شب ، طبق این روایت باید سوره ی حشر خوانده شود .

ص: 29

ص: 32

می توان گفت : تسبیح منشأ و علّت خلقت بشر است ، و این تسبیح هم چنان که علّت محدثه برای خلقت است ، علّت مبقیه و نیز نجاتگر انسان می باشد ، و این تسبیح تا قیام قیامت باقی است .

و نیز روشن است که تسبیح حضرت حق مختص به انسان نیست ، بلکه تمام مخلوقات مشغول تسبیح خدای تبارک و تعالی هستند همان گونه که در این آیه ی مبارکه به صورت خبر ماضی می فرماید : «آنچه که در آسمان و زمین است ، همه ی آن ها خدای متعال را تسبیح کردند ، و اوست عزیز و حکیم » ، و هر یک از این امور خود مباحث تفصیلی فراوان دارد .

یکی دیگر از علل منزّه بودن خالق عزّ و جلّ این است که اگر در نظام تشریع برای خلقِ خود ، دینی تشریع می کند ، از این جهت نیست که احتیاجی به عبادت و اطاعت آنان داشته باشد و بخواهد با عبادت آن ها نقصی از خود جبران و یا حاجتی از خود برآورده نماید ؛ چون که او قدّوس و منزّه از هر نقص و حاجت است .

از جمله دلایل تنزیه خدای متعال این است که اگر برای خلقش دینی تشریع کرد و آن را به وسیله ی رسولش به اطّلاع خلق رسانید ، اما خلق دعوت آن رسول را نپذیرفتند ، و در نتیجه خدای متعال را اطاعت و عبادت نکردند ، باز هم هیچ نقصی بر ساحت مقدّسش عارض نمی شود ، و بر دامن کبریایی اش گردی نمی نشیند ، و چنان نیست که خلق او را شکست داده باشند ؛ چون که او عزیز است یعنی مقتدری شکست ناپذیر می باشد .

علی ایّ حال ، چون این آیه ی شریفه عینا در سوره ی مبارکه ی صف آمده است ، و در تفسیر سوره های جمعه و تغابن و نیز سوره ی صف راجع به تسبیح مفصّلاً بحث شد ، لذا از تکرار مطالب سابق خودداری نموده و خوانندگان محترم برای روشن شدن مطلب و اطلاع کامل به آن تفاسیر مراجعه نمایند(1) .

ولی به عنوان تذکره و تبصره ، برخی از آن مطالب را به صورت اختصار متذکر می شویم .

منزّه دانستن خدای متعال است ، وقتی می گوییم : سبحان اللّه معنایش این است که طهارت و نزاهت از تمام عیوب و نقایص و حدود را به او نسبت می دهیم .

راغب در «مفردات » می نویسد : تسبیح به معنای منزّه دانستن خدای متعال است ، و اصل معنای آن حرکت سریع در عبادت خدای تبارک و تعالی است ، و برای تعجیل در کار خیر نیز استعمال شده همان گونه که «اِبعاد » در معنای عمل شرّ قرار داده شد(1) .

ابن اثیر جزری در کتاب «نهایه» راجع به معنای تسبیح آورده است :

ذکر تسبیح با اختلاف الفاظ آن در حدیث تکرار شده است ، و اصل آن منزّه دانستن و مقدّس شمردن و پاک و بی عیب نمودن از نقایص است ، سپس در موارد نزدیک به آن معنا از باب توسعه در معنا ، استعمال گشته است ، وقتی گفته می شود : سبّحته ، اُسبّحه تسبیحا و سبحانا یعنی منزّه شمردم او را و منزّه می دانم او را به

نوعی از تسبیح .

پس معنای سبحان اللّه ، منزّه دانستن خداوند است .

مثل این که گفته است : پاک و مبرّا می شمارم خداوند را از هر نقص و حدّ و بدی به نوعی از برائت .

و گفته شده که : معنای آن ، سرعت نمودن به سوی خدای متعال و سبکبال شدن در راه طاعت او می باشد(2) .

ص: 36

در این آیه ی کریمه بعد از فرمان به صبر و شکیبایی در مقابل سخنان ناشایست

دیگران ، می فرماید : در اوقات مختلف شب و روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور .

و در سوره ی فرقان فرمود :

«وَتَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ»(1)

و توکّل بر خداوندی کن که هرگز نمی میرد ، و تسبیح و حمد او به جای آور .

همان گونه که مشاهده می شود ، خداوند سبحان در این آیه ی شریفه بعد از آن که به پیامبر بزرگوارش دستور توکل به ذات لایزال الهی را می دهد می فرماید : «تسبیح و حمد او را به جای آور » .

در آیات عدیده ی دیگری هم امر به تسبیح ذات حضرت قدّوس نسبت به شخص خاتم النبیّین صلی الله علیه و آله صادر شده است .

عمومی ذات احدیت شرکت دارند .

قرآن مجید می گوید : عالم هستی یکپارچه زمزمه و غوغا است ، هر موجودی به نوعی به تسبیح حضرت حق مشغول است ، چه تسبیح دلالی و چه تسبیح نطقی ، و غلغله ای خاموش در پهنه ی عالم هستی طنین افکنده که بی خبران توانایی شنیدن و فهمیدن آن را ندارند(1) ، اما اندیشمندانی که قلب و جان شان به نور ایمان زنده و روشن است ، این صدا را از هر سو به خوبی با گوش جان می شنوند .

قرآن کریم با الفاظی مانند «سبّح» و «یسبّح» در مقام پرده برداری از این حقیقت است که این نیز به نوبه ی خود بر اهمّیت تسبیح می افزاید ، لذا حضرت حق استوار و محکم به تسبیح موجودات تاکید دارد تا اندازه ای که نفهمیدن و آگاه نشدن انسان را از چگونگی تسبیح موجودات ، دلیل بر تسبیح نکردن آنان نمی داند ، بلکه دلیل بر این است که همه ی انسان ها قادر به درک و فهم آن ها نیستند ، لذا فرمود : «لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُم» ، و فقط بندگانی منحصر به فرد می توانند به آن راه یابند که در جای خود به آن اشاره می کنیم .

ص: 39

ص: 40

رسول اکرم بیان شده(1) ، در نتیجه یهودیان و نصارا از اطراف جمع می شدند و در سرزمین حجاز (مکه و مدینه) مسکن می گزیدند تا شاید به توفیق زیارت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مشرّف شوند .

حاصل مطلب این که در مدینه ی منوّره سه طایفه ی عمده از یهود زندگی می کردند :

1 - طایفه ی بنی النضیر .

2 - بنی قریظه .

3 - بنی قینقاع .

هنگامی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه مهاجرت نمودند ، با بنی النضیر پیمان بستند که با هم در صلح و سازش زندگی کنند ، و هیچ تعرّضی نسبت به یک دیگر نداشته باشند ، و نیز یهودیان با دشمنانِ مسلمین از طوایف دیگر همدستی نکنند و به آن ها کمک ننمایند ، و با یک دیگر تبانی نداشته باشند تا در نتیجه علیه مسلمانان

جنگ صورت نگیرد .

علت این معاهده و قرارداد ، این بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به اطراف مدینه خاطرش آسوده باشد .

ص: 42

اما هنگامی که جنگ بدر واقع شد و پیامبر با اصحاب کمی که داشتند پیروزشدند ، یهودیان گفتند : این شخص مؤّد و منصور من عند اللّه است ؛ زیرا یک طایفه ی کمِ سیصد و سیزده نفری و بدون سلاح ، بر هزار نفرِ مجهّز و مسلح غلبه کردند ، پس معلوم می شود که او به تاییدات الهی مؤّد است ، و در نتیجه این شخص فرستاده ی خداوند می باشد و باید به او ایمان بیاوریم .

ولی بعد از ماجرای غزوه ی بدر ، با فاصله ی کمی جنگ اُحد واقع شد ، در آن جنگ وقتی مسلمانان به خاطر تخلف عده ای از دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شکست را پذیرفتند ، یهودیان اطراف مدینه تغییر موضع داده و گفتند : اگر این شخص از طرف خدا مؤّد بوده ، پس شکست او چه معنایی دارد ؟ معلوم می شود که او هم یکی از افراد عادی جامعه است .

این عهد و پیمان ، بر خلاف آن معاهده و پیمانی بود که بنی النضیر با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سابق بسته بودند (تا با یک دیگر جنگ نکنند و در صلح بمانند) ، در

واقع نقض آن معاهده ی گذشته نموده و پیمان شکستند .

بعد از این پیمان شکنی بنی النضیر ، جبرئیل علیه السلام خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله مشرّف شد ، و آن حضرت را از جریان معاهده و هم پیمان شدن بنی النضیر با کفار مکه خبردار نمود .

پیامبر با شنیدن این خبر متأثّر شد که چرا آن ها نقض عهد کردند !

بعد از آن دشمنی و عداوت شان بیش تر گردید تا این که تصمیم گرفته شد تا گروهی از مسلمانان مدینه با بنی النضیر مذاکره کنند ، ولی این گفت وگو نتیجه ای نداشت .

آن ها پیشنهاد نمودند و گفتند : سه نفر از ما (بنی النضیر) و سه نفر از شما (مسلمانان) مذاکره کنند تا به یک نتیجه ای برسند ، ولی قصدشان این بود که رسول اکرم صلی الله علیه و آله را به قتل برسانند ، لذا شمشیرها را زیر لباس های خود پنهان نمودند و به عنوان نماینده ی آن ها در مکان موعود حاضر شدند .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز به آن مکان رفتند ، آن ها در ظاهر آن حضرت را احترام نمودند ولی در باطن تدبیر قتل آن بزرگوار را فراهم آورده و خواستند از بالای قلعه ،

سنگی بر سر مبارکش بیندازند و او را به قتل برسانند .

جبرئیل نازل شد و پیغمبر را از نقشه ی شوم آن ها خبر داد ، لذا آن حضرت در آن جلسه شرکت ننمودند .

پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی اوضاع را چنین دیدند که آن ها بر خلاف تعهدات خود عمل نمودند ؛ اولا با مشرکان مکه هم پیمان شدند ، و ثانیا قصد کشتن آن حضرت را دارند ، و تا به مقصد خود نرسند دست بردار نخواهند بود ، به محمد بن مسلم

ص: 44

انصاری که مسلمان و برادر رضاعی کعب بن اشرف بود ، دستور فرمود تا کعب را - که سرکرده ی فتنه بود - به قتل برساند ، وقتی کعب که بزرگ بنی النضیر بود ، کشته شد وضعیت آن ها متزلزل گردید .

بعد از آن ، رسول خدا صلی الله علیه و آله شخصی را به سوی بنی النضیر فرستاد و فرمود : به آن ها بگو : خداوند مرا از قصد و نیت شما آگاه فرمود ، شما اراده ی قتل من را نموده اید ، و بر انجام آن اصرار دارید .

اکنون یا از شهر مدینه خارج شوید ، و یا این که آماده ی جنگ باشید ، آن ها گفتند : ما از مدینه خارج می شویم .

اما عبد اللّه اُبی که سر سلسله ی منافقین بود ، کسی را پیش بنی النضیر فرستاد و گفت : مبادا از مدینه خارج شوید! بلکه آماده ی جنگ باشید و ما شما را یاری خواهیم نمود ، و قریش هم به کمک شما خواهند آمد ، اگر خارج شدید ما هم با شما خارج می شویم ، و اگر کشته شدید ما هم با شما کشته می شویم .

با وعده ی او ، بنی النضیر از تصمیم اوّلی خود - که بیرون رفتن از مدینه بود - منصرف شدند و قلعه های خود را محکم نموده و آماده جنگ با مسلمانان شدند .

یک نفر را به عنوان نماینده به حضور رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرستادند و پیام دادند ما بیرون نخواهیم رفت و آماده جنگ هستیم .

حضرت رسول صلی الله علیه و آله به اتفاق اصحاب خود به سوی آن ها حرکت کردند در حالی که تکبیر می گفتند ، و امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام پرچم را به دست مبارک گرفته پیشاپیش لشکر اسلام در حرکت بود ، وقتی به مقر آن ها رسیدند ، و قلعه های آنان را محاصره نمودند ، در بین یهودیان کسانی بودند که خانه های خود را به دست خویش خراب می نمودند .

ص: 45

با چنین وضعی، آن ها از آن منطقه خارج شدند ، یک عده به سوی خیبر رفتند، و گروهی به سمت شامات وعده ای به اطراف شمال شبه جزیره ی عربستان کوچ نمودند(1)(2).

ص: 47

فخر رازی می گوید : پیغمبر پس از کشتن کعب با قشون خود به سوی آن ها رفت

ص: 48

در حالی که بر الاغی سوار بود ، و چون به آن ها رسید فرمود :

«اُخْرُجُوا مِنَ الْمَدینَةِ» از این سرزمین بروید .

آن ها گفتند : مردن برای ما بهتر است تا این که از این جا بیرون رویم ، لذا آماده ی جنگ شدند .

و بعضی گفته اند : مهلت خواستند که تا ده روز خود را برای رفتن آماده کنند .

عبد اللّه اُبی به آن ها پیغام داد که از جای خود بیرون نروید ، و اگر مسلمانان با شما بجنگند ما کمک تان می باشیم ، و اگر بروید ما هم با شما می آییم .

آن ها از این پیغام فریب خورده و ایستادگی کردند و تا بیست و یک شب در قلعه باقی ماندند ، ولی خداوند متعال در دل شان ترس افکند ، از یاری منافقین نا امید گشته و خواهش سازش نمودند ، ولی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نپذیرفت جز کوچ از مدینه را ، و آن ها به سوی شام خارج شدند مگر خانواده های ابی الحقیق و حییّ بن اخطب که آن ها به خیبر ، و طایفه ای هم به حیره رفتند(1) .

با توجه به شان نزول آیه ی مبارکه ، خدای متعال اخراج یهودیان را از مدینه به ذات مقدّس خود نسبت می دهد و می فرماید : «او کسی است که کافران اهل کتاب را در نخستین برخورد (با مسلمانان) از خانه های شان بیرون راند » ، همان گونه که در

سوره ی مبارکه ی انفال فرمود :

«وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی»(2) .

عمل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را به ذات مقدّس خود نسبت داده است .

ص: 49

(بگو : پروردگار من) حق را بر دل پیامبران خود می افکند که او دانای غیب ها (و اسرار نهان) است(1) .

بعضی از اهل لغت گفته اند :

کلام خدای متعال که فرمود : «نَقْذِفُ بِالْحَقِ»(2) یعنی حق را در قلب کسی که می خواهیم می اندازیم .

و ک-لام نورانی خداوند م-تعال که ف-رمود : «حُمِّلْنا أَوْزارا مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ

فَقَذَفْنَاهَا»(3) یعنی زیورهایی را که از قوم با خود داشتیم در آن آتشی که سامری افروخته بود ، انداختیم(4) .

به زودی در دل های کافران ، به خاطر این که بدون دلیل ، چیزهایی را برای خدا همتا قرار دادند ، رعب و ترس می افکنیم .

و در سوره ی کهف فرموده است :

«وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبا»(1) .

(اگر به اصحاب کهف را نگاه می کردی) از آنان می گریختی و سر تا پای تو از ترس و وحشت پر می شد(2) .

و در «صحاح اللغة » گفت : «رُعب » به معنای ترس و خوف است ، وقتی می گویی : رَعَبْتُهُ فهو مرعوبٌ در صورتی است که آن شخص را بترسانی(3) .

مثل «دمعة» به معنای اشک ، از آن مشتقّ شده است ؛ چون که از چشم عبور می کند .

خدای متعال فرمود : «إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ»(1) .

واژه ی «اعْتِبَار» و «عِبْرَة» حالتی است که انسان را از معرفت و شناخت واقعه ای که دیده شده و در گذشته رخ داده به چیزی که دیده نشده می رساند(2) .

و این معنا در آیات متعدد وجود دارد ، خدای متعال فرمود :

«إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً»(3) .

در این (واقعیت) عبرتی (برای دارندگان بصیرت) است .

و آیه ی «فَاعْتَبِرُوا یَا اُولِی الْأَبْصَارِ» به همین معنا است(4) .

و بعضی گفته اند :

کلام خدای متعال که فرمود : «عِبْرَةٌ لِاُولِی الْأَلْبَابِ»(5) یعنی عبرت و پند وموعظه برای عُقلا و صاحبان خرد وجود دارد .

واژه ی «عِبرة » اسم مصدر «اعتبار» است که به معنای پذیرفتن پند و موعظه و عمل کردن به آن می باشد(6) .

توجه : به اشک چشم «عَبَرة» گفته می شود ؛ چون که قطرات اشک از چشم عبور و حرکت می کند .

ص: 54

به همین جهت ، حوادث و ناملایماتی که به انسان پند و اندرز می دهند ، «عبرت» گفته می شود ؛ زیرا انسان می تواند به سبب آن حوادث درس بگیرد و مسیر صحیح را در زندگی خود انتخاب نماید .

با توجه به مطالب ذکر شده ، آیه ی شریفه بیان می فرماید که : خدای تعالی همان کسی است که یهودیان بنی النضیر را برای اولین بار از جزیرة العرب از خانه و جایگاه شان بیرون کرد .

آن گاه به اهمیت جریان اشاره نموده و می فرماید : (ما ظننتم ان یخرجوا) یعنی شما هیچ احتمال نمی دادید که دست از وطن خود کشیده و بیرون روند ؛ چون این قبیله از نظر قوت و نیرومندی ، گروهی سابقه دار بودند .

و خود آن ها هم هرگز چنین احتمالی نمی دادند ، آن ها پیش خود فکر می کردند قلعه های محکم شان نمی گذارد خداوند به آنان آسیب برساند ، و تا زمانی که در آن قلعه ها متحصن هستند ، مسلمانان بر آنان غلبه نمی یابند .

امّا عواملی که باعث این آوارگی شدند عبارتند از : خدعه و نیرنگ ، خیانت و نقض آن عهدی که با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بسته بودند .

نکته ای لازم و دقیق : آنچه باید بدان بیش تر توجه نمود ، نکته ای است که در آیه ی شریفه به آن اشاره می شود و آن این که انسان نوعا از همان جایی که گمان نمی کند ضرر ببیند ، ضربه می خورد ، و بر هر چه که به غیر از خداوند متعال اعتماد می کند ، ازآن بی اعتمادی و بی مهری می بیند ، و این یک درس بزرگ برای بشریت است .

در ادوار مختلف تاریخ و در طول زندگانی هر شخصی مکرّر اتّفاق می افتد که به آنچه اعتماد داشته ، بعد از مدتی متوجه می شود که قابل اعتماد نبوده است ، و در سراسر قرآن بر این مطلب تاکید می فرماید .

و این یک اصل مسلم و از سنّت های ثابت الهیّه است تا به انسان ها بفهماند که

ص: 56

ای انسان! فقط متوجه ذات حضرت حق جلّ و اعلی باش ! و به غرور مبتلا نشو ! تا این که انسان بتواند خود را از ورطه ی خود بینی و گرداب کبر و غرور حفظ کند ، و از اعتماد به غیر ذات حضرت قدّوس پرهیز نماید ، لذا خدای متعال به پیامبر بزرگوارش چنین می فرماید :

«قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعا وَلا ضَرًّا إِلاَّ مَا شَاءَ اللَّهُ»(1) .

بگو : من مالک سود و زیان خویش نیستم مگر آنچه را خدا بخواهد(2) .

حتی نسبت به شخص اول عالم خلقت و سرور کاینات و مفخر موجودات فرموده است :

«وَلا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدا * إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ»(3) .

هرگز هیچ عملی را به خودت بدون مشیت الهیّه نسبت مده ، به این معنا که هر چیزی بدون اراده و مشیت الهی هیچ است .

و لذا در جای دیگر نسبت به مردم می فرماید :

«لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَلا نَفْعا وَلا یَمْلِکُونَ مَوْتا وَلا حَیَاةً وَلا نُشُورا»(4) .

(آنان) مالک زیان و سود خویش نیستند ، و نه مالک مرگ و حیات و رستاخیز خویشند .

ص: 57

یا این که ممکن است کسی به اموال و دارایی خود اعتماد کند و گمان نماید آن مال او را تا ابد حفظ می کند ، همان گونه فرمود :

«یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ»(1) .

او گمان می کند که اموالش او را جاودانه می سازد .

در حالی که ممکن است اموال انسان به واسطه ی حادثه ی زلزله یا سیل و امثال این ها ، در یک لحظه از بین برود .

یا اگر به قدرت خود اعتماد کند و یا به مقام و منصب و قوم و عشیره و یا حتی به سابقه ی علمی خود اکتفا نماید ، و از ذات حضرت قدّوس غافل شود و از او استمداد نجوید ، شکست خواهد خورد .

و لذا در دعای معروفی که از حضرت امام زین العابدین و سیّد الساجدین علیه السلامدر اعمال شب های قدر وارد شده ، چنین عرضه می شود :

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَمْسَیْتُ لَکَ عَبْدا دَاخِرا لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعا وَلا ضَرّا وَلا أَصْرِفُ عَنْهَا

سُوءا ، أَشْهَدُ بِذَلِکَ عَلَی نَفْسِی ، وَأَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ قُوَّتِی وَقِلَّةِ حِیلَتِی » .

خدایا ! شام کردم در حالی که برای تو تنها بنده ی کوچک و خواری هستم که مالک سود و زیانی برای خود نیستم ، و نمی توانم از خود پیش آمد بدی را بازگردانم ، به این امر بر خودم گواهی می دهم ، و در پیشگاهت به ناتوانی وکمی چاره ام اعتراف می کنم .

تاریخ در این موارد نمونه های بسیار دارد ؛ و شاید سرّش هم این باشد که خدای متعال می خواهد به بنده اش بفهماند که ای بنده! قدرتی غیر از قدرت لا یزال الهی وجود ندارد .

ص: 58

لذا انسان باید همیشه متذکر به این ذکر باشد و این مطلب را بداند و مرتّب بگوید : «لا حول و لا قوّة الا باللَّه العلیّ العظیم » ، و نیز بگوید : «بحول اللَّه و قوّته أقوم و أقعد» .

امام ششم علیه السلام در ادامه فرمود:

«فَانْصَرَفَتْ اُمُّ سَلَمَةَ تَبْکِی حَتَّی انْصَرَفَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لِبُکَائِهَا، فَقَالَ لَهَا: مَا یُبْکِیکِ یَا اُمَّ سَلَمَةَ! فَقَالَتْ : بِأَبِی أَنْتَ وَاُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ ! وَلِمَ لاَ أَبْکِی وَأَنْتَ بِالْمَکَانِ الَّذِی أَنْتَ بِهِ مِنَ اللَّهِ ، قَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَکَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَمَا تَأَخَّرَ ، تَسْأَلُهُ أَنْ لاَ یُشْمِتَ بِکَ عَدُوّا أَبَدا ، وَلاَ حَاسِدا ، وَأَنْ لاَ یَرُدَّکَ فِی سُوءٍ اسْتَنْقَذَکَ مِنْهُ أَبَدا، وَأَنْ لاَ یَنْزِعَ عَنْکَ صَالِحَ مَا أَعْطَاکَ أَبَدا ، وَأَنْ لاَ یَکِلَکَ إِلَی نَفْسِکَ طَرْفَةَ عَیْنٍ أَبَدا!

فَقَالَ : یَا اُمَّ سَلَمَةَ ! وَمَا یُؤمِنُنِی ! وَإِنَّمَا وَکَلَ اللَّهُ یُونُسَ بْنَ مَتَّی إِلَی نَفْسِهِ طَرْفَةَ عَیْنٍ ، فَکَانَ مِنْهُ مَا کَانَ » .

ام سلمه (با شنیدن سخنان پیامبر) گریه کنان برگشت ، رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با شنیدن صدای گریه ی او نزد برگشت و فرمود : ای امّ سلمه ! چه چیز موجب گریه ی تو شده ؟

امّ سلمه عرض کر : پدر و مادرم فدای تو باد ای رسول خدا ! چرا گریه نکنم با این که منزلت و مقام متعالی شما که از خداوند متعال است را می بینم ، و این که گناهان گذشته و آینده ی شما را خداوند بخشیده ، ولی با این حال شما از خداوند می خواهید تا دشمن تان و حسود را بر شما شاد نگرداند، و شما را به بدی و مصیبتی که از آن نجات داده گرفتار نسازد، و نعمت های شایسته ای که ارزانی تان ساخته از شما نگیرد ، و شما را یک چشم برهم زدن نیز به خودت وانگذارد!

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : ای امّ سلمه ! چه چیز مرا در امنیت قرار می دهد ؟ همانا خداوند یونس بن متی را یک لحظه به خودش واگذار کرد ، به سرش آمد

آنچه که پیش آمد(1) .

ص: 60

لذا آیه ی شریفه بیان می کند که یهودیان خودشان هم گمان نمی کردند که این حصن ها و قلعه های آنان این گونه باشد ، و اعتمادی که بر حصون خود داشتند ، از همان ناحیه شکست خوردند .

در ادامه ی آیه می فرماید :

«فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا» .

امّا خداوند از آن جا که گمان نمی کردند به سراغ شان آمد .

واضح و روشن است که خداوند متعال خودش نمی آید ، او در همه جا هست و خالق مکان می باشد ، لذا آمدن ذات اقدس حق معنا ندارد ، بلکه مقصود این است که امر خدای سبحان می آید همان گونه که در آیات دیگر به این مطلب اشاره و یا تصریح شده است .

در سوره ی مبارکه ی فجر می فرماید :

ص: 62

«وَجَاءَ رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا»(1) .

و (آن هنگام امر و فرمان) پروردگارت و فرشتگان صف در صف به عرصه ی

محشر حاضر شوند .

و در آیه ی مبارکه ی دیگر فرموده است :

«أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی عَمَّا یُشْرِکُونَ»(2) .

فرمان خدا (برای مجازات مشرکان و مجرمان) فرا رسیده است برای آن عجله نکنید ، پاک و منزّه و برتر است خداوند از آنچه همتا و شریک او قرار می دهند .

دشمنان تخیّل می کردند که مسلمانان هر چه قوی باشند نمی توانند از بیرون و خارج قلعه نفوذ کنند ، لذا تمام اطراف خود را با استحکامات نظامی آن زمان تجهیز نمودند ، اما گمان نمی کردند از داخل موجبات شکست آن ها فراهم شود .

در ادامه ی آیه ی مبارکه می فرماید :

«وَقَذَفَ فی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ».

و (خداوند) در دل های شان ترس و وحشت افکند .

زمانی که در دل های آنان ترس افتاد ، مقدمات شکست فراهم شد و کار آن ها تمام شد ، وقتی ترس آمد به تصور این که الآن مسلمانان دژهای ما را فتح کرده و قلعه را خراب نموده و همه ی ما را خواهند کشت ، و زن و فرزندان مان اسیر می شوند ، به واسطه ی همین ترس بود که تعقّل خود را از دست داده و نفهمیدند چه کنند ، لذا خانه های خود را تخریب نمودند ، همان گونه که فرمود :

«یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدیهِمْ وَأٔیْدِی الْمُؤمِنینَ» .

ص: 63

(در دل های شان ترس و وحشت افکند) بگونه ای که خانه های خود را با دست خویش و بادست مومنان خراب و ویران می کردند .

شاید علت خراب کردن خانه ها ، ترس از این بود که نکند این خانه ها با وسایل و

اسباب داخل شان به مسلمانان برسد .

در نتیجه نه تنها خود یهودیان از داخل خانه ها را ویران می کردند ، بلکه مومنان هم از خارج به آن ها کمک می دادند تا این که آن ساختمان ها تبدیل به تل خاک شدند .

و در آخر آیه می فرماید :

«فَاعْتَبِرُوا یَا اُولِی الْأَبْصَارِ» .

پس عبرت بگیرید ای کسانی که به چشم می بینید و بینا هستید .

چون می بینید که خدای متعال یهودیان را به خاطر دشمنی شان با خداوند و رسول گرامی اش صلی الله علیه و آله چگونه آواره کرد .

1 - «قَدْ کَانَ لَکُمْ آیَةٌ فی فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فی سَبیلِ اللَّهِ وَاُخْرَی کَافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ

مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَاللَّهُ یُؤیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ إِنَّ فی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِاُولِی الْأَبْصَارِ»(1) .

در دو گروهی که (در میدان جنگ بدر) با هم رو به رو شدند ، نشانه (و درس عبرتی) برای شما بود : یک گروه در راه خدا نبرد می کردند ، و جمع دیگری که کافر بودند، (در راه شیطان و بت) در حالی که آن ها (گروه مومنان) را با چشم خود ، دو برابر آنچه بودند می دیدند ، (و این خود عاملی برای وحشت و شکست آن ها شد) ، و خداوند هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) با یاری خود ، تایید می کند ، در این عبرتی است برای بینایان .

2 - «لَقَدْ کَانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُولِی الْأَلْبَابِ»(2) .

در سرگذشت آن ها (حضرت یعقوب و یوسف علیهماالسلام) درس عبرتی برای صاحبان اندیشه و خردمندان بود .

3 - «وَإِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقیکُمْ مِمَّا فی بُطُونِهَا وَلَکُمْ فیهَا مَنَافِعُ کَثیرَةٌ وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ»(3) .

و برای شما در چهارپایان عبرتی است ، از آنچه در درون آن ها است (از شیر) شما را سیراب می کنیم ، و برای شما در آن ها منافع بسیاری است ، و از گوشت آن ها می خورید .

4 - «یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِاُولِی الْأَبْصَارِ»(4) .

خداوند است که شب و روز را دگرگون می سازد، در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت.

ص: 65

5 - «إِنَّ فی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشَی»(1) در این (داستان موسی و فرعون و پایان عاقبت آن ها) عبرتی است برای کسی که (از خدا) بترسد .

خاقانی چه زیبا سروده است :

هان ای دل عبرت بین از دیده نظر کن هان

ایوان مداین را آیینه ی عبرت دان

پرویز که بنهادی بر خوان تره زرّین

زرّین تره کو برخوان رو کم ترکوا برخوان

این شعر اشاره است به ماجرای عبور امیرالمومنین علیه السلام بر مدائن که مرکز حکومت ایران بود ، و شکوه و زیبایی آن ، زبانزد عرب و عجم بود ، و تشریفات و تجملات خیره کننده ی آن ، هر تازه واردی را به تعجب وامی داشت(2) .

ص: 66

روایت شده وقتی حضرت بر مداین مرور فرمود ، و آثار کسری و خرابی آن را مشاهده می نمود ، یکی از افرادی که در خدمت آن حضرت بود ، از روی عبرت این

شعر را خواند :

جَرَتِ الرِّیَاحُ عَلَی رُسُومِ دِیَارِهِمْ

فَکَأَنَّهُمْ کَانُوا عَلَی مِیعَادِ

بادها بر خرابه های دیارشان وزید ، گویا آن ها بر وعده گاهی بوده اند .

حضرت فرمود :

«أَ فَلا قُلْتُم : «کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * وَزُرُوعٍ وَمَقامٍ کَریمٍ * وَنَعْمَةٍ کَانُوا فیهَا فَاکِهینَ * کَذلِکَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْما آخَرینَ * فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ

السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا کَانُوا مُنْظَرینَ»(1) » .

چرا این آیات را نمی خوانی (که خدای متعال فرمود :)

(سرانجام همگی نابود شدند و) چه بسیار باغ ها و چشمه ها که از خود به جای گذاشتند ، و زراعت ها و قصرهای زیبا و گرانقیمت ، و نعمت های فراوان دیگر که در آن (غرق) بودند ، این چنین بود ماجرای آنان ! و ما (اموال و حکومت) این ها را میراث برای اقوام دیگری قرار دادیم ! نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین ، و نه به آن ها مهلتی داده شد!(2) .

ص: 67

توجه : در برخی از روایات ، عبرت گرفتن را جزو عبادت به شمار آورده است ، از رییس مذهب حقّه جعفری امام به حق ناطق جعفر بن محمد الصادق علیهماالسلام نقل شده فرمود:

«کَانَ أَکْثَرُ عِبَادَةِ أَبِی ذَرٍّ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ خَصْلَتَیْنِ : التَّفَکُّرَ وَالاْعْتِبَارَ » .

بیش ترین عبادت ابوذر - که رحمت خدا بر او باد - اندیشیدن و عبرت گرفتن بود(1).

کسی که از دگرگونی ها و تغییرات روزگار عبرت گیرد ، دیگران را می ترساند و اندرز می دهد(1) .

5 - «مَنِ اتَّعَظَ بِالْعِبَرِ ارْتَدَعَ » .

کسی که از عبرت ها پند گیرد (از انجام گناهان و کارهای زشت) باز ایستد(2) .

6 - «اتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ ، وَاعْتَبِرُوا بِالْغِیَرِ ، وَانْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ » .

به عبرت ها پند گرفته ، و به گردش ها و تغیّرات یا مصیبت ها عبرت گیرید ، و به بیم و ترس ها سودمند گردید(3) .

7 - «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً اتَّعَظَ وَازْدَجَرَ ، وَانْتَفَعَ بِالْعِبَرِ » .

خداوند رحمت کند شخصی را پند گیرد و متنبّه شود ، و از آنچه موجب عبرت است نفع ببرد(4) .

8 - «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً تَفَکَّرَ فَاعْتَبَرَ ، وَاعْتَبَرَ فَأَبْصَرَ » .

خداوند رحمت کند کسی را که بیندیشد و عبرت گیرد و بینا شود(5) .

9 - «فَتَفَکَّرُوا أَیُّهَا النَّاسُ وَتَبَصَّرُوا! وَاعْتَبِرُوا وَاتَّعِظُوا » .

ای مردم! تفکر و اندیشه نمایید و درست بنگرید و عبرت گرفته و پند گیرید(6) .

10 - «کَسْبُ الْعَقْلِ الاْعْتِبَارُ وَالاْسْتِظْهَارُ ، وَکَسْبُ الْجَهْلِ الْغَفْلَةُ وَالاْغْتِرَارُ ».

ص: 69

کسب و حاصل کار عقل عبرت گرفتن و کمک گرفتن (در گرفتاری ها) است ، و نتیجه ی کار جهل غفلت و بی خبری و فریب خوردن است(1) .

نکته ای مهم و لازم : اهل دنیا برای رسیدن به پیروزی ، بر توانایی های ظاهری و مادی خود اعتماد می کنند ، ولی اعتماد انسان های مومن فقط متوجه امدادها و عنایات و الطاف الهی می باشد که در مضامین متعدّده از ادعیه ی مأثوره بر این مطلب تاکید شده ، لذا در بخشی از ادعیه ی ماه رجب آمده :

«خَابَ الْوَافِدُونَ عَلَی غَیْرِکَ ، وَخَسِرَ الْمُتَعَرِّضُونَ إِلاَّ لَکَ ، وَضَاعَ الْمُلِمُّونَ إِلاَّ بِکَ ،

وَأَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُونَ إِلاَّ مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَکَ ، بَابُکَ مَفْتُوحٌ لِلرَّاغِبِینَ ، وَخَیْرُکَ مَبْذُولٌ لِلطَّالِبِینَ» .

بارالها ! آنان که بر غیر تو بار یافتند ناامید شدند ، و آنان که به کاری جز تو پرداختند زیانکار گشتند ، و آنان که به درگاه غیر تو وارد شدند به تباهی رسیدند ، و سودجویان دچار قحطی شدند ، مگر آنان که از فضل تو سود جستند ، درِ رحمتت به روی مشتاقان باز است ، و خیر تو به طالبان و خواهندگان عطا شده است .

و یکی از موارد آن نا امیدی ، شکست بنی النضیر و اخراج آن ها از مدینه بود .

یقینا از جمله عوامل مؤّر پیروزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، رعب و وحشتی بود که خداوند بر دل های بنی النضیر افکند ، تا آن جا که خانه های خود را با دست خودشان خراب کردند ، و مجبور شدند اموال خود را ترک نمایند ، و از شهر و دیار خود بیرون روند که نتیجه ی اعتماد و اتکای آنان به غیر خدای سبحان بود .

نیروهای غیبی الهی دل های سخت بنی النضیر را به لرزه درآورد ، ترس به

ص: 70

جان شان افتاده و در اندام آنان آشکار شده ، در نتیجه خانه های خود را خراب کردند تا راه فرار را برای خود فراهم کنند ، و منازلِ آباد و قابل سکونت ، در دست مسلمانان قرار نگیرد .

و در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که حضرت در ضمن آن فرمود :

«نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ مَسِیرَةَ شَهْرٍ » .

من (از جانب خدای متعال) به وسیله ی ترس و وحشتِ دشمنان ، یاری شده ام ، (و این رعب و وحشت) به مسافت راه یک ماه پیشاپیش من می رود(1) .

ص: 71

ص: 72

«وَالنَّهارِ إِذَا تَجَلَّی»(1) و قسم به روز هنگامی که روشن و فروزان گردد .

یکی از اهل لغت گفته : کلام خدای متعال که فرمود : «وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا»(2) یعنی ظلمت و تاریکی را از بین می برد و روشن می کند .

و «جلاء » یعنی خارج شدن از وطن و شهر ، پس وقتی گفته می شود : «قد جَلَوْا عن أوطانهم » یعنی از وطن های خود خارج شدند(3) .

شود ، از این جهت سزاوار مجازات بودند .

و اگر حکمت الهی این اقتضا را نداشت که بنی النضیر باید در دنیا جلا و ترک وطن کنند و از دیار خود خارج شوند ، آنان را در همین دنیا مبتلا به عذابِ قتل و اسارت و استیصال می نمود چنان که بنی قریظه مبتلا گشتند ؛ تا بنیاد خراب کاری و افساد ، کنده شود که مسلمین از توطئه های این گونه و دشمنی های آنان آسوده باشند ، در نتیجه بتوانند هدف خود را دنبال کنند ، و در مقابل دشمن آشکار خود ایستادگی کنند .

و روشن است که این مقدار عذاب و آزار (ترک وطن) برای جلوگیری از تباهکاری آنان است ، ولی عذاب و جزای اصلی آن ها در عالم آخرت خواهد بود همان گونه که در آخر آیه وعده ی آن را داده و فرمود :

«وَلَهُمْ فِی الاْخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ» .

و برای (این گروه از کفار) در آخرت نیز عذاب جهنم و آتش است .

مسلّم عذاب آخرت ، سخت ترین عذاب ها است ؛ چون که از روی خشم و غضب پروردگار است ، و انتهایی برای آن نیست ، در این رابطه تعبیر عجیبی در قرآن آمده که می فرماید :

«إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا سَوْفَ نُصْلیهِمْ نَارا کُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ

جُلُودا غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ»(1) .

یقینا کسانی که به آیات ما کافر شدند ، به زودی آن ها را در آتشی وارد می کنیم که هر گاه پوست های بدن شان (در آن) بریان گردد (و بسوزد) ، پوست های دیگری به جای آن قرار می دهیم تا کیفر (الهی) را بچشند .

ص: 75

و هم چنین فرمود :

«وَجَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُهَا»(1) .

جزا و کیفر بدی ، مجازاتی است همانند آن .

و در سوره ی مبارکه ی بقره جزا و کیفر دنیوی را در کنار عقوبت اخروی مطرح نموده و فرمود :

«فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَدِّ الْعَذَابِ»(2) .

پس جزای چنین مردم بدکردار چیست به جز ذلّت و خواری در زندگانی این جهان و بازگشتن به سخت ترین عذاب در روز قیامت ؟

و در سوره ی مبارکه ی الرحمان فرموده است :

«هَلْ جَزَاءُ الاْءِحْسَانِ إِلاَّ الاْءِحْسَانُ»(3)

آیا جزا و پاداش نیکی جز احسان و نیکی است ؟

بهشت و جهنم نتیجه ی اعمالی هستند که انسان در دنیا انجام می دهد ، اگر کسی در دنیا کار خیر و عمل صالح اندوخته کرده باشد ، پاداشش بهشت جاودان خواهد بود ، و در مقابل اگر کسی کار خلاف شرع و حرام را مرتکب شود ، سزایش آتش جهنم است ، اما بعضی از افعال هستند که سزای آن باید در دنیا داده شود که آیات متعددی در قرآن کریم وجود دارند که مؤّد همین مطلب هستند .

در این جا به قسمت هایی از آن آیات به تفکیک، اشاره می شود :

ص: 77

فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ»(1) .

ای کسانی که ایمان آورده اید ! در حال احرام ، شکار نکنید ، و هر کس از شما عمدا آن را به قتل برساند ، باید کفاره ای معادل آن از چهارپایان بدهد .

و در مورد ظالمان در امت های گذشته فرمود :

«وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ وَمَا کَانُوا لِیُؤمِنُوا کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمینَ»(2) .

ما امّت های پیش از شما را ، هنگامی که ظلم کردند ، هلاک نمودیم ، در حالی که پیامبران شان دلایل روشن برای آن ها آوردند ، ولی آن ها ایمان نیاوردند ، این گونه گروه مجرمان را جزا و کیفر می دهیم .

آیات مذکوره بر عقوبت در همین دنیا صراحت دارند .

«وَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذی کَانُوا یَعْمَلُونَ»(1) .

و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند ، گناهان آنان را می پوشانیم (و می بخشیم) ، و آن ها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند پاداش می دهیم .

«إِنَّ الَّذینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ * اُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدینَ فیهَا جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»(1) .

کسانی که گفتند : پروردگار ما اللّه است ، سپس استقامت کردند ، نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می شوند ، آن ها اهل بهشتند و جاودانه در آن می مانند ، این پاداش اعمالی است که انجام می دادند .

نخواهند شد مگر این که شتر از سوراخ سوزن بگذرد ! این گونه ، گنهکاران را

جزا می دهیم ، برای آن ها بستری از (آتش) دوزخ ، و روی آن ها پوشش هایی از آن آتش قرار دارد ، و ما این چنین ظالمان را جزا می دهیم .

کوچک ترین عمل ما ، در این کوهستان عظیم عالم انعکاس پیدا می کند ، و نتیجه ی این عمل به ما برمی گردد ، و این کار برای ما یک هشدار است ، باید مراقب

بود که کوچک ترین عمل تا بزرگ ترین آن ، انعکاس دارد ، و بازگشت آن به خود شخص است .

از مکافات عمل غافل مشو

گندم از گندم بروید جو ز جو(1)

و در این بخش جهت اثبات آن قاعده ی کلی ، به ذکر چند آیه اکتفا می شود :

در سوره ی مبارکه ی ابراهیم می فرماید :

«لِیَجْزِیَ اللَّهُ کُلَّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ»(2) .

(این گونه عذاب برای آن است) تا خدا هر شخص را به کیفر کردارش برساند .

و در سوره ی یس فرمود :

«فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئا وَلا تُجْزَوْنَ إِلاَّ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(3) .

(به آن ها گفته می شود :) امروز به هیچ کس ذرّه ای ظلم و ستم نمی شود ، و جز آنچه را عمل می کردید جزا داده نمی شوید .

و در سوره ی غافر می فرماید :

«الْیَوْمَ تُجْزَی کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ»(4) .

امروز (قیامت) هر کس در برابر کاری که انجام داده است جزا و پاداش داده می شود ، امروز هیچ ظلمی نیست .

تذکر : البته این مطلب با حبط و بطلان اعمال صالحه و محو و نابودی اعمال ناپسند ، و کسر و انکسار و تکفیر اعمال ، منافات ندارد .

ص: 84

مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش گواهی می دهند ، آن ها اعمال شان نابود (و بی ارزش) شده ، و در آتش (دوزخ)

جاودانه خواهند ماند .

حضرت فرمود :

«مِنْهُ الَّذِی یَدَعُ الصَّلاةَ مُتَعَمِّدا لا مِنْ سُکْرٍ وَلا مِنْ عِلَّةٍ » .

یکی از آن عمل این است که شخصی عمدا بدون این که مست باشد و یا علّتی داشته باشد ، نماز را ترک کند(1).

(2) .

ص: 88

بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی»(1) ، و «وَمَنْ یُشَاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ»(2) مقصود این است : کسی در جهتی و راهی غیر از جهت و راه اولیای خدای متعال قرار گرفته باشد ، (یعنی کسی که با خدا مخالفت کند و در سوی غیر خدایی قرار گیرد) .

و در آیه ی مبارکه ای که در سوره ی انفال آمده و خیلی شبیه آیه ی مورد بحث می باشد ، فرمود :

«ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ یُشاقِقِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقَابِ»(3) .

و مقصود از آن ، کسانی هستند که با رسول اللّه مخالفت کنند و خودسری نمایند.

پس مراد از آیه ی مورد بحث کسی است که با خدای متعال و رسولش مخالفت کند ، و راه خودش را از طریق خدا و رسولش جدا نماید که نتیجه ی آن عقاب شدید الهی است .

در حقیقت این آیه ی مبارکه به عنوان علّت است برای مطالب گذشته که چرا چنین حکمی صادر شد ؟ به خاطر این که این قوم از خدای سبحان جدا شدند و با او مخالفت کردند ، لذا به چنین بلایی گرفتار شدند ، که خودشان به دست خویش ، خود را بیچاره و هلاک نمودند ، آنان خیال می کردند می توانند در مقابل قدرت ذات اقدس حق - جلّت عظمته - و رسول گرامی اش مقاومت کنند .

خدای متعال در آیات متعدد قرآن کریم داستان پیامبران سابق را بیان فرموده که بسیاری از امت های سابق ، از پیامبر زمان خود پیروی نکردند و با آن ها مخافت

ص: 90

نمودند و مورد عذاب قرار گرفتند .

لذا در آیات سوره ی مبارکه ی ق می فرماید :

«وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشا فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحیصٍ * إِنَّ فی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهیدٌ» .

چه بسیار اقوامی را که پیش از آن ها هلاک کردیم ، اقوامی که از آنان قوی تر بودند و شهرها (و کشورها) را گشودند ، آیا راه فراری (از عذاب الهی) وجود دارد ؟ بی تردید در سرگذشت پیشینیان پند و عبرتی است برای آن کس که عقل دارد ، یا گوش دل فرادهد در حالی که حاضر باشد(1) .

«وَاصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنَا وَوَحْیِنَا وَلا تُخَاطِبْنی فِی الَّذینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ»(1) .

و (اکنون) در حضور ما و طبق وحی و دستور ما ، کشتی بساز! و در باره ی آن ها که ستم کردند شفاعت مکن که (همه ی) آن ها غرق شدنی هستند .

حضرت نوح مشغول ساختن کشتی شد و مردم به آن حضرت جسارت می کردند ، و می گفتند : در این زمینی که آب و دریا وجود ندارد ، ساختن کشتی چه فایده ای دارد ؟

حضرت نوح علیه السلام در پاسخ آن ها می فرمود :

«وَیَصْنَعُ الْفُلْکَ وَکُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ * فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتیهِ عَذَابٌ یُخْزیهِ وَیَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقیمٌ»(2) .

او مشغول ساختن کشتی بود ، و هر زمان گروهی از اشراف قومش بر او می گذشتند ، او را مسخره می کردند ، (ولی نوح) گفت: «اگر ما را مسخره می کنید، ما نیز شما را همین گونه مسخره خواهیم کرد .

به زودی خواهید دانست چه کسی عذاب خوارکننده به سراغش خواهد آمد ، و مجازات جاودان بر او وارد خواهد شد .

سر انجام زمان عذاب الهی به صورت طوفانی سهمگین فرا رسید ، و هر لحظه بر میزان آب های نازله و چشمه ها افزوده می شد ، و کافران - که پسر نوح نیز همراه آن ها بود - به خیال فرار از طغیان آب ، به کوه ها پناه بردند ، اما همه ی آنان به فرمان

ص: 92

خداوند در میان آب های خروشان غرق شدند ، همان گونه که می فرماید :

«حَتَّی إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فیهَا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَأَهْلَکَ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَلیلٌ»(1) .

(این وضع هم چنان ادامه یافت) تا آن زمان که فرمان ما فرا رسید ، و تنّور جوشیدن گرفت ، (به نوح) گفتیم : از هر جفتی از حیوانات (از نر و ماده) یک زوج در آن (کشتی) حمل کن ، هم چنین خاندانت را (بر آن سوار کن) مگر آن ها که قبلاً وعده ی هلاک آنان داده شده (همسر و یکی از فرزندانت) ، و هم چنین مومنان را ، اما جز عدّه ی کمی همراه او ایمان نیاوردند .

این گونه بود که قوم نوح علیه السلام به خاطر سرپیچی از فرمان الهی گرفتار عذاب شده و همه غرق گشتند .

لحاظ نیروی بدنی افرادی کم نظیر بودند ، بسیار مترقّی ، دارای ساختمان های مجلّل ، زمین های حاصل خیز و نخلستان های قابل توجّه بودند(1) .

حضرت هود علیه السلام هر چه نصیحت کرد ، آن ها قبول نکردند و با آن حضرت مخالفت نمودند ، سرانجامِ لجاجت آن ها ، غضب الهی را به همراه داشت ، قوم عاد با خشک سالی سختی مواجه شدند(2) .

آن ها پیوسته منتظر آمدن باران بودند ، پس از مدت طولانی وقتی ابری را مشاهده نمودند ، با دیدن ابر ، خوشحال شده و به یک دیگر بشارت می دادند که این ابر موجب باران می شود ، ولی حضرت هود علیه السلام فرمود : خیر ، این ابر همان عذابی است که خودتان خواسته بودید .

باد سرد و شدیدی وزیدن گرفت ، طوفانی برپا شد ، شن ها را بر سر و صورت قوم عاد می پاشید ، مردم به درون خانه های محکمی که ساخته بودند ، فرار کرده و پناه بردند ، ولی طوفان شدیدتر از آن بود که آن ها گمان می کردند .

درخت ها از ریشه درمی آمد ، افراد را از جا بلند می نمود ، کافران را به هوا می برد و بر زمین می کوبید ، ساختمان ها را ویران و همه چیز را درهم می کوبید ، غوغایی

ص: 94

برپا شد ، همه چیز درهم ریخت ، هیچ کس نمی دانست که باید چه کار کند ، هفت شبانه روز پی در پی ، باد وزید و طومار زندگی قوم گمراه درهم پیچیده شد و همه هلاک شدند همان گونه که در سوره ی مبارکه ی احقاف می فرماید :

«تُدَمِّرُ کُلَّ شَیْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلاَّ مَسَاکِنُهُمْ کَذَلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ الْمُجْرِمینَ»(1) .

(آن باد) همه چیز را به فرمان پروردگارش در هم می کوبد و نابود می کند ، (آری) آن ها صبح کردند در حالی که چیزی جز خانه های شان دیده نمی شد ، ما این گونه گروه مجرمان را کیفر می دهیم(2) .

و در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود :

«وَلَقَدْ أَهْلَکْنَا مَا حَوْلَکُمْ مِنَ الْقُرَی وَصَرَّفْنَا الاْیَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» .

ما آبادی هایی را که پیرامون شما بودند نابود ساختیم ، و آیات خود را به صورت های گوناگون (برای مردم آن ها) بیان کردیم شاید بازگردند(3) .

نتیجه ی آنچه که از اقوام سابقه نقل شد این است که هلاکت آن اقوام به خاطر مخالفت آن ها با پیامبران و عدم تبعیت از انبیای زمان خودشان بود ، لذا یهود بنی النضیر هم به خاطر مخالفت با پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله مبتلا به چنین عذابی شدند که در آیه ی شریفه ی مورد بحث اشاره شد .

ص: 95

ص: 96

( آیا ندیدی چگونه خداوند کلمه ی طیّبه و گفتار پاکیزه را به درخت پاکیزه ای تشبیه کرده که) ریشه ی آن (در زمین) ثابت و شاخه ی آن در آسمان است ؟(1) .

(خداوند گوشت مردار ، خون ، گوشت خوک و آنچه را نام غیرِ خدا به هنگام ذبح بر آن گفته شود ، حرام کرده است ، ولی) آن کس که مجبور شود ، در صورتی که ستمگر و متجاوز نباشد ، گناهی بر او نیست (و می تواند برای حفظ جان خود ، در موقع ضرورت ، از آن بخورد) .

لذا به صورت یک قانون ، فقهای عظام فرموده اند: «ما من عام إلاّ وقد خُصّ »(1) .

بنابراین ، می توان گفت : آیه ی مورد بحث ، پاسخی به تردید برخی از مسلمانان در صحت این عمل ، یا جوابی بر اشکال یهودیان بنی النضیر نسبت به قطع درختان است .

لذا در روایت آمده که رسول اکرم صلی الله علیه و آله دستور داده بودند که نخلستان بنی النضیر را قطع کنند ، به محض این که چند درخت قطع شد ، یهودیان گفتند : هیچ پیغمبری مبعوث نشد مگر این که قصدش اصلاح جامعه بود ، و در قطع درختان جز فساد معیشت و زندگانی ما چیز دیگری نیست ، و تو هم قصد اصلاح را داری ، آیا قطع درختان خرما و غیر آن ، جزو اصلاحات است ؟ ! آیا در آنچه که گمان می کنی بر تو نازل شده چیزی به عنوان افساد در زمین وجود دارد ؟ !

این اعتراض بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و بعضی از مومنان دشوار آمد ، حتی برخی از مسلمانان از قطع درختان منع و نهی می کردند .

در این جا بود که آیه ی مبارکه نازل شد(2) .

ص: 99

در نتیجه ، برای قطع بخشی از درختان بنی النضیر ، دو جواب در این آیات شریفه بیان شده است : یکی این که این عمل به فرمان الهی بود ، جواب دیگر این که خداوند متعال اراده نموده که فاسقان بنی النضیر را خوار و ذلیل کند .

ص: 100

در آن زمان بود که عدّه ای به رسول اکرم صلی الله علیه و آله عرض کردند : چرا آن اموال را تقسیم نمی کنید ؟ در آن هنگام این آیه ی شریفه نازل شد(1) .

نیز به همین معنا می باشد .

و هم چنین غنیمتی که برای رسیدن به آن مشقتی در کار نباشد ، به آن «فَیْ ء» گفته می شود .

و در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود :

«وَمَا مَلَکَتْ یَمینُکَ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْکَ»(1)

و هم چنین کنیزانی که از طریق غنایمی که خدا به تو بخشیده است ، مالک شده ای .

بعضی گفته اند : این که غنیمت به «فَیْ ء » - که به معنای سایه است - نامیده شد ، از این جهت است که آگاهی و تنبیهی باشد بر این که شریف ترین متاع های دنیایی در حکم سایه ای است که برطرف و زایل می شود(2) .

و در «مصباح المنیر » می گوید : فَاءَ الرَّجُلُ یَفیءُ فَیْئا از باب بَاعَ به معنای «رجوع کرد » می باشد ، و در قرآن کریم آمده : «حَتَّی تَفِیءَ إِلَی أَمْرِ اللَّهِ» یعنی تا زمانی که به

سوی حق برگردد(3) .

فخر الدین طریحی می گوید :

کلام خدای متعال که فرمود : «قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ وَاجِفَةٌ» یعنی دل ها ترسان و به شدّت مضطرب است .

گفته می شود : وَجَفَ وَجِیفا یعنی مضطرب شد و به سرعت رفت .

و فرموده ی ذات حضرت حق : «فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ»«أوجفتم» از مصدر «ایجاف» و به معنای حرکت و سیر شدید است ، و معنای این سخن این است که آنچه را که شما برای تحصیل و به دست آوردن و غنیمت گرفتن آن نه اسبی تاختید و نه شتری ، بلکه شما فقط با پاهای تان به سوی آن رفتید و با جنگ و قهر و غلبه آن ها را به دست نیاوردید ، ولی خداوند متعال پیامبرش را بر آنان مسلّط کرده و اموال آن ها را به او عطا فرمود .

و «وَجِیف» نوعی از سیر و حرکت شتر و اسب می باشد ، و هم چنین به معنای سرعت حرکت و سیر است(1) .

«وَالْخَیْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوهَا وَزِینَةً»(1) .

هم چنین اسب ها و استرها و الاغ ها را آفرید تا بر آن ها سوار شوید و زینت شما باشد .

و در آیه ی شریفه ی دیگر می فرماید :

«فَإِذَا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ»(2) هنگامی که سوار بر کشتی شوند(3) .

بعضی از اهل لغت گفته اند :

کلام خدای متعال که فرمود : «فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکَابٍ»«رِکاب » به معنای شترانی است که مردم را حمل می کنند ، و مفردش «راحله » می باشد ، و برای واژه ی «رِکاب» لفظ مفرد وجود ندارد ، و جمع آن رُکُب مانند کُتُب است و هم چنین جمع دیگرش رَکَائِب می باشد .

و کلام الهی که فرمود : «وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ»(4) رَکْب جمع راکب است مثل صاحب و صَحْب ، و تعداد آن ها از ده به بالا از شتر و گاو است نه چهارپایان دیگر(5) .

واژه ی «خیل » جمع «فرس » است که از غیر لفظ فرس می باشد(6) .

ص: 105

به هر کس بخواهی حکومت و سلطنت می بخشی .

و در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود :

«سَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمیعا مِنْهُ»(1) .

آنچه در آسمان ها و زمین است تمام را مسخّر شما گردانید ، و این ها همه از سوی اوست.

عبارت «سخّر لکم» و «جمیعا منه» دلالت بر این دارد که مالکیت واقعی از برای خداوند متعال است .

به کسانی که در نزد او احترامی نداشته اند نداده است ؟ هرگز چنین نیست ، بلکه مال ، مال خدا است و آن را به عنوان امانت نزد کسانی قرار داده است(1) .

پس معلوم شد هر چه که در اختیار انسان قرار می گیرد ، از سوی خداوند متعال می باشد .

در حقیقت مالک اصلی خداست

این امانت بهر روزی دست ماست

خلاصه ی معنای آیه چنین است : آنچه خدای متعال از اموال بنی النضیر به رسول اکرم صلی الله علیه و آله و فرستاده ی خود برگردانید و مالکیت آن را به آن حضرت اختصاص داد ، مخصوص آن جناب می باشد ، و شما مسلمانان را در آن سهیم وشریک قرار نداده است ؛ زیرا در گرفتن قلعه ی آنان مرکبی سوار نشدید ، و به خاطر این که مسیر قلعه ی آنان تا مدینه نزدیک بود ، پیاده به آن جا رفتید ، و خدای تعالی پیامبران خود را بر هر کس بخواهد مسلط می سازد ، و خدا بر هر چیزی قادر است ، و اینک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را بر بنی النضیر مسلط ساخته ، در نتیجه «فی ء» و غنیمت و اموالی که از این دشمنان به دست آمده مخصوص آن حضرت است ، و ایشان هر طور که اراده فرماید در آن اموال تصرّف می نماید .

و پیامبر را در خانه ها و قریه های آن ها وارد گردانید .

سپس جبرئیل عرض کرد : ای محمد ! این جا را خداوند مخصوص تو قرار داده و به شما عطا فرمود .

و این است معنای کلام حق که فرمود :

«ما أَفاءَ اللّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبی»(1) .

و هم چنین کلام دیگری که حضرت حق فرمود :

«فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَلا رِکابٍ وَلکِنَّ اللّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ»(2) .

چون که مسلمانان (برای به دست آوردن آن) جنگ نکردند ، خداوند آن را به پیامبرش بخشید .

و جبرئیل پیامبر را در خانه ها و کوچه های آن ها گردانید و درها را بست و کلیدها را به آن حضرت تحویل داد .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز آن را در غلاف شمشیرش که بر بار شتر آویزان بود ، قرار داد ، سپس سوار شد و باز هم زمین زیر پای او مانند لباس پیچیده شد ، و به یارانش ملحق گردید در حالی که آن ها هنوز از جای خود بلند نشده و متفرّق نگشته بودند .

آن گاه رسول اللّه صلی الله علیه و آله به مردم فرمودند : به فدک رفتم و خداوند آن را به من بخشید .

ص: 110

پس بعضی از منافقان به بعضی دیگر کنایه و طعنه زدند .

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود : «این هم کلیدهای فدک است ، سپس آن ها را از غلاف شمشیر خود بیرون آورد ، آن گاه حضرت با مردم سوار مرکب ها شدند (و به مدینه برگشتند)»(1) .

ص: 111

ص: 112

اگر چیزی در اثر پیروزی بر دشمن به دست آید ، آن را غنیمت می گویند ، و اگر به اعتبار بخشش خداوند به انسان ها باشد ، آن را «نَفَل» می نامند .

بعضی از اهل لغت به لحاظ عموم و خصوص بودن بین «نفل» و «غنیمت » فرق گذاشته و گفته اند : غنیمت اموالی است که با زحمت یا غیر زحمت به دست آید ، خواه استحقاق آن را داشته باشد یا نداشته باشد ، قبل از پیروزی در جنگ باشد یا بعد از آن .

اما «نَفَل» اموالی است که قبل از تقسیم غنیمت حاصل می شود و به دست می آید که از جمله ی غنیمت به حساب می آید .

بعضی ها گفتند : هر مالی که بدون جنگ برای مسلمانان حاصل شود ، «فی ء» می باشد .

و نیز گفته شده : «نَفَل» به معنای چیزی است که بعد از تقسیم غنایم جنگی ، از اموال جدا می شود ، و کلام خدای متعال که فرمود : «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفَالِ»(1) بر این معنا حمل شده است .

و اصل این معنا ، از «نفل » به معنای زیادی ، می باشد ، یعنی زیادتر از واجب که آن را «نَافِلَة» هم می گویند .

خدای متعال فرمود : «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ»(2) که این نماز وظیفه ای هست علاوه بر آن نمازهای یومیه که بر شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله واجب می باشد .

و هم چنین سخن خدای سبحان که فرمود :

ص: 114

«وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ نَافِلَةً»(1) ، مقصود از نافله در این آیه ی کریمه ، همان

فرزند فرزند (نوه) می باشد (که زیاده بر فرزند است)(2) .

به تعبیر دیگر : کلمه ی «انفال» جمع «نفل» به معنای زیادی هر چیزی است ، و لذا به نمازهای مستحبی هم «نافله» گفته می شود ؛ چون که بر فریضه زیاده است .

و مراد از «فی ء » اموالی است که مالکی نداشته باشد مانند : قله ی کوه ها و بستر رودخانه ها و خرابه های متروک و آبادی هایی که اهل آن ها هلاک شده باشند ، و اموال کسی که وارث ندارد .

و به این جهت آن را انفال می گویند که گویا اموال مذکور زیادی بر آن مقدار اموالی است که مردم مالک شده اند ، به طوری که دیگر کسی نبوده که آن ها را مالک شود ، و مالک چنین اموالی خدای متعال و رسول و فرستاده ی او صلی الله علیه و آله هستند .

غنایم جنگی را نیز انفال می گویند به خاطر این است که زیادی بر آن چیزی است که غالبا در جنگ ها مورد نظر است ؛ زیرا مقصود از جنگ ها تنها پیروز شدن بر دشمن و تسلیم نمودن او می باشد .

وقتی پیروزی حاصل شد و دشمن مغلوب گردید ، مقصود اصلی از جنگ حاصل شده است ، حال اگر اموالی هم به دست آمده باشد ، و یا اسیری گرفته باشند ، اموری است زیاده بر آنچه مقصود بوده ، در نتیجه همه ی این موارد در معنای این کلمه ، زیاده و انفال نهفته است .

ص: 115

در این مختصر به ذکر بعضی از موارد اکتفا می شود :

3 - «شواهد التنزیل » به اسناد خود از امیرالمومنین علیه السلام روایت نموده که راجع به آیه ی مبارکه ی «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ» فرمود :

«لَنَا خَاصَّةً ، وَلَمْ یَجْعَلْ لَنَا فِی الصَّدَقَةِ نَصِیبا ؛ کَرَامَةً أَکْرَمَ اللَّهُ تَعَالَی نَبِیَّهُ وَآلَهُ بِهَا ، وَأَکْرَمَنَا عَنْ أَوْسَاخِ أَیْدِی الْمُسْلِمِینِ » .

این (خمس) مخصوص ما اهل بیت است ، و برای ما در صدقه سهمی قرار نداده است ، و این کرامتی است که خداوند پیامبر خود و خاندان او را با آن گرامی داشته ، و ما را از چرک های دست های مسلمانان برتری داده است(1) .

4 - ابن جریر طبری (متوفّای 310ه) و احمد بن محمد ثعلبی (متوفّای 427ه) و ابن کثیر (متوفّای 774 ه) از مفسران بزرگ اهل سنت در تفسیر خود ذیل آیه ی شریفه ی «وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی»

آورده اند که :

منهال بن عمرو گفت : از عبد اللّه بن محمد بن علی و علی بن الحسین علیه السلامراجع به تقسیم خمس پرسیدم ، آن ها فرمودند :

«هُوَ لَنَا » خمس برای ما است .

منهال می گوید : به علی (بن الحسین علیه السلام) عرض کردم : خدای متعال می فرماید :

«وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» .

حضرت فرمود :

«یَتَامَانَا وَمَسَاکِینِنَا » .

(مقصود) یتیمان و مسکینان ما هستند(2) .

ص: 118

5 - در «فتح القدیر » شبیه همین روایت را با کمی اضافه چنین آورده است که :

از زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام روایت شده فرمود :

«إِنَّ الْخُمُسَ لَنَا » .

البته که خمس برای ما است .

به آن حضرت عرض شد : خدای عزّ و جل فرمودند :

«وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ» .

امام سجاد علیه السلام فرمود :

«یَتَامَانَا وَمَسَاکِینِنَا وَأَبْنَاءِ سَبِیلِنَا » .

(مراد از آیه) یتیمان و مساکین و درراه ماندگان ما هستند(1) .

از این روایات روشن می شود که مقصود از «ذوی القربی » در این آیه ی کریمه اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله می باشند .

ای سعد ! خداوند امر به عدل می کند ، و مقصود از عدل حضرت محمد صلی الله علیه و آله است ، هر کس از او اطاعت کند به عدالت عمل نموده است ، و مراد از احسان حضرت علی علیه السلام است ، هر کس او را دوست بدارد ، محسن است و کار نیکو انجام داده ، و نیکوکار در بهشت است .

و منظور از «إِیتاءِ ذِی الْقُرْبَی» قرابت و خویشاوندی ما اهل بیت است ، خدای متعال بندگان را به مودت و محبت و اعطای (حق) به ما امر کرد(1) .

2 - عطیة بن حارث از امام باقر علیه السلام نقل نموده که راجع به همین آیه ی کریمه ی فرمودند :

«الْعَدْلُ شَهَادَةُ الاْءِخْلاصِ بِأَنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللَّهِ ، وَالاْءِحْسَانُ وَلایَةُ أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ ، وَالاْءِتْیَانُ بِطَاعَتِهِمَا ، وَإِیتاءِ ذِی الْقُرْبَی ، وَالْقُرْبَی الْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَالْأَئِمَّةُ مِنْ وُلْدِهِ علیهم السلام » .

مقصود از «عدل » گواهی خالصانه به این که حضرت محمد صلی الله علیه و آله رسول و فرستاده ی خدا است، و مراد از «احسان » ولایت امیرالمومنین علیه السلام می باشد ، و مقصود از «ذی القربی» حسن و حسین و امامان از نسل حسین علیهم السلاممی باشند(2).

در نتیجه آنچه از این احادیث به دست می آید فهم و درک و شناخت مصادیق ذوی القربی می باشد که آن ها اهل بیت رسول اکرم صلی الله علیه و آله هستند .

و (ای رسول ما) تو خود حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن .

در رابطه با این آیه ی شریفه هم روایاتی وارد شد که دو روایت ؛ یکی از طریق امامیه و دیگری از اهل سنت ذکر می گردد :

«فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیْهِ أَنِ ادْفَعْ فَدَکا إِلَی فَاطِمَةَ علیهاالسلام ، فَدَعَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله فَقَالَ لَهَا : یَا فَاطِمَةُ ! إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَدْفَعَ إِلَیْکِ فَدَکا » .

خداوند متعال به او وحی نمود که فدک را به فاطمه علیهاالسلام عطا کن .

رسول خدا صلی الله علیه و آله فاطمه را خواست و به او فرمود : ای فاطمه ! به راستی که خداوند به من دستور داده است تا فدک را به تو بدهم .

فاطمه عرض کرد : یا رسول اللّه ! من هم از شما و از خداوند پذیرفتم .

و تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود ، وکلای فاطمه در فدک بودند و در آن تصرف می کردند .

وقتی ابو بکر به حکومت رسید ، وکلای آن حضرت را از فدک خارج کرد .

حضرت زهرا علیهاالسلام نزد ابو بکر رفت و از او خواست فدک را به او برگرداند .

ابو بکر گفت : شخص سیاه پوست یا سرخ پوستی (هر کس باشد) بیاور تا به نفع تو در این باره گواهی دهد ، فاطمه علیهاالسلام امیرالمومنین علیه السلام و امّ ایمن را به عنوان شاهد ، آورد تا به نفع او گواهی دادند .

ابو بکر نامه ای برایش نوشت که متعرض و مانع او نشوند .

فاطمه علیهاالسلام با همان نامه از پیش ابو بکر خارج شد ، و در بین راه با عمر روبرو شد ، عمر گفت : ای دختر محمد ! این چیست که با خود داری ؟

حضرت فرمود : نامه ایست که پسر ابی قحافه برایم نوشته

عمر گفت: به من نشان بده ، فاطمه ی زهرا علیهاالسلام امتناع نمود .

عمر به زور از دستش گرفت و بر آن نگاه کرد ، بعد آب دهان در آن انداخته و نوشته را از بین برد و پاره کرد و گفت : این سرزمین را پدرت با راندن اسب و شتر و لشکرکشی نگرفته که تو بخواهی ریسمان بگردن ما گذاری (و ما را محکوم کنی) » .

ص: 122

مهدی عباسی به حضرت عرض کرد : ای ابا الحسن ! حدود فدک را به من بگو و مشخص کن .

حضرت فرمود : «یک حدش کوه احد و حد دیگرش عریش مصر و حد دیگرش سیف البحر و حد دیگر آن دومة الجندل است » .

مهدی گفت : همه ی این ها ؟ !

حضرت فرمود : «آری ای امیر ! تمام این ها ؛ زیرا همه ی این ها زمین هایی هستند که رسول خدا صلی الله علیه و آله اسب و شتر بر اهل آن نرانده و بر مردم آن، قشونی نکشیده است».

مهدی گفت : سرزمین خیلی زیادی است ، در این مورد تامّل و فکری می کنم(1) .

2 - اما از طریق اهل سنت ؛

روایتی نقل شده است که حضرت سیّد الساجدین علی بن الحسین علیهماالسلام (در ایام اسارت) به مردی از اهل شام فرمود :

«أَ قْرَأْتَ الْقُرْآنَ؟ » .

آیا قرآن خوانده ای ؟

آن شخص عرض کرد : بلی .

حضرت فرمود :

«فَمَا قَرَأْتَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ»؟ » .

آیا در سوره ی بنی اسرائیل نخوانده ای (که خدای متعال فرمود) : «و (ای رسول ما) تو خود حقوق خویشاوندان و ارحام خود را ادا کن » ؟

ص: 123

مرد شامی عرض کرد : آیا شما از «ذی القربی» و خویشاوند پیامبر هستید که خدا امر کرده حق شان داده شود ؟

امام سجاد علیه السلام فرمود : «نَعَمْ » آری(1) .

1 - از ابو جعفر امام باقر علیه السلام راجع به تفسیر این آیه ی شریفه ی «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی» سوال شد .

حضرت فرمودند : «هُمُ الْأَئِمَّةُ علیهم السلام » .

(مقصود از آن قربی) فقط امامان اهل بیت علیهم السلام هستند(1) .

2 - و نیز در بسیاری از کتب علمای شیعی و سنّی از ابن عباس نقل شده که گفت : وقتی این آیه ی شریفه نازل شد ، اصحاب پرسیدند :

ای رسول خدا ! این خویشانی که خدای متعال ما را امر کرده به مودّت و محبت آن ها ، چه کسانی هستند ؟

حضرت فرمود :

«عَلِیٌّ وَفَاطِمَةُ وَوُلْدُهُمَا » .

علی و فاطمه و دو فرزندان شان(2) .

الهی ، سختی ها و رنج های فراوان ، و زحمت های زیادی متحمّل شدند ، اما در مقابل این کارهای با ارزش ، هرگز از کسی طلب اجر و پاداش مادی درخواست نفرمود .

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله از مسلمانان فقط یک چیز به عنوان اجر و مزد رسالت تقاضا نمود و آن «مودّت و محبت به اهل بیت عصمت و طهارت» بود .

این اجر و پاداش را فقط برای خود می خواسته ، یا این که در این تقاضا ، اهداف مقدّس دیگری نهفته است که نفع آن به آحاد مسلمین باز می گردد ؟

پاسخ : برای روشن شدن این پرسش لازم است دو آیه ی دیگر قرآن مجید را در کنار آیه ی مودّت قرار دهیم تا مقصود این آیه ی کریمه بهتر روشن گردد ، و هدف اصلی از درخواست اجر رسالت معلوم شود .

1 - در سوره ی مبارکه ی سبا آمده :

«قُلْ مَا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی اللَّهِ»(1) .

بگو : هر اجر و پاداشی از شما خواسته ام برای خودِ شماست ؛ اجر من تنها بر خداوند است .

با این آیه ی شریفه ، تا حدودی ابهام ناشی از آیه ی مودّت ، برطرف می گردد ، و معلوم می شود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز مانند سایر پیامبران ، از مردم هیچ اجر و پاداشی برای خود نخواسته است ، و جریان «مودّت قربی» در حقیقت به خاطر خودِ مردم مطرح گردیده است ، و نتیجه ی این مودّت و محبت به خود مردم باز می گردد .

2 - در سوره ی مبارکه ی فرقان ، آیه ی شریفه ای هست که در حقیقت مفسّر آیه ی سوره ی سبا می باشد ، و چگونگی فایده ی «مودّت قربی» را برای مردم روشن می کند .

خدای متعال در این آیه فرمود :

«قُلْ مَا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شَاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلَی رَبِّهِ سَبیلاً»(2) .

ص: 127

بگو : من در برابر آن (ابلاغ آیین خدا) هیچ گونه پاداشی از شما نمی طلبم مگر کسی که بخواهد راهی به سوی پروردگارش برگزیند (این پاداش من است) .

در آیه ی قبل بیان فرمود که اجر رسالت ، سود شخصی برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیست ، بلکه فایده ی آن به خودِ مردم باز می گردد ، و این آیه نشان می دهد که اساسا طرح مساله ی اجرِ رسالت ، نیز در مسیر استمرار اهداف رسالت می باشد ، و در حقیقت نفع آن به اصل دین و دین داران باز می گردد .

حاصل مطلب این که مساله ی اجر و مزد رسالتِ پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله ، نفع و سودشخصی - که اختصاص به آن حضرت داشته باشد - نیست ، و آن بزرگوار نیز مانند سایر انبیای عظام علیهم السلام از مردم هیچ اجر و مزد شخصی طلب نکرده است ، بلکه اجر رسالتش - که در آیه ی مودّت مطرح شده - در حقیقت باعث استمرار رسالت می باشد .

این آیه می باشند ، واضح می گردند ، و معلوم می شود که ارتباط بین آن ها یک ارتباط منطقی ، عقلایی و صحیح است .

ولی علمای اهل سنّت ، تعبیرات مختلفی در این زمینه بیان کردند که هیچ کدام متناسب با آیه نیست ، و مطرح نمودند آن نظرات موجب اطاله ی کلام می گردد ، لذا از بیان آن ها صرف نظر می شود .

شگفت آور این که بسیاری از مفسرین اهل سنّت ذیل آیه ی مودّت ، احادیث و روایات مفصّل و طولانی از وجود مقدّس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله راجع به مودّت و دوستی اهل بیت پیامبر نقل کرده اند .

به راستی با وجود نقل این احادیث ، معلوم نیست که علمای اهل سنّت چرا از روایت به درایت نرسیده و به سوی آن توجیهات و تفسیرات غیر منطقی رفتند ؟

به عنوان نمونه ، زمخشری که یکی از مفسّران بزرگ اهل سنّت است ، در تفسیر «کشاف » از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایتی مفصّل نقل نموده که قسمتی از آن در این جا ذکر می شود .

طبق نقل زمخشری ، پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله فرمودند :

«مَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ، مَاتَ شَهِیدا ، أَلا وَمَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ، مَاتَ مَغْفُورا لَهُ ، أَلا وَمَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ، مَاتَ تَائِبا ، أَلا وَمَنْ مَاتَ عَلَی حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ ، مَاتَ مُؤمِنا مُسْتَکْمِلَ الاْءِیمَانِ » .

هر کس با عشق و محبّت آل محمد صلی الله علیه و آله (اهل بیت پیامبر) از دنیا برود ، شهید مرده است .

آگاه باشید ! کسی که با محبّت و عشق آل محمّد صلی الله علیه و آله بمیرد ، آمرزیده و بخشوده خواهد بود .

ص: 129

آگاه باشید !هر کس با محبّت و مودّت آل محمد صلی الله علیه و آله از دنیا برود ، با توبه از دنیا رفته است .

آگاه باشید ! کسی که با عشق و محبّت آل محمّد صلی الله علیه و آله بمیرد ، مومنِ با ایمان کامل از دنیا رفته است(1) .

همان طوری که اشاره شد ، این حدیث طولانی است ، و به جهت اختصار بخشی از آن را نقل کردیم(2) .

خویشاوندان و نزدیکان پیامبر صلی الله علیه و آله هستند ، وقتی این مطلب مسلّم شد(1) ، لازم است که این ها امتیاز و احترام بیش تر و مخصوصی داشته باشند .

«فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ»(1) .

پس آنان که فرمان او را مخالفت می کنند ، باید بترسند .

و کلام خدای سبحان :

«إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ»(2) .

اگر خدا را دوست دارید ، از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست داشته باشد .

و نیز بیان حضرت حق که فرمود :

«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُوا اللَّهَ»(3) .

مسلّما برای شما در رفتار و عمل رسول خدا سرمشق و الگوی نیکویی است برای آن ها که امید به رحمت خدا دارند

دلیل سوم : وجوب دعا نمودن ، برای آل پیامبر ، یک منصب و مقام بسیار ارجمندی را اثبات می کند ، و به همین جهت نیز این دعا در آخر تشهد در نماز ، واجب قرار داده شد ، و آن دعا این است که نمازگزار می گوید :

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَعَلَی آلِ مُحَمَّدٍ ، وَارْحَمْ مُحَمَّدا وَآلَ مُحَمَّدٍ .

و این تعظیم ، تجلیل و مقام ، در حق غیر آل پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وجود نداشته و نخواهد داشت .

پس تمام این ادله دلالت دارند بر وجوب محبت نسبت به خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله .

و شافعی در شعر خود گفت :

ص: 133

یَا رَاکِبا ! قِفْ بِالْمُحَصَّبِ مِنْ مِنًی

وَاهْتِفْ بِسَاکِنِ خَیْفِهَا وَالنَّاهِضِ سَحَرا

إِذَا فَاضَ الْحَجِیجُ إِلَی مِنًی

فَیْضا کَمَا نَظْمِ الْفُرَاتِ الْفَائِضِ

إِنْ کَانَ رَفْضا حُبُّ آلِ مُحَمَّدٍ

فَلْیَشْهَدِ الثَّقَلانِ أَنّی رَافِضیّ

ای سواری که عازم حج هستی ، در آن جا که برای رمی جمرات ریگ جمع می کنند ، توقّف کن و به کسانی که در مسجد خیف مشغول عبادتند و یا در حال حرکت از آن جا می باشند ندا بده ، هم چنین به هنگام سحر گاه که حاجیان از مشعر به سوی منی کوچ می کنند ، و مانند نهری عظیم و خروشان وارد سرزمین منی می شوند ندا بده و بگو : اگر محبت آل محمد صلی الله علیه و آله رفض و ترک دین است ، همه ی جن و انس شهادت دهند که من رافضی هستم(1) .

ادله ی متعدد دیگری وجود دارند که می توانند مورد استناد قرار گیرند ، و اثبات نمایند که مراد از «قربی » در آیات متعدده از قرآن مجید ، فقط اهل بیت معصومین علیهم السلام از خاندان خاتم النبیّین صلی الله علیه و آله هستند ، و نیز اثبات لزوم مودّت و وجوب محبت به اهل بیت علیهم السلام نماید که به لحاظ اختصار ، اکتفا به همین مقدار می شود .

قسمتی از آن مخصوص رسول خدا صلی الله علیه و آله است ، و مقصود این که یک قسمت مخصوص خداوند می باشد ، این است که باید طبق نظر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در راه رضای خدای متعال مصرف شود ، و آنچه که مخصوص رسول اکرم صلی الله علیه و آله است ، در مصارف شخصی آن جناب مصرف می شود .

و بخشی دیگر از آن اموال ، مختص به ذوی القربی و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله است ، و قسمتی دیگر مربوط به یتیمان فقیر است نه هر کودکی که پدرش را از دست داده باشد .

این که ایتام را جداگانه ذکر فرمود به خاطر این است که اهمیت رسیدگی به این طایفه را برساند و الاّ یتیمی که فقیر است جزوی از مساکین می باشد .

قسمتی دیگر از آن اموال مخصوص مساکین و بخشی دیگر برای کسانی که دربین راه درمانده شدند ، و اموال خود را از دست داده اند که به آن ها «ابن السبیل » اطلاق می شود .

و اما اموال غیر منقول از قبیل زمین ها و باغات چند قسمت می شوند :

قسم اوّل : اموالی که با قهر و غلبه در جنگ فتح شدند ، و در اصطلاح فقه ، اسم آن را «اراضی مفتوح عنوه» می گویند ، مثل زمین های مکه و عراق .

حکم این زمین ها این است که مال تمام مسلمین است ، و تا روز قیامت هیچ کس مالک آن ها نمی شود ، و اختیار آن با پیامبر و امام و نایب آن حضرت خواهد بود ، می توانند این زمین ها را به مردم ، یک ساله یا چند ساله اجاره دهند ، به اجرت و پولی که از اجاره ی آن اخذ می شود ، «خراج» می گویند ، یا این که می گویند : این زمین به شما اجاره داده می شود در قبال مثلاً یک بیستم یا یک چهلم از منافع و زراعت آن که البته بستگی دارد به کیفیت زمین و نظر پیغمبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام و نایب آن

ص: 135

بزرگواران ، به این اجرت و قسمی که از زراعت یا منافع زمین اخذ می شود «مقاسمه» می گویند .

و کسی حق خرید و فروش این زمین ها را ندارد ؛ چون با جنگ به دست مسلمین افتاده اند ، اگر در این عصر و زمان خرید و فروش می شوند ، این معاملات باطل هستند ، بلی می توانند هوایی و منافع آن ها را بفروشند .

قسم دوم زمین های کسانی که به محض دیدن مسلمانان ، می گویند : ما تسلیم هستیم و مسلمان شدیم ، و در خدمت شماییم ، حکم این قسم از اموال معلوم است ؛ زیرا خودشان مالک اموال شان هستند هیچ کس حق تعرّض به آن ها را ندارد .

قسم سوم اراضی کسانی که مغلوب مسلمانان نشدند ، آن ها می گویند : حال که شما مسلمانان این جا آمدید ، ما بر دین خودمان (یهودیت یا مسیحیت) باقی هستیم ولی به شما جزیه می دهیم .

قسم چهارم زمین هایی که اهلش آن را ترک می کنند و رها می سازند و می روند ، نه جنگی می شود و نه با زور و قهر و غلبه گرفته شده و نه اسلام آوردند ، و نه این که

باقی می مانند و جزیه می دهند .

به تعبیر دیگر : جلی أهلها یعنی اهل آن ترک وطن کرده اند

یکی دیگر از مصارف «فی ء» و آن اموال بنی النضیر ، این است که به انصار پرداخت شود ، لذا خداوند می فرماید : «کسانی که در دار الهجره (یعنی سرزمین مدینه) و (به تعبیر خداوند متعال در این آیه ی شریفه) در خانه ی ایمان قبل از مهاجران مسکن گزیدند» .

از این تعبیر استفاده می شود که انصار قبل از این که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و مهاجران

ص: 136

وارد مدینه شوند ، بسترهای مهاجرت مسلمانان مکه را فراهم کردند ، یعنی نه تنها خانه های خود را آماده ی مهاجران کردند ، بلکه دل و جان خود را نیز تا آن جا که توانایی داشتند ، آماده ی پذیرایی نمودند .

از تعبیر «مِنْ قَبْلِهِمْ» این گونه فهمیده می شود که این اعمال ، قبل از هجرت مسلمانان بوده است .

و قابل خرید و فروش نیست ، باید منافع آن هم در مصالح عموم صرف شود ، و از بیت المال مسلمین است .

در آیه ی قبل بیان شد که تمام اموال بنی النضیر متعلق به رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشد ، مقصود این نیست که پیامبر همه ی آن را در مصارف شخصی استفاده کند ، بلکه آن حضرت چون حاکم اسلامی و مدافع و حافظ حقوق مسلمین و نیازمندان است ، قسمت عمده ی آن اموال را در آن موارد مصرف کند .

راه خداوند مصرف شود .

2 - سهم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «وللرسول» ، آن حضرت بر اساس آنچه که خودش صلاح می داند و در هر موردی که بخواهد ، مصرف نماید .

3 - سهم خویشاوندان «ولذی القربی» ، یقینا در این جا مقصود از ذوی القربی خاندان عصمت و طهارت رسول اکرم صلی الله علیه و آله هستند ، یعنی کسانی که صدقات بر آن ها حرام است ؛ چون از صدقات محرومند ، می توانند از این اموال استفاده کنند .

4 - سهم یتیمان «والیتامی» .

5 - سهم مسکینان و نیازمندان «والمساکین» .

6 - سهم ابن سبیل یعنی در راه ماندگان «وابن السبیل» .

قرآن کریم بعد از بیان موارد مصرف «فی ء» ، از تعلیل در آیه ی شریفه ، یک اصل کلی استفاده کرده و فرمود :

«کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ» .

برای این که این مال و ثروت ، چیزی نباشد که فقط در میان اغنیای شما گردش کند ، یعنی علت حکم تقسیم اموال این است که پول و ثروت در میان همه ی طبقات قسمت شود و اختصاص به یک طبقه ی معین نداشته باشد که فقط در میان آن ها و در یک مدار بسته ، گردش کند ، بلکه این اموال باید در مداری باز باشد که همه ی مردم را شامل شود .

همان گونه در معنای واژه ها گذشت ، لفظ «دولة» به معنای دست به دست شدن است ، دولت را هم دولت می گویند به خاطر این است که دست به دست می شود ، یعنی برای یک نفر یا یک عده باقی نمیماند ، این ها می روند و عده ی دیگر می آیند ، و آن عده هم می روند باز عده ی دیگری می آیند .

ص: 139

این گونه تقسیم به جهت آن است که این اموال فقط بین ثروتمندان شما دست به دست نگردد تا این که افراد محتاج از آن بی نصیب بمانند .

خاتم صلی الله علیه و آله باشد ، همان گونه که در سوره ی مبارکه ی نسا فرمود :

«فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی أَنْفُسِهِمْ حَرَجا مِمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُوا تَسْلیما»(1) .

به پروردگارت سوگند که آن ها مومن نخواهند بود مگر این که در اختلافات خود ، تو را به داوری طلبند ، و سپس از داوری تو در دلِ خود احساس ناراحتی نکنند ، و کاملاً تسلیم باشند .

و نیز در سوره ی احزاب می فرماید :

«وَمَا کانَ لِمُؤمِنٍ وَلا مُؤمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرا أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ»(2) .

هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند ، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد .

و هم چنین در آیه ی شریفه ی دیگر فرمود :

«یَوْمَ لا یَنْفَعُ مَالٌ وَلا بَنُونَ * إِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ»(3) .

ص: 142

در آن روز که مال و فرزندان سودی نمی بخشد مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید .

فرد مسلمان باید تابع اراده ی حق باشد ، و خیال نشود که خدا و پیامبر محتاج تسلیم بودن ما هستند ، خیر ، بلکه مصلحت و خیر و صلاح ما این است که در مقابل آن ها تسلیم باشیم ؛ زیرا خدای متعال چیزی جز خیر برای بندگانش نمی خواهد .

علاوه بر این ، چون ما از مصالح و مفاسد اعمال خودمان آگاه نیستیم ، شارع مقدس که عالم الغیب است ، از آن ها اطلاع دارد ، لذا آنچه که به نفع بشر است فرمان به انجام آن می دهند ، و آنچه که به ضرر آن ها می باشد نهی می کند .

پس کسی که بخواهد به سعادت ابدی برسد باید مطیع و تسلیم فرمان خداوند متعال و پیامبرش باشد ، همان گونه که شخص بیمار اگر بخواهد از بیماری نجات پیدا کند ، باید در مقابل دستورات پزشک متخصص تسلیم باشد و هر چه که او می گوید عمل کند .

تذکر : لازم به یادآوری است که تسلیم و اطاعت از رسول اکرم صلی الله علیه و آله در واقع اطاعت از خدای متعال می باشد ، همان گونه که در سوره ی مبارکه ی نسا می فرماید :

«مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»(1) .

کسی که از پیامبر اطاعت کند ، خدا را اطاعت کرده است

علتش این است که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله هر چه که بیان می کند ، از ناحیه ی ذات اقدس حق می باشد ، چنان که در سوره ی مبارکه ی نجم فرمود :

ص: 143

«مَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی»(1) .

(پیامبر) هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید! آنچه می گوید چیزی جز وحی که بر او نازل شده نیست .

لذا در این قسمت از آیه ی مورد بحث می فرماید :

«آنچه را رسول خدا برای شما آورده بگیرید و اجرا کنید ، و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید» .

و در ادامه می فرماید :

«وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقَابِ» .

و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است .

وَبِالتَّقْوَی نَجَا نُوحٌ وَمَنْ مَعَهُ فِی السَّفِینَةِ ، وَصَالِحٌ وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الصَّاعِقَةِ ، وَبِالتَّقْوَی فَازَ الصَّابِرُونَ ، وَنَجَتْ تِلْکَ الْعُصَبُ مِنَ الْمَهَالِکِ » .

تو را به تقوای الهی سفارش می کنم ؛ زیرا سلامتی از نابودی ، و بهره مندی به هنگام مرگ در آن است ، همانا خداوند عزّ و جلّ به وسیله ی تقوی و پرهیزکاری بنده را از آنچه که عقلش به آن نمی رسد حفظ می کند ، و با تقوی کوری و جهلش را از بین می برد ، و با تقوی نوح و همراهان او در کشتی ، و صالح و همراهانش از صاعقه نجات یافتند ، و در پرتوِ تقوی شکیبایان کام یاب گشتند ، و این گروه ها (یعنی شیعیان) از مهلکه ها ، نجات یافتند(1) .

ج ) در شعری منسوب به امیرالمومنین علیه السلام آمده :

أَدَّبْتُ نَفْسِی فَمَا وَجَدْتُ لَهَا

بِغَیْرِ تَقْوَی الاْءِلَهِ مِنْ أَدَبٍ

به ادب و تربیت نفس خود پرداختم ، و برای آن ، ادبی بهتر از تقوای الهی (در تمام حالاتش) نیافتم(2) .

«هَذِهِ الاْیَةُ نَزَلَتْ فِینَا خَاصَّةً ، فَمَا کَانَ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ فَهُوَ لَنَا ، وَنَحْنُ ذُو الْقُرْبَی ، وَنَحْنُ الْمَسَاکِینُ ، لا تَذْهَبُ مَسْکَنَتُنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آلهأَبَدا ، وَنَحْنُ أَبْنَاءُ السَّبِیلِ ، فَلا یُعْرَفُ سَبِیلٌ إِلاّ بِنَا ، وَالْأَمْرُ کُلُّهُ لَنَا» .

این آیه مخصوص ما (اهل بیت) نازل شده است ، و آنچه که برای خدا و رسول گرامی او می باشد ، برای ما است ، و ذی القربی و مساکین ما هستیم ، و نیازمندی ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز از بین نخواهد رفت ، ابن السبیل هم ماییم ، و هیچ راهی (به سوی حق) شناخته نمی شود مگر به واسطه ی ما ، و تمام امور از آنِ ما می باشد(1) .

ص: 152

پروردگارا! ما و برادران مان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز و مورد مغفرت قرار بده ، و در دل های مان حسد و کینه ای نسبت به مومنان قرار مده ، پروردگارا! قطعاتو بسیار مهربان و رحیمی«» .

در واقع می توان گفت که : این آیات کریمه دنباله ی بحث آیات گذشته است که راجع به مصارف ششگانه ی «فی ء» می باشد ، و می توان گفت : تفسیری برای یتیمان و مسکینان و ابن السبیل می باشد ، و بیش تر تفسیر «ابن السبیل» است ؛ زیرا اکثر مسلمانانِ مهاجر در آن زمان ، کسانی بودند که در وطن خود فقیر و مسکین نبودند ، ولی به خاطر مهاجرت مبتلا به فقر شده بودند .

عبارت «لِلْفُقَراءِ» در اول این آیه ی شریفه بدل از «لِذِی الْقُرْبی» و کلماتی است که در آیه ی قبل به آن عطف شدند((1))((2) )

انصار گفتند : بلکه ما اموال و منازل خودمان را با آن ها تقسیم می کنیم ، و غنایم هم برای آن ها باشد و هیچ چشم داشتی به آن نداریم ، و مهاجرین را بر خود مقدم می داریم ، در این جا بود که آیه ی «وَیُؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ ...» نازل شد(1) .

بعضی گفتند : این آیه درباره ی هفت نفری نازل گشته که روز جنگ اُحد بسیار تشنه شدند ، سپس آب آوردند که فقط برای یک نفر کافی بود تا رفع عطش و تشنگی گردد ، به یکی از آن ها دادند ولی او گفت : به فلانی بدهید که از من تشنه تر است ، و دوّمی گفت : به فلانی برسانید که از من بیش تر تشنه است ، و این کار ادامه پیدا کرد تا این که آن هفت نفر با تشنگی شهید شدند و هیچ یک از آن ها آب نیاشامید ، آن گاه خداوند سبحان در باره ی آن ها فرمود : «یُؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ...» .

و عده ای گفتند : این آیه در مورد شخصی نازل شده که خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شرفیاب شد و عرض کرد : گرسنه ام به من طعام و غذا دهید ، پیغمبر خاتم صلی الله علیه و آله دستور داد از خانه اش برای او غذایی بیاورند ، ولی در منزل آن حضرت غذا نبود ، آن گاه فرمود :

«مَنْ یُضیفُهُ هَذِهِ اللَّیْلَةِ؟»

چه کسی امشب این مرد را مهمان خود می کند؟

سپس مردی از انصار او را به منزل خود برد ، ولی در خانه اش غذایی وجود نداشت غیر از مقدار کمی که برای دختر کوچکش بود ، و همان مقدار

ص: 155

را برای مهمان آوردند ، و چراغ را خاموش کردند ، و همسرش بلند شد و بچه را خوابانید .

سپس زن و مرد بر سر سفره نشستند و بدون آن که چیزی از غذا در دهان بگذارند ، دهان خود را تکان می دادند ، و این عمل را به احترام مهمانی که از طرف پیامبر آمده ، انجام می دادند ، میهمان گمان کرد آن ها نیز همراه او غذا می خورند ، و به مقدار کافی خورد و سیر شد ، ولی آن ها در آن شب گرسنه خوابیدند .

آن ها فردا صبح خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسیدند ، حضرت نگاهی به آنان کرد و لبخندی زد و آیه ی فوق را برای شان تلاوت نمود(1) .

در روایاتی که از طرق شیعه و اهل سنت نقل شده ، معلوم می گردد که آن میزبان حضرت علی علیه السلام ، و آن کودکان فرزندان او ، و کسی که کودکان را گرسنه خواباند ، بانوی بزرگوار اسلام حضرت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام بودند(2) .

گفته می شود : بَغَیْتَ الشّیء وابْتَغَیْتَ یعنی تجاوز کردی و بغی نمودی ، و این فعل در موقعی استعمال می شود که شما بیش از حد و اندازه چیزی را که لازم است طلب کنی و بخواهی ، خدای عزّ و جلّ می فرماید:

«لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ»(1) .

آن منافقین قطعا پیش از این هم فتنه جویی می کردند .

و در آیه ی دیگر فرمود :

«یَبْغُونَکُمُ الْفِتْنَةَ»(2) .

(مسلما خود را برای سخن چینی و نمّامی در میان شما قرار می دادند) تا (برای از هم گسستن شیرازه ی سپاه اسلام) فتنه جویی کنند .

بغی و طلب دو قسم است : اوّل طلب و بغی پسندیده ، یعنی در گذشتن از عدل و رسیدن به احسان و از امور واجب به انجام نوافل و مستحبّات .

معنای دوّم بغی و تجاوز ناپسند و ناروا ، یعنی از حقّ به باطل و به شک و شبهه رفتن می باشد(3) .

«وَأَوْحَیْنَا إِلَی مُوسَی وَأَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتا»(1) .

و به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید .

و در آیه ی دیگر می فرماید :

«وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ»(2) .

(سپس) بنی اسرائیل را در جایگاه صدق (و راستی) منزل دادیم .

و هم چنین فرمود :

«تُبَوِّئُ الْمُؤمِنِینَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ»(3) .

جهت انتخاب اردوگاه جنگ برای مومنان ، بیرون رفتی(4) .

تعبیر «تَبَوَّؤا » در آیه ی مورد بحث کنایه از این است که انصار مدینه ، ورود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مهاجران به آن شهر ، و زمینه ی هجرت را آماده کرده بودند .

در «مجمع البحرین » گفته : کلام خدای متعال که فرمود : «وَیُؤثِرُونَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ» یعنی آن ها را بر خودشان مقدم می دارند ، این تعبیر از کلام عرب ها است که می گویند : آثره علی نفسه یعنی او را مقدم داشت و برتری داد .

و سخن پروردگار که فرمود : «بَلْ تُؤثِرُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا»(1) یعنی دنیا را بر آخرت مقدم می دارید و برتری می دهید(2) .

«فَوَقَاهُمُ اللَّهُ»(1) .

(به خاطر این عقیده و عمل) خداوند آنان را (از شرّ آن روز) نگه می دارد .

و در آیه ی دیگر می فرماید :

«وَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ»(2) .

خداوند آن ها را از عذاب دوزخ حفظ می کند(3) .

«أَشِحَّةً عَلَیْکُمْ»(1) آن ها در همه چیز نسبت به شما بخیل هستند(2) .

در «لسان العرب » گفته : «شُح » شدیدتر از بخل است ؛ زیرا در منع کردن چیزی بلیغ تر و رساتر از بخل است(3) .

«مهاجرت» توجه ویژه ای شده است .

ولی غالبا هر موقع سخن از «هجرت» به میان می آید ، اذهان متوجه مهاجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه معظمه به مدینه منوره می شوند ، و حرکت تاریخی آن حضرت را مجسّم می کنند که بسیار پربار و پر ارزش بوده ، و به خاطر نقش بزرگی که داشته ، در بین صدها حوادث تاریخ اسلام ، مبدأ تاریخ مسلمانان گردیده است .

و هم چنین مهاجرانی که به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه هجرت کردند ، و گروهی به حبشه رفتند ، و گروه دیگر به مدینه ی منوره ، و در آن جا عده ای (انصار) با تمام وجود از آن ها استقبال و یاری نمودند(1) .

ایمان، و گناه را به اطاعت ، و بی تمکنی در انجام فرایض را به تمکن و قدرت به انجام فرایض ، عوض می کند .

در مهاجرت جسمی ، جسم پیوند مادی خود را از مکان خاصی قطع می کند ،در حالی که در هجرت روحی ، نه تنها جسم پیوند خود را از مکان خاصی قطع می کند ، بلکه روح نیز از آشیانه ی تنگ و تاریک و وحشتزایی که قادر به حفظ ایمان و دین خود نیست ، به فضای فراخی که از نظر معنویت کمبودی ندارد ، منتقل می گردد .

در حدیثی که از وجود مقدّس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده آن حضرت فرمودند :

«الْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ السَّیِّئَاتِ وَتَرَکَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ » .

مهاجر کسی است که از حرام هجرت کند و دوری نماید ، و آنچه را که خدای متعال حرام نموده ، ترک کند(1) .

علاّمه ی مجلسی در ذیل این روایت ، بیانی دارد که خلاصه ی آن چنین است :

مهاجری که خداوند او را ستوده ، تنها همان نیست که پیش از فتح مکه از آن جا به مدینه ی منوّره کوچ کرده است ، یا از بیابان به مدینه آمده ، یا از بلاد کفر از ترس

ظلم و فساد و ناتوانی از اظهار شعائر مسلمانی ، به بلاد اسلام مهاجرت کرده است .

و در کلام خدای متعال در سوره ی عنکبوت به آن اشاره شده و فرمود :

«یَا عِبَادِیَ الَّذینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ»(2) .

ای بندگان با ایمان من ! زمین من بسیار وسیع است ، در این صورت (اگر از جور کفار در سرزمینی به تنگ آمده و به کفر مجبور می شوید ، از آن جا به دیار دیگر هجرت کنید ، و هر کجا باشید) تنها مرا پرستش نمایید .

ص: 164

بلکه کسی هم که از گناهان هجرت کند و آن را ترک نماید و رو به طاعت آورد ، مهاجر می باشد ؛ زیرا برتری هجرت به این معانی یاد شده ، به خاطر دور شدن از کفر و نافرمانی است ، از این جهت ، کسی که همراه با دورویی و کفر هجرت کند ، هیچ گونه برتری ندارد ، مانند منافقانی که غاصب حقوق امامان دین می باشند ، واین ها مهاجرِ ستوده به شمار نمی آیند .

در نتیجه ، هر کس از کفر و گناهان و گمراهی هجرت کند و همراه با ایمان باشد ، در فضل و کمال با مهاجران یک سان است(1) .

مولای متقیان علی علیه السلام در کلام گهربار خود فرمودند :

«إِنَّمَا الْمُهَاجِرُونَ الَّذِینَ یهْجُرُونَ السَّیئَاتِ وَلَمْ یأْتُوا بِهَا» .

مهاجرین واقعی کسانی هستند که از بدی ها و گناهان دوری می کنند و مرتکب معصیت نمی شوند(2) .

به عبارت دیگر : در اسلام علاوه بر هجرت اصطلاحی ، هجرت دیگری است که مربوط به قلب و دل است ، و آن ، مهاجرت از گناه و نافرمانی به طاعت است ، یعنی انسان تصمیم بگیرد که گناه را ترک نماید و از فرمان خدا سرپیچی نکند ، به این نوع از هجرت در قرآن و احادیث اشاره شده است ، خدای متعال می فرماید:

«فَالَّذینَ هاجَرُوا وَاُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَاُوذُوا فی سَبیلی وَقاتَلُوا وَقُتِلُوا لَاُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ وَلَاُدْخِلَنَّهُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ»(3) .

آن هایی که در راه خدا هجرت کردند ، و از خانه های خود بیرون رانده شدند ، و در راه من آزار دیدند ، و جنگ کردند و کشته شدند ، به یقین گناهان شان را

ص: 165

می بخشم ، و آن ها را در باغ های بهشتی که از زیر درختانش نهرها جاری است ، وارد می کنم .

از آن جا که در این آیه ی مبارکه ، مهاجرت در مقابل خروج از خانه قرار گرفته است ، معلوم می شود که مقصود از آن ، مهاجرت به معنای وسیع تر - که شامل ترک

گناه و پاکی از آلودگی و خروج از خانه ی گناه و معصیت است - می باشد .

و آنچه که این مطلب را تایید می کند ، روایاتی هستند که پیرامون این نوع از مهاجرت وارد شده اند ، لذا فردی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پرسید : کدام هجرت افضل و برتر است؟

پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید :

«أَنْ تَهْجُرَ مَا کَرَهَ رَبُّکَ» .

آنچه را که پروردگارت آن را دوست ندارد ترک کنی(1) .

یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِرا إِلَی اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللّهِ»(1) .

کسی که در راه خدا هجرت کند ، جاهای امنِ فراوان و گسترده ای در زمین می یابد ، و هر کس به عنوان مهاجرت به سوی خدا و پیامبر او از خانه ی خود بیرون رود ، سپس مرگش فرا رسد ، پاداش او بر خداست .

از این آیه ی شریفه استفاده می شود که اگر کسی در راه خدا هجرت کند و در این مسیر از دنیا برود ، اجر و پاداش او بر عهده ی خدای متعال است .

ثَوابا مِنْ عِنْدِ اللّهِ»(1) .

آن ها که در راه خدا هجرت کردند ، و از خانه های خود بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند ، و جنگ کردند و کشته شدند ، به یقین گناهان شان را می بخشم ، و آن ها را در باغ های بهشتی که از زیر درختانش نهرها جاری است ، وارد می کنم ، این پاداشی است از طرف خداوند .

طبق این آیه ی کریمه ، مهاجرت از خانه و دیار اصلی برای رضای خدای سبحان ، موجب می شود تا گناهان انسان بخشیده شود ، در نتیجه وارد باغ های بهشت گردد .

و در سوره ی مبارکه ی نحل می فرماید :

«وَالَّذِینَ هَاجَرُوا فِی اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً»(2) آن ها که پس از ستم دیدن در راه خدا ، هجرت کردند ، در این دنیا جایگاه (و مقام) خوبی به آن ها می دهیم .

بنابراین ، مراد از فضل الهی در این جا «ثواب» و مقصود از «رضوان» خشنودی ذات اقدس حق است که مرحله ی بالاتری از تقاضای ثواب می باشد ، و در آیات متعدد دیگر نیز این معنا آمده است ، مثلاً در سوره ی مبارکه ی فتح آن جایی که اصحاب رسول اکرم صلی الله علیه و آله را توصیف می کند ، می فرماید :

«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعا

سُجَّدا یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَرِضْوانا»(1) .

محمّد صلی الله علیه و آله فرستاده و رسول خداست ، و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند ، پیوسته آن ها را در حال رکوع و سجود می بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را طلب می کنند(2) .

و هم چنین در سوره ی مبارکه ی توبه در رابطه با مومنان مهاجر می فرماید :

«یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوانٍ وَجَنّاتٍ لَهُمْ فیها نَعیمٌ مُقیمٌ»(3) .

(آن هایی که ایمان آوردند و هجرت کردند ، و با اموال و جان های شان در راه خداوند جهاد نمودند) پروردگارشان آن ها را به رحمتی از ناحیه ی خود و رضایت (خویش) ، و باغ هایی از بهشت بشارت می دهد که در آن نعمت های جاودانه باقی می مانند .

ص: 170

از این آیات کریمه استفاده می شود که مقصود از فضل ، همان ثواب و پاداش ، و مراد از رضوان همان رضا و خوشنودی الهی می باشد .

«وَیَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ» .

معلوم است که اگر خداوند کسی را یاری نماید به طور قطع آن شخص مغلوب واقع نمی شود ، و کسی که خدای متعال او را خار و ذلیل کند و یاری ننماید ، هیچ کسی نمی تواند او را کمک نماید همان گونه که در سوره ی مبارکه ی آل عمران فرمود :

«إِنْ یَنْصُرْکُمُ اللَّهُ فَلاَ غَالِبَ لَکُمْ وَإِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُکُمْ مِنْ بَعْدِهِ»(1) .

اگر خداوند شما را یاری کند ، هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد ، و اگر دست از یاری شما بردارد ، کیست که بعد از او ، شما را یاری کند؟

ص: 172

«اُولَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» .

وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصَّالِحِینَ»(1) .

و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند ، (در روز رستاخیز) همنشین کسانی خواهد بود که خداوند نعمت خود را بر آنان تمام کرده از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان .

«وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا اُوتُوا» .

و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند .

یعنی انصار نه به غنایمی که به آن ها داده شده ، چشم داشتی دارند ، و نه نسبت به آنان حسادت می ورزند ، و حتی در درون دل خود نیز احساس نیاز به آنچه که به آن ها داده شده ، نمی کنند ، و اصولاً این امور به خیال انصار خطور نمی کند ، این مطلب نهایت بلند همتی و بزرگواری آن ها را نشان می دهد .

و در انتها می فرماید :

«فَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» .

این گروه همان جماعت رستگارانند .

ص: 176

در آخرین آیه ی مورد بحث در این بخش اشاره به گروه سوم از مسلمانان می کند و می فرماید :

«وَالَّذینَ جَاؤ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذینَ

سَبَقُونَا بِالاْءیمَانِ وَلا تَجْعَلْ فی قُلُوبِنَا غِلاًّ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤفٌ رَحیمٌ»(1) .

در این که مقصود از این گروهی که بعد از مهاجرین و انصار می آیند چه کسانی هستند ، اختلاف شده است ، بسیاری بر این عقیده هستند که مقصود از آن ها ، تمام مسلمانان از صدر اسلام تا روز قیامت می باشند که از آن ها به تابعین تعبیر می شود(2).

علی ایّ حال ، برای آن هایی که بعد از مهاجرین و انصار می آیند نیز چند خصوصیت و ویژگی بیان می فرماید :

اوّل این که آن ها به فکر اصلاح خود هستند ، و از درگاه الهی می خواهند تا آنان را مورد مغفرت و بخشش خود قرار دهد .

خصوصیت دیگر این که آن ها مسلمانان گذشته را به عنوان برادران خودمی دانند ، و از خدای متعال برای شان طلب مغفرت می کنند .

یکی دیگر از آن صفات این است که از خداوندِ بخشنده و مهربان می خواهند کینه و دشمنیِ برادران ایمانی را در دل های شان قرار ندهد تا همه مثل عضو یک خانواده ، کنار هم زندگی کنند(3) .

ص: 177

و عبارت «رَبَّنَا إِنَّکَ رَؤفٌ رَحیمٌ» به منزله ی علت است که مغفرت آن ذات قدوس بدون رأفت و رحمت او ممکن نیست محقق شود ، و رفع غلّ از قلوب مومنین نسبت به یک دیگر فقط به سبب رأفت و رحمت حضرت سبحان است .

همان گونه که ملاحظه شد ، یکی از چیز هایی که این گروه از مسلمانان از خدای متعال تقاضا می کنند این است که عناد و کینه توزی را از دل آن ها دور نماید ؛ زیرا کینه توزی یکی از اوصاف مذمومه است که موجب تفرقه و اختلاف و پراکندگی بین مسلمانان می گردد .

و یکی از نعمت هایی که خدای تبارک و تعالی به اهل بهشت عنایت می نماید ، این است که دشمنی و کینه را از دل آن ها دور می کند ، لذا در سوره ی مبارکه ی حجر می فرماید :

«وَنَزَعْنَا مَا فی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوَانا»(1) .

و آنچه از دشمنی و کینه در سینه های شان (اهل بهشت) بوده برکنده ایم که برادروار بر تخت هایی روبروی یک دیگر قرار می گیرند .

هر چند راجع به مذمت غلّ و کینه توزی ، روایات فراوانی وجود دارند ، ولی ازباب رعایت اختصار چند روایت از مولی الموحدین امیرالمومنین علیه السلام در مورد عناد و کینه توزی نقل می کنیم .

در کتاب «غرر الحکم » از آن حضرت روایت نقل شده که فرمود :

«بِئْسَ السَّجیَّةُ الْغُلُولُ» کینه توزی بد خصلتی است(2) .

ص: 178

و در روایت دیگر می فرماید :

«الْغِلُّ بَذْرُ الشَّرِّ » کینه توزی تخم شرّ و بدی است(1) .

و در سخن دیگر فرمود :

«الْغِلُّ دَاءُ الْقُلُوبِ » کینه توزی بیماری دل ها است(2) .

و در کلام دیگر می فرماید :

«الْغِلُّ یُحْبِطُ الْحَسَنَاتِ » کینه توزی خوبی ها را از بین می برد(3) .

توجه : بخش آخر از این آیه ی شریفه ، یک درس عمومی برای تمام مسلمانان است که به جای کینه و دشمنی و صفات ناپسند دیگر ، صفا و صمیمیت و برادری را در جامعه برقرار کنند ، و در مقابل دشمنان دین ، کنار هم دیگر مانند یک مشت آهنین باشند ، و به نیازمندان جامعه کمک نمایند ، و مانند برادران واقعی به هم دیگر احترام نمایند ، و اگر کسی از آن ها مشکلی داشته باشد به فکر آن مشکل باشند و در صدد رفع آن برآیند .

امیدواریم با ظهور منجی عالم بشریت حضرت حجت بن الحسن - أرواحنا لتراب مقدمه الفداء - تمام دشمنی ها و کدورت ها از بین مسلمانان رخت بربندد ، وظلم و بی عدالتی ریشه کن گردد ، و روحِ صفا و برادری و محبت در جامعه ی اسلامی برقرار گردد .

ص: 179

امام صادق علیه السلام بعد از آن فرمود :

«یَا جَمِیلُ! اِرْوِ هَذَا الْحَدِیثَ لِإِخْوَانِکَ ؛ فَإِنَّهُ تَرْغِیبٌ فِی الْبِرِّ»

ای جمیل! این حدیث را از برای برادران خود روایت کن ؛ زیرا که آن باعث ترغیب برادران تو است در نیکی نمودن(1) .

ص: 182

دیوارها ، در حالی که گرفتاری و اختلافات شان در بین خودشان بسیار شدید است ، شما آن ها را متّحد می پندارید در حالی که دل های شان پراکنده است ، و این به خاطر آن است که آن ها قومی هستند که تعقّل نمی کنند«14» .

بعضی ها به طرف شام رفتند(1) .

و نیز در تفاسیر آمده که ابن مردویه از ابن عباس روایت کرده که مقصود از آیه شریفه ی «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نَافَقُوا» عبد اللّه بن اُبَی بن سَلُول ، و رفاعة بن تابوت ، و عبد اللّه بن نبتل ، و اوس بن قیظی و برادران شان از بنی النضیر بودند(2) .

در این مورد خداوند متعال هشدار داده و فرمود :

«إِنَ الْمُنَافِقِینَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»(1) یعنی خارج شوندگان از شریعت هستند(2) .

و در «مصباح المنیر » گفته : «نَفَق » یعنی حفره و سوراخی در زمین است که از طرف دیگر راه خروجی داشته باشد .

و از همین معنا است که گفته می شود : «نَافَقَ الرجل» زمانی که برای اهل خود اظهار اسلام کند ولی غیر از اسلام را در باطن خود حفظ نماید ، و جایگاه نفاق دل انسان است(3) .

و در سوره ی مبارکه ی احزاب می فرماید :

«فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَمَوَالِیکُمْ»(1) ، معلوم است که مراد از اِخوان نَسَب و فامیل نیست(2).

در «صحاح» این واژه ریشه یابی شده است و در آخر گفته : بیش تر استعمال «اِخوان» در دوستان است و «اِخوه» در نسب و فامیل به کار می رود(3) .

«فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»(1) .

پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن .

و در این آیه ی کریمه فرمود:

«وَحَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ»(2) .

و از هر جا خارج شدی ، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن .

ولاّه دُبُرَه یعنی گریخت و پشت به دشمن کرد ، و پروردگار متعال در این مورد فرمود:

«وَإِنْ یُقَاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْأَدْبَارَ»(3) .

و (اهل کتاب) اگر با شما پیکار کنند ، به شما پشت خواهند کرد .

و در آیه ی مبارکه ی دیگر می فرماید :

«وَمَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ»(4) .

و هر کس در آن هنگام به آن ها پشت کند(5) .

و در «مصباح المنیر » آمده : «وَلَّیتُ عَنْه» یعنی از آن اعراض نموده و ترک کردم ، و «تَوَلّی » هم به معنای اعراض نمودن است(6) .

خداوند متعال فرمود :

«لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً» .

هر آینه وحشت از شما در دل های آن ها بیش از ترس از خداوند است .

و در آیه ی دیگر می فرماید :

«جَنَاحَکَ مِنَ الرَّهْبِ»(1) .

و دست هایت را بر سینه ات بگذار تا ترس و وحشت از تو دور شود(2) .

در «مصباح المنیر» آمده : رَهِبَ یعنی ترسید ، و اسم مصدرش «رهبة » است ، و فلانی راهب است یعنی از خدا می ترسد(3) .

و در برابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند(1) .

«وَلَکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ»(1) و دل های آن ها را با هم الفت داد(2) .

و «شتّی » جمع «شتیت » است(3) .

در نتیجه هیچ گونه مشارکتی در مخارج این جامعه نخواهند نمود .

این گروه در زیر پوست حق جولان می دهند ، و در هنگام پرداخت هزینه پنهان می شوند ، از دری وارد شده و از در دیگری خارج می گردند .

و نیز احوال آن ها را چنین بیان می فرماید که :

«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْیَوْمِ الاْخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤمِنینَ»(1) .

گروهی از مردم کسانی هستند که می گویند : به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده ایم در حالی که ایمان ندارند .

و هم چنین در بیان حال آن ها می فرماید :

«إِذَا جَاءَکَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ

وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقینَ لَکَاذِبُونَ»(2) .

هنگامی که منافقان نزد تو آیند می گویند : ما شهادت می دهیم که یقینا تو رسول خدایی! خداوند می داند که تو رسول او هستی ، ولی خداوند شهادت می دهد که منافقان دروغ گو هستند (و به گفته ی خود ایمان ندارند) .

شخصی که حُب جاه ، یا حس خود خواهی و کبر و غرور و برتری جویی بر دیگران و تخریب و تمسخر اطرافیان سراسر وجودش را گرفته سبب می شود که آن شخص حق را نادیده بگیرد ، و علیه حق رفتار نماید ، این است که قرآن کریم می فرماید :

«لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ فَهُمْ لا یُؤمِنُونَ»(1) .

فرمان (الهی) در باره ی بیش تر آن ها تحقق یافته ، به همین جهت ایمان نمی آورند .

و در مقام تمسخر دیگران می فرماید :

«وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ» .

هرگاه به آن ها گفته شود : مانند (سایر) مردم ایمان بیاورید ، می گویند : آیا هم چون ابلهان ایمان بیاوریم ؟

خدای سبحان در ادامه ی آیه فرمود :

«أَ لا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَلَکِنْ لا یَعْلَمُونَ»((2))((3))

ص: 195

آگاه باشید که این ها همان ابلهان هستند ولی خودشان نمی دانند .

با آن همه سختی و ناراحتی به پیش می آیند و همین که نزدیک در می رسند ، در به روی آن ها بسته می شود .

سپس درِ دیگری به روی آن ها باز می گردد و گفته می شود : شتاب کنید شتاب کنید بیایید ، این بار نیز آن ها با ناراحتی حرکت می کنند و همین که نزدیک این در می روند آن نیز بسته می شود ، و همین طور این کار تکرار می شود تا جایی که نا امید می شوند ، و دری دیگری باز می شود و به آن ها گفته می شود : بیایید ، ولی به خاطر یأس و ناامیدی دیگر به سوی آن در نمی روند(1) .

و در سوره ی مبارکه ی نسا فرمود :

«إِنَّ الْمُنَافِقینَ یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ»(1) .

إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَکِنْ لا یَشْعُرُونَ»(1) .

و هنگامی که به آنان گفته شود : در زمین فساد نکنید ، می گویند : ما فقط اصلاح کننده ایم ، آگاه باشید این ها همان مفسدانند ولی خودشان نمی فهمند.

نکنید تا پراکنده شوند! (غافل از این که) خزاین آسمان ها و زمین از آنِ خدا است ولی منافقان نمی فهمند .

آن ها سوگندهای خود را سپری قرار داده اند و مردم را از راه خدا بازداشته اند ، از این رو برای آنان عذاب خوارکننده ای است .

و در سوره ی مبارکه ی توبه فرمود :

«وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقینَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْکُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدینَ فیهَا هِیَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقیمٌ»(1) .

خداوند به مردان و زنان منافق و کفّار ، وعده ی آتش جهنم داده است که جاودانه در آن خواهند ماند ، همان (جهنم) برای آن ها کافی است ، و خداوند آن ها را از رحمت خود دور ساخته است، و عذاب دایمی برای آن ها خواهد بود.

در دنیا با شما نبودیم؟! می گویند : آری ، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید ، و (در همه چیز) شکّ و تردید داشتید ، و آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید ، و شیطان فریبکار شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد .

بگیرد و گمان کند که مسلمان می باشد : کسی که امین شمرده شود خیانت نماید ، و هرگاه حرف می زند دروغ بگوید ، و زمانی که وعده دهد خُلف وعده نماید(1) .

بعضی ها وقتی ثروتمند می شوند ، یا موقعیتی پیدا می کنند ، یا نعمتی به او می رسد ، طغیان می کنند ، یعنی به جای این که نعمت و موقعیت را از خداوند متعال بدانند و شاکر او باشند ، تصور می نمایند که اندیشه ، فکر ، مال و جمال آن ها دیگران را جذب نموده است و موجب رسیدن او به این موفقیت شده است ، غافل از این که دل ها دستِ خدای سبحان است ، و دنیا میدان امتحان می باشد .

نافرمانی باز می دارد ، اما خودش از آن باز نایستد (بلکه آن معصیت را مرتکب می شود)(1)(2) .

کسی که در مقابل شما قرار گرفته است اطاعت نخواهیم کرد .

و به آن ها وعده ی نصر و یاری دادند و گفتند : اگر شما با مسلمانان بجنگید ما نیز شما را یاری خواهیم کرد .

و حرف «لام» در عبارت «لَئِنْ اُخْرِجْتُمْ» به معنای قسم است ، یعنی ما سوگند یاد می کنیم که هر گاه مسلمانان شما را از دیارتان بیرون کنند ما نیز از وطن خود بیرون می رویم ، و همه جا با شما می آییم .

این ها وعده هایی بودند که منافقین بیان کردند ، ولی به هیچ یک از آن ها عمل ننمودند ؛ چون که عادت منافقان این است که وقتی وعده می دهند به آن عمل نمی کنند(1) .

آن گاه خدای سبحان ایشان را در این کلام شان تکذیب کرده و فرمود :

خداوند شهادت و گواهی می دهد که آن ها در این گفتارشان دروغ گو هستند .

در ادامه می فرماید :

«وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ» .

در این قسمت می فرماید : بر فرض اگر جنگی واقع شود - که هرگز واقع نمی شود و نشد - جنگی ادامه دار نخواهد بود ، و کمک و یاری منافقین به حال یهودیان سودی نخواهد داشت ؛ زیرا خودِ آنان پا به فرار خواهند گذاشت .

سپس خداوند سبحان به مومنین خطاب نمود و فرمود :

«لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ» .

به طور حتم شما در دل های این گروه منافق از خداوند ترسناک تر هستید ، یعنی ترس آن ها از شما بیش تر و سخت تر است از خوف و ترس شان از خدای متعال ؛

ص: 211

چون که ایشان شما را می بینند و می شناسند ، اما خدای سبحان را نمی شناسند .

در واقع این قسمت از آیه ی شریفه به منزله ی تعلیل برای جمله ی قبل می باشد که فرمود : «لَئِنْ نَصَرُوهُمْ . . .» ، و بیان این که چرا در فرض کمک منافقان ، باز هم فرار می کنند ، و آن کمک و یاری سودی برای آن ها نخواهد داشت .

لذا در ادامه می فرماید :

علتش این است که آن منافقان از شما مسلمانان بیش تر می ترسند تا از خدای متعال ، و به همین خاطر اگر به جنگ شما بیایند ، نمی توانند در مقابل شما مقاومت کنند .

واین که چرا ترس آن ها از شما بیش تر است ؟ علتش را این گونه بیان می نماید و می فرماید :

«ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ» .

به جهت این که آن ها مردمی نادان و بی شعورند ، یعنی آن طور که باید و بفهمند نمی فهمند ، و بزرگی خداوند متعال و سختی عقوبت و عذاب او را نمی دانند .

و اگر حقیقت امر را درک می کردند ، متوجه می شدند که همه ی امور عالم در دست قدرت خداوند است نه غیر او .

در آیه ی کریمه ی بعدی نیز به یکی از اثرات خوف و ترس منافقین از مسلمین اشاره شده است و فرمود :

«لا یُقَاتِلُونَکُمْ جَمِیعا إِلَّا فِی قُریً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ . . .» .

بنی النضیر و منافقان هر دو گروه از جنگیدن با شما در فضای باز و میدان نبرد و رو به رو خودداری می کنند ، و جز در قلعه های محکم و یا از پشت دیوارها با شما نخواهند جنگید .

ص: 212

به عبارت دیگر : آن ها حاضر نیستند با شما پیکار کنند ، دل و جرئت جنگیدن ندارند ، سر و صدای شان زیاد است اما در مقام عمل مرد میدان نیستند .

اگر هم تصمیم به جنگ داشته باشند به صورت دسته جمعی با شما نمی جنگند ، بلکه از داخل خانه های مستحکم خود یا از پشت دیوار دست به عملیات می زنند .

در آخرین آیه ی شریفه ی مورد بحث می فرماید :

«بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ» .

یعنی این طور نیست که آن ها افراد ضعیف و ترسو باشند ، بلکه در بین خودشان شجاع و شدید هستند ، اما زمانی که با شما روبرو می شوند چون فاقد ایمان هستند ، خدای متعال ترس و وحشتی از شما که واجد ایمان هستید در دل های شان می اندازد ، در نتیجه به شدت از شما ترسان و گریزان هستند .

در ادامه فرمود :

«تَحْسَبُهُمْ جَمِیعا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّی ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ» .

تو ایشان را متحد و متشکل می بینی ، و چنین می پنداری که با هم انس و الفت دارند ، در حالی که این گونه نیست ، بلکه دل های آنان متفرق و پراکنده است .

بر خلاف مسلمانان که دور شمع وجود رسول اکرم صلی الله علیه و آله می گردند ، و تمام تلاش

و کوشش آن ها حمایت از پیامبر و دین آن حضرت است .

و همین تفرقه ی آنان عاملی برای خواری و بیچارگی ایشان می باشد ، و سببِ آن پراکندگی هم این است که آن ها انسان های فاقد تعقل و اندیشه هستند ؛ زیرا اگر عقل و شعور داشتند می فهمیدند که رشد و صلاح شان در چیست .

به تعبیر دیگر : انسان بدون ایمان به خدای تبارک و تعالی و اتصال به ذات اقدس

ص: 213

حق و بدون اضافه به حیّ لا یموت ، مساوی با هیچ است ، اما به واسطه ی ایمان و اتصال به ذات لایزال الهی چنان قدرتی پیدا می کند که در حدیث قدسی آمده خدای متعال فرمود :

«عَبْدی أَطِعْنی حَتَّی أَجْعَلَکَ مِثْلی ، أَنَا أَقُولُ لِشَیْءٍ : کُنْ فَیَکُونُ ، وَأَنْتَ تَقُولُ لِشَیءٍ : کُنْ فَیَکُونُ» .

ای بنده ی من ! مرا اطاعت کن و فرمانبردار باش تا این که تو را مثل خود قرار دهم ، من به هر چیز می گویم : موجود شو ، وجود پیدا می کند ، و تو هم به هر چیز بگویی : وجود پیدا کن ، موجود می شود(1) .

اگر انسان عاقل باشد و با نیروی عقل اندیشه کند متوجه می گردد که در گذشته اقوامی قدرتمندتر از او بودند و همه ی آن ها نابود شدند ، و از سرگذشت آن ها درس عبرت می گیرد .

و به تعبیر قرآن کریم که فرمود :

«لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِاُولِی الْأَلْبابِ»(2) .

به راستی که در سرگذشت آنان عبرتی برای خردمندان است .

ص: 214

«کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ»(1) .

هم چون باغی است که در نقطه ی بلندی باشد ، و باران های درشت به آن برسد.

و به خاطر معنای زیادی و سنگین که در این واژه هست ، به کاری که از زیان و ضررش می ترسند ، «وبال» گفته می شود .

و هم چنین فرمود :

«فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ»(2) (آری) آن ها طعم کیفر گناهان بزرگ خود را چشیدند.

طعام وَبِیلٌ ، و کلأ وَبِیل یعنی غذا و گیاهی که از ضرر و زیانش می ترسند ، و در مورد دیگر خدای متعال می فرماید :

«فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلاً»(3) پس او (فرعون) را به عذابی سخت گرفتیم(4) .

و بعضی دیگر آن را به سوء عاقبت معنا کرده اند(5) .

ص: 217

نسبت به مسلمانان تعرض نداشته باشند ، ولی آنان عهد شکنی نمودند ، یهود بنی قریظه تسلیم حکم سعد بن معاذ شدند(1) ، و بنی قینقاع و بنی النضیر به دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مدینه و اطراف آن اخراج شدند .

در آیات مذکور دو مثال برای بنی النضیر بیان نموده و فرمود

مَثَل و حکایت یهودیان بنی النضیر در عهدشکنی - و این که منافقین وعده ی دروغین نصرت و کمک به آنان دادند ، و عاقبت کارشان به بیرون راندن از وطن منجر شد - مَثَل و حکایت مردمی است که در این نزدیکی ها قبل از ایشان بودند .

و مقصود از آن مردم طایفه ی «بنی قینقاع» است که گروه دیگری از یهودیان مدینه بودند ، آن ها هم بعد از جنگ بدر عهد شکنی نمودند ، و رسول اکرم صلی الله علیه و آله از سرزمین مدینه آنان را اخراج نموده و به منطقه ی اذرعات فرستاد .

عبد اللّه بن اُبَی سرکرده ی منافقین به آن ها گفت : استقامت کنید ، من در باره ی شما با پیامبر مذاکره می کنم ، و شاید به قلعه ی شما بیایم و با شما همراه باشم ، ولی

هر گز به وعده ی خود عمل ننمود .

در تفسیر «مجمع البیان» از زهری و دیگران نقل شده که مقصود از «الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» مشرکین و کفار مکه است که در جنگ بدر وِزر و وبال کفر خود را چشیدند(2) .

راجع به مَثل دوم می فرماید :

حکایت و مَثل منافقین در فریب دادن بنی النضیر ، به مانند شیطان است که به

ص: 218

انسان گفت : کافر شو تا مشکلات تو را حل کنم! امّا هنگامی که کافر شد گفت : من از تو بیزارم ، من از خداوندی که پروردگار عالمیان است می ترسم .

پس این خبر را بعضی ها به بعضی دیگر گفتند تا جایی که به گوش حاکم آن وقت رسید ، سپس آن حاکم با مردم آمدند و او را از صومعه و محل عبادتش بیرون آوردند ، برصیصا نزد آنان به جنایتی که مرتکب شد ، اقرار نمود .

حاکم دستور داد تا او را به دار مجازات آویزان کنند ، و زمانی که بالای چوبه ی دار رفت ، شیطان برای او مجسّم شده و گفت : من بودم که تو را به این مهلکه و بدبختی و رسوایی انداختم ، آیا مرا اطاعت می کنی در آنچه که به تو می گویم تا تو رااز هلاکت نجات دهم ؟

برصیصا گفت : آری .

شیطان گفت : مرا یک بار سجده کن .

عابد گفت : چگونه سجده کنم که من بالای چوبه ی دارم ؟

شیطان گفت : از تو با ایما و اشاره قبول و اکتفا می کنم .

پس با ایما و اشاره سجده کرد و به خدای متعال کفر ورزید و کشته شد .

و این است معنای کلام خدای سبحان که فرمود :

«کَمَثَلِ الشَّیْطَانِ إِذْ قَالَ لِلاْءِنْسَانِ اکْفُرْ» .

وقتی انسان کفر ورزید شیطان گفت : من بیزارم از تو(1) .

و شخص خاص نمی باشد ، بلکه مراد از شیطان جنس آن است ، و منظور از انسان جنس آدمیان است که شیطان ، هر انسانی را به سوی کفر دعوت می نماید .

و به خاطر این که انسان دعوتش را بپذیرد متاع های دنیا را در نظر او زینت می دهد ، و روگردانی از حق را با وعده های دروغ و آرزوهای بی جا در نظرش جلوه می دهد ، تا آن که نشانه های مردن یکی پس از دیگری ظاهر شوند ، در آن وقت به تدریج می فهمد آرزوهایی که شیطان در دلش افکنده ، سرابی بیش نبوده که فریب آن را خورده است .

در آن زمان شیطان از او بیزاری می جوید ، و به وعده هایش عمل نمی کند ، ومی گوید : من از تو بیزارم ، من از پروردگار جهانیان می ترسم(1) .

توجه : با توجه به این که شیطان دشمن قسم خورده ی انسان است ، همان گونه که در قرآن از قول شیطان نقل کرده و فرمود :

«قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَاُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ»(2) .

شیطان گفت : (خدایا !) به عزّتت قسم که همه ی خلق را گمراه خواهم کرد .

پس لازم است که انسان دایما مراقب رفتار و کردار خود باشد تا بر خلاف دستورات الهی دچار وسوسه های شیطان نشود ، و از او پیروی ننماید ؛ زیرا همین دشمن فردای قیامت به پیروانش جواب سخت و مایوس کننده می دهد .

در سوره ی مبارکه ی ابراهیم گفت وگوی شیطان با پیروانش را نقل می کند و می فرماید :

«وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُکُمْ

ص: 221

فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی فَلا تَلُومُونی وَلُومُوا أَنْفُسَکُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ»(1) .

و شیطان (در قیامت) هنگامی که کار (محاسبه ی بندگان) تمام می شود ، (به پیروانش) می گوید : خداوند به شما وعده ی حق داد و من به شما وعده ی (باطل) دادم و تخلّف کردم! من بر شما تسلّطی نداشتم جز این که شما را دعوت کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید!

بنابراین ، مرا سرزنش نکنید ، بلکه خود را سرزنش نمایید ! نه من فریادرس شما هستم ، و نه شما فریادرس من ، من نسبت به شرک شما درباره ی خود که از قبل داشتید، (و اطاعت مرا همردیف اطاعت خدا قرار دادید) بیزار و کافرم.

و در سوره ی مبارکه ی قاف خداوند خطاب به شیطان و پیروانش فرموده است :

«قَالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعیدِ»(2) .

(خداوند) می فرماید : نزد من جدال و مخاصمه نکنید ، من قبل از این به شما هشدار داده ام (و اتمام حجّت کرده ام) .

و خداوند تبارک و تعالی در سوره ی مبارکه ی اعراف نزاع اهل جهنم را ذکر می نماید ، و این که پیروانِ گمراه به پیشوایان گمراه کننده ی خود اعتراض می کنند و

از خداوند می خواهند که عذاب آن ها را چند برابر نماید :

«قالَ ادْخُلُوا فی اُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ مِنَ الْجِنِّ وَالاْءِنْسِ فِی النَّارِ کُلَّمَا دَخَلَتْ اُمَّةٌ لَعَنَتْ اُخْتَهَا حَتّی إِذَا ادّارَکُوا فیهَا جَمیعا قَالَتْ اُخْرَاهُمْ لِاُولاهُمْ

ص: 222

رَبَّنَا هَؤلاءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابا ضِعْفا مِنَ النَّارِ قَالَ لِکُلٍّ ضِعْفٌ وَلَکِنْ لا تَعْلَمُونَ»(1) .

(خداوند به آن ها) می فرماید : در صفّ گروه های مشابه خود از جنّ و انس در آتش وارد شوید! هر زمان که گروهی وارد می شوند ، گروه دیگر را لعن می کنند تا همگی با ذلّت در آن قرار گیرند .

(در این هنگام) گروه پیروان در باره ی پیشوایان خود می گویند : پروردگارا ! این ها بودند که ما را گمراه ساختند ، پس کیفر آن ها را از آتش دو برابر کن! (کیفری برای گمراهی شان ، و کیفری به خاطر گمراه ساختن ما) .

می فرماید : برای هر کدام (از شما) عذاب مضاعف است ولی نمی دانید! (چرا که پیروان اگر گِرد پیشوایان گمراه را نگرفته بودند ، آن ها قدرتی بر اغوای مردم نداشتند) .

لذا در سوره ی مبارکه ی یس می فرماید :

«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبینٌ * وَأَنِ اعْبُدُونی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقیمٌ»(2) .

آیا با شما عهد نکردم ای فرزندان آدم که شیطان را نپرستید که او برای شما دشمن آشکاری است ؟ ! و این که مرا بپرستید که راه مستقیم این است ؟ !

سپس به عنوان نتیجه گیری از آیه ی قبل می فرماید :

«فَکَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِی النَّارِ خَالِدَیْنِ فیهَا» .

یعنی عاقبت کار آن ها - شیطان و برصیصای عابد و عبد اللّه بن اُبی - این است که

ص: 223

همه در آتش جهنم خواهند بود ، و برای همیشه در آن جا می مانند .

و در آخرین فراز از آیه ی شریفه به عنوان یک قاعده ی کلی فرمود :

«وَذَلِکَ جَزَاءُ الظَّالِمینَ» یعنی خلود در آتش جهنم جزای ظالمان است .

ناگفته نماند که مقصود از ظالم در آیه ی شریفه ، کافر است ؛ زیرا از آیات دیگر قرآن کریم استفاده می شود که خلود و جاودانگی در جهنم مربوط به کفر است همان گونه که در سوره ی مبارکه ی بقره فرمود :

«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ اُولَئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ * خَالِدِینَ فِیهَا»(1) .

کسانی که کافر شدند ، و در حالِ کفر از دنیا رفتند ، لعنت خداوند و فرشتگان و همه ی مردم بر آن ها خواهد بود ، همیشه در آن (لعن و دوری از رحمت پروردگار) باقی می مانند .

بعد از بیان صفات و خصوصیات منافقین ، و شرح حال عاقبت کار آن ها ، آیه ی شریفه ی بعدی برای نجات از نفاق و فرار از دخول و خلود در آتش جهنم ، و دوری از عذاب الهی و عاقبت ناگوار و سوء ، بهترین طریق سعادت را بیان می فرماید .

ص: 224

یا خیر ؟ اگر عیبی در آن مشاهده شد ، باید تلاش کند تا آن را رفع نماید ، و یا اگر در

جایی غفلت کرده آن را تدارک و جبران کند .

پس طبق فرامینی که در این آیه ی شریفه آمده ، بر تمام مومنین واجب و لازم است که تقوای الهی را مراعات کنند ، و تکالیفی که خالق جهان بر آن ها واجب نموده را به نحو احسن و بدون عیب و نقص انجام دهند ، و آن تکالیف را به دقت زیر نظر بگیرند و مواظبت و مراقبت از آن ها نمایند .

علت و جهتی که باید از آن ها مواظبت کامل نماید این است که این تکالیف سرمایه ی زندگی آخرت هر شخصی می باشند که قبل از رفتن از این دنیا پیشاپیش می فرستند که قهرا حساب و کتاب روز جزا هم با این اعمال سنجیده خواهد شد.

در نتیجه هر کسی باید اندیشه و محاسبه ی نفس کند که چه چیز برای خودش مقدّم داشته ، آیا توانسته است عمل شایسته و صالحی برای خود در محضر ذات ربوبی ارایه دهد یا این که هر یک از اعمال او به یک نحوی دارای خلل و نقص است ؟ نستجیر باللّه العلیّ العظیم .

نماید ، قطعا می تواند به سعادات و مقامات عالیه برسد .

یکی از اموری که نشان از اهمیت این مساله دارد نام گذاری روز قیامت به «یوم الحساب» است همان گونه که در سوره ی مبارکه ی صاد می فرماید :

«اِنَّ الَّذینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ»(1) .

کسانی که از راه خدا منحرف می شوند ؛ به خاطر فراموش کردن روز حساب عذاب شدیدی دارند .

و از قرآن کریم استفاده می شود که که فردای قیامت به خود انسان گفته می شود : خودت حسابرس خویش باش، همان طوری که در سوره ی مبارکه ی اسرا می فرماید:

«وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابا یَلْقْاهُ

مَنْشُورا * اِقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیبا»(2) .

و هر انسانی ، اعمالش را بر گردنش آویخته ایم ، و روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند ! (این همان نامه اعمال اوست! در آن روز به انسان گفته می شود :) نامه ی اعمالت را بخوان ، کافی است که امروز خود حسابگر خود باشی .

و در آیه ی مورد بحث هم فرمود :

«وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ»

و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده است .

مسلّما فرامین الهی دارای مصالح عظیم و بی شماری است ، این که انسان بداند

ص: 229

و متوجه شود که سرمایه ی آینده اش چیست و عاقبت کارش چگونه و به چه چیز و کجا ختم می گردد .

واقعا اگر کسی به این آیه ی نورانی و معنای عمیق آن تامّل کند که فرمود :

«أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَی»(1) .

آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) می بیند ؟

و اعتقاد قلبی داشته باشد که تمام افعال و رفتارش در منظر پروردگار عالم است ، و تمام عالم محضر اوست ، یقینا در رفتار و کردارش اثر خواهد گذاشت .

موجب می شود که به مرور زمان برای همیشه دست از گناه بردارد .

و بهترین وقت آن ، بعد از فراغت از نماز صبح است که وقت کسب نورانیت از انوار این عبادت بزرگ الهی می باشد .

از آیات قرآن مجید استفاده می شود که اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله راجع به مسایلی

با خدای متعال عهد و پیمان می بستند که آن نیز نوعی از مشارطه می باشد .

در سوره ی مبارکه ی احزاب می فرماید :

«مِنَ الْمُؤِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَّنْتَظِرُ»(1) .

در میان مومنان مردانی هستند که بر سرِ عهدی که با خدا بستند ، صادقانه ایستاده اند ، بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او به شهادت رسیده اند) ، و بعضی دیگر در انتظارند .

و از دعای سی و یکم «صحیفه ی سجادیه» استفاده می شود که سید الساجدین و زین العابدین حضرت امام علی بن الحسین علیهماالسلام توجه ویژه ای به مشارطه داشتند ، در آن بخشی که به درگاه الهی عرض می کند :

«وَلَکَ یَا رَبِّ شَرْطی ألاَّ أَعُودَ فی مَکْرُوهِکَ ، وَضَمَانی أنْ لا أَرْجِعَ فی مَذْمُومِکَ ، وَعَهْدی أنْ أَهْجُرَ جَمیْعَ مَعَاصِیْکَ » .

ای پروردگار من ! شرطی در پیشگاه تو کرده ام که به آنچه دوست نداری ، باز نگردم ، و تضمین من آن است که دیگر به سراغ آنچه را تو مذمّت کرده ای نروم ،و عهد می کنم که از جمیع گناهانت دوری گزینم .

ص: 231

خود را رام نماید و دست از سرکشی بردارد .

اگر انسان چنین باوری داشته باشد که فردای قیامت حتما به تمام اعمالش رسیدگی می گردد ، و مطابق آن ها پاداش یا کیفر داده می شود(1) ، به فکر محاسبه ی

نفس خود می افتد و از خود حساب می کشد .

به عبارت دیگر : لازم است که انسان نفس خود را مخاطب ساخته و به او یاد آور شود که سرمایه ی اصلی من غیر از عمر گران بها چیز دیگری نیست ، و اگر این سرمایه از دست برود تمام هستی من از دست می رود .

و با یاد آوردن آیات شریفه ی «وَالْعَصْرِ * إِنَّ الاْءِنْسَانَ لَفی خُسْرٍ»(2) به خودش خطاب کند و بگوید : با از دست رفتن این سرمایه ، من گرفتار خسران عظیم خواهم شد ، مگر این که در مقابل آن ، کالایی با ارزش تر به دست آورم ، کالایی که در ادامه ی همان آیات آمده است و فرمود :

«إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ»(3)

و هم چنین به خود خطاب نماید : فکر کن که عمر تو به آخر رسیده ، و با کنار رفتن حجاب ها ، حوادث بعد از مرگ را مشاهده کردی و حقایق تلخ و ناگواری که آشکار می شوند را دیده ای ، و به شدّت پشیمان شده و فریاد برآوردی :

ص: 235

«رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحا فیمَا تَرَکْتُ»(1) .

پس عقل سلیم حکم می کند که تا آن روز رستاخیز فرا نرسیده چاره ای بیندیشیم ، و به بیچارگی خود نظر کنیم که راه بازگشت و فرصتی برای احدی نیست همان گونه که در سوره ی مبارکه ی منافقون می فرماید :

«فَیَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنی إِلَی أَجَلٍ قَریبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحینَ * وَلَنْ یُؤخِّرَ اللَّهُ نَفْسا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا»(2) .

بگوید : پروردگارا ! چرا (مرگ) مرا مدت کمی به تاخیر نینداختی تا (در راه خدا) صدقه دهم و از صالحان باشم ؟ ! خداوند هرگز مرگ کسی را هنگامی که اجلش فرا رسد به تاخیر نمی اندازد .

جلال الدین بلخی با اقتباس از این کلام گهربار حضرت امیر علیه السلام این ابیات را

سروده است :

روزها فکر من این است و همه شب سخنم

که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

ز کجا آمده ام آمدنم بهر چه بود

به کجا می روم آخر ننمایی وطنم

مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک

دو سه روزی قفسی ساخته اند از بدنم

من به خود نامدم این جا که به خود باز روم

آن که آورد مرا باز برد در وطنم

سید الساجدین زین العابدین علیه السلام می فرماید :

«ابْنَ آدَمَ ! إِنَّکَ لا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا کَانَ لَکَ وَاعِظٌ مِنْ نَفْسِکَ ، وَمَا کَانَتِ الْمُحَاسَبَةُ

مِنْ هَمِّکَ» .

ای فرزند آدم ! تو همیشه در مسیر خیر و خوبی قرار داری مادامی که واعظ و نصیحت گری در ذات تو وجود داشته باشد ، و تا زمانی که یکی از کارهای مهمت محاسبه از نفست باشد(1) .

ص: 237

این حسابرسی دقیق بداند خوردنیش ، نوشیدنیش ، و پوشیدنیش از کجا است ، از حلال می باشد یا از حرام(1) .

خدای متعال را شکر کند ، و خودش را به ادامه دادن این مسیر تشویق و ترغیب کند ، و اگر فریضه ای ترک شده باشد ، تدارک و قضای آن را مطالبه نماید .

و اگر در آن مدت ، معصیتی انجام گرفت ، نفس را باز خواست کند و جبران کردن آن را مطالبه کند ، همان گونه که شریک تجاری با شریکش محاسبه می نماید تا در آن تجارت و معامله مغبون واقع نشود .

خلاصه ی کلام این که با توجه به این که در دنیا و آخرت همه چیز دارای حساب و کتاب هستند ، انسان چگونه می تواند از حساب خود در این عالم غافل باشد ؟ انسانی که باید فردای قیامت به حسابش برسند ، آیا بهتر نیست که در این دنیا به حساب خویش رسیدگی نماید ؟

در حقیقت آن کاری را که قرار است فردای قیامت فرشتگان الهی با او انجام دهند ، او در همین دنیا با خودش انجام دهد ، و تمام اعمال و رفتار خود را مورد محاسبه قرار دهد .

هرچند انسان به مرور زمان بسیاری از اعمال خود را فراموش می کند ، اما آن دو فرشته ای که مامور ثبت و ضبط اعمال و رفتار او می باشند همه را می نویسند و ثبت می کنند .

و به تعبیر قرآن کریم :

«مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقیبٌ عَتیدٌ»(1) .

انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر این که همان لحظه فرشته ای مراقب و آماده برای انجام ماموریت (و ضبط آن) است .

و علاوه بر همه ی این ها ، پروردگار عالم هستی حساب و کتاب تمام اعمال

ص: 242

انسان را نگه داشته است ، لذا در سوره ی مبارکه ی مجادله فرمود :

«یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمیعا فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَی

کُلِّ شَیْءٍ شَهیدٌ»(1) .

در آن روز که خداوند همه ی آن ها را برمی انگیزد و از اعمالی که انجام دادند با خبر می سازد ، اعمالی که خداوند حساب آن را نگه داشته ولی آن ها فراموشش کردند ، و خداوند بر هر چیز شاهد و ناظر است .

وَشَأنِئِیهِ ، وَدَافِعِیهِ عَنْ حَقِّهِ .

فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ : لَسْتُ اُنَاقِشُکَ فِی شَیْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ مَعَ مُوَالاتِکَ أَوْلِیَائِی ، وَمُعَادَاتِکَ أَعْدَائِی » .

هر گاه وارد صبح یا شب شد ، به نفس خویش مراجعه کند و بگوید :

ای نفس ! به راستی که این روز بر تو سپری شد و گذشت ، هرگز به سوی تو برنمی گردد ، و خدای تعالی در باره ی آن از تو بازخواست می نماید که در چه چیز آن را فانی کردی و ازبین بردی ؟ پس در آن روز چه عملی انجام دادی ؟

آیا خدا را به یاد آوردی ؟ یا او را حمد و ستایش نمودی ؟ آیا حوایج مومنی را برآورده کردی ؟ آیا گرفتاری و بلا را از او برطرف ساختی ؟ آیا هنگامی که از تو غایب بود ، آیا (آبروی) او را در اهل و اولادش نگه داشتی ؟ آیا بعد از مرگ احترام او را در بازماندگانش رعایت نمودی ؟ آیا از غیبت برادر مومنی به خاطر برتری و مقامت صرف نظر کردی ؟ آیا مسلمانی را کمک نمودی ؟ راستی چه کار (مثبتی) امروز انجام دادی ؟

آن گاه به یاد هر چه در آن روز انجام داده می افتد .

پس اگر به یادش آید که از او خیری سر زده ، خدای متعال را حمد و ستایش کند ، و به خاطر توفیقش او را به بزرگی یاد کند .

و اگر نافرمانی و عصیان یا تقصیری به یاد آورد ، از ذات اقدس الهی طلب مغفرت کند ، و عزم را جزم کند که دیگر آن را تکرار نکند .

و با تجدید صلوات و درود بر محمد و خاندان پاکش علیهم السلام و پیشنهاد و تحکیم ارتباط و بیعت با امیر مومنان حضرت علی علیه السلام بر نفسش و پذیرفتن و متابعت از آن حضرت ، و تکرار لعن از دشمنان و بدخواهان و غاصبین حقش ، آثار و

ص: 244

نتایج شوم آن گناه را محو و نابود نماید .

و هر گاه چنین کرد ، خدای عزّ و جلّ می فرماید : دیگر گناهان تو را مورد مناقشه و محاسبه قرار نمی دهم در صورتی که ارتباط تو با اولیا و دوستان من محکم باشد ، و با دشمنان من دشمنی نمایی(1) .

چکیده ی مطلب این که آیه ی مورد بحث می فرماید :

ای کسانی که به خدای متعال و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و قیامت ایمان آوردید ! از خدا بپرهیزید و بترسید از مخالفت نمودن با اوامر و نواهی او ، و باید هر کسی تامّل کند و ببیند که برای فردای قیامت چه چیزی پیش فرستاده است ، که آیا عمل صالح است که او را از مهلکات نجات دهد ، یا عمل قبیح است که موجب عذاب او خواهد بود ؟

در نتیجه اگر طاعات و عبادات و خیرات و مبرّات تقدیم کرده باشد ، خدای سبحان را شکرگزار این توفیق باشد ، و زیادی آن را خواستار باشد .

و اگر اعمال سوء و معاصی فرستاده ، از آن توبه نماید و اظهار پشیمانی کند ، و نتیجه ی این تامل و تدبر و دقت نظر حسن عاقبت خواهد بود .

در قسمت آخر این آیه فرمود : «وَاتَّقُوا اللَّهَ» از خدای متعال بپرهیزیرید و بترسید از مخالفت و خشم و غضب آن ذات قدوس .

در این که مقصود از تکرار عبارت «وَاتَّقُوا اللَّهَ» در آیه ی شریفه چیست ؟ بین مفسرین اختلاف است ، در تفسیر «مجمع البیان » می فرماید :

مراد از تقوای اوّل ، توبه از گناهان گذشته است ، و مقصود از تقوای دوم برای

ص: 245

پرهیز کردن از گناهان در آینده می باشد(1) .

زمخشری مفسر اهل سنت در تفسیر «کشاف » گفته : مقصود از امر به تقوای دوم تاکید امر اول است(2) .

صاحب تفسیر «المیزان » می فرماید :

مراد از تقوی در هر دو مورد یک چیز نیست ، بلکه تقوای اولی مربوط به اصل عمل است، یعنی باید عمل شما منحصر در اطاعت خدای متعال و اجتناب از گناهان باشد ، و دومی مربوط به اصلاح و اخلاص اعمال است ، اولی مربوط به قبل از عمل و دومی راجع به بعد از عمل می باشد(3) .

و جمله ی «إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» تعلیل امر به تقوای الهی می باشد ،

یعنی علت وجوب تقوی این است که خدای تبارک و تعالی نسبت به تمال اعمال شما با خبر است .

به تعبیر دیگر : فقر و نیازمندی ذاتی خود را فراموش کرده و از یاد می برد ، و به خیال خویش ، نفس خود را در هستی مستقل می پندارد ، و این گونه خیال می کند که زندگی و علم و قدرت و سایر کمالاتی که در وجود خود سراغ دارد ، همه ذاتی و مستقل است ، و حال آن که همه ی آن ها فقط از الطاف او ناشی شده ، و تمام بیم و امید تنها از او و به سوی اوست .

«بِسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَمِنَ اللَّهِ وَاِلَی اللَّهِ »(1) .

و در مناجات شعبانیه می خوانیم :

«بِیَدِکَ لا بِیَدِ غَیْرِکَ زِیَادَتِی وَنَقْصِی وَنَفْعِی وَ ضَرِّی » .

پروردگارا ! افزونی و کاهشم و سود و زیانم، تنها به دست تو می باشد .

انسان با این مناجات خویشتن را از هواجس نفسانیه خالی نموده و خود را از اعتماد به غیر حضرت حق رهانیده ، از همه کس و همه چیز اعراض نموده و تمام توجهش این است که إلیک ومنک .

ص: 247

لذا در قسمت دیگری از این مناجات عرض می کنیم :

«إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الاْنْقِطَاعِ إِلَیْکَ ، وَأَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِیَاءِ نَظَرِهَا إِلَیْکَ حَتَّی تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ ، فَتَصِلَ إِلَی مَعْدِنِ الْعَظَمَهِ ، وَتَصِیرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَهً بِعِزِّ قُدْسِکَ » .

بار خدایا ! به من عنایت فرما کمال و نهایت انقطاع به سوی خود را ، و دیدگان دل ما را به فروغ نظر به خود روشن ساز تا به جایی رسد که چشمان دل های مان حجاب های نور را بشکافد ، و به معدن عظمتت وصول یابد ، و روح های مان به مقام عزّ قدس تو متعلّق و وابسته گردد .

و این است که آیات فراوان انسان را در قبال نسیان و فراموشی متوجه و مامورِ به متذکر بودن می نماید :

در سوره ی مبارکه ی بقره می فرماید :

«فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرا»(1) .

خدا را یاد کنید همانند یادآوری از پدران تان (آن گونه که رسم آن زمان بود) ، بلکه از آن هم بیش تر .

و در سوره انفال فرمود :

«وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثیرا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(2) .

و خدا را فراوان یاد کنید تا رستگار شوید .

و در سوره ی مبارکه ی احزاب خطاب به اهل ایمان می فرماید :

«یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرا کَثیرا * وَسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَأَصیلاً»(3) .

ص: 248

ای کسانی که ایمان آورده اید ! خدا را بسیار یاد کنید ، و صبح و شام او را تسبیح گویید .

اگر انسانی پروردگار خود و بازگشتش به سوی او را فراموش نماید ، و از توجه به ذات اقدس او اعراض نموده ، و به غیر او توجه کند ، حاصل و نتیجه اش این می شود که خودش را هم فراموش می کند ؛ زیرا او از خودش تصور غلطی دارد که واقع مطلب چیز دیگری است .

لذا فرمود : «وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ» .

و در ادامه به عنوان نتیجه گیری می فرماید :

«فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ» که در حقیقت نتیجه گیری مسبب از سبب می باشد .

و در آخرین قسمت آیه ی کریمه فرمود :

«اُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» ، و با این تعبیر اشاره و راهنمایی نمود که این گروه فاسقان حقیقی هستند .

واژه ی نسیان و مشتقاتش بیش از چهل بار در قرآن کریم استعمال شده که بیش از سی و پنج مورد آن درباره ی انسان است .

«وَإِذَا مَسَّ الاْءِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنیبا إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ»(1) .

هنگامی که انسان را زیانی رسد ، پروردگار خود را می خواند و به سوی او باز می گردد ، امّا هنگامی که نعمتی از خود به او عطا کند ، آنچه را به خاطر آن قبلاً خدا را می خواند از یاد می برد و فراموش می کند .

در سوره ی مبارکه ی انعام راجع به مجازات فراموش کنندگان می فرماید :

«فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّی إِذَا فَرِحُوا بِمَا اُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ»(2) .

هنگامی که آنچه را به آن ها یادآوری شده بود فراموش کردند ، درهای همه چیز (از نعمت ها) را به روی آن ها گشودیم تا خوشحال شدند و دل به آن بستند ، ناگهان آن ها را گرفتیم (و سخت مجازات کردیم) ، در این هنگام همگی مایوس شدند .

و نیز در سوره ی بقره کسانی را که دیگران را به کارهای خیر دستور می دهند ، ولی خودشان به آن عمل نمی کنند ، توبیخ نموده و فرمود :

«أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(3) .

آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید اما خودتان را فراموش می نمایید .

ص: 251