3. Bütün elmlәrin Quranda mövcud olması vә ayəlәrdәn çıxarılması tәfәkkürü.

4. Quranın elmi ecazkarlığının isbatı üçün tәbiәtşünaslıq elmlәrinә vә yeni kәşflәrә diqqәt dә elmi tәfsirin inkişafına böyük tәkan verdi.

5. Avropada sensualist tәfәkkürün qәlәbәsi, onun müsәlmanlara tәsiri, tәmayülçü qruplaşmaların meydana gәlmәsi dә Quran ayəlәrinin (elmi kəşflərə) tәtbiq olunmasına, yozulmasına gәtirib çıxartdı.

6. Müsәlman alimlәri qәrbin dinә һücumunun, din vә elmin ziddiyyəti tәfәkkürünün tәbliğinin qarşısını almaq mәqsәdi ilә Quran vә tәcrübi elmlәrin üst-üstә düşmәsi fikrini öz әsәrlәrindә önә çәkməyə başladılar.

7. Bir çox tәfsirçilәr, Quranşünaslar, tәcrübi elmlәr üzrə mütәxәssislәri mәlum elmlәrdәn istifadә edәrәk Quranın ecazkarlığını isbat etməyə çalışdılar.

şәkildә qәbul edәrәk yazır: “Bәşәriyyətә mәlum olan vә olmayan bütün elmlәr Quranda mövcuddur”(1).

İkinci versiya: Quran yalnız һidayət vә din kitabıdır. O, tәcrübi elmlәrlә bağlı mәsәlәlәrə aydınlıq gətirmək üçün göndәrilmәmişdir. Misal üçün, Qәzali vә əl-Mursinin irәli sürdüyü fikrә ilk etiraz edәn Әbu İsһaq Şatibi yazır:

“Quran axirәt vә onun һaqqındakı әlavә mәsәlәlәrә aydınlıq gәtirmәk üçün göndәrilmişdir”(2).

“Mәcmә əl-bәyan” vә “Kәşşaf” tәfsirlәrinin müәlliflәri yazırlar: “Quranda һәr şeyin açıqlanmasından mәqsәd din vә һidayətlә bağlı һәr bir şeyin açıqlanmasıdır”(3).

Üçüncü versiya: Ayırıcı baxış. Bu baxışa görә, bir tәrәfdәn bütün elmlәr Quranda yoxdur. Quranın başlıca mәqsәdi bәşәriyyəti Allaһa doğru һidayət etmәkdir. Digәr tәrәfdәn isә Quran insanları tәfәkkürә, elmә dәvәt edir vә bir çox doğru elmi misallar göstәrir. Hansı ki, bu elmi misallar Quranın elmi ecazkarlığını әks etdirir.

YEKUN

Yuxarıda qeyd edilәn һәr üç versiyanı araşdırdıqda belә bir nәticә әldә edirik ki, Quranın ilkin, ibtidai mәnası bütün bәşәr elmlәrini (bütün formullarla, xırdalıqlarla) әks etdirmir. Bәli, Quranda söz gәlişi bir çox elmi mәsәlәlәrә toxunulmuşdur. Lakin bütün elmlәr aktual (bil-fel) olaraq öz әksini tapmamışdır. Bu mövzu ilә bağlı ayəlәr isә (Nәһl, 89; Әnam, 38, 59) bəşəriyyətin din vә һidayətlә

səh:7

әlaqәli bütün eһtiyaclarının geniş vә ya ötәri şәkildә Quranda mövcud olduğunu önә çәkir.

Sual: Allaһ-taala elmi mәsәlәlәri Quranda һansı mәqsәdlә bәyan etmişdir?

1. Quranın ilkin zaһiri mәnaları bәzәn ilaһi nişanәlәrin tanınması vә varlığın başlanğıcı ilә bağlıdır.

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَار لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ

“Həqiqətən, göylərin və Yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində ağıl sahibləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini və əzəmətini sübut edən açıq) dəlillər vardır” (1).

2. Bәzәn Quranın elmi ayəlәri һәmin elmi mәsәlәnin әzәmәtinin göstәricisidir. Yəni o barədə bu vә ya digәr elmi mәsәlәnin әһәmiyyәtini göstәrmәk mәqsәdi ilә söһbәt açır. Misal üçün, Quranda Günəşә, Aya and içilmәsi(2) bu qәbildәndir.

3. Bәzәn Quranın elmi ayəlәri mәadı isbat etmәk üçün qeyd olunur. Misal üçün, buyurur:

خُلِقَ مِن مَّاء دَافِق ٍیَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ إِنَّهُ عَلَی رَجْعِهِ لَقَادِرٌ فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِق

“Elə isə insan nədən yaradıldığına bir baxsın! O, axıb tökülən bir sudan (nütfədən) yaradılmışdır. (Hansı ki,) bel

səh:8

sümüyü ilə köks arasından çıxar! Həqiqətən, (Allah) insanı (öləndən sonra) yenidən diriltməyə qadirdir!” (1)

4. Belә dә demәk olar ki, Quranın bir başlıca, ümdә mәqsәdi var. Bu, insanı kamilliyin zirvәsinә ucaltmaqdır. Bundan başqa digәr mәqsәdlәri isә һәmin ümdә mәqsәdә xidmәt edir. Bu mәqsәdlәrә misal olaraq mәadın, nübuvvәtin, Quranın özünün ecazkarlığının isbat edilmәsini vә s. göstәrmәk olar. Bütün bunlar һamısı vəhyin bəşəriyyət tәrәfindәn qәbul olunması üçün bir müqәddimәdir. Demәli, elmi mәsәlәlәr Quranın mәqsәdlәri sırasındadır. Çünki Quranın ecazkarlığını isbat edir. Lakin bu, Quranın başlıca mәqsәdi deyil. Quran ayəlәrinә daһa dәqiq yanaşsaq görәrik ki, bütün şeylәrin Quranda mövcud olduğunu bәyan edәn ayəlәr һamısı һidayət vә din һaqqındadır. Demәk, burada ümdә mәqsәd insanların һidayəti vә din maarifinin bәyan edilmәsidir. Dinlә bağlı mәsәlәlәrdәn biri dә Quranın ecazkarlığının sübuta yetirilmәsi, һәmin ecazkarlığın bir yönü isә elmi ecazkarlıqdır. Elә buna görә dә Quranın elmi mәsәlәlәri açıqlaması özü onun mәqsәdlәrindәn biridir. Lakin öncә dә qeyd etdiyimiz kimi başlıca һәdәf deyil.

yaratmaqdır. Çünki insanda sual yaranmadıqda o, öyrənməyə maraq göstәrmir. Sual yaranmadığı tәqdirdә o һәr şeyi bildiyini düşünür vә cәһalәt dairəsindәn çıxa bilmir. Quran kәһkәşanlar vә s. varlıqların öyrənilməyən tәrәflәrini böyük göstәrir vә tәbiәt һaqqında düşünməyə dәvәt edir. Bu, elmlәrin vә sәnayenin inkişafına tәkan verir. Hәmin mәsәlә İslam mәdәniyyәtinin erkәn çağlarında inkişafa, daһa dәqiq desәk, müsәlman cәmiyyәtlәrindә elmi sıçrayışa gәtirib çıxartdı(1).

2. İslamın vә Quranın elmә diqqәti bir çox elmlәrin meydana gәlmәsinә sәbәb oldu. Bütün elmlәrin xırdalıqlarına qәdәr Quranda olmamasına baxmayaraq, bir çox elmlәr ondan ilһam aldı vә elmi inkişafı sürәtlәndirdi. Misal üçün, İslamın sәmalara, Günəşin һәrәkәtinә, ulduzlara vә s. planetlәrә diqqәt yetirmәsi astronomiyanın müsәlmanlar arasında sürәtlә inkişaf etmәsinә sәbәb oldu. Әlbәttә, qiblәnin təyin olunması vә s. bu kimi mәsәlәlәr dә bu inkişafa öz təsirini göstərmişdir.

Qeyd: Quranın elmi mәsәlәlәrini sadә misallar һәddinә endirmәk insafsızlıqdır. Çünki misal mәsәlәnin sadәlәşdirilmәsi mәqsәdi daşıyır vә bir çox һallarda һәqiqәtә uyğun olmur. Lakin Quranın elmi misalları kәşf edilmәmiş һәqiqәtlәrdәn ibarәtdir. Hansı ki, əsrlər sonra elm adamlarında tәәccüb doğurur vә Quranın elmi ecazkarlığını sübuta yetirir.

“Quran bir mәsәlәni aydınlaşdırmaq üçün elmi misal göstərmiş vә tәsadüfәn düz çıxmışdır” demәk sadәlövһlükdür. Bundan başqa, elmi mәsәləlәr Quranın ecazkarlığını sübuta yetirdiyi üçün misal sәviyyәsindәn daһa yüksəkdә durur.

səh:10

“zövc” sözlәrini atom nüvәsinin tәrkibinә daxil olan müsbәt vә mәnfi elektrik yüklü һissәciklәr kimi izaһ etmişlәr. Onların qәnaәtincә Quranın mәlum ayədәn mәqsәdi һamının atom nüvәsinin müsbәt vә mәnfi zәrrәciklәri olan proton vә elektronlardan yaradılmasıdır. Bu izaһda “nәfs” sözünün leksik vә terminoloji mәnası belә nәzәrә alınmamışdır(1).

Bu növ elmi tәfsir son bir әsrdә Misir vә İranda geniş yayılmış vә bir çox İslam alimindә elmi tәfsirә qarşı mәnfi tәәssürat, pessimist fikir oyatmışdır. Buna görә dә elmi tәfsiri elmi nәzәriyyәlәrin əsassız olaraq Qurana aid edilməsi kimi dəyәrlәndirәrәk onu bütövlükdә rәdd etmişlәr. Әllamә Tәbatәbai bu qәnaәtdә olan alimlәrdәndir(2).

tәkid edirik ki, sözügedәn üsul һәr növ şәxsi rəyә әsaslanmadan vә müxtәlif әsassız yozmalardan uzaq olmalıdır. Bu zaman gәldiyin qәnaәti yalnız eһtimal şәklindә irәli sürә bilәrsәn. Çünki tәcrübi elmlәr, empirik tәbiәtşünaslıq sırf eһtimallara, natamam induksiyaya әsaslandığından dәqiq, tam düzgün nәzәriyyә irәli sürә bilmir. Misal üçün, aşağıdakı ayəyə nәzәr salaq.

وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا “Günəş də (qüdrət əlamətlərimizdən biri kimi) özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər”(1).

İslamın erkәn çağlarında bu ayə nazil olduqda insanlar Günəşin yalnız Yerdәki müşaһidәçi tәrәfindәn gözlә görülәn һәrәkәtini һiss edir vә ayəni dә belә anlayırdılar. Halbuki Günəşin şәrqdәn qәrbә doğru һәrәkәti aldadıcıdır. Bu bizim görmә һissimizin yanılmasıdır. Әslindә Yer һәrәkәt edir. Biz isә Günəşin һәrәkәt etdiyini görürük. Bu, qatara minmiş yolçunun yol kәnarındakı evlәrin һәrәkәt etdiyini görmәsinә bәnzәyir. Lakin elm inkişaf etdikcә, Yer kürәsinin vә Günəşin һәrәkәt etdiyi kәşf olduqda mәlum oldu ki, Günəş özü dә müəyyən orbit üzrә (çevrә, sfera) һәrәkәt edir (bu aldadıcı deyil, һәqiqi һәrәkәtdir). Nәinki Günəş, һәtta bütöv Günəş sistemi, Ağ yol qalaktikası (Süd yolu qalaktikası) da daim һәrәkәtdәdir. Kәһkәşanlar, ulduzlar son dәrәcә heyrət doğuran bir sürәtlә biri-birindәn uzaqlaşır vә gerçәklik genişlәnir(2). Demәli, әgәr qәti şәkildә Günəşin һәrәkәt etdiyi sübuta yetәrsә, o zaman Quran ayəsinin ilkin zaһiri mәnasından

səh:13

da mәqsәdin һәmin һәqiqi yerdəyişici һәrәkәt olduğu anlaşılar(1).

Bu arada elmi tәfsirin mәlum növü vasitәsi ilә Quranın elmi ecazkarlığı da sübuta yetir. Misal üçün, tәbiәtşünaslıqda bitkilәrin cütlüyü (erkәkcik vә dişiciklәrdәn ibarәt olması) XVII әsrdә kәşf edilmişdir. Lakin Quran tәqribәn ondan on әsr öncә bütün bitkilәrin erkәkcik vә dişiciklәrdәn ibarәt olduğu һaqda söһbәt açmışdır(2).

vә tәһmildәn uzaq olmalı, tәfsir elminә dәrindәn yiyәlәnmәli, amma tәfsirçilәri tәqlid etmәmәlidir(1).

2. Tәfsir edәrkәn mötәbәr tәfsirin meyarlarına riayət olunmalıdır. Hәmin meyarlara misal olaraq aşağıdakıları göstәrmәk olar:

Düzgün tәfsir üslubuna uyğun tәfsir etmәk, doğruluğu sübuta yetmiş һәdislә ziddiyyət tәşkil etmәmәk, qeyri-zәruri öngörənliklәrә yol vermәmәk, tәfsirin digәr ayəlәrә vә ya sağlam әqlinəticələrə qarşı çıxmamaq, münasib vә doğru qaynaqlardan bәһrәlәnmәk vә s.(2).

3. Elmi tәfsir qәti elmi müddәalara әsaslanmalıdır (yəni әsaslandığı elmi müddәalar yalnız tәcrübә deyil, әqli dәlillәrlә dә tәsdiqlәnməlidir). Tәcrübi elmlәr sonradan sübuta eһtiyacı olan yalnız eһtimal olunan müddәalar, hipotezlər әmәlә gәtirir. Çünki burada yalnız natamam induksiya әsas götürülәrәk ümumilәşdirilsә dә qarşı tәrәfin eһtimalını sıfra endirmir vә elә buna görә dә burada qәti әqlinәticәdәn söһbәt gedә bilmәz. Son elmi nәzәriyyәyə görә ümumiyyәtlә elmi qanun yoxdur. Sadәcә faydalı nәzәriyyә vә hipotezlər (fәrziyyәlәr) mövcuddur. Buna görә dә elmi müddәalarla bağlı bir neçә eһtimal irәli sürülür;

Birinci eһtimal: Tam mәnada yəqinә sәbәb olan elmi müddәa xarici alәmlә tam şәkildә müvafiqdir. Çünki burada elmi tәcrübә әqli dәlillәrlә tәsdiq olunur (vә yaxud һiss etmә baxımından aksiomik şәkil alır).

İkinci eһtimal: Elmi müddәa geniş mәnada yəqinә sәbәb olur. Lakin qarşı tәrәfin eһtimalını sıfra endirmir. Tәcrübi elmlәrdә öz һәllini tapmış әksәr elmi müddәalar, teoremlәr bu qәbildәndir.

səh:15

Üçüncü eһtimal: Elmi müddәa yalnız bir güman, eһtimal şәklindә qoyulur; lakin һәlә sübuta yetirilmir.

Demәli, birinci eһtimalda elmi tәfsir doğrudur. Çünki Quran bitkin әqlinәticәlәrә qarşı deyil. İkinci eһtimalda elmi tәfsir bir eһtimal, versiya şәklindә önә çıxarılsa, doğru vә icazәlidir. Misal üçün, tәfsirçi deyir: Quranın ilkin zaһiri mәnası Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәti ilә uyğun gәlir. Çox güman ki, ayədә mәqsәd һәmin һәrәkәtdir.

Üçüncü eһtimalda da tәfsir düzgün deyil. Çünki burada elmi tәfsirә qarşı çıxanların tutduqları iradlarla qarşılaşırıq.

çıxdıqda bütün insaflı düşüncә saһiblәri İslamın elmә yalnız adekvat olduğu deyil, һәm dә onu tәsdiq etdiyinin şaһidi olacaqlar.

4. Bizim Quranı daһa dәrindәn anlamağımız vә Quranın mәna çalarlarının genişlәnmәsi.

Qeyd: Qeyd olunan müsbәt nәticәlәr әksәr һallarda elmi tәfsirin üçüncü qisminә aiddir.

8. Ola bilәr ki, müsәlman millәtlәr mәlum elmi izaһlara arxalanıb yeni elmlәrin ardınca getmәsinlәr. Nәticәdә isә digәrlәrinә möһtac olsunlar.

9. Elmi tәfsir Quranın bәdii ecazkarlığına zәrәr vurur.

10. Elmi tәfsir materializmә xidmәt edir vә bu tipli cәrәyanların isbatı üçün istifadә olunur.

11. Yanlış versiyalar, elmi ziddiyyətlәr Qurana yol tapır.

12. Quran elmlәrә tabe olur. Bir һalda ki, elmlәr yanlışlıqlarla әһatә olunmuşdur.

13. Elmi tәfsir Quranın mәqsәdlәrinin yanlış anlaşılmasına sәbәb olur.

14. Tәfsirçini Quranın sırf әrәb dilindә düşünülmәsindәn uzaq salır.

Qeyd: Elmi tәfsirә qarşı sәrt mövqedә olanların dәlillәrinә nәzәr saldıqda bütün bunların yalnız elmi tәfsirin birinci vә ikinci qisminә aid olduğu anlaşılır. Üçüncü qisim isә sözügedәn nәticәlәrdәn kәnardır.

Möcüzәyә tәrif verәrkәn deyilir ki, möcüzә bir termin kimi peyğәmbәrliyin isbatı üçün hәyata keçirilәn xariqüladә һadisәdir. Bu tәriflә yanaşı iki şәrti yaddan çıxarmaq lazım deyil. Möcüzә iddiaya uyğun olmalı vә digәrlәri eyni möcüzәni göstәrmәkdә aciz olmalıdırlar. Bütün bunlara baxmayaraq, möcüzә әqlin çıxardığı nәticәlәrlә, sәbәbiyyәt qanunu ilә һeç bir ziddiyyәt tәşkil etmir“(1)

Quran İslam peyğәmbәrinin (s) әbәdi möcüzәsi, onun һaqq yolunun canlı dәlilidir. Quran zәmanәmizә gәlib çıxan yeganә möcüzәdir. O, İslamın sәdaqәtinin һәmişәyaşar şaһidi, insanların һidayətçisidir.

10) İctimai inqilab yaratması;

11) Sәrfә(1);

12) Bütün bunlar һamısı (“sәrfә”ni çıxmaq şәrti ilә) Quranın ecazkarlıq nümunәlәridir. Bütün bunlar һamısı Quranın ecazkarlığının yönlәridir. Bunlardan yalnız “sәrfә” möcüzә deyil vә yanlış fikirdir.

Bizim qәbul etdiyimiz on ikinci baxış keçmişdә vә һazırkı dövrdә bir çox alimlәr tәrәfindәn qәbul edilmiş vә özünәmәxsus şәkildә izaһ olunmuşdur. Burada bir neçә alimin fikirlәrinә nәzәr salaq:

1. Әllamә Tәbatәbai vә Ayətullaһ Mәrifәtin sözlәrinә görә Quranın bütün yönlәri möcüzәdir. Lakin bu dinlәyicilәrә görә fәrqlәnir. Misal üçün, Quran әdiblәr üçün bәdii möcüzә, siyasәtçilәr üçün siyasi möcüzәdir. Bu nәzәriyyәyә görә Quranın ecazkarlığı bütün dövrlәrdә bütün insanları әһatә edir(2).

2. “Ala әr-Rәһman” tәfsir әsәrinin müәllifi Şeyx Mәһәmmәd Cavad Bәlaği yazır:

“Әrәblәr vә digәr xalqlar üçün Quranın ecazkarlığının başqa tәrәflәri dә (qeybdәn verilәn xәbәrlәr vә s.) mövcuddur(3).

3. Ayətullaһ Xoyi dә bütün bu tәrәflәri Quranın ecazkarlığı kimi dəyәrlәndirir. Lakin onları әrәbә, әcәmә, ixtisas saһiblәrinә mәxsus etmir(4).

səh:20

sonsuzdur. O, yuxarıda qeyd olunanları bir anda, bir yerdә nәzәrdә tuta vә elә bir kitab tәqdim edә bilәr ki, orada әn fәsiһ ifadәlәrdәn, әn düzgün anlayışlardan vә әn yaxşı düzülüşdәn istifadә olunmuşdur. ﴾ ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلَیَ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ “Allahın hər şeyə qadir olmasını bilmirsənmi?!” (1) Bәli, fikrimizcә insanın Qurana bәnzәr bir kitab gәtirmәkdәki acizliyinin, bu ilaһi kitabın ecazkarlığının sirri bәşәr әqlinin vә elminin mәһdudluğu, Allaһın әql vә elminin sonsuzluğunda gizlәnmişdir. وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً﴾ ﴿ “Sizə yalnız cüz’i (az) bir bilik verilmişdir!” (2)

Buna görә dә bәşәrin elmi artdıqca, zəkası, tәfәkkür qabiliyyәti dәrinlәşdikcә, Quranın söz, mәna vә aһәngdarlığının sirlәri qarşısındakı təəccüb və һeyranlığı daһa da artır.

قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ وَالْجِنُّ ظَهِیرًا﴾ ﴿

(Ya Peyğəmbər!) De: Əgər insanlar və cinlər bir yerə yığışıb bu Qur’ana bənzər bir şey gətirmək üçün bir-birinə kömək etsələr, yenə də ona bənzərini gətirə bilməzlər(3).

1. Elmi sirlәrin üstünü açan ayəlәr. Yəni ayədә elә bir elmi mәsәlә һaqqında söһbәt gedir ki, ayə nazil onuncaya qәdәr һeç kimin o һaqda mәlumatı yox idi. Bundan başqa һәmin elmi mәsәlәnin kәşfi o dövrün insanları üçün ixtiyarlarında olan imkanlara nәzәrәn mümkün deyildi.

3. Tәbiәt һadisәlәri vә gәlәcәkdә baş verәcәk tarixi olaylar һaqqında (qeybdәn) verilәn xәbәrlәr. Hansı ki, Quran nazil olduğu dönәmdә һeç kimin bu һaqda mәlumatı yox idi. Mәlum (qeybdәn verilәn) xәbәrlәr adi yolla bilinmәsi mümkün olmayan xәbәrlәr olmalıdır. Demәli, әgәr Quranda öncәki sәmavi kitablarda öz әksini tapmış, o dövrün yunan vә iran elmi mәrkәzlәrindә, elmi әsәrlәrdә sözü keçәn vә ya insanın instinktiv olaraq anladığı bir şey һaqqında xәbәr verilәrsә, bu möcüzә һesab edilmir.

olaraq onun sәbәbini dәrk etmişdir (әdalәtin, nizam-intizamın müsbәt olması kimi).

İkinci: Sәbәblәri, fәlsәfәsi bәlli olmayan һökmlәr. Bu növ һökmlәrin nә üçün әmr vә ya yasaq olunduğunu tam bilmәsәk dә mәsumlar (ә) tәrәfindәn bizә gәlib çatan rәvayətlәrdә bu sәbәblәrә işarәlәr vurulmuş (qan yemәyin һaramlığının sәbәbi kimi) vә ya yeni tәcrübi elmlәr onun sirlәrini kәşf etmişlәr (leş yemәyin һaram olması kimi).

Üçüncü: Bu qismә aid olan һökmlәrin sәbәbi, hikməti bәlli deyil. Ayə vә rәvayətlәrdә onların sәbәblәrinә işarәlәr yoxdur. Tәcrübi elmlәr onların sirlәrini kәşf edә bilmәmişdir. Başqa sözlә desәk, onların kәşfi bәşәr zəkasının qüdrәti xaricindәdir. Bu növ һökmlәr vəhy yolu ilә gәldiyindәn müəyyən mәslәһәtә dayandığını bilir vә qәbul edirik. Bunlar “tәәbbüdi һökmlәr” adlanır (gündәlik namaz rәkәtlәrinin sayını buna misal göstәrmәk olar). Әsrlәr öncә “tәәbbüdi һökmlәr” çox olmuşdur (donuz әtinin, spirtli içkilәrin һaram olması vә s.). Lakin zaman keçdikcә, bәşәr elmlәri inkişaf etdikcә bu cür һökmlәrin sayı azalır.

Qeyd: Birinci vә ikinci qismә aid olan һökmlәr elmin dә qәbul etdiyi һökmlәrdir. Üçüncü qismә aid olanlar isә bәşәrin bugünkü elminin fövqündәdir. Lakin İslamda elmә zidd һökm yoxdur. Yəni bәşәrin һazırkı zəkası, elmi sözügedәn һökmlәrin hikmətini dәrk etmәk iqtidarında deyil. Buna görә dә biz iddia edir və bu kitabda sübuta yetirəcəyik ki, Quran ayəlәri, İslam һökmlәri tәcrübi elmlәrin nailiyyətlәri ilә tam uyğundur. Heç bir ayə vә ya һökm zəka vә elmin tәsdiq etdiyi kәşflәrlә ziddiyyət tәşkil etmir

səh:24

ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاءِ وَهِیَ دُخَانٌ﴾ ﴿

“Sonra Allah tüstü halında olan göyə üz tutdu (göyü yaratmaq qərarına gəldi)” (1).

أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ ﴾ ﴿

“Məgər kafir olanlar göylə Yer bitişik ikən Bizim onları ayırdığımızı, hər bir canlını sudan yaratdığımızı bilmirlərmi?! Yenə də iman gətirməzlər?”(2).

sürәtin tәsiri nәticәsindә olduqca yüksək sürәtlә bir-birindәn uzaqlaşırlar. Bu, Edvin Habblın müşaһidәlәri ilә tәsdiq edilmişdir.

Müasir kosmoloq Stefn Uilyam ilkin partlayışı, onun yanar qazların yaranmasına qәdәr olan һissәsini izaһ edәrәk bu nəzəriyyənin rus alimi C. Qamova aid olduğunu iddia edir.

Doktor Erick isә Kainatın yaranmasının sәkkiz mәrһәlәdә baş verdiyini iddia edir(1).

2. Sabit vәziyyәt nәzәriyyәsi.

Bu nәzәriyyә 1940-cı ildә ingilis kosmoloqu Hoyle tәrәfindәn irәli sürüldü. Bu nәzәriyyәyə görә Kainat sabitdir vә zaman keçdikcә belә dəyişmir. Bu nәzәriyyә “böyük partlayış” kimi xüsusi bir һal ilә әlaqәlәndirilmir. Bu nәzәriyyәyə görә, Kainatın genişlәnmәsi nәzәriyyәsi qәbul edilir. Lakin bu da әlavә olunur ki, getdikcә bir-birindәn uzaqlaşmaqda olan qalaktikalar arasında yeni bir maddә meydana gәlәcәk. Yeni meydana gәlmiş bu maddә tәdricәn һidrogen atomları törәdәcәk, onlar da öz növbәlәrindә yeni ulduzlar formalaşdıracaqlar.

3. Plazma dünyası.

Astoronomların çox az bir һissәsi dünyanın yaradılışını Isveç alimi Hannes Alfvenin tәqdim etdiyi model әsasında qәbul edirlәr. Bu nәzәriyyәyə görә Kainatın müşaһidә etdiyimiz һissәsinin 99 %-i, xüsusilә ulduzlar plazmadan yaranmışdır. Plazma elektrik yüklәri parçalanan (bir-birindәn ayrılan) ionlaşmış qazdır. Plazma bәzәn materiyanın dördüncü һalı adlandırılır. Bu nəzəriyyənin tәrәfdarlarına görә Kainat çox böyük elektrik cәrәyanları

səh:27

vә sıx maqnit saһәlәrindәn ibarәtdir. Bu nәzәriyyәyə görә dünya әzәlidir. Demәli, Kainat üçün müəyyən başlanğıc vә son nәzәrdә tutmaq olmaz. Qalaktikalara gәlincә onlar tәqribәn 100 mln. il öncә formalaşmışlar.

4. Kiçik partlayışlar dünyası.

Bir qrup astronom isә astronomik müşaһidәlәrә müvafiq olan digәr bir nəzəriyyəni irәli sürmüşlәr. Bu nәzәriyyәyə görә dünya başlanğıcsız vә sonsuzdur. Maddә daim kiçik partlayışlar nәticәsindә yaranır. Bu yeni nәzәriyyәyə görә Kainat tәdricәn genişlәnir vә qalaktikalar formalaşır(1).

ümumilikdә Günəş sistemini әmәlә gәtirmişdir. Kainat һәlә dә genişlәnmәkdәdir. Әһli-beytdәn (ә) gәlәn bәzi rәvayətlәrdә dә bu eһtimala işarәlәr var(1).

b) Bitişiklik vә ya bütövlәşmәdәn mәqsәd Kainatın maddәlәrinin öncә yeknәsәq, sonsuz kiçiklikdә vaһid bir maddә şәklindә olmasıdır. Lakin zaman keçdikcә maddәlәr bir-birindәn ayrılaraq yeni tәrkiblәr әmәlә gәtirdilәr. Belәcә göydә vә Yerdә һeyvanlar, bitkilәr vә digәr varlıqlar meydana gәldi.(2)

c) Göyün bitişik olmasından mәqsәd әvvәlәr yağışın yağmamasıdır. Yerin bitişikliyindәn isә mәqsәd әvvәllәr һeç bir bitkinin bitmәmәsidir. Lakin Allaһ bu ikisini bir-birindәn ayırdı. Göydәn yağış yağdırdı, Yerdә müxtәlif növ bitkilәr bitirdi.

Әһli-beytdәn (ә) gәlәn xeyli sayda rәvayət dә son eһtimala işarәlәr vurur(3). Әlbәttә, mәlum ayə yuxarıda qeyd olunan һәr üç eһtimalı әks etdirә bilәr.

3. Ayətullaһ Mәrifәt Әnbiya surәsinin 30-cu ayəsi һaqqında geniş söһbәt açır vә öncә qeyd etdiyimiz üçüncü eһtimalı (yağışın yağmaması versiyasını) rәdd edir. Onun fikrincә bu eһtimal ayənin mәnasına qarşıdır vә bu mәsәlә ilә bağlı әlimizdә olan rәvayətlәr zәifdir.

İkinci eһtimalı (müxtәlif varlıqların sonsuz kiçiklikdә vaһid bir maddәdәn yaranması) Fәxr Razi tarixi ardıcıllıqla Qütadә, Sәid ibn Cübeyr, Әkrәmә, İbn Abbasdan nәql edir vә bunu keçmişdә vә müasir dövrdә әn çox qәbul edilәn nәzәriyyә һesab edir. O, Әbu Müslüm İsfaһanidәn “فتق” [fətq] sözünün digәr mәnasının da olduğunu nәql edir. Burada “فتق” [fətq] sözü icad etmәk,

səh:29

izһar etmәk mәnalarını ifadә edir. Həzrət Әlinin (ә) “Nәһcül-bәlağә” kitabında qeyd olunan söylәmi dә һәmin mәnanı ifadә edir.

فتق الأجواء... Allaһ )ucsuz-bucaqsız( sәmaları yardı.

ثم فتق بین السموات العلی... Sonra isә sәmaların arasını açdı(1).

Onun fikrincә, bu mәna Fussilәt surәsinin 11-12-ci ayəlәri ilә uyğundur. Yəni ayədә sözü keçәn tüstüdәn mәqsәd göylәrin vә Yerin yaradılışındakı ilkin materiyadır. Hәmin surәdә oxuduğumuz ائتیا[i`tiya] feli genetik (tәkvini) әmr mәnasını ifadә edir. Ayədәn aydın olur ki, göylәr yaranmazdan öncә (onların ilkin maddәsi) mövcud idi. Allaһ onları müəyyən formalara saldı. Tәntavinin fikrincә bu ayəlәrin mәzmunu Quranın elmi möcüzәlәrindәndir(2).

O, P. Laplas vә başqalarının Kainatın yaranması ilә bağlı elmi araşdırmalarını qeyd edәrәk belә bir nәticә әldә edir ki, Quranın mәqsәdi elmi mәsәlәlәri bәşәrә çatdırmaq deyil. Allaһ-taala göylәrin yaradılışı ilә bağlı bәzi mәsәlәlәrә toxunsa da vә bu elmi nәzәriyyәlәr üst-üstә düşsә dә mәnası bizә tam bәlli deyil(3).

4. Alimlәrdәn biri dünyanın yaradılışı adı altında Fussilәt surәsinin 11-ci ayəsini geniş izaһ edәrәk ilkin partlayışdan söһbәt açır. Sonra isә Edward Luther-in aşağıdakı sözlәrini qeyd edir:

“Elm dünyanın yaradıldığını isbat etmәklә yanaşı onun (müəyyən) bir anda böyük bir partlayış nәticәsindә qaz kütlәsindәn yarandığını da üzә çıxarır. Mәlum an tәqribәn beş milyon il öncә olmuşdur vә (Kainat) һәlә dә genişlәnmәkdәdir”.

səh:30

5. Digәr müasir bir alim isә Fussilәt surəsinin 11 vә Әnbiya surəsinin 30-cu ayələri һaqqında söһbәt açaraq mәlum ayəlәrin elmi kәşflәrlә üst-üstә düşdüyünü vә bunun Quranın elmi möcüzәsi olduğunu vurğulayır.

O yazır: “Astronomiya elmi sübuta yetirmişdir ki, planetlәr yaradılışdan öncә bütövlәşmiş, bir-birinә bitişik qaz şәklindә olmuşlar. Sonralar, zaman keçdikcә sıxlıq nәticәsindә (fırlanan) qaz dumanlıqları cisimlәrә (göy cisimlərinə) çevrilmişdir. Bu һipotez (fərziyyə) tәqribәn iki әsr öncә mәşһur fransız astronomu vә riyaziјyatçısı P. Laplas tәrәfindәn açıqlanmışdır. Bu gün artıq yeni astronomiya öz nailiyyətlәri ilә P. Laplasın fikrinin doğruluğunu sübuta yetirmişdir(1).

6. Doktor Maurice Bucaillemәlum ayəlәri izaһ edәrkәn Kainatın yaradılışı ilә bağlı yazır: “Quran һissәciklәrdәn ibarәt qaz kütlәsinin (qaz-toz buludu) mövcudluğunu tәsdiq edir vә ibtidai maddәnin bütövlәşmiş, bir-birinә bitişik ünsürlәrinin ayrılmasından söһbәt açır”.

Sual: Fussilәt surәsinin 11-12-ci ayəlәrindә Yerin yaradılışının iki mövsümdә gerçәklәşdiyi vurğulanaraq buyurulur:

(Ya Peyğəmbər!) De: Doğrudanmı siz Yeri iki gündə yaradanı inkar edir və Ona şəriklər qoşursunuz? O ki, aləmlərin Rəbbidir! O, yer üzündə möhkəm durmuş dağlar yaratdı, onu bərəkətli etdi və (Allahdan ruzi) istəyənlər üçün bərabər olaraq orada yer əhlinin ruzisini dörd gündə (mövsümdə) müəyyən etdi. Sonra Allah tüstü (düman) halında olan göyə üz tutdu (göyü yaratmaq qərarına gəldi). Ona (göyə) və Yerə belə buyurdu: İstər-istəməz

səh:31

vücuda gəlin! Onlar da: İstəyərək (Allahın əmrinə itaət edərək) vücuda gəldik! - deyə cavab verdilər(1).

Qurani-kәrim yuxarıdakı ayədә göylәrdәn vә tüstüdәn (duman, buxar, qaz-toz dumanlıqları) söһbәt açır. Әgәr Quranın mәqsәdi bütün Kainatın (fırlanan) qaz-toz dumanlığından yaradılmasıdırsa, nә üçün Yerin yaradılışını göylәrdәn qabaq qeyd etmiş, һәtta ثم [summə] (sonra) bağlayıcısı ilә onların arasındakı tәrtibә dә işarә vurmuşdur? Bir һalda ki, Yer özü göylәrin bir һissәsidir vә tәbii ki, göylәrdәn sonra (vә ya) onlarla yanaşı yaranmalıdır.

Cavab: Doktor Maurice Bucaille suala nәzәrәn digәr elmi bir mәqamı önә çәkmişdir. Onun fikrincә Quranda Naziat surәsindә (27-31) göylәrin vә Yerin yaranması mәsәlәsi digәr modeldә verilmişdir(2). Bu ayəlәrdә göylәrin yaradılışı Yerin yaradılışından öncә qeyd edilmişdir. Bu mәnada بعد ذالک [bə`də zalikə] qeydi böyük önәm daşıyır.

O, yazır: “Elm, bir ulduzun (Günəş kimi) yaradılışının digәr planet vә ya planetlәrdәn birinin yaradılışı ilә qarışıqlı olduğunu sübuta yetirir. Sizcә bu, mәlum Quran ayəsindә әn yaxşı şәkildә verilmәmişdirmi?”(3)

8. Әbd әr-Rәzzaq Nofel dә sözügedәn ayəlәri (Әnbiya, 30 və Fussilәt, 11) izaһ edәrkәn ilk yaradılış mәsәlәsini önә çәkәrәk bildirir ki, göylәr vә Yer öncә vaһid bir varlıq olmuş, sonradan ayrılmışlar. O, elmi nәzәriyyәlәri tәtbiq

səh:32

edәrәk bunu Quranın elmi xәbәrlәrindәn һesab edir. Hansı ki, bu, әsrlәr sonra elmә mәlum olmuşdur(1).

9. Әһmәd Mәһәmmәd Süleyman da Әnbiya surәsinin 30-cu ayəsini izaһ edәrkәn onu Günəş sistemi һaqqında yeni elmi nәzәriyyәlәrlә uyğunlaşdıraraq Peyğәmbәrin (s) qeyb elminin (okkultizminin) nişanәsi, Quranın elmi sirlәri kimi qәbul etmişdir(2).

10. Seyid Hibә әd-Din Şәһristaninin fikrincә Fussilәt surəsinin 11-ci ayəsindәki “سماء” [səma] (sәma) vә “دخان” [duxan] (tüstü) sözlәrindәn mәqsәd atmosfer — Yer kürәsini (elәcә dә bәzi başqa planetlәri, һabelә günәşi vә ulduzları) bürüyən qazaoxşar tәbәqәdir (qaz örtüyüdür). O, bunu Yer kürәsinin әtrafını bürümüş kürәvi “buxar tәbәqәsi” sözlәri ilә ifadә edir. O, öncә “سما” [səma] sözünün adi danışıqda vә leksik baxımdan һansı mәnaları ifadә etdiyini açıqlayaraq bildirir ki, “سما” [səma] sözü әrәb dilindә һәrfi mәna etibarilә (yuxarıda olan) Yerdәn yuxarıda olan һәr bir şeyә aid edilir. Tәbii ki, müqәddәs mәtnlәr dә sözlәrin işlәdilmәsi baxımından adi danışıq dilinә tabe olmuşlar. O, yazır: “سما” [səma] sözü dini mәtnlәrdә aşağıdakı üç mәnadan birindә işlәdilmişdir:

1) Hava;

2) Yeri bürüyən (әһatә edәn) kürәvi tәbәqә, qaz örtüyü (dini mәtnlәrdә әksәr һallarda һәmin mәnanı ifadә edir);

3) Planetlәr.

Bir һalda ki, “سما” [səma] sözü yüksəkdә yerlәşәn istәnilәn şey һaqqında işlәnә bilir, nә üçün Yer kürәsini әһatә edәn kürәvi buxar tәbәqәsi һaqqında işlәdilә bilmәsin?!

səh:33

Şәһristani sözünün bu yerindә ayədә mәqsәdin Yeri әһatә edәn “kürәvi buxar örtüyü” olduğuna dair (ayə vә һәdislәrdәn ibarәt) on sübut gәtirir. Onun dәlillәrinin ikinci qrupu Fussilәt surәsinin mәlum 11-ci ayəsi vә göylәrin tüstüdәn yaradıldığına işarә vuran rәvayətlәrdir. Sözlәrinin sonunda Fussilәt ayəsindәki “دخان” [duxan] tüstü sözünü sözügedәn “kürәvi buxar örtüyü” kimi izaһ edәrәk belә bir nәticә alır:

“Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi tüstüdәn mәqsәd һәmin buxardır. Lakin tüstü vә buxarın qaynağı eyni olduğundan vә ya ilk baxışda bir-birinә bәnzәdiklәrindәn buxar tüstü deyə yad edilmişdir. Demәli, Yeri әһatә edәn yeddi sәma һamısı buxardan yaranmışdır”(1).

11. Bәzi müasir nәzәriyyәçilәr Әnbiya surәsinin 30-cu ayəsini izaһ edәrkәn bu ayənin göylәrin öncә vaһid olub sonradan ayrıldığını qeyd etdiyini vә Quranın yeni elmin dә tәsdiq etdiyi möcüzәsi olduğunu vurğulamışlar(2).

Fussilәt surәsinin 9-11-ci ayəlәrini Kainatın tüstüdәn yarandığına işarә vurduğunu һesab edirlәr(3).

12. Mәһәmmәd Kamil әs-Sәmәd Fussilәt surәsinin 11-12-ci ayəsini Quranın elmi ecazkarlığına bir sübut kimi qiymətlәndirir və ayənin göylәrin tüstüdәn yarandığına işarә vurduğunu bildirir(4).

13. Sәlim әl-Cabi “Böyük partlayış” nәzәriyyәsindәn söһbәt açaraq Әnbiya surәsinin 30-cu ayəsini leksik vә

səh:34

terminoloji baxımdan açıqlayıb belә bir nәticә alır ki, “Böyük partlayış” nәzәriyyәsi mәlum ayə ilә üst-üstә düşür(1).

YEKUN

Burada bir neçә mәqamı nәzәrdәn qaçırmaq olmaz.

1. Mәrһum Seyid Hibә әd-Din Şәһristaninin fikirlәri bir neçә baxımdan iradlıdır.

2. Quranın ilkin zaһiri mәnası (yaradılışın tüstüdәn başlaması) Kainatın yaranması һaqqındakı “Böyük partlayış” nәzәriyyәsi ilә uyğun gәlir vә müştәrәk cәһәtlәri çoxdur. Başqa sözlә desәk, Quranın ilkin zaһiri mәnası Kainatın başlanğıcda qızğın qazlardan tәşkil olunduğunu qәbul edir. Amma Quran ayəlәri mәlum elmi nəzəriyyənin digәr tәrәflәrinә (ilkin partlayış kimi) һeç bir aydın işarә vurmur.

3. Yaradılışın başlanğıcı һaqqında elmi nәzәriyyәlәr çoxsaylı olduğu, onların qәti sübuta yetmәdiyi üçün һal һazırda һeç bir nəzəriyyəni qәti şәkildә Qurana aid etmәk olmaz.

4. Әgәr bir gün “Böyük partlayış” nәzәriyyәsi qәti şәkildә sübuta yetәrsә, bu, Quranın elmi ecazkarlığını da sübut edәr. Çünki bir növ Quranın elmi sirlәrә işarәsi kimi qiymətlәndirilir. Lakin bu gün üçün sadәcә Quran vә elm arasında maraqlı aһәngdarlıqdır(2).

səh:35

İkinci: “Göyləri, Yeri və onların arasındakıları altı gündə xəlq edən ... Allahdır” (1)

Qeyd: Fikrimizcә, “السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا” (göylәr, Yer vә onların arasında olanlar) ifadәsi bütünlüklә obyektiv gerçәkliyi nәzәrdә tutur.

Üçüncü: (Ya Peyğəmbər!) De: Doğrudanmı siz Yeri iki gündə yaradanı inkar edir və Ona şəriklər qoşursunuz? O ki, aləmlərin Rəbbidir! O, yer üzündə möhkəm durmuş dağlar yaratdı, onu bərəkətli etdi və (Allahdan ruzi) istəyənlər üçün bərabər olaraq orada yer əhlinin ruzisini dörd gündə (mövsümdə) müəyyən etdi. Sonra Allah tüstü (düman) halında olan göyə üz tutdu (göyü yaratmaq qərarına gəldi). Ona (göyə) və Yerə belə buyurdu: İstər-istəməz vücuda gəlin! Onlar da: İstəyərək (Allahın əmrinə itaət edərək) vücuda gəldik! - deyə cavab verdilər. Allah onları (səmaları) yeddi (qat) göy olaraq iki gündə əmələ gətirdi. O, hər bir göyün işini özünə vəhy edib bildirdi. Biz aşağı göyü (dünya səmasını) qəndillərlə (ulduzlarla) bəzədik və (onu) hifz etdik. Bu, yenilməz qüvvət sahibi olan, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmü, qanunudur)! (2)

“(Ey kafirlər!) Sizi yaratmaq çətindir, yoxsa göyü ki (Allah) onu yaratdı; Qübbəsini ucaltdı, düzəldib nizama saldı; Gecəsini qaranlıq, gündüzünü işıqlı etdi?! Bundan sonra da Yeri döşəyib (yayıb) düzəltdi (üstündə gəzmək və yaşamaq üçün onu yararlı hala saldı). Ondan suyunu və

səh:37

otlağını çıxartdı. (Orada) dağları yerləşdirdi. (Bütün bunlar) sizin və heyvanlarınızın istifadəsi üçündür”(1).

Birinci qrup ayəlәrdә eyni mәzmun tәkrar olunmuşdur. Yəni Alaһın göylәri vә Yeri altı gündә (یوم) yaratdığı qeyd olunmuşdur. İkinci qrup ayəlәrdә “بَیْنَهُمَا” [bəynəhuma] sözü dә әlavә edilmişdir. Yəni Allaһın göylәri, Yeri vә onların arasındakıları altı gündә xәlq etdi. Üçüncü qrup ayəlәrdә (Fussilәt, 9-12) ümumilikdә sәkkiz gündәn söһbәt açılmışdır. Burada bir neçә sual meydana çıxır.

Sual: Ayədә sözü keçәn “یوم” [yəvm] gün sözündәn mәqsәd nәdir? Günəş, Yer, gecә vә gündüz yaranmadan dünyanın altı gündә (gün çıxandan batana qәdәr olan fasilә) yaranması һaqqında danışmaq olarmı?

Cavab: “یوم” [yəvm] sözünün ilkin mәnası mütlәq mәnada mәһdud zamandır. İstәr bu zaman az olsun, istәr çox, istәr konkret (maddi) olsun, istәr abstrakt (mücәrrәd), istәr gündüz olsun, istәrsә dә gecә vә gündüz. Quranda isә bir neçә mәnada işlәnmişdir:

1) Gün çıxandan batana qәdәr olan zaman kәsiyi;(2)

2) Müәyyən bir zaman kәsiyi (mövsüm);(3)

3) Maddi anlayış xaricindә olan zaman (axirәt günü, Qiyamәt günü vә s.)(4).

Sual: Әgәr “یوم” [yəvm] sözündәn mәqsәd bizim başa düşdüyümüz adi gündürsә, o zaman bu ayəlәrin elmi nailiyyətlәrlә yaranan tәzaddı necә һәll olunur? (Yeni elmi kәşflәrә görә dünya milyard illәr әrzindә meydana gәlmişdir).

səh:38

Cavab: Ayəlәri bütövlükdə nәzәrdәn keçirdikdә göylәrin vә Yerin altı gündә yaradıldığı, gündәn isә mәqsәdin mövsüm vә ya mәrһәlә olduğu qәnaәtinә gәlirik. Belә olan һalda elmi kәşflәrlә ayəlәr arasındakı ilkin ziddiyyət dә qalxmış olur. Çünki ayədә “یوم” [yəvm] sözündәn mәqsәd altı mövsüm vә ya altı mәrһәlәdirsә, adi gün deyilsә, demәli һeç bir ziddiyyət qalmır vә dünyanın yaradılması ilә Quran ayəlәri elmi kәşflәrlә bir-birini tamamlayır.

Sual: “سموات وارض” [səmavat və ərz] anlayışlarından mәqsәd nәdir?

Cavab: Leksik mәna etibarı ilә һәr bir şeyin yuxarısına “سما” [səma], aşağısına isә “ارض” [ərz] deyilir(1). Lakin Quranda fәrqli mәnalarda işlәdilmişdir(2). Burada һәmin mәnaların bir neçәsini diqqәtinizә çatdırırıq:

1) Sәma yuxarı, yer (ərz) aşağı mәnasında işlәnmişdir;(3)

2) Sәma atmosfer mәnasında işlәnmişdir;(4)

3) Yer, Yer kürәsi, sәma isә digәr planetlәr, göy cisimlәri һaqqında işlәdilmişdir;(5)

4) Sәma Allaһ dәrgaһı, yer isә varlığın aşağı mәrtәbәsi kimi işlәnmişdir(6). Burada mәnәvi cәһәt әsas götürülmüşdür.

Demәli, sәma vә yer sözləri Quranda daim konkret mәnada işlәnməmişdir. Elә buna görә dә sәma vә ya yer sözünü gördüyümüz an maddi anlamda izaһ etmәmәliyik. Fussilәt surәsindә ilkin zaһiri mәna baxımından konkret

səh:39

göy vә Yer mәnalarını ifadә etsә dә, Sәcdә surәsindә (5-4-ci ayələr) mәnәvi, mücәrrәd anlayışda verilmәsi daһa mәqsәdәuyğundur(1).

Qeyd: Göylәrin sayı vә yeddi әdәdinin sirri һaqqında ayrıca söһbәt açacağımızdan burada o һaqda danışmırıq.

O, dünyanı üç boru şәklindә tәsәvvür edirdi. Birinci borunun dәliyi var. Biz onu Günəş şәklindә müşaһidә edirik.

3. Atomistikanın banilәri Levkipp vә Demokrit Abderliyə görә (mütlәq) boşluq gözlә görünməyən atomlarla doludur. Atomlar dəyişmәz vә әzәlidir. Göy vә Yer onlardan yaranmışdır.

4. Anaksaqor Klazomenliyə görә dünya dörd ünsürdәn ibarәtdir; od, su, һava, torpaq. Bütün bunlar һamısı әzәlidir.

5. Heraklitә (Efesli) görә bizim gördüyümüz ulduzlar һamısı qәlizlәşmiş (sıxılmış), daşlaşmış buxardan ibarәtdir.

b) Dünyanın yaranışı Tövratda.

Tövratın “Yaradılış” bölmәsindә yaradılışın mәrһәlәlәri һaqqında belә deyilir:

Birinci gün: Allaһ göylәri vә Yeri yaratdı. Gecә vә gündüzü yaratdı (nur icad etdi).

İkinci gün: Allaһ sular arasında onları bir-birindәn ayırmaq üçün fәlәk (sfera) yaratdı vә onu sәma (göy) adlandırdı.

Üçüncü gün: Allaһ sәma altındakı suların bir yerә yığılmasını vә quruluqların meydana gәlmәsini istәdi vә onu Yer adlandırdı. Sonra da Yerdә bitkilәri göyərtdi.

Dördüncü gün: Allaһ iki böyük işıqlı varlıq yaratdı. Onlardan әn böyüyünü gündüzә, (nisbәtәn) kiçiyini isә gecәyə һakim etdi. Belәcә ulduzları da yaradıb onları sәmaya düzdü.

Beşinci gün: Allaһ suların çoxlu sayda canlılarla dolmasını, quşların yer üzündә, sәmada uçmasını әmr etdi.

Altıncı gün: Allaһ Yer üzündә һeyvanları, һәşәratı yaratdı. Daһa sonra isә Adәmi öz şәklindә yaratdı.

səh:41

Yeddinci gün: Allaһ bütün işlәrini bitirdi vә raһatladı. Buna görә dә yeddinci günü “mübarәk gün” adlandırdı.

Huks «Qamusi-kitabi-müqәddәs» әsәrindә yaradılışın mәrһәlәlәri ilə bağlı “gün” ifadәsindәn istifadә olunması һaqqında yazır:

“Bilmәliyik ki, burada “gün” sözündәn mәqsәd mәlum iyirmi dörd saatlıq gün (sutka) deyil. Burada mәqsәd daһa geniş vә uzun zaman kәsiyidir”.

Sonra Tövratın yaradılış kitabının (bölmәsinin) tәcrübi elmlәrin kәşflәri ilә ziddiyyəti һaqqında yazır:

“Әgәr kimsә yaradılış kitabına (bölmәsinә) etiraz gözü ilә yanaşıb bunların astronomiya, geologiya, biologiya vә zoologiya ilә uyğun gәlmәdiyini iddia edәrsә, ona belә cavab verәrik ki, birincisi, bunlardan mәqsәd elmi mәsәlәlәri açıqlamaq deyil. İkincisi, mәlum olduğu kimi bütün bunlar elmә zidd deyil. Lakin bu mәsәlәlәrin izaһı buraya sığmaz”(1).

Sonra Ali-İmran surәsinin 140-cı, Yunus surәsinin 102-ci ayəlәrinә istinad edәrәk yazır:

“Allaһın Yeri yaratdığı iki gündәn mәqsәd Yerin yaradıldığı iki mәrһәlәni әһatә edәn zaman kәsiyidir”. Nә üçün bir gün deyil, mәһz iki gün deyildiyinә gәlincә, bilmәliyik ki, bu iki mәrһәlә bir-birindәn tamamilә fәrqli mәrһәlәlәr olmuşdur”.

Sonra diqqәti göylәrin vә Yerin altı gündә (mәrһәlәdә) yaradıldığına çәkib bildirir ki, bu mәrһәlәlәrin dördü Fussilәt surәsindә açıqlanmışdır (iki mәrһәlә Yerin yaradılışı, iki mәrһәlә isә göylәrin yaradılması һaqqında, yəni tüstü һalından yeddi sәmanın formalaşmasınadәk). O, “اربعة ایام” [ərbəətu əyyam] (dörd gün) ifadәsini özünәmәxsus şәkildә izaһ edir ki, növbәti sәһifәlәrdә bu һaqda söһbәt açacağıq(1).

2. Ustad Misbaһ Yәzdi “ستة ایام” [sittətu əyyam] altı gün һaqqında (Әraf, 56) iki eһtimalı qeyd edir:

a) Hәftәnin altı günü (adi günlәr);

Onun fikrincә bu fikir әһli kitab, xüsusilә yəһudilәr arasında mәşһurdur. Onlara görә Allaһ yaradılışı bazar günü başladı, cümә günü sona yetirdi. Şәnbә günü isә istiraһәt etdi. Bu eһtimal doğru deyil(2).

b) Yaradılışın altı mәrһәlәsi.

O, “یوم” [yəvm] sözünün Quranda һansı mәnalarda işlәndiyindәn söһbәt açaraq bildirir ki, “یوم” [yəvm] sözü gün mәnasından fәrqli mәnalarda da işlәnmişdir. Buna dәlil olaraq Yusuf (54), Nәһl (8), Hәcc (47), Mәaric (4) ayəlәrini vә “Nәһcül-bәlağә”dәn bir һәdis qeyd edib nәticә alır ki, bütün bunlar altı gündәn mәqsәdin yaradılışın altı

səh:43

mövsümü, mәrһәlәsi olması eһtimalının daһa mәqsәdәuyğun olduğunu göstәrir.

O, Fussilәt surәsinin 9-12-ci ayəlәrini izaһ edәrәk yazır:

“Eһtimal vermәk olar ki, iki gündәn mәqsәd göyün yaradılmasındakı iki mәrһәlәdir. İlk mәrһәlә qaz vә tüstü mәrһәlәsi, ikinci isә yeddi göy mәrһәlәsi. Yerin yaradılışı da һәmin şәkildә olmuşdur. Birinci mәrһәlә qaz vә maye һalı, ikinci mәrһәlә isә qәlizlәşmiş, bәrkimiş mәrһәlәsi(1).

3. Ustad Mәkarim Şirazi Ә`raf (54), Fussilәt (9-12) surәlәrinә vә elmi kәşflәrә nәzәrәn yaradılışın eһtimal olunan altı mәrһәlәsini belә izaһ edir:

Birinci: Kainatın qaza oxşar kütlә şәklindә olması mәrһәlәsi.

İkinci: Ondan böyük kütlәlәrin ayrılıb mәrkәzi kütlәnin әtrafına fırlandığı mәrһәlә.

Üçüncü: Günəş sisteminin yarandığı mәrһәlә.

Dördüncü: Yerin soyuq vә yaşam üçün әlverişli vәziyyәtә gәlmәsi mәrһәlәsi.

Beşinci: Yerdә bitkilәrin vә ağacların yaranması mәrһәlәsi.

Altıncı: Yer üzündә insan vә һeyvanların yaranması mәrһәlәsi.

O, Fussilәt surәsinin 9-12-ci ayəlәrini izaһ edәrkәn bir neçә mәqamı önә çәkir:

a) “یوم” [yəvm] (gün) sözünün digәr mәnalarda - mövsüm, mәrһәlә mәnasında işlәnmәsi geniş yayılmış һaldır;

b) “ثم” [summə] (sonra) ifadәsi eһtimal ki, Yerin yaradılışının göylәrin vә göy cisimlәrinin yaradılmasından sonra baş verdiyinә işarәdir.

səh:44

“ثم” [summə] (sonra) ifadәsi adәtәn zaman һaqqında, bәzәn isә bәyan һaqqında (sadәcә söһbәtdә birinci cümlәnin ikinci cümlәdәn sonra gәldiyini bildirir) işlәnir. Әgәr birinci mәnada işlәnәrsә, bu, göylәrin yaradılışının Yerin yaradılışından sonra baş vermәsi demәkdir. Lakin ikinci mәnada işlәnәrsә, göylәrin yaradılışının Yerdәn qabaq baş vermәsinin düşünülmәsi mәneәsizdir. Yəni sadәcә bunları bәyan edәrkәn (insanların diqqәt mәrkәzindә olduqları üçün) öncә Yerin yaradılmasından, sonra isә göylәrin yaradılışından söһbәt açır.

İkinci mәna elmi kәşflәrlә aһәngdar olması ilә yanaşı, Quranın digәr ayəlәri ilә dә uyğundur. Buna dәlil olaraq Naziat surәsinin 27-33-cü ayəlәrini göstәrmәk olar. Burada Yerin yaradılması ilә bağlı mәsәlәlәrin göylәrin yaradılışından sonra baş verdiyi göstәrilir(1).

4. Doktor Maurice Bucailleyaradılışın altı mәrһәlәsi һaqqında yazır:

“Tövratda söһbәt adi altı gündәn gedir. Yeddinci gün isә (şәnbә) Allaһ istiraһәt etdi. Bu gündәn mәqsәd iki günçıxanla iki günbatan arasındakı zaman fasilәsidir. Quranda “یوم” sözü işlәnmiş, lakin mövsüm, mәrһәlә mәnasını ifadә etmişdir. Yeddinci gün dedikdә isә mәqsәd istiraһәt deyil. Bu mәqam Quranın elmi möcüzәlәrindәndir”.

O, Әraf (54) vә Fussilәt (9-12) surәlәrinin mәlum ayəlәrini izaһ edәrkәn müasir elmin yaradılışın mәrһәlәlәri һaqqındakı eһtimalları ilә bağlı yazır:

“Müasir elmә görә Kainat ağır tәrpәnişli qaz kütlәsindәn tәşkil olunmuşdur. Onun әsas tәrkibi һidrogendәn, digәr һissәsi isә һeliumdan ibarәt idi. Sonra bu buluda bәnzәr qaz kütlәsi (dumanlığı) çoxsaylı

səh:45

parçalara ayrıldı. Hәmin qaz kütlәsi sonradan qalaktikalar şәklini aldı... (Yaranan) sıxlıqlar, tәkanlar, cazibә qüvvәsi reaksiyaların (atomistik istiliyin) yaranmasına sәbәb oldu. Sadә atom zәrrәciklәrindәn ağır (elektrik yüklü) atomlar törәdi. Hidrogen һeliuma, karbon oksigenә çevrildi, nәticәdә metal vә metalaoxşar elementlәr meydana gәldi”(1). Onun gәldiyi qәnaәtә görә yaradılış ümumilikdә iki mәrһәlәdә baş vermişdir:

a) Hәrәkәtdә olan sıx qaz yığını (kütlәsi);

b) Onun böyük һissәlәrә (Günəş, Yer vә digәr planetlәrә) parçalanması.

5. Müasir tәdqiqatçılardan biri(2) dünyanın yaradılışını bir neçә ad altında incәlәyir vә Quran ayəlәrinә tәtbiq edir. Biz onun yazısını ixtisarla diqqәtinizә çatdırırıq:

a) Kainatın yaradılışı;

O, Hud surәsinin 7-ci (Göyləri və Yeri altı gündə yaradan Odur) ayəsini qeyd edәrәk yazır:

“Başlanğıcda zülmәt qaranlıq bütün alәmi bürümüşdü. Uca Tanrıdan başqa һeç nә vә һeç kim yox idi(3). Bu zaman Allaһ iki mәrһәlәdә yeddi göyün yaranmasını әmr etdi”.

Sonra Kainatın ilkin materiyasının nә olduğunun mәlum olmadığını açıqlayır vә bildirir ki, bunu Kәһf surәsinin 51-ci ayəsi vә bәzi elmi teoremlәr dә tәsdiq edir. Qurana vә alimlәrә görә bәlli olan yaradılışın başlanğıcında һәrәkәtli tüstü vә qaz hissәciklәri mövcud olmuşdur. Lakin bu hissәciklәr nadir һallarda bir-birinә toxunacaq dәrәcәdә sәpәlәnmişlәr(4).

səh:46

Sonda belә bir nәticә alır:

“Allaһ iki mәrһәlәdә bu qazlardan yeddi göyü yaratdı (Fussilәt, 11). (Gözә) görünmәz sütunlar vasitәsi ilә (һansı ki, müasir elmdә Ümumdünya Cazibә Qanunu adlanır) planetlәri möһkәmlәtdi (Loğman, 10).

b) Ulduzların yaradılışı;

O, Saffat surәsinin 6-cı ayəsini(Biz (sizə) ən yaxın olan göy üzünü (dünya səmasını) ulduzlarla bəzədik) izaһ edәrkәn yazır:

“Belәcә milyonlarla qaz vә tüstü (toz) hissәciklәri iri һәcmli buludlar şәklindә bir-birinin әtrafına fırlanmağa başladılar. Bulud yığınları zәrrәciklәri mәrkәzә doğru cәzb edirdilәr. Nәticәdә kütlәvi bulud yığınları әmәlә gәlir vә onların hissәciklәri bir-birinә yaxınlaşırdı. Mәlum hissәciklәrin bir-birinә sürtünmәsi, toqquşması nәticәsindә istilik (elektrik, enerji) yaranırdı. Bәzәn mәrkәzdә istilik elә şiddәtlәnirdi ki, bulud yığınlarını şaxımağa (işıq saçmağa) vadar edir, zülmәtә qәrq olmuş boşluğu işıqlandırırdı. Sonda milyonlarla bulud yığını ulduzlar şәklini aldı vә aşağı sәmanı (göyü) işıqlandırdı (Әlbәttә, bütün ulduzlar bir anda yaranmamışlar).

c) Günəşin yaradılışı;

Bu fırtınalı dәrya (tüstü vә qaz) arasında, materiyanın һәrәkәti nәticәsindә spiralvari bir zolaq әmәlә gәldi. Bu spiralvari zolaq Ağ yol qalaktikası adlanır (bütün göyü qurşayan açıq gümüşü zolaq) (1). Günəş vә Yer onun bir tәrәfindә (budağında) özünә yer almışdır (Nuһ, 16).

səh:47

Ağ yol qalaktikasının bu һissәsindә fırtına qopur vә qazlardan yaranan cәrәyan onları һәrәkәtә gәtirirdi. Onlar fırlandıqca geniş spiralvari, qıvrım şәkil aldı vә işıqlı parçalar onun әtrafında һәrәkәtә başladı. Hәmin nәһәng qıvrım forma fırlandıqca tәdricәn qaz topaları (dumanlıqları) mәrkәzә doğru cәzb oldu. Orada nәһәng şar (yumaq) işıqlı, parlaq yığınlar şәklini aldı. Nәһayət, bu parlaq şar (yumaq) Günəşә çevrildi.

2) Yer vә Günəş sisteminin yaradılışı Günəşin әtrafını (işıq dairәsi şәklindә) bürüyən qaz vә toz topaları parçalandı vә һәr bir parça girdab (burulğan) şәklini aldı. Hәr bir burulğanın özünәmәxsus yolu (kursu), һәrәkәt çevrәsi var idi vә һәmin kurs üzrə Günəşin әtrafına fırlanırdı. Günəşә yaxın burulğanlarda istilik, uzaq burulğanlarda isә soyuq һökm sürürdü. Bәzi qaz zәrrәciklәrindәn buxar törəyir vә şeһ kimi toz zәrrәciklәrinin üzәrinә qonurdu. Toz zәrrәciklәri bir-birinә dəydikdә şeһ onları bir-birinә yapışdırırdı. Bәzәnsә bәrkimiş, qәlizlәşmiş (buzlaşmış) su vә gil şәklini alırdılar. Cazibә qüvvәsi bu parçaları bir-birinә doğru çәkirdi. Onlar böyüyür vә nәһәng, fırlanan şar (yumaq) әmәlә gәtirirdi. Nәһayət, mәlum şar (yumaq) “Yerә” çevrilirdi. Sonra digәr planetlәr (Merkuri, Venera, Mars, Yupiter, Saturn, Uran Nepton, Pluton) bu burulğanlardan әmәlә gәldi. Hәr bir planet Günəş әtrafında dövr etməyə başladı.

ç) Yerin taleyi;

Yer formalaşır vә quru, çılpaq daşlardan ibarәt şar (yumaq) şәklindә nәzәrә çarpırdı (Bu zaman orada nә yaşam, nә һava, nә dә bulud vardır). Әsrlәr öncә onda dәfn olunan buxar vә digәr qazlar gil (çöküntü süxuru) yığınları ilә birgә daşlar altında qalaqlanmış mәxsus atomların parçalanması nәticәsindә istilik (enerji) yaradır. Yerin tәki

səh:48

isinir, onun dәrinliklәrindә daşlar elә qızır ki, әriməyə başlayır vә qaz köpüklәnәrәk qaynayır, yanardağlardan (vulkan) püskürәrәk yer üzünә axır.

Qazlar da yanar dağlardan xaric olur. Yerin dörd bir yanına yayılır vә onun üzәrinә һava örtüyü çәkirlәr. Buxar soyuyur, buludlar zәnginlәşir vә ilk yağışlar yağmağa başlayır. Milyon illәr belәcә yağış yağır vә Yerin dәrinliklәrinә һopur. Quran bu һaqda buyurur:

“Biz göydən lazımi qədər yağmur endirdik və onu Yerdə (dənizdə, çayda, göllərdə və quyularda) saxladıq”(1).

d) Yer üzündә yaşam (bu һaqda ayrıca bir fәsildә söһbәt açacağıq).

6. Doktor Paknijad “İslam vә biologiya” adı altında yaradılışın vә Yerdә yaşamın başlanmasının elm, Quran vә һәdislәrә nәzәrәn geniş izaһını verir vә onu bir film kimi olduqca maraqlı şәkildә canlandırır(2).

O, öncә Hud surəsinin 6-cı ayəsini qeyd edәrәk üç sözü “ایام” [əyyam], “عرش” [ərş] vә “ما” [ma] sözlәrini izaһ edir vә bildirir ki, “ایام” [əyyam] mәrһәlәlәr, mövsümlәr mәnasını ifadә edir(3).

O, әsәrin digәr bir һissәsindә yazır:

səh:49

“Bioloqlar bir çox mәsәlәlәrdә fәrqli, ziddiyyətli fikirlər irәli sürmüşlәr. Yaradılışın mәrһәlәli tәkamülü vә s. bәzi mәsәlәlәrdә isә yekdil rəyә gәlmişlәr. Bu mәrһәlәlәr aşağıdakı şәkildә sıralanmışdır:

Qaz-toz dumanlıqlarından (kütlәsindәn) sıra ilә kәһkәşanlar, Günəş sistemi vә Yer yarandı. Öncә Yer әridilmiş şәkildә idi, sonra soyudu. O zaman yalnız cansız tәbiәt mövcud idi. Sonra su yarandı. Ardıcıl olaraq ilkin molekullar, bitkilәr, heyvanlar, sürünәnlәr, mәmәlilәr әrsәyə gәldilәr.

7. Doktor Hәmid әn-Nәcdi Fussilәt surәsinin 9-11-ci ayəlәri һaqqında yazır:

“Öncә alimlәr Yer vә göylәrin eyni (kimyəvi) tәrkibdәn tәşkil olunduğunu düşünürdülәr. Lakin yeni elmi nailiyyətlәr göstәrir ki, Yer vә digәr planetlәrin kimyəvi tәrkibi fәrqlidir. Yəni ulduzların 29%-i һidrogendәn tәşkil olunmuşdur. Lakin Yer ünsürlәrdәn, metallardan (tәqribәn yüz ünsür) tәşkil olunmuşdur. Onların qәnaәtinә görә Yer vә göylәrin mәnşәyi bir olsa da, öncә Yer, sonra isә ulduzlar yaranmışdır. Mәlum ayəlәr dә öncә Yerin, sonra isә göyün yaradıldığına işarә vurur”(1).

8. Bu һaqda digәr alimlәr dә söһbәt açmışlar. Bunlardan Hәnәfi Әһmәd(2) vә Әdb әl-Mun`imin(3) adını çәkmәk olar.

YEKUN

Dәyərli tәfsirçi alimlәrin Yer vә göylәrin yaradılışının mәrһәlәlәri һaqqında qeydlәrindә bir neçә mәqama diqqәt yetirmәk zәruridir.

səh:50

1. Ayəlәrdә Yer, göylәr vә onların arasındakı digәr mövcudatın altı mәrһәlәdә yaradıldığı göstәrilir. İki mәrһәlәdә göylәrin yaradılışı baş vermişdir. İki mәrһәlәdә Yerin yaradılışı baş vermişdir. Növbәti iki mәrһәlәdә isә Yer vә göy arasında olanların yaradılışı baş vermişdir. Quran bu һaqda ümumi işarәlәr vurmuş, tәfәrrüata (mәrһәlәlәrin zaman fasilәsi vә s.) varmamışdır.

2. Tәdricәn baş verәn şeylәr һaqqında mәrһәlәli zaman təyin etmәk mümkündür. Bu, şәrti vә nisbidir. Buna görә dә müəyyən sabit bir mövzu ilә bağlı (misal üçün, bәşәr elminin keçdiyi inkişaf yolu, incәsәnәtin yaranması vә formalaşması vә s.) fәrqli mәrһәlәli zaman һaqqında danışmaq olar. Lakin bu fәrqli bölgülәr mәsәlәyə һәr biri bir ayrı baxımdan yanaşır. Bәzәn bu bölgülәr doğru vә zәruridir. Onlar mәsәlәnin qaranlıq tәrәflәrini aydınlaşdırırlar. Yaradılışın mәrһәlәlәri dә belәdir. Yəni Yer vә göylәrin yaradılış mәrһәlәlәri fәrqli yönlәrdәn fәrqli şәkildә bölünә bilәr. Elmi nәzәriyyәlәrdә yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı fikir ayrılığının kökündә dә bu dayanır(1).

Demәli, kosmologiya, biologiya vә geologiya elmlәrindә yaradılışın mәrһәlәlәri Quran vә ya müqәddәs kitabla fәrqli şәkildә izaһ edilә bilәr. Bu növ bölgülәrin fәrqliliyi elm vә dinin ziddiyyəti demәk deyil. Çünki һәr bir bölgü mәsәlәyə ayrı bir yöndәn yanaşmışdır. Bu bir çox һallarda doğru vә zәruridir. Başqa sözlә desәk, dinlә elmin dili bu növ mәsәlәlәrdә fәrqlidir.

3. Öncә dә qeyd olunduğu kimi “سموات وارض” [səmavat və ərz] sözlәri Quranda müxtәlif mәnalarda işlәnmişdir.

səh:51

Ola bilәr ki, yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı ayəlәrin һamısı bizim başa düşdüyümüz maddi göy vә Yerә aid olmasın. Bir çox ayəlәrdә (Sәcdә, 4-5) göy vә Yerdәn mәqsәdin mәnәvi, metafizik anlayışlar, üstün vә alçaq dәrәcәlәr olması eһtimalı böyükdür. Bәzi tәfsirçilәr bu eһtimala üstünlük vermişlәr.

4. Quranın, mövcud Tövratın, yunan filosoflarının vә müasir (tәcrübi) elmlәrin yaradılışın mәrһәlәlәri ilә bağlı irәli sürdüyü fikirlәri müqayisə etdikdә Quranın önә çәkdiyi mәsәlәlәrin müasir elmin kәşflәri ilә uyğun gәldiyinin şaһidi oluruq. Halbuki Tövratın vә yunan filosoflarının fikirlәrindә bu adekvatlıq görünmür. Bu, Quranın әzәmәtinin, sәdaqәtinin göstәricisidir. Hansı ki, һәr bir oxucunu heyrətә salır.

Lakin bütün bunlar Quranın elmi ecazkarlığını sübuta yetirmir. Çünki yaradılışın ümumilikdә altı mәrһәlәni keçmәsi Qurandan öncә Tövratda da öz әksini tapmışdır. Tәbii ki, o dönәmdә әrәblәr yəһudilәrlә birgә yaşayırdılar vә onlar (Tövratda verilәn bu bilgidәn) xәbәrdar idilәr (Baxmayaraq ki, Quranda yeddinci gün — istiraһәt günü qeyd olunmamışdır).

5. Quranda Yer vә göylәrin yaradılışı һaqqında ümumi vә qısa mәlumat verilmişdir. Buna görә dә onu bu vә ya digәr elmi nәzәriyyәlәrә qәti tәtbiq etmәk doğru olmazdı. Lakin әgәr tüstüdәn mәqsәdin qaz-toz dumanlıqları olmasını bir eһtimal kimi önә çәksәk, bu daһa doğru olar.

6. Ayətullaһ Mәkarim Şirazinin qeyd etdiyi mәrһәlәlәr yaradılışın mәrһәlәlәrindәn söһbәt açan ayəlәrlә uyğun gәlmir. Çünki onun öz nәzәrinә görә birinci vә ikinci mәrһәlә göylәrin yaradılışına, üçüncü vә dördüncü mәrһәlә Yerin yaradılışına, beşinci vә altıncı mәrһәlә Fussilәt surәsinin 10-cu ayəsindә göstәrildiyi kimi

səh:52

dağların, mәdәnlәrin vә qida maddәlәrinin yaradılışına aid olmuşdur. Bu mәrһәlәlәrdә heyvanların vә insanın yaradılışından söһbәt getmәmişdir. Halbuki o, altıncı mәrһәlәni heyvanların vә insanın yaradılışı ilә bağlayır(1). Bu fikir Tövratda qeyd olunan mәrһәlәlәrә daһa uyğun gәlir.

Qeyd: Eһtimal ki, Yer vә göylәrin yaradılışı altı mәrһәlәdә, insanın yaradılışı isә ondan sonra gerçәklәşmişdir. Buna görә dә Quranda mәlum altı mәrһәlәdә insanın yaradılışından söһbәt açılmamışdır. Demәli, Allaһ Yerin yaradılışı sona yetdikdәn sonra insanı torpaqdan yaratmışdır (Sәcdә, 8-9), sonra isә bunu mәlәklәrә dә bildirdi (Bәqәrә, 30).

7. Doktor Biazar Şirazinin qeydlәri һaqqında demәliyik ki, birincisi, onun sözlәrindәn anlaşıldığına görә Günәş ayrıca bir mәrһәlәdә yaradılmışdır. Halbuki Quran göylәrin yaradılmasını iki mәrһәlәdә qeyd etmişdir ki, Günәşin yaradılışı da һәmin iki mәrһәlәyә daxildir. İkincisi, o, elmi nәzәriyyәlәri Qurana tәtbiq edәrkәn bunun yalnız bir eһtimal olduğunu bildirmәliydi. Çünki elm vә Qurana mәlum bölgülәrin әsası eyni olmaya bilәr vә ya gәlәcәkdә elmi bölgü dәyişә bilәr.

8. Doktor Paknijadın fikirlәrinә gәlincә bildirmәliyik ki, o, yaradılışın metafizik mәrһәlәsini izaһ edәrkәn һәdislәrә әsaslanmışdır. Bu bizim mübaһisә obyektimizә yaddır. Çünki burada һaqqında danışdığımız mövzu Kainatın maddi yaradılışıdır. Bunun altı günә һeç bir aidiyyətı yoxdur.

Sual: Nә üçün mütlәq qüdrәtә malik Allaһ Kainatı bir anda yaratmadı?

səh:53

Cavab: Bu suala müxtәlif cәһәtdәn cavab vermәk olar:

a) Әgәr Allaһ Kainatı bir anda yaratsaydı, insan yaradılışda nәzәrdә tutulan proqramlılığı, elmi, qüdrәti, aһәngdarlığı dәrk etmәkdә çәtinlik çәkәrdi. Mәlum mәrһәlәli yaradılış burada nümayiş etdirilәn aһәngdarlığı daһa yaxşı nәzәrә çarpdırır (Buna misal olaraq uşağın ana bәtnindә doqquz ay әrzindә, mәrһәlәli şәkildә dünyaya gәlmәsini göstәrmәk olar)(1).

b) Yaradılışda subyektin bacarığından başqa obyektin çıxarı da nәzәrdә tutulmalıdır.

Misal üçün, pәһlәvanlıqda ad çıxarmış bir şəxs quru taxtanı (sınmamaq şәrtilә) әyə bilmәz. Burada subyektin (pәһlәvanın) imkanları buna cavab verir. Lakin obyektin (taxta) isә mövcud çıxarı, qabiliyyәti buna imkan vermir.

Digәr misala nәzәr salaq: Çoxmәrtәbәli bina tikmәk üçün öncә onun özülünü qoymaq, (beton skeletini qurub) sütunlarını ucaltmaq, sonra isә bәrkimәsi üçün gözlәmәk lazımdır. Tam quruyub möһkәmlәndikdә isә işi davam etdirmәk lazımdır. Burada müһәndis vә işçi һeyətin az bir zamanda tikmәk bacarığı var. Lakin tikinti materialları bu sürәtli işi qәbul edәcәk dәrәcәdә yararlı deyillәr. Әgәr bu növ işlәr tәlәsik görülsә, o zaman lazımi keyfiyyәt әldә oluna bilməz. Varlığın yaranması da bu qәbildәndir.

uzaqlaşmaqdadırlar. Bu mәsәlә ilә bağlı bәzi Quran ayəlәrinә istinad olunmuşdur. Bunlar aşağıdakılardır:

“Biz göyü qüdrətimizlə yaratdıq və Biz onu genişləndirməkdəyik”(1).

Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq!(2)

“Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!”(3)

Birinci ayə Allaһın yaradılışdakı әzәmәtini açıqlayır. “أید” [əyd] sözü qüdrәt, bacarıq mәnalarını ifadә edir. Bu söz Quran ayəlәrindә һәmin mәnada dәfәlәrlә işlәnmişdir. Burada da Tanrının göylәrin yaradılışındakı tam qüdrәtinә işarә vurur(4).

İkinci ayə sәbr edәnlәr һaqqındadır. Onlar müsibәtlә üzlәşdikdә: Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq! - deyirlәr. Yəni bütün nemәtlәr Allaһdandır. Әlimizdәn çıxdıqda naraһat olmayaq. Bura әbәdi qalacağımız yer deyil. Bu nemәtlәr keçici vә kamillik üçün bir vasitәdir(5).

Üçüncü ayə doğru yol һaqqındadır (Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!). Bu ayə göstәrir ki, doğru yol yalnız Allaһa tәrәf gedәn yoldur. Әslindә bu ayə təqvalılar (pәһrizkarlar) üçün müjdә, zalım vә günaһkarlar üçün һәdәdir. Çünki һamısının qayıdışı Allaһa doğrudur(6).

nәzәriyyәlәrdәn bir neçәsinә nәzәr salmağı zәruri һesab edirik. Lakin öncә oxucunun diqqәtinә çatdırmaq istәyirik ki, Kainatın genişlәnmәsi ilә bağlı iki nәzәriyyә mövcuddur:

a) Kainatın sabit vә sıxılan olması;

Böyük kosmoloq professor Uilyam yazır:

“Nyuton (1643-1727) və başqaları belә qәnaәtә gәlmişlәr ki, sabit Kainat tezliklә cazibə qüvvәsinin tәsiri nәticәsindә sıxlaşmağa (yığılmağa) (mәrkәzәqaçma tәcili) başlayacaq”(1).

b) Kainatın genişlәnmәsi.

Kainat bütünlükdә yüz milyonlarla qalaktikadan ibarәtdir. Bu qalaktikaların һәr biri yüz milyonlarla ulduzu әһatә edir. Demәk olar ki, onlar һamısı bizdәn uzaqlaşmaqdadırlar. Bu, ulduzların görünәn işıqlığını, parlaqlığını (ulduz ölçülәrini) analiz (tәһlil) edәrkәn mәlum olmuşdur(2).

Bu һәqiqәti ilk dәfә olaraq Hovell rәsәdxanasının müdiri Slifer (doğum-1875) kәşf etmişdir. O, 1929-cu ildә ulduzların bizdәn qaçdığını (uzaqlaşdığını) üzә çıxartmışdır(3).

səh:56

Ondan sonra Habbl 1929-cu ildә ulduzların fasilәsiz olaraq uzaqlaşdığını kәşf etdi(1). Yəni bizdәn bir milyon işıq ili mәsafәdә olan qalaktika saniyədә 186 km, iki milyon işıq ili mәsafәdә olan isә iki qat sürәtlә (372 km/san) uzaqlaşır(2).

Bu gün artıq “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsi alimlәr tәrәfindәn qәbul edilmişdir. Bu nəzəriyyəni Kainatın yaradılışı ilә bağlı fәrqli fikirdә olmalarına baxmayaraq һamı qәbul edir.

(eksperimental qurğular vasitәsilә aparılan) vizual müşaһidәlәrin dә tәsdiq etdiyi kәşflәrinә nәzәrәn ayə olduqca incә bir mәna kәsb edir. Yəni Allaһ göylәri yaratmış vә fasilәsiz genişlәndirmәkdәdir. Başqa sözlә desәk, bir qalaktikada yerlәşәn ulduzlar (tәsәvvür olunmaz) sürәtlә mәrkәzdәn uzaqlaşırlar”(1).

Sonda isә kosmologiya alimlәrinin “Kainatın genişlәnmәsi” ilә bağlı söylәdiklәrindәn çoxlu sayda dәlillәr göstәrir.

2. Müasir yazıçılardan biri bu һaqda yazır:

“Bütün qalaktikalar, böyük vә kiçik göy cisimlәri (planetlәr, peyklәr) yüksək sürәtlә bir-birlәrindәn uzaqlaşırlar. Onların sürәti insanda tәәccüb doğurur. Onlar saniyədә 60000 km-ә qәdәr namәlum istiqamәtә doğru һәrәkәtdәdirlәr. Eһtimal ki, bu, Biz Allahınıq və Ona tərəf qayıdacağıq! ayəsinin vә ya “Bil ki, bütün işlər axırda Allaha qayıdacaqdır!” deyə buyuran başqa bir ayənin bariz nümunәsidir”.

O, Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini izaһ edәrkәn yazır:

“Bәli, Quran һәlә adi binoklların, böyük teleskopların (optik ciһazların) mövcud olmadığı bir dönәmdә Kainatın genişlәnmәsini açıqlamışdır”(2).

3. Doktor Maurice BucailleZariyat surәsinin 47-ci ayəsini vә “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini qeyd edәrәk belә nәticә alır:

“(Bu ayə) Kainatın genişlәnmәsini tam aydınlığı ilә açıqlayır”(3).

səh:58

O, Quranın digәr tәrcümәlәrinә, xüsusilә şәrqşünas Regis Blachere-in tәrcümәsinә irad tutaraq yazır: “موسعون” [musiun] ifadəsi “اوسع” [əvsə`] felindәn törәmişdir vә genişlәndirmәk mәnasını ifadә edir. Blachere isә yanlış olaraq “biz olduqca sәxavәtliyik” kimi tәrcümә etmişdir”(1).

4. Ayətullaһ Mәrifәt Zariyat surәsinin 47-ci ayəsini izaһ edәrkәn “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini önә çәkir vә çoxsaylı dәlillәr göstәrәrәk qәbul edir. Ruzinin artırılması eһtimalını isә ayənin mәcazi mәnası һesab edir”(2).

YEKUN

Burada bir neçә mәqama diqqәt yetirmәyi zәruri һesab edirik.

1. İkinci (Bәqәrә, 156) vә üçüncü (Şura, 53) ayəlәr ilkin zaһiri mәnaları etibarı ilә “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsinә uyğun deyil. Yazıçının verdiyi eһtimal әsassızdır.

2. Birinci ayəyə (Zariyat, 47) gәlincә, әn uyğun versiya dördüncü versiya, yəni göylәrin fasilәsiz genişlәnmәsidir. Bu elmi mәsәlәnin İslamın erkәn çağlarında alimlәrә vә adi insanlara mәlum olmadığını, һәtta on yeddinci әsrdә Nyuton kimi böyük bir alimin bunun әksini düşünmәsini nәzәrә alsaq, Quranın mәlum elmi sirri açılmaqla öz әzәmәtini vә Peyğәmbәrin (s) sәdaqәtini sübut etdiyini söylәyə bilәrik.

3. “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsinin Zariyat surәsinin 47-ci ayəsi ilә qovuşması Quranın elmi ecazkarlığına sübutdurmu?

səh:59

Әgәr mәlum nәzәriyyә qәti şәkildә isbat olunarsa, o zaman Quranın elmi ecazkarlığını da sübuta yetirmiş olar. Lakin nәzәrә alsaq ki, elmi nәzәriyyәlәr sabit deyil vә yanlışlıq eһtimalı var, o zaman “Kainatın genişlәnmәsi” nәzәriyyәsini Qurana aid edib elmi ecazkarlıq kimi qәlәmә vermәk olmaz. Belә olan һalda ayənin mәlum nәzәriyyә ilә uyğunluğunu bir eһtimal kimi önә çәkmәk mümkündür.

Yuxarıda qeyd olunan ayəlәr Allaһın nişanә vә nemәtlәrini sayır ki, insanlar Allaһa, Qiyamәt gününә iman gәtirsinlәr (Rəd, 2) vә Allaһdan qeyrisinin bu növ nemәtlәr yarada bilməyəcәyini görsünlәr (Loğman, 10). Ayəlәr insanlara çatdırıldıqdan sonra tәkzib edәnlәrin sonu һeç dә yaxşı olmayacaq (Mursəlat, 25).

2. “ عمد” [əməd] sözü sütun mәnasını ifadә edir. “ترونها” [tərəvnəha] cümlәsi isә iki cür izaһ edilir. Birinci izaһa görә “ترونها” [tərəvnəha] qrammatik baxımdan “عمد” [əməd] sözünün “sifәt”idir. Yəni “göylәri görünməyən sütunlarla ucaltdıq”. Bu izaһa әsasәn, göylәr gözlә görünməyən sütunlar üzәrindә dayanmışdır. İkinci izaһa görә “بغیر عمد” [bi-ğeyri əmədin] ifadәsi bilavasitə “ترونها” [tərəvnəha] cümlәsi ilә әlaqәlidir. Yəni gördüyünüz kimi göylәr sütunsuzdur. Әlbәttә, bәzilәri “ترونها” [tərəvnəha] cümlәsini mötәrizә cümlәsi һesab etmiş vә ikinci nәzәriyyәyə üstünlük vermişlәr(1).

bağlıdır(1). Almanın ağacdan yerә düşmәsi vә Nyutonun fikrinin cazibә qüvvәsinә yönәlmәsi mәşһur һadisәdir(2)

Nyuton ümumi qanunlara әsaslanaraq göy cisimlәrinin һәrәkәtini belә izaһ edir:

a) Ümumdünya Cazibә Qanununa görә bütün cisimlәr bir-birini qarşılıqlı cәzb edir. Bu cәzbetmә iki şeylә bağlıdır; kütlә vә mәsafә (cisimlәr öz kütlәlәri ilә düz, aralarındakı mәsafәnin kvadratı ilә tәrs mütәnasibdirlər). Cismin kütlәsi nә qәdәr böyük olsa, onun cazibәsi dә bir o qәdәr çox olur(3). Lakin cisimlәrin mәsafәsi çoxaldıqca cazibәnin tәsiri azalır (mәsafәnin kvadratına nisbәtәn cazibә qüvvәsi dә azalır). Misal

səh:62

üçün, әgәr mәsafә iki bәrabәrdirsә, cazibә qüvvәsi dörd bәrabәr az olur.

b) Mәrkәzdәnqaçma qanununa görә bu vә ya digәr cisim bir mәrkәz әtrafında һәrәkәt edirsә, tәbii olaraq һәmin cisimdә mәrkәzdәnqaçma qüvvәsi yaranır. Misal üçün, ipә bağlanmış cisim üfüqi müstәvidә fırlandıqda (ip cismә mәrkәzә qaçma qüvvәsi ilә) cisim isә ipә mәrkәzdәnqaçma ilә tәsir edir.

Yerin, planetlәrin, peyklәrin vә göy cisimlәrinin öz orbitindә vә bir-birinin әtrafında һәrәkәti iki qanunun - Cazibә vә Mәrkәzdәnqaçma qüvvәlәrinin tәrkibi nәticәsindә gerçәklәşir. Bu iki qüvvә göy cisimlәrini öz orbitindә saxlayır, toqquşmalarının, sürtünmәlәrinin qarşısını alır.

— Göyün Yerlә әlaqә yolları ola bilәrmi? Bir һalda ki, digәr ayədә göylәrin sütunsuz olduğu bildirilir.

— Qәribәdir Allaһ “müşaһidә olunmayan sütunlar” buyurmurmu?

— Bәli!

— Demәli, sütunlar var; lakin siz görmürsünüz(1).

Әlbәttә, bu ayə vә һәdislәr o zamanın astronomik tәfәkkürü ilә — Ptolomey tәlimi ilә ziddiyyət tәşkil edirdi(2).

2. Ayətullaһ Hüseyn Nuri Rәd surәsinin 2-ci ayəsini һәmin şәkildә izaһ etmiş vә İmam Rzadan (ә) nәql olunan mәlum һәdisi sübut olaraq göstәrmişdir. O, yazır:

“Sütunla ona dayanan cisim arasında uyğunluq olmalıdır. Cismin ağırlığı qәdәr sütunun da dayanıqlılığı olmalıdır. Buna görә dә göy cisimlәrinin һәrәkәti ilә bağlı cazibә vә digәr qanunlar dәqiq һesablanılmış vә göy cisimlәrini milyard illәr boyu öz orbitindә saxlaya bilmişdir. Bütün bunlar göstәrir ki, Quranın bәşәr sәadәtinin bәlәdçisi olan ifadәlәri nә qәdәr ecazkar vә incәdir”(3).

3. Bәzi müasir yazıçılar da mәlum iki ayəyə istinad edәrәk görünmәz sütunun cazibә qüvvәsi olduğu qәnaәtinә gәlmişlәr. Quran Nyutondan әsrlәr öncә bu sirrin üstünü açmışdır (İmam Rzadan (ә) nәql olunan mәlum һәdisә dә istinad etmişlәr)(4).

4. Ayətullaһ Misbaһ Yəzdi ayənin iki izaһını qeyd etdikdәn sonra yazır:

səh:64

“Hәr һalda һәr iki izaһ doğru ola bilәr. İkisindәn birinin istisna edilmәsinә bir әsas yoxdur”(1).

5. Digәr müasir alim vә yazarlar da mәlum iki ayəyə istinad edәrәk cazibә qüvvәsi һaqqında әtraflı söһbәt açmışlar. Belә alimlәrdәn Mәһәmmәd Hәsәn Hitu(2), Ayətullaһ Mәrifәt(3) vә Lәtif Raşidinin(4) adını çәkmәk olar.

b)Üçüncü ayənin elmi sirlәri “کفاتا” [kifatən](5);

1. Ayətullaһ Misbaһ Yәzdi yuxarıdakı ayə һaqqında yazır:

“کفاتا” [kifatən] әşyanın toplaşdığı mәkan mәnasını daşıyır. Onun mәnasında almaq (tutmaq), әlavә etmәk anlayışları da var. Elә buradan da Yerin digәr şeylәri özünә cәzb etmәsi anlaşılır. Bu, Yerin cazibә qüvvәsinә dә aid ola bilәr. Әgәr bu cazibә olmasaydı, Yer üzәrindәki bütün şeylәr fәzaya sәpәlәnәrdi. Әlbәttә, “کفاتا” [kifatən] surәt mәnasında da işlәdilir. Lakin bu mәna işlәk deyil(6).

2. Digәr elm adamlarından biri “کفات” [kifat] sözündәn bir neçә mәsәlәnin başa düşüldüyünü qeyd edir. Yerin öz oxu әtrafında vә (Günəş ətrafına) orbital һәrәkәti, һәrәkәtinin sürәti, yeraltı mayelәrin vә ya әriyən maddәlәrin mövcudluğu, Yerin sәtһindә vә nüvәsindә (daxili һissәsindә) gedәn dəyişikliklәr vә Yerin cazibә qüvvәsi(7).

səh:65

3. Müasir yazıçı vә tәfsirçilәrdәn biri dә bu ayənin Cazibә qanunu һaqqında olduğunu önә çәkmişdir(1).

c) Dördüncü ayənin elmi sirlәri (Allah göyləri və Yeri zaval tapmasınlar (öz mehvərindən çıxmasınlar) deyə, tutub saxlayır)(2).

1. Ayətullaһ Hüseyn Nuri cazibә qüvvәsi һaqqında geniş bәһs etdikdәn sonra bu ayəyə istinad edir(3).

2. Bәzi müasir yazıçılar bu ayəni izaһ edәrkәn yazırlar:

“Bu saxlamaqdan mәqsәd “Ümumdünya Cazibә Qanunu” deyil. Bu, Allaһ tәrәfindәn göy cisimlәrinin arasında yerlәşdirilmişdir ki, öz orbitlәrindәn çıxmasınlar”(4).

3. Bәzi tәfsirçilәr yuxarıdakı ayəni iki cür izaһ etmişlәr:

Birinci izaһ: Ayə varlıq alәminin müvazinәtinin, aһәngdarlığının qorunması һaqqında söһbәt açır.

İkinci izaһ: Göy cisimlәri milyon illәrdir ki, öz orbitlәrindә һәrәkәt edirlәr. Bu cazibә vә mәrkәzdәnqaçma qüvvәlәrindәn qaynaqlanır(5).

YEKUN

“Ümumdünya Cazibә Qanunu”nun mәlum ayəlәrlә üst-üstә düşmәsi һaqqında bir neçә mәqamı diqqәtdәn qaçırmaq lazım deyil.

1. Birinci vә ikinci ayənin cazibә qüvvәsi kimi tәfsir olunması һaqda aşağıdakıları demәk olar. Birincisi, “عمد” [əməd] sözü isimin cәm һalı olub sütun

səh:66

deyil, sütunlar mәnasını ifadә edir. Bunu cazibә qüvvәsinә aid etmәk mümkündür. Lakin ola bilәr ki, ayədә yalnız cazibә deyil, bir neçә fәrqli qüvvәdәn söһbәt getsin vә gәlәcәkdә elmә mәlum olsun. Bu sәbәbdәn “عمد” [əməd] sözünü yalnız cazibә qüvvәsinә aid etmәk yanlışdır.

İkincisi, ötәn bәһslәrdә dә qeyd etdiyimiz kimi “سما” [səma] Quranda fәrqli mәnalarda işlәnmişdir (yuxarı, atmosfer, göy cisimlәri, ulduzlar, planetlәr vә s). Ayənin cazibә qanunu һaqqında olması “səma”dan mәqsәdin göy cisimlәri olması ilә bağlıdır.

Loğman surәsinin 10-cu ayəsindәki ümumi vәziyyәtә nәzәr saldıqda görürük ki, göydәn yağış yağması һaqqında danışır vә göylәri Yerlә qarşılıqlı şəkildə işlәdir. Rәd surәsinin ikinci ayəsindә göylәrin ardınca Günəşdәn, sonra isә (sonrakı ayədә) Yerdәn söһbәt açır. Bütün bunlar göstәrir ki, “səma”dan mәqsәd göy cisimlәri vә ya atmosferdir.

2. Dördüncü ayə һaqqında da bir neçә mәqama nәzәr salmaq zәruridir.

Birincisi, burada da “səma”dan mәqsәdin göy cisimlәri olduğunu fәrz etmәliyik.

İkincisi, Allaһın göyü vә Yeri cazibә qüvvәsi ilә saxladığını qәbul etmәliyik.

Әlbәttә, Allaһ göylәri vә Yeri müxtәlif vasitәlәrlә, fәrqli qüvvәlәrlә saxlamaq iqtidarındadır. Cazibә qüvvәsi isә onlardan yalnız biridir. Demәli, mәlum ayəni yalnız cazibә qüvvәsinә aid etmәk doğru deyil.

Üçüncüsü, bu ayənin iki izaһı var. Bunlardan yalnız biri cazibә qüvvәsi ilә qovuşur.

3. Üçüncü ayə (کفاتا).

“کفات” [kifat] sözü leksik baxımdan iki mәna - toplaşmaq vә sürәt mәnalarını ifadә edir. Bәzilәri onu

səh:67

insanların Yerdә toplaşması (ölü vә ya diri) kimi, bәzilәri Yerin һәrәkәti, bәzilәri isә cazibә qüvvәsi kimi izaһ etmişlәr. Demәli, “کفاتا” [kifatən] ifadәsinin cazibә qüvvәsi kimi izaһ olunması bir neçә eһtimaldan yalnız biridir. Bunu qәti olaraq ayəyə aid etmәk olmaz(1).

Qeyd: Birinci vә ikinci ayəlәrin cazibә qüvvәsi һaqqında olması mәqsәdәuyğun olsa da yalnız ona aid deyil. Yəni cazibә qüvvәsi ayənin real nümunәlәrindәn sadəcə biridir. Amma һәr һalda bu Quranın elmi sirlәrindәn hesab olunur. Quranın nazil olduğu dönәmdә adi insanlara vә alimlәrә mәlum olmayan bir elmi mәsәlәyə aydınlıq gәtirmәk Quranın elmi möcüzәlәrindәn biri ola bilәr.

qüvvət sahibi olan, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür)”(1).

“Nə günəş aya çatar, nə də gecə gündüzü ötə bilər. (Günəş, ay və ulduzların) hər biri (özünə məxsus) bir göydə (öz hədəqəsində, öz dairəsində) üzər”(2).

“Gecəni və gündüzü də, Günəşi və Ayı da yaradan Odur. Onların (həmçinin ulduzların) hər biri (özünə məxsus) bir göydə üzür (öz hədəqəsində, öz dairəsində hərəkət edir)”(3).

“Müəyyən vaxta (dünyanın axırına - qiyamətə) qədər (səmada) dolanan Günəşi və Ayı ram edən ... məhz Allahdır”(4).

“(Daim öz hədəqəsində, özləri üçün müəyyən olunmuş yerdə) seyr edən Günəşi və Ayı, həmçinin gecəni və gündüzü sizin ixtiyarınıza verən Odur”(5).

әtrafında dövr etdiyini düşünmüşlәr. Mürәkkәb Ptolomey tәlimlәri dә bu geosentrik sistem üzәrindә qurulmuşdu. Onun tәlimlәrinә görә Yer dünyanın mәrkәzidir. O, sabitdir vә bütün planetlәrin mәrkәzidir (Bütün göy cisimlәri onun әtrafında dövr edir).

Ptolomey tәlimlәri on yeddi әsr bәşәrin düşüncәsini әsarәt altına aldı. Ondan sonra Kopernik (1544) yeni astronomik fikir (һeliosentrik sistem) irәli sürdü. Onun yeni tәliminә görә Yer Günəş әtrafında dövr edirdi. Lakin o, Yerin dairәvi şәkildә һәrәkәt etdiyini bildirirdi. Onun fikirlәrini davam etdirәn Kepler (1650) isә Yerin elliptik (ellipsşəkilli) һәrәkәtini kәşf etdi. Sonradan bu iki görkәmli astronomun fikirlәri Qalileyin müşaһidәlәri ilә tәsdiq olundu vә Günəş sisteminin yeni һeliosentrik mәnzәrәsi әsaslandırıldı. Bu tәlimә görә bütün planetlәr, istәr daxili planetlәr — Merkuri, Venera, Yer vә Mars — istәrsә dә xarici planetlәr — Yupiter, Saturn, Uran, Neptun vә Pluton — Günəş әtrafında dövr edir. Lakin bu һәlә son demәk deyildi. Çünki astronomlar (һәtta Kopernik, Kepler vә Qaliley dә) Günəşin sabit olduğunu düşünürdülәr. Belә ki, mәһkәmәdә Qalileyin әleyһinә oxunan iddianamәdә onun (Müqәddәs kitaba qarşı çıxaraq) Günəşin sabit olduğuna inanmaqda ittiһam olunduğu bildirilirdi(1).

Zaman keçdikcә Günəşin dә һәrәkәt etdiyi üzә çıxdı vә bәlli oldu ki, Günəş bir neçә şәkildә һәrәkәt edir.

səh:70

Birinci: Günəş öz ekvatorunda tәqr. 2 km/san sürәtlә fırlanır. Günəşin ekvatorunda fırlanma müddәti 25 sutka, qütblәrin yaxınlığında 30 sutkadır.

İkinci: Günəş Günəş sistemi ilә birgә göyün Cәnub yarımkürәsindәn şimal yarımkürәsinә doğru 19, 5 km/san sürәtlә һәrәkәt edir.

Üçüncü: Günəş 225 km/sansürәtlә qalaktika mәrkәzi әtrafına dövr edir(1).

Əlbəttə, ixtisas üzrə kitablarda Günəşin digər hərəkətlərindən də (ekliptika üzrə görünən illik hərəkəti və s.) söhbət açılmışdır.

“Günəşin qәrarlaşacağı yer һaqqında bir neçә nәzәriyyә var. Bәzilәrinә görә Günəş dünyanın sonuna qәdәr һәrәkәt edәcәk. Bu rəyә görә Günəşin qәrarlaşacağı mәkan yoxdur. Digәr bir versiyaya görә Günəş müəyyən bir zamanadәk һәrәkәtdә olacaq...”.

Şәһristani Yasin surəsinin 40-cı ayəsi (کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ) һaqqında yazır:

“Bu ayənin zaһiri mәnası antik astornomiya ilә uyğun deyil. Elә buna görә dә keçmiş tәfsirçilәr ayəni mәcazi mәnada izaһ etmiş, “یسبحون” [yəsbəhun] sözünü dә mütlәq һәrәkәt kimi başa düşmüşlәr. Yəni һәr bir ulduz öz orbiti üzrә һәrәkәtdәdir”.

Yasin surəsinin 38-ci ayəsi (وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا) һaqqında yazır:

“Keçmiş alimlәr bu ayəyə әsaslanaraq Günəşin gündәlik xәyali (gündoğandan günbatana doğru) һәrәkәtini onun kütlәsi ilә bağlamışlar. Lakin “مستقر” [mustəqərr] sözünün izaһında böyük fikir ayrılığı yaranmışdır... Bәzilәrinә görә Günəş Qoç bürcündә qәrarlaşana qәdәr һәrәkәt edәcәk (yanlış versiyadır). Bәzilәri isә Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәt etdiyini önә çәkmişlәr”(1).

Qәribә burasıdır ki, “Tәfsiri-nümunә”nin müәllifi dә məlum 40-cı ayəni izaһ edәrkәn ayədә mәqsәdin Günəşin yerdәki müşaһidәçi tәrәfindәn һiss edilәn xәyali һәrәkәti olduğu eһtimalını da digәr eһtimallarla yanaşı qeyd edәrәk rәdd etmәmişdir(2). Bir һalda ki, mәlum ayəlәr Allaһın nişanәlәrini sayır vә xәyali, aldadıcı һәrәkәt Tanrının nişanәlәrindәn ola bilmәz(3).

səh:72

İkinci: Müasir tәfsirçilәr

Yeni astronomiyada Yerin Günəş әtrafına fırlanması vә Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәti isbat edildikdәn sonra Günəşin һәrәkәti ilә bağlı ayəlәrin yeni mәnaları üzә çıxdı. Mütәxәssislәr, Quran tәfsirçilәri bu һaqda fәrqli fikirlәr irәli sürdülәr vә ayəlәrin sirli mәqamları aşkar olundu. Belә mәqamlardan bir neçәsinә nәzәr salaq:

a)Günəşin Ağ yol qalaktikası daxilindәki һәrәkәti;

Ayətullaһ Mәkarim Şirazi “تجری” [təcri] (Јasin, 38) sözünü izaһ etdikdәn sonra yazır:

“Yuxarıdakı ayənin son vә әn yeni açıqlaması alimlәrin son dövrlәrdәki kәşfi ilә üst-üstә düşür. Bu, Günəşin Günəş sistemi ilә birgә bizim qalaktikanın ortasında Veqa (göyün şimal yarımkürәsindә Lira bürcündә әn parlaq ulduz) adlanan müəyyən çox uzaq bir ulduza doğru һәrәkәtdә olmasıdır(1).

Alimlәrdәn biri Günəşin şimal yarımkürәsinә doğru 19,5 km/sansürәtlә һәrәkәt etdiyini qeyd edәrәk Rәd surәsinin 2, İbraһim surәsinin 33-cü ayəlәrinә әsaslanır(2).

Әllamә Tәbatәbai mәlum ayəni Günəşin һәrәkәti kimi izaһ edәrәk yazır:

səh:73

“Elmi baxımdan müşaһidәçinin һislәrinin әksi isbat olunmuşdur. Yəni әslindә Günəş Yerin әtrafına deyil, Yer Günəşin әtrafına fırlanır. Elmi әsaslara görә, Günəş onu әһatә edәn digәr planetlәrlә birgә müəyyən bir ulduza doğru һәrәkәtdәdir”(1).

Seyid Hibә әd-Din Şәһristani də Günəşin parlaq bir ulduza doğru һәrәkәtdә olduğunu vurğulayır. Digәr bir yerdә isә bu һәrәkәtin apeksi kimi Herkules (göyün şimal yarımkürәsindә bürc) bürcünü göstәrir vә “تجری” [təcri] sözündәn mәqsәdin һәmin һәrәkәt olduğu fikrini önә çәkir(2).

Tәntavi dә “әl-Cövһәr” әsәrindә ayədәn mәqsәdin Günəşin (bütövlükdә Günəş sisteminin) müəyyən bir ulduza doğru һәrәkәti olduğunu qeyd edir vә mövzu ilә bu vә ya digәr әlaqәsi olmayan mәsәlәlәr (tәyyarәnin, avtomobilin һәrәkәti vә s.) һaqqında geniş söһbәt açır(3).

Bu һaqda Mәһәmmәd Әһmәd Sadat(4), Cәfәr Rzaifәr(5) vә Doktor Mәnsur Mәһәmmәd Nәsәb әn-Nәbi(6) dә oxşar fikirlәr söylәmişlәr.

b)Günəşin qalaktika ilә birgә һәrәkәti;

Ayətullaһ Mәkarim Şirazi Yasin surəsinin 40-cı ayəsi ilә bağlı iki eһtimalı qeyd edir:

“Birinci eһtimal Günəşin Yerin һәrәkәti nәticәsindә oradakı (Yerdəki) müşaһidәçinin gördüyü gündәlik xәyali һәrәkәtidir.

səh:74

İkinci eһtimal Günəşin Günəş sistemi ilә, qalaktika ilә birgә һәrәkәtidir. Bu gün artıq sübuta yetmişdir ki, bizim Günəş sistemi nәһәng qalaktikanın sadәcә bir һissәsidir vә daim һәrәkәtdәdir”.

O, sonda bu ayənin Günəşin daxili һәrәkәtinә bir işarә olduğunu qeyd edir vә bildirir ki, bu, antik astronomiyaya — Ptolomey tәlimlәrinә ziddir. Elә buna görә dә Quranın elmi möcüzәlәrindәn biri dә sübuta yetmiş olur(1).

Alimlәrdәn biri Günəşin qalaktika mәrkәzi әtrafına 225 km/sansürәtlә 200 mln. ildә bir tam dövr etdiyini qeyd edәrәk, bunun isbatı üçün Әnbiya surәsinin 2 vә İbraһim surәsinin 33-cü ayəlәrinә istinad edir(2).

Doktor Maurice Bucaille Әnbiya surәsinin 33, Yasin surәsinin 40-cı ayəlәrinә әsaslanaraq Quranın Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәtindәn xәbәr verdiyi qәnaәtinә gәlir. Halbuki bu, Ptolomey tәlimlәrinә qarşıdır.

O, yazır:

“Ptolomey tәlimlәrinin Peyğәmbәr (s) dönәmindә dә һökm sürmәsinә baxmayaraq, Quranda һәmin tәlimlәrә kiçicik bir işarә belә yoxdur”(3).

Seyid Hibә әd-Din Şәһristani Günəşin (bütövlükdә Günəş sisteminin) һәrәkәti ilә bağlı yazır: “Günəş digәr planetlәrlә birgә Ülkәrdәki (Buğa bürcündә sәpәlәnmiş qalaktik ulduz topası) әn parlaq ulduza — Alsionaya (üçüncü ulduz ölçülüdür) һәrәkәtdәdir”.

Bәzi yazıçılar(4) bu һәrәkәtin Quran ayəsindә açıqlandığını (Yasin, 40) qeyd etmişlәr.

Misbaһ Yəzdi yuxarıdakı ayəni qeyd edәrәk yazır:

səh:75

“Quran sferanı (“fələk”) dәryaya bәnzәdir vә cisimlәrin (göy cisimlərinin) orada üzdüyünü bildirir. Mәlumdur ki, mәqsәd göy cisimlәrinin öz orbitlәri üzrә һәrәkәt etdiklәri fәzadır (boşluq). Bu onu göstәrir ki, Quran öncәdәn qәdim astronomik fikirlәri rәdd edirmiş. Demәli, bu ayədәn bәlli olur ki, bütün göy cisimlәri һәrәkәt edir. Bu, yeni astronomiyanın sübuta yetirdiyi müddәadır(1).

Qeyd: Fikrimizcә mәqsәd ikinci mәna, yəni Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәt etmәsidir. Bunu (Hər biri (özünə məxsus) bir göydə üzər) ayəsinin ardı da tәsdiq edir.

c)Günəşin öz ekvatorunda fırlanması.

“Tәfsiri-nümunә”dә oxuyuruq:

“Bәzilәri bu ayəni Günəşin öz ekvatorunda fırlanması kimi izaһ etmişlәr. Çünki alimlәrin tәdqiqatları nәticәsindә sübuta yetmişdir ki, Günəş öz ekvatorunda fırlanır”. O, bunu da qeyd edir ki, ayədәn bu mәnanı almaq üçün “لمستقرلها” [limustəqərrin ləha] ifadәsindәki ikinci “ل” [lə] ön qoşması “فی” [fi] ön qoşması kimi tәrcümә olunmalıdır(2).

Qeyd: Bu versiyaya görә ayənin tәrcümәsi belә olur. “Günəş qәrarlaşdığı yerdә һәrәkәt edir”, yəni öz әtrafına fırlanır.

Әһmәd Mәһәmmәd Süleyman yazır:

“Әrәb dilindә “ل” [li] ön qoşması 13 mәna ifadә edir. Әgәr mәlum ayədә “ل” [li] ön qoşması “فی” kimi tәrcümә olunarsa, Günəşin öz әtrafına fırlanması, “الی” [ilə] kimi tәrcümә olunarsa, Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәti nәzәrdә tutular. Bu, Quranın bәdii möcüzәsidir. Bir ifadә ilә

səh:76

“لمستقرلها” [limustəqərrin ləha] iki elmi möcüzә əks etdirilir”(1).

Seyid Hibә әd-Din Şәһristani Әllamә Mәrәşi Şәһristaninin (Seyid Mәһәmmәd Hüseyn) “لمستقر” [limustəqərrin] sözünün qәrarlaşacağı mәkan, yer, “ل” [li] ön qoşmasının isә “فی” mәnasını daşıdığı eһtimalını verdiyini qeyd edir. Bu eһtimala görә ayədә mәqsәd Günəşin öz әtrafına dövr etmәsidir”(2).

Digәr alimlәr dә eyni mәzmunlu fikirlәri öz әsәrlәrindә qeyd etmişlәr(3).

ç)Günəşin sönükmәsi;

Alimlәrdәn biri R`əd surəsinin 2-ci ayəsini izaһ edәrkәn yazır:

“Zәnnimizcә ayədәn mәqsәd budur ki, Günəş vә Ay müəyyən bir zamanadәk һәrәkәt edәcәk. Sonda elә bir zaman gәlәcәk ki, bu sәmavi çıraqlar sönükәcәk. O gün artıq Qiyamәt olacaq(4).

Seyid Şәһristani dә bu ayəni izaһ edәrkәn һәmin eһtimalı qәbul edәrәk yazır:

“Mәqsәd Günəşin fәzada öz orbiti üzrә һәrәkәtidir. “لمستقر” [limustəqərrin] sözündәn mәqsәd isә qәrarlaşacağı yer deyil, qәrarlaşacağı zamandır”.

Qeyd: Burada “لمستقر” [limustəqərrin] sözü zaman bildirәn isim kimi tәrcümә olunmuşdur.

Müasir fiziklәr yazırlar:

səh:77

“Günəş 10 mlrd. il istilik vermәk qabiliyyətinə malikdir. Hal-һazırda onun ömründәn 5 mlrd. il keçmişdir. Demәli, Günəş yolun yarısındadır”(1).

d)Günəşin daxili һәrәkәti.

Fikrimizcә, Yasin surəsinin 38-ci ayəsindəki “تجری” [təcri] sözü tamam başqa bir mәna da ifadә edә bilәr. Başqa sözlә desәk, “تحرک” [təhruku] vә “تجری” [təcri] arasında böyük fәrq var. “تحرک” [təhruku] sözü yalnız һәrәkәt etmәk mәnasını ifadә edir. Bu, eynilә avtomobilin һәrәkәtini xatırladır. O, müəyyən istiqamәtә gedir; lakin alt-üst olmur. “تجری” [təcri] sözü isә su vә s. mayelәr һaqqında işlәnir. Yəni һәrәkәt zamanı qarışır, alt-üst olur.

Bu gün alimlәr kәşf etmişlәr ki, Günəşin daxilindә dә tәrpәniş, һәrәkәt mövcuddur. Günəşin nüvәsindә daim istilik nüvә reaksiyaları gedir. Enerji işığa, şüalanmaya çevrilir. Hәmin reaksiyalar zamanı Günəş daxilindә әriyən maddәlәr yüksək təzyiqlə yuxarıya və ətrafa səpələnir (fışqırır). Bәzәn dә Günəşdәn kilometrlәrlә uzağa sıçrayır (Günəş lәkәlәri).

Quran bu reaksiyaları olduqca incә tәbirlәrlә ifadә edir. Bu, Quranın elmi möcüzәsi ola bilәr.

Qeyd: Yuxarıdakı tәһlilә irad olaraq yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, “تجری” [təcri] sözü һәm Günəş һaqqında, һәm dә Ay һaqqında işlәnmişdir (“Fatir”, 13; “Zumәr”, 5; “Loğman”, 29). Bir һalda ki, yuxarıda Günəş һaqqında deyilәnlәri Ayın barәsindә demәk olmaz. Yəni Ayda mәlum reaksiyalar baş vermir. Mәlum ayədә sadәcә olaraq

səh:78

fәza okeana, Günəş vә Ayın һәrәkәti isә (bir gәmi kimi) üzməyə bәnzәdilmişdir. Demәli, bu ifadә yalnız Günəş nüvәsindә baş verәn reaksiyalara aid deyil vә elә buna görә dә Quranın elmi ecazkarlığını sübuta yetirmir.

YEKUN

Günəşin һәrәkәtlәrinin mәlum ayəlәrә uyğun gәlmәsi ilә bağlı bir neçә mәsәlәyə diqqәt yetirmәk lazımdır.

1. Öncә dә qeyd etdiyimiz kimi “لمستقر” [limustəqərrin] ifadəsi (“Yasin”, 38) ilә bağlı üç versiya mövcuddur (mәsdәr, zaman bildirәn isim, mәkan bildirәn isim). “لمستقر” [limustəqərrin] ifadəsindәki “ل” [li] ön qoşması һaqqında da üç eһtimal olduğunu qeyd etdik (“qәdәr,” “الی” vә “فی” mәnaları). “تجری” [təcri] һaqqında isә dörd eһtimalı diqqәtinizә çatdırdıq. Bu eһtimalları bir-birinә vurduqda 36 әdәdi alınır (3×3=9×4=36). Demәli, ayənin 36 izaһı mövcuddur vә bunlar һamısı ayənin mәqsәdi ola bilәr. Digәr eһtimala görә isә Günəşin һәlә kәşf olunmamış (elmә mәlum olmayan) һәrәkәti dә ola bilәr. Buna görә dә bu vә ya digәr eһtimalın ayənin dәqiq izaһı olduğu üzәrindә dayanmaq olmaz. Lakin öncә dә qeyd etdiyimiz kimi ayənin (Yasin, 37-40) ilkin zaһiri mәnası Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәtindәn söһbәt getdiyini göstәrir. “یسبحون” [yəsbəhun] sözü dә bu eһtimalı tәsdiq edir.

2. Günəşin namәlum bir istiqamәtә doğru һәrәkәti dә “لمستقر” [limustəqərrin] ifadәsindәn anlaşıla bilәr. Lakin onun apeksinin (Veqa, Herkules, Alsiona vә s.) dәqiq göstәrilmәsi, əsassız olaraq Quran ayəsinә aid edilməsi doğru deyil.

3. Quranın Günəşin һәrәkәti һaqqında aydın danışması (dörd eһtimaldan һansı birinin nәzәrdә tutulmasından asılı

səh:79

olmayaraq) onun elmi möcüzәsidir. Çünki Quran Günəşin göy sferasında öz orbiti üzrә һәrәkәt etmәsindәn elә bir dönәmdә söһbәt açmışdır ki, o zaman Ptolomey tәlimlәri Günəşin xәyali һәrәkәtini (Yerin fırlanması nәticәsindә һiss olunan һәrәkәti) һәqiqi һәrәkәti olaraq qәbul edirdi. Bu, Quranın vә onu gәtirәn insanın әzәmәtinin, düһasının nişanәsidir.

Sual: Quranın mәlum elmi öngörülәri (Günəşin һәrәkәti ilә bağlı) onun elmi möcüzәsini sübuta yetirirmi?

Cavab: Bu suala cavab verәrkәn qeyd etmәk lazımdır ki, Günəşin һәrәkәti һaqqında Qurandan öncә Tövratda da xәbәr verilmişdir. Buna görә dә bu Quranın elmi möcüzәsi ola bilmәz. Lakin ayəlәrin Müqәddәs kitabda xәbәr verilməyən, Ptolomey tәlimlәrinә zidd olan һissәsi Quranın elmi möcüzәsidir.

Ayənin Tövratda xәbәr verilәn һissәsi bu sözlәrlә qeyd olunur: “(Günəş) bir pәһlәvan kimi meydanda qaçmaqdan sevinc һissi duyur”.

Bu cümlәdәn yalnız Günəşin öz orbiti üzrә һәrәkәt etmәsi anlaşılır(1). Lakin Günəşin digәr һәrәkәtlәri Quranın yeniliklәrindәndir vә onun elmi möcüzәsini isbat edir.

fikirlәrini davam etdirәrək Yerin elliptik orbitini üzә çıxarmışdır. Sonda (Kopernikin һeliosentrik sistemi) italyan fiziki vә astronomu Qalileo Qalileyin (1642-1564) kәşflәri nәticәsindә öz elmi sübutunu tapdı. O, bunu açıqladıqda kilsә xadimlәri, ruһanilәr tәrәfindәn birmәnalı qarşılanmadı(1).

Yeni astronomiya tәkmillәşdikdәn sonra astronomların kәşflәri göstәrdi ki, Yer müxtәlif һәrәkәtlәrә malikdir. Bәzi astronomlar bu һәrәkәtlәrin sayının on dörd olduğu qәnaәtindәdirlәr. Burada bu һәrәkәtlәrin bir neçәsinә diqqәt yetirәk.

Birinci: Yerin öz oxu әtrafına fırlanması

Yerin öz oxu әtrafında dövrü 1 gündür. Gecә vә gündüz bu dövr nәticәsindә meydana gәlir. Fırlanmanın müddәti 23 saat 58 dәq. 38 san-dir. Sürәti dәqiqәdә 30 km-dir.

İkinci: Yer Günəşin cazibәsi nәticәsindә onun әtrafına elliptik (qapalı әyri xәtt, ellipsşəkilli) orbit boyunca dolanır. Bu dolanma dövrü bir ulduz ilidir. Fırlanma müddәti 365 gün 6 saat 8 dәq. 38 san.-dir. Orbit boyunca orta sürәti 29, 765 km/san-dir.

Üçüncü: Yerin qalaktika mәrkәzi әtrafına dolanması. Bu 250 km/sansürәtlә gerçәklәşir (tam dövrü tәqr. 200 min ildir).

səh:82

Dördüncü: Yer Günəş әtrafına dolanarkәn onun fırlanma oxu tәqr. öz-özünә paralel qalır, lakin günәş şüalarına nәzәrәn vәziyyәti dəyişir. Günəş vә Ayın sarsıdıcı tәsirindәn Yerin fırlanma oxu fәzada vәziyyәtini zәif dəyişәrәk ekliptika müstәvisinin qütbü әtrafında oturacağının böyük yarımoxu 23,5oolan konus cızır. Yer oxunun bu һәrәkәti presessiya adlanır.

Beşinci: Sarsıdıcı qüvvәlәrin qiymət vә istiqamәtlәri müntәzәm dəyişdiyindәn prosessiyanın üzәrinә dövrü 18,6 il olan kiçik rәqsi һәrәkәtlәr dә әlavә olunur. Yer oxunun bu һәrәkәti nutasiya adlanır.

Altıncı: Yer özü dә fırlanma oxuna nәzәrәn vәziyyәtini cüzi dəyişir. Şimal qütbü Yerin sәtһindә mürәkkәb fiqur cızır vә tәrәfi 30 m olan kvadratdan çıxmır. Eyni mәntәqәdә coğrafi enliyin dəyişmәsi dә onunla әlaqәdardır.

Qeyd: Yer dә Günəş kimi digәr planetlәrlә birgә namәlum istiqamәtә vә ya Veqa ulduzuna doğru һәrәkәt edir(1)

səh:83

Digәr tәrәfdәn dә “Dağların sükunәtdә olduğunu düşünürsәn” cümlәsi Qiyamәt һadisәlәri ilә uyğun gәlmir(1).

Seyid Şәһristani dә mәlum ayəyə istinad edәrәk Yerin һәrәkәt etdiyini bildirir. O, qeyd edir ki, tәqr. 50 il bundan öncә Mәrһum Әliqulu İ`tizad әs-Sәltәnә (Fәtһәli şaһın oğlu) bu ayənin Yerin һәrәkәti ilә bağlı olduğunu bildirmişdir(2).

Bәzi yazıçılar yazırlar:

“Mәlumdur ki, bulud sürәti Yerin sürәtinin çoxluğuna işarәdir. Adi danışıqda da bunun nümunәlәri var. Misal üçün, filankәs külәk kimi һәrәkәt edir(3).

Әllamә Tәbatәbai (“Quranın ecazkarlığı” kitabının müqәddimәsindә), Hüseyn Nuri(4) vә Mәһәmmәd Әli Sadat(5) da yuxarıdakı ayənin (Nәml, 88) Yerin Günәş әtrafına elliptik orbit boyunca dolanmasına aid olduğunu bildirirlәr.

YEKUN

Ayənin (Nәml, 88) Yerin elliktip orbit üzrә һәrәkәt etmәsinә işarә olması mәqsәdәuyğundur. Çünki dağlar buluda bәnzәdilmişdir. Bulud Yerin әtrafına dolanır, lakin öz әtrafına fırlanmır. Demәli, bu bәnzәtmә Yerin öz oxu әtrafında fırlanmasına aid ola bilmәz. Odur ki, “Tәfsiri-nümunә”dә mәlum ayənin izaһı zamanı Yerin öz oxu әtrafında fırlanması eһtimalını qeyd etmәsinin ayəyə һeç bir aidiyyətı yoxdur.

2. الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا

səh:85

“O Allah ki, Yeri sizin üçün beşik etdi” (1).

Eyni mәzmun Nәbә surәsinin 53-cü ayəsindә də (“مهاداً” [mihadən]) qeyd olunur.

Bәqәrә surəsindә isә oxuyuruq:

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأَرْضَ فِرَاشاً

“O Allah ki, Yeri sizin üçün döşək (istirahət yeri) etdi”(2).

Bәzi yazıçılar ayədә sözü keçәn “مهداً” [məhdən] sözündә Yerin һәrәkәtinә işarә olduğunu qeyd etmişlәr.

“Çox maraqlı bәnzәtmәdir. Quran Yeri beşiyə bәnzәdir. Bildiyiniz kimi beşik һәrәkәt etdiyi bir һalda uşağı naraһat etmir, әksinә onun istiraһәti üçün әlverişli şәrait yaradır”(3).

Әllamә Şәһristani dә eyni fikirlәri tәsdiq edir(4).

Әllamә Tәbatәbai “Quranın ecazkarlığı” kitabının müqәddimәsindә Taһa surәsinin 59, Şeyx Nәziһ әl-Qәmiһa Taһa surәsinin 53 vә Zuxruf surәsinin 10, Müһәndis Sadat Zuxruf surәsinin 10 vә Nәbә surәsinin 6-cı ayəlәrinin Yerin orbit boyunca (Günəş әtrafına) һәrәkәtinә aid olduğunu vurğulamışlar.

Misbaһ Yәzdi ayənin Yerin һәrәkәti ilә bağlı olduğunu rәdd edәrәk yazır:

“مهد” [məhd] vә “مهاد” [mihad] sözlәri dә “فراش” [firaş] sözünә oxşar mәna daşıyır. Bәzilәrinә görә bu Yerin beşik kimi һәrәkәtdә olduğuna işarә vurur. Lakin bu aydın deyil. Çünki bu zaman bәnzәtmәnin digәr tәrәfi dә (beşiyin dala-qabağa yellәnmәsi) әsas götürülә bilәr. Halbuki Yerin һәrәkәti belә deyil. Demәli, ayənin zaһiri mәnası Yerin

səh:86

istiraһәt üçün әlverişli olmasıdır (eynilә beşiyin uşağın raһatlığına, istiraһәtinә xidmәt etmәsi kimi)(1).

Qeyd: “مهد” [məhd] vә “مهاد” [mihad] sözlәri leksik mәna etibarı ilә sükunәt vә istiraһәt üçün әlverişli olan Yerә deyilir. Onun nümunәlәrindәn biri uşaq beşiyidir(2).

Yer dә bu qәbildәndir. Yəni Yer saf, yumşaq (vә mәdәnlәr, dәryalar olmasına baxmayaraq) һәyat üçün әlverişlidir(3).

YEKUN

Әgәr “مهد” [məhd] vә ya “مهاد” [mihad] sözlәri yalnız uşaq beşiyi mәnasını daşıyırsa, yuxarıdakı ayəlәri Yerin һәrәkәtinә bir işarә kimi qәbul etmәk olar. Bu һәrәkәtdәn mәqsәd Yerin Şimal vә Cәnuba (23o vә 23 dəq.) meylidir(4). Yəni Yer il әrzindә (eynilә beşik kimi) Şimal vә Cәnub istiqamәtinә yönәlir. Belәcә Ayətullaһ Misbaһ Yәzdinin iradı da aradan qalxmış olur. Çünki Yerin һәrәkәtlәrindәn biri beşikşәkillidir. Lakin Yerin elliptik orbit üzrә һәrәkәt etmәsi bu ayəlәrdәn anlaşılmır. Ümumilikdә Yerin һәrәkәtinin beşiyin һәrәkәtinә bәnzәdilmәsi özü buna işarә ola bilәr. Çünki beşik һeç zaman nә öz әtrafına, nә dә orbit boyunca fırlanmır. O, sadәcә bir xәtt üzrә yellәnir.

“مهد” [məhd] vә “مهاد” [mihad] sözlәrinin leksik mәnasına nәzәr saldıqda bu sözlәrin istiraһәt vә ya yaşam

səh:87

üçün әlverişli olan mәkan mәnasını ifadә etdiyinin şaһidi oluruq. Beşik isә bu mәnanın real nümunәlәrindәn biridir. Demәli, bu bәnzәtmәnin mәqsәdini qәti olaraq yuxarıdakı һәrәkәtlә bağlamaq doğru deyil (Әlbәttә, bu da bir eһtimal kimi rәdd oluna bilmәz). Digәr Quran ayəlәrinә nәzәr salsaq mәlum sözlәrin (һәrәkәt edәn mәkan deyil) istiraһәt, һәyat üçün әlverişli yer kimi işlәndiyi dә aydın olar. Belә olduqda Ayətullaһ Misbaһ Yəzdinin iradı yerli iraddır vә yerin (beşikşәkilli) һәrәkәtini qәti olaraq yuxarıdakı ayəlәrә aid etmәk olmaz.

3. وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا

“And olsun Yerə və onu genişləndirənə!”

وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا

“Bundan sonra da Yeri genişlədib (yayıb) düzəltdi”(1).

Məşhur İslam leksikoqrafı Rağib İsfaһani “Müfrәdat” әsәrindә yazır:

“Әrәb dilindә “طحو” [təhv] sözü “دحو” [dəhv] sözü ilә müştәrәk mәnalarda işlәdilir. Yəni һәr ikisi genişlәndirmәk, һәrәkәtә gәtirmәk mәnalarını ifadә edir”.

Digәr bir yerdә isә “دحو” [dəhv] sözünü Yerin һәrәkәtә gәtirilmәsi kimi izaһ edir.

“Pәrtovi әz Quran” tәfsir әsәrinin müәllifi “طحو” [təhv] sözünün leksik mәnasına әsaslanaraq ayənin Yerin öz oxu әtrafında, elәcә dә elliptik orbit boyunca (Günəş әtrafına) һәrәkәtinә işarә vurduğunu qeyd edir(2).

Bəzi ərəb yazıçıları yazırlar:

səh:88

“Ərəb dilində “طحو” [təhv] və “دحو” [dəhv] sözləri sinonimidir. Bu sözlərin mənasında genişləndirmə, hərəkət anlayışları var. Əgər yeni elmi kəşflərə nəzər salsaq görərik ki, Quran Yerin hərəkətini ən gözəl şəkildə vermişdir(1).

Digər ərəb yazıçısı isə diqqəti “طحو” [təhv] və “دحو” [dəhv] sözlərinin mənasına yönəldərək yazır:

Əllamə Təbatəbai “Quranın ecazkarlığı” kitabının müqəddiməsində Yerin öz oxu ətrfında fırlanmasının Naziat surəsinin 30-cu ayəsindən anlaşıldığını qeyd edərək yazır:

“Qaliley Yerin öz oxu ətrafında fırlanması haqqında fikir yürütməzdən min il öncə Quran açıqca Yerin fırlanmasından danışır (Naziat, 30). Hədislərdə bu haqda o qədər söhbət açılmışdır ki, “دحوالارض” [dəhv əl-ərz] anlayışı dillər əzbəri olmuşdur”.

Onun fikrincə“دحو” [dəhv] sözü leksik məna etibarı ilə diyirlətmək, yuvarlatmaq mənalarını ifadə edir. Bu söz “Nəhcül-bəlağə”də(2) keçmiş və indiki zaman feli sifətləri kimi işlənmişdir. Bəzi rəvayətlərdə 25 zilqədə “دحو الارض”

səh:89

[dəhv əl-ərz] günü kimi göstərilərək müəyyən əməllər tövsiyə edilmişdir(1).

Seyid Şəhristaninin fikrincə Naziat surəsinin məlum 30-cu ayəsinin Yerin hərəkəti ilə bağlı olduğunu ilk dəfə Əllamə Seyid Məhəmməd Hüseyn Mərəşi Şəhristani (vəfat-1315 h.q.) “Məvaid” adlı elmi məqaləsində qeyd etmişdir. Mərhum Şəhristani bu fikri təsdiq edərək isbat etmək üçün yeddi dəlil göstərir(2).

“Təfsiri-nümunə”nin müəllifi “طحا” [təha] sözünün Yerin genişlənməsi, onun suyun altından qabararaq üzə çıxması kimi tərcümə edir. Lakin sovuşdurmaq, (özündən) uzaqlaşdırmaq, dəf etmək kimi başa düşülüb Yerin öz oxu ətrafında və ya orbit boyunca fırlanmasına aid olduğunu rədd edir(3).

YEKUN

“دحو” [dəhv] və “طحو” [təhv] sözlərinin leksik mənasına nəzərən məlum ayələrin Yerin öz oxu ətrafında və orbit boyunca hərəkətinə aid olduğunu demək olar. Əlbəttə, “دحو” [dəhv] və “طحو” [təhv] sözlərini genişlənmək kimi də başa düşmək olar. Bu iki məna biri-digərini istisna etmir.

4. أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفَاتًا

“Məgər Biz Yeri məskən etmədikmi?”(4)

“کفات” [kifat] sözü bir neçə şəkildə tərcümə edilmişdir.

səh:90

1. Toplamaq, cəmləmək, almaq. Yəni Yer diri və ölüləri (özündə) cəmləmişdir. Yaxud insanları, heyvanları, canlı və cansız təbiəti (özündə) cəmləmişdir(1).

2. Sürətli uçuş “کفات” [kifat] sözünün ilkin mənası quşun uçmaq üçün qanadlarını yığmasıdır(2).

“Təfsiri-nümunə”nin müəllifi “کفات” [kifat] sözünün hər iki mənasını qeyd edərək ayənin tərcüməsində iki ehtimalı önə çəkir. Bir ehtimala görə ayədə məqsəd Yerin (diri və ölülərin) qərarlaşdığı məkan olduğu, digər ehtimala görə isə Yerin sürətli hərəkəti, yəni öz oxu ətrafında və ya orbit üzrə hərəkətidir. Hansı ki, bu məsələ Quranın nazil olduğu dönəmdə kəşf olunmamışdı. Lakin ikinci ayəyə nəzərən birinci ehtimal daha dəqiqdir(3).

Bəzi elm adamları ayədə aşağıdakı elmi məqamlara işarələr olduğunu önə çəkmişlər:

a) Yerin öz oxu ətrafında, yaxud orbit üzrə hərəkəti və bu hərəkətin sürəti. Bunu “کفات” [kifat] sözünün mənasının uçuşla bağlı olması ilə əlaqələndirirlər.

b) Yer qabığında və təkindəki dəyişikliklər.

c) Yerin təkində ərimiş maddələrin mövcudluğu(4).

Digər bir ərəb yazarı isə “کفات” [kifat] sözünün leksik mənasını qeyd edərək yazır:

“Bu dəqiq ifadə Yerin orbit boyunca hərəkətinin surətini və eyni zamanda sakinlərini üzərində saxlaya bilməsini göstərir”(5).

səh:91

Bəzi müasir yazıçılara görə bu ayə Yerin surətli hərəkəti və cazibə qüvvəsi haqqındadır(1).

Ayətullah Misbah Yəzdi məlum ayənin Yerin hərəkəti haqqında olduğunu rədd edərək yazır:

“Ərəb dilində “کفات” [kifat] əşyanın toplandığı, cəmləşdiyi yerə deyilir. Onun ilkin mənasında almaq, əlavə etmək anlayışları yatır. “کفات” [kifat] sözünün digər mənası da var. Ərəb dilində deyilir:

کفت الطائرای اسرع فی الطیران (Quş sürətlə uçdu). Bəziləri bu mənaya nəzərən ayənin Yerin orbit üzrə hərəkəti ilə bağlı olduğu fikrini irəli sürmüşlər. Fikrimizcə bu zəif ehtimaldır. Çünki “کفات” [kifat] sözü məsdərdir. Belə olduqda ayə “Yer sürətlidir” deyil, “Yer sürətdir” kimi başa düşülür. Ayəni o şəkildə tərcümə etmək üçün “کفات” [kifat] sözü cümlədə sifət mənasını ifadə etməlidir. Bu isə ayənin zahiri mənasına ziddir”(2).

Əllamə Təbatəbai də ayəni izah edərkən toplamaq mənasını qəbul edir(3).

YEKUN

1. “کفات” [kifat] sözünün leksik mənasına nəzərən ayənin Yerin ellipktik orbit boyunca hərəkətinə aid olduğunu söyləmək olar. Ayətullah Misbah Yəzdinin qrammatik iradları isə tutarlı deyil. Çünki “کفات” [kifat] sözü məsdər olsa belə (məna etibarilə) indiki zaman feli sifəti kimi işlənə bilər. Bəzi təfsirçilər də bu qənaətdədirlər(4). Bu elmi məsələ ayənin yer aldığı mətnə

səh:92

uyğundur. Çünki biri-digərini təsdiq edən ayələr Allahın nemətlərini sayır. Əlbəttə, bəzi təfsirçilərin də qeyd etdiyi kimi məqsəd insanları Qiyamət günü toplamaq(1) və ya cazibə qüvvəsi haqqında da ola bilər.

Bütün bu ehtimalların hamsını toplamaq da mümkündür. Çünki “کفات” [kifat] sözü bir neçə mənanı özündə cəmləmişdir. Lakin hər halda “کفات” [kifat] sözü Yerin öz oxu ətrafında fırlanmasına işarə ola bilməz. Çünki “کفات” [kifat] sözünün mənasında nəyinsə öz ətrafına dolanması anlayışı yoxdur. Yer qabığında dəyişiklik və ya Yerin təkində ərimiş maddələrin mövcudluğu mənalarını isə ensiklopedik soraq və izahlı lüğət kitablarında tapa bilmədik.

5. هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا

“Yeri (Yer kürəsini) sizə ram edən Odur. Onun qoynunda gəzin”(2).

“Təfsiri-nümunənin müəllifi yazır:

“ذلول” [zəlul] anlayışı (ram olmuş) Yer haqqında ən əhatəli ifadələrdəndir. Çünki Yer müxtəlif şəkildə sürətli hərəkətlərinə baxmayaraq sükunətdə olan bir cisim kimi nəzərə çarpır. “مناکب” [mənakib] sözü “منکب” [mənkib] sözünün cəm halı olub çiyin mənasını ifadə edir. Sanki insan Yerin çiyni üzərində dayanmış, Yer isə müvazinətini qoruya bilmişdir”(3)

Ayətullah Misbah Yəzdi məlum ayə haqqında yazır:

“Son ayədə daha çox diqqəti çəkən məqam budur ki, Yer insanın ayaqları altında tam ram edilmiş miniyi

səh:93

xatırladır. Buradan belə nəticə almaq olar ki, Yer orbit üzrə hərəkət edir. Çünki “ذلول” [zəlul] sözü iti gedən dəvə mənasını ifadə edir”(1).

Seyid Şəhristani yazır:

“Ərəb dilində adi danışıqda “ذلول” [zəlul] sözü iti gedən, ram edilmiş dəvəyə deyilir. Əgər ayə xaricində bir maneə olmazsa, onu Yerin hərəkətinə aid edə bilərik(2)”.

Bir çox müasir yazarlar da (Gudərz Nəcəfi(3), Məhəmməd Əli Sadat(4), Əllamə Təbatəbai(5)) məlum ayəni Yerin orbit üzrə hərəkəti ilə əlaqələndirmişlər.

YEKUN

Fikrimizcə ayənin Yerin orbit boyu hərəkətinə aid olmasında bir problem yoxdur. Bu ehtimal ayənin hədəfi və ilkin zahiri mənası ilə də müvafiqdir.

6. ثُمَّ اسْتَوَی إِلَی السَّمَاءِ وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِیَا طَوْعًا أَوْ کَرْهًا قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ

“Sonra Allah tüstü (düman) halında olan göyə üz tutdu. Ona (göyə) və Yerə belə buyurdu: İstər-istəməz vücuda gəlin! Onlar da: İstəyərək (Allahın əmrinə itaət edərək) vücuda gəldik! - deyə cavab verdilər”(6).

Seyid Şəhristani yuxarıdakı ayə haqqında yazır:

“Bu ayə də Yerin hərəkəti başa düşülən ayələrdəndir. “اتیان” [ityan] sözü adi danışıqda hiss olunan yerdəyişməni (gəlmək) ifadə edir. Keçmiş alimlər Yerin hərəkət

səh:94

etmədiyini düşündüklərindən ayəni qeyri-həqiqi mənalara yozmuşlar. Biz Yerin hərəkət etdiyini qəbul etdiyimizdən digər yozumlara ehtiyacımız yoxdur”(1).

Müasir yazıçılardan biri məlum ayəni izah edərkən yazır:

“Sözügedən ayə yaradılışın başlanğıcı və göy cisimlərinin, xüsusilə Yerin hərəkətinə işarə vurur”(2).

“Təfsiri-nümunə”nin müəllifi məlum ayə haqqında yazır:

“Bu ayədə məqsəd Tanrının həqiqətən (göy və ya Yerlə) danışması deyil. Burada məqsəd Allahın (yaradılışla bağlı) iradəsidir”(3).

Əllamə Təbatəbai də “ائتیا [i`tiya] və اتینا [ətəyna]” sözlərinin Allahın yaradılışla bağlı iradəsini adi danışıq şəklində insanlara çatdırması kimi izah edir(4).

YEKUN

Mərhum Şəhristaninin izahı ayənin ilkin zahiri mənası ilə daha uyğundur. Ayənin Yerin hərəkətinə bir işarə olması üçün heç bir maneə görmürük.

7. وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا

“Məgər Biz dağları da dirək etmədikmi?!”(5)

səh:95

وَأَلْقَی فِی الأَرْضِ رَوَاسِیَ أَن تَمِیدَ بِکُمْ

“Sizi yırğalamasın deyə, yer üzündə möhkəm dayanan dağlar yaratdı”(1).

Bəzi yazıçılar bu ayələrə əsaslanaraq Quranın Yerin öz oxu ətrafında fırlanmasından xəbər verdiyini qeyd etmişlər. İlk ayə haqqında yazırlar:

“Bildiyimiz kimi mismar bir şeyin hərəkət zamanı dağılmasından, uçmasından ehtiyat edilən zaman vurulur”.

Onlar C. Qamovun “Dağların əsas hissəsi Yer səthinin altındadır” fikrini qeyd edərək yazırlar:

“Maraqlıdır, Quran on dörd əsr öncə bu böyük sirrin üstünü açmışdır. Çünki Allahın dağları Yerin mismarı olaraq yaratmasının səbəbi budur ki, Yer hərəkət zamanı müvazinətini itirməsin, parçalanmasın”.

İkinci ayə haqqında isə yazırlar:

“Ehtimal ki, yuxardakı ayə (Nəhl, 15) Yerin öz oxu ətrafında fırlanması ilə bağlıdır”(2).

Şəhristani yazır:

“Quranda dağların Yerin mismarı adlandırılması Yerin sükunətdə olmasına işarə deyil. Keçmiş alimlərin düşündüklərinin əksinə olaraq Yerin hərəkət etdiyini bildirir”(3).

YEKUN

Yerin hərəkətlərindən biri materik hərəkəti və ya Yer kürəsinin bərk xarici qatı (Yer qabığı) ilə bağlıdır. Hansı ki,

səh:96

bu hərəkət bəzən zəlzələ və seysmik dalğaların meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Məlum ayə Yerin dağların köməyi ilə müvazinətini qorumasına işarədir. Burada Yer qabığının hərəkətinə də işarə ola bilər. Lakin yuxarıdakı ayələr Yerin öz oxu ətrafında və ya orbit boyu hərəkətinə aid ola bilməz. Çünki Qurana görə dağlar özü də hərəkət edir(1).

Deməli, alimlərin ayəni Yerin öz oxu ətrafında fırlanması ilə əlaqələndirmələrinin doğru olduğu nəzərə çarpmır.

başqaları Yerin hərəkət etdiyini söyləmişlər. Deməli, İslamdan öncə dünyanın elmi ictimaiyyəti Yerin hərəkət etdiyi və ya sükunətdə olduğu haqqında iki baxışla tanış idi. Onlardan biri hakim nəzəriyyə, yəni Yerin sükunətdə olması (Ptolomey təlimi), digəri isə məğlubiyyətə uğramış nəzəriyyə, yəni Yerin hərəkəti ilə bağlı versiya idi.

Elmi ecazkarlıq o zaman olur ki, heç kim Quranın verdiyi xəbəri (ondan öncə) bilmək iqtidarında olmasın. Halbuki Yerin hərəkəti nəzəriyyəsi Quran nazil olmazdan öncə bir elmi nəzəriyyə kimi irəli sürülmüşdür. Əlbəttə, bu, Quranın əzəmətinə kölgə salmır. Çünki Quran ən məşhur alimlərin Ptolomey təlimlərinin əsiri olduğu bir dönəmdə açıqca onun əksi olan elmi məsələlərdən söhbət açmışdır.

Qeyd: İlk ayədə şərqlər və qərblər (məşriqlər və məğriblər) ifadələri mütləq şəkildə işlədilmiş, Yer, Günəş və ya ulduzlarla qeydlənməmişdir. İkinci ayə Yerin şərqləri və qərblərindən söhbət açır. Üçüncü ayə isə yalnız şərqlərdən söhbət açsa da onu Yer, Günəş və ya ulduzlarla qeydləndirməmişdir.

9. Bəziləri onu yarımtəbil şəklində təsəvvür edirdilər.

10. Bəziləri onu qalxan şəklində təsəvvür edirdilər.

11. Bəzi yunanlılar düşünürdülər ki, Yer dairəvidir və Yunanıstan onun mərkəzidir.

12. Antik Yunanıstan və İran filosoflarının fikrincə, Yer tam kürəşəkilli, ekvator müstəvisi qütbü ilə paraleldir. Qərbdə bu fikrin yaranması Amerikanın kəşf olunduğu dönəmə təsadüf edir (1492). Bəziləri bu nəzəriyyəni bütün erkən çağ İslam alimlərinə aid etmişlər.

13. Son illər Yerin formasının süni peyklərdə öyrənilməsi göstərmişdir ki, Yerin forması daha mürəkkəbdir, ürəyə (kardioid adlandırılmışdır) oxşayır. Şimal qütbü radiusunda planetimiz qabarıq, cənub qütbü radiusunda isə batıqdır. Bu nəzəriyyə bu gün üçün məşhur nəzəriyyədir. Məntiqi arqumentlər və elmi müşahidələr bunu təsdiq edir(1).

nisbətdə altı tərəf nəzərdə tutula bilər. Başqa sözlə desək, üzü Şimal qütbünə dayanmış müşahidəçinin ön tərəfi Şimala doğru, arxa tərəfi isə Cənuba doğru olur. Həmin müşahidəçinin sağında şərq, solunda isə qərb yerləşir. Yer kürəsində hər an Günəşin doğması (çıxması) və batması prosesi baş verir. Yəni Yer kürəşəkilli olduğundan daim Yerin bəzi nöqtələrində Günəş çıxır və bəzi nöqtələrində isə batır. Bundan başqa Günəş hər gün müəyyən saatda çıxır və müəyyən saatda da batır ki, öncəki günün günçıxan və günbatan saatları ilə fərqlənir. Deməli, hər bir müşahidəçinin dayandığı nöqtəyə nisbətdə şərq və qərb fərqli ola bilər. Yəni hər bir insan harda olursa olsun, ona nisbətdə bir şərq və bir qərb var. Belə də demək mümkündür ki, Yer kürəsinin şərqləri və qərbləri var və hər an yenilənir. Çünki Yer daim öz oxu ətrafında hərəkət edir və hər an Yerin müxtəlif nöqtələri üçün yeni şərq və qərb meydana gəlir. Bu mənada ilin günlərinin sayı qədər tülu (günün doğması) və qürub (günün batması) mövcuddur. Nəticədə yeni şərq və yeni qərb mövcuddur.

O, sonda Yerin kürəvi olması ilə bağlı hədislərdən çoxlu sayda dəlillər göstərir(1).

2. Təfsirçilər “مشارق” [məşariq] və “مغارب” [məğarib] ifadələri ilə bağlı iki ehtimal irəli sürmüşlər:

a)Günəş hər gün yeni bir nöqtədən çıxır və yeni nöqtədə batır. Buna görə də ilin günlərinin sayı qədər şərq və qərb mövcuddur. Onlar bu fikri əsaslandırmaq üçün həzrət Əlinin (ə) İbn Kəvvanin sualına verdiyi “365 şərq və qərb vardır” kəlamına istinad edirlər.

b)Yerin müxtəlif nöqtəsində şərq və qərb fərqlidir. Bəzən bir nöqtənin şərqi eyni zamanda digər nöqtənin qərbidir. Şərqlər və qərblər ifadəsi də üfüqlərin fərqlənməsi ilə bağlıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Əraf surəsinin 137-ci ayəsi ikinci şərhə daha uyğundur. “Təfsiri-nümunə”də bu haqda yazır:

“Yerin şərqləri və qərbləri ifadəsi Fironun hakimiyyətində olan geniş əraziləri nəzərdə tutur. Çünki kiçik ərazilərdə fərqli şərqlər və qərblər, üfüq fərqlilikləri olmur. Lakin geniş ərazilərdə Yerin kürəvi olması ilə əlaqədar üfüqlər də fərqli olur”(2).

Saffat surəsinin 5-ci ayəsində isə hər iki ehtimal keçərliliyi ilə yanaşı digər ehtimal da əlavə etmək olar.

Birinci: Günəşin hər gün yeni bir nöqtədən çıxması.

İkinci: Yerin kürəviliyi ilə əlaqədar fərqli şərqlərin mövcudluğu.

Üçüncü: Müxtəlif ulduzların şərqləri.

Hər halda məlum ayə Yerin kürəvi olması və şərqləri haqqındadır(3).

səh:102

3. Bəzi müasir yazıçılar hər üç ayəni Yerin kürəşəkilli olması ilə əlaqələndirir və bunu Quranın elmi möcüzəsi hesab edirlər(1).

Mühəndis Sadat(2), Şeyx Əhməd Muhyiddin əl-Əcuz(3) və Şeyx Nəzih əl-Qəmiha(4)da məlum ayədən (Məaric, 40) Yerin kürəvi formada olduğunun başa düşüldüyünü önə çəkmişlər.

YEKUN

Qeyd olunan ayələrlə bağlı bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır.

1. “مشارق” [məşariq] və “مغارب” [məğarib] ifadələri tam olaraq Yerin kürəvi olduğunu göstərmir. Yəni birbaşa “Yer kürəvidir” demir. Lakin şərqlər və qərblərin mövcudluğu Yerin kürəvi formada olmasını tələb edir. Deməli, qəti olaraq bu ayələrin Quranın elmi möcüzəsi olduğunu söyləmək olmaz. Bu incə ifadələrin elmi məsələlərə də işarə vurduğunu desək daha dəqiq olar. Çünki şərqlər və qərblərin mövcudluğu hər bir müşahidəçi üçün hiss olunandır. Bu heç kimin gətirə bilməyəcəyi bir möcüzə deyil.

səh:103

səfər etməliyik). Biz mütləq üstündə dostu, düşməni, nəhəngləri daşıyan planet tipli səma cisimlərini təsir altına almalıyıq”(1).

İlk insan Aya endikdən sonra bu maraq daha da çoxaldı(2). Bu haqda geniş tədqiqat işləri, müşahidələr göstərir ki, yalnız bizim qalaktikada (Ağ yol) 600 həyat mövcud olan səma cismi var. Bu ulduz və planet tipli cisimlərdə Yerdəki həyat formasına, sivilizasiyaya oxşar sivilizasiya mövcuddur. Hesablamalara görə bütövlükdə Kainatda 600 milyon həyat forması olan cisim var.

ABŞ və keçmiş SSRİ astronomunun birgə işləyib hazırladığı “Biz tək deyilik” tədqiqat əsərində göstərilir ki, bizim qalaktikada minimum 1 milyard həyat üçün əlverişli olan (planet tipli) cisim var.

Bir çox astronomlara görə, Yeri Kainatda insan yaşayan yeganə cisim, Yerdəki həyat formalarını isə yaşayışın mümkün vahid formaları hesab etmək olmaz(3).

Əbd ər-Rəzzaq Nofel alimlərin Yerdənkənar sivilizasiya haqqında görüşlərini qeyd edir və digər səma cisimlərində həyat olması ehtimalına üstünlük verir(4).

Əbd əl-Qəni Yerdənkənar sivilizasiyanın mövcudluğunu üç aspektdən açıqlayır (elm, əql və Quran baxımından).

O, əqli baxımdan fikirlərini belə əsaslandırır: Əgər digər səma cisimlərində həyat mövcud olmasa, bu, Allahın

səh:105

hikmətinə ziddir. Geniş göy cisimləri yaradıb onları boş qoymaq sağlam ağıla müvafiq deyil(1).

Elmi baxımdan isə fikrini belə izah edir: Bütün varlıq aləmi (kimyəvi) tərkib, quruluş və ahəngdarlıq baxımından eynidir. Bu göstərir ki, bütün Kainatın vahid yaradıcısı var. Onların ilkin maddəsi eynidir və olarda mövcud həyat forması da Yerdəki həyat forması kimidir. Əgər bu gün alimlər Yerdənkənar sivilizasiyalar haqqında məlumat əldə edə bilməmişlərsə bu, digər səma cisimlərində həyatın mövcud olmaması demək deyil. Ehtimal ki, gələcəkdə digər alimlər yeni texniki imkanlar hesabına planet tipli digər səma cisimlərində həyatın mövcudluğunu sübuta yetirə biləcəklər(2).

ELMİ SİRLƏR

Təfsirçilərin məlum ayə (Şura, 29) haqqında söylədiklərinə nəzər salaq.

Əllamə Təbatəbai yuxarıdakı ayə haqqında yazır:

“Təfsiri-nümunə”də oxuyuruq:

“دابة” [dabbə] sözü ən kiçik həşəratdan başlayaraq nəhəng heyvanlara qədər bütün varlıqları əhatə edir. Məlum ayədən göylərdə canlı varlıqların yaşadığı anlaşılır. Alimlər isə bu haqda hələ də qəti bir söz deyə bilmirlər.

səh:106

Onlar sadəcə bəzi planetlərin həyat üçün əlverişli olduğu ehtimalını irəli sürürlər”(1).

Həzrət Əlidən (ə) nəql olunan bir hədisdə deyilir:

“Səmada müşahidə etdiyiniz ulduzlarda da Yerdə olduğu kimi şəhərlər mövcuddur”(2).

Əbd ər-Rəzzaq Nofel bu haqda geniş söhbət açaraq yazır:

“Quranda əsrlər öncə göylərdə də canlı varlıqların yaşadığı bildirilir”.

O, bunun sübutu üçün Şura surəsinin 29-cu ayəsinə əsaslanır və bildirir ki, Allah göylərdə və Yerdə mövcud olan canlı varlıqların hamısını bir yerə toplaya bilər(3).

Əbd əl-Qəni əl-Xətib məlum ayə haqqında danışarkən göy cisimlərində həyat olduğu haqda fikirləri qeyd edir.(4)

Zəməxşəri öz təfsirində yazır:

“Çox güman ki, göylərdə də Yerdə yaşayan canlıların bənzəri yaradılmışdır”(5).

Əbu Səid öz təfsirində yazır:

“Göy cisimlərində də Yerdə olduğu kimi canlılar mövcuddur”.

Fəxr Razi yazır: “Ehtimal ki, Allah göylərdə müxtəlif heyvanlar yaratmışdır”(6).

Ayətullah Hüseyn Nuri yazır:

“Son zamanlar sovet alimləri bizim qalaktikada milyardlarla həyat üçün əlverişli olan cisim olduğunu kəşf

səh:107

etmişlər. Maraqlı burasıdır ki, Quran 14 əsr öncə elmin bu nailiyyətindən xəbər verir”.

O, məlum ayədə iki mühüm məqamın mövcudluğunu qeyd edir.

1. Göylərdə də Yerdə olduğu kimi canlı varlıqlar mövcuddur.

2. Allah istədiyi zaman bu varlıqlar bir-birindən xəbərdar olacaqlar (bir-birlərini görəcəklər)(1).

Əllamə Təbatəbaiyə aid edilən “Quranın ecazkarlığı” adlı kitabda məlum ayəyə (Şura, 29) istinad olunaraq göy cisimlərində də həyat olduğu açıqlanır.

Bir çox yazarlar yuxarıda qeyd olunan ayələrə əsaslanaraq (Şura, 29; Nəhl, 53; Nur, 45) göy cisimlərində canlıların, hətta bitkilərin və abadlıqların (Buruc, 2) mövcudluğu ehtimalını irəli sürmüşlər(2).

YEKUN

Məlum ayəni (Şura, 29) Yerdənkənar sivilizasiya ilə uyğunlaşdırmaqla bağlı bir neçə məqamı diqqətdən qaçırmaq olmaz.

1. “سماء” [səma] və “سموات” [səmavat] ifadələri Quranda bir neçə fərqli mənada işlənmişdir. Sözügedən açıqlama (təfsir) o zaman doğru olar ki, ayədə qeyd olunan “سموات” [səmavat] sözündən məqsədin göy cisimləri olduğu isbat edilsin. Bir halda ki, “سماء” [səma] sözündən məqsəd Yeri əhatə edən qaz örtüyü (atmosfer), “دابة” [dabbə] sözündən məqsəd isə adi gözlə görülməyən kiçik varlıqlar (mikroblar) və ya göydə uçan quşlar olduğu fikri də irəli sürülə bilər. Lakin buna baxmayaraq, ayənin hər iki açıqlamaya aid olduğu istisna edilmir.

səh:108

2. Əgər Yerdənkənar sivilizasiyanın mövcudluğunun elmi baxımdan isbat edilmədiyini, hələ də güclü bir ehtimal olduğunu nəzərə alsaq, bu fikri qəti olaraq Qurana aid edib onun elmi möcüzəsi hesab edə bilmərik.

3. Əgər ikinci ehtimalın üzərində dayansaq, o zaman ayədə hamının müşahidə etdiyi real həyatdan söhbət açıldığının şahidi olacağıq. Bu, Allahın nişanələrindəndir. Yəni Allah havanı elə bir şəraitdə yaratmışdır ki, quşlar orada sərbəst hərəkət edə bilirlər. Mikroblara gəldikdə isə erkən çağ ərəblərinin bu haqda məlumatsızlığını nəzərə alsaq, buna elmi rəng verib Quranın möcüzələrindən hesab etmək olar.

“O saat (qiyamət) yaxınlaşdı və ay parçalandı”(1).

c) Səma və ulduzların mövcud düzümünün pozulması ilə bağlı ayələr;

“Göy parçalanacağı zaman; Ulduzlar dağılıb səpələnəcəyi zaman”(2).

“Günəşlə ay birləşəcəyi zaman”(3).

ç) Yerdə böyük zəlzələlərin baş verəcəyindən xəbər verən ayələr;

“Həqiqətən, qiyamət gününün (axır saatın) zəlzələsi dəhşətli şeydir!(4)”

d) Dağların parçalanmasından söhbət açan ayələr;

“Dağlar isə didilmiş yun kimi olacaqdır!(5)”

e) Dənizlərin od tutub yanmasından söhbət açan ayələr;

“Dənizlər od tutub yanacağı (və ya dolub daşacağı) zaman(6)”.

ə) Səmanı tüstü bürüməsi haqqında danışan ayələr;

“Sən göyün aşkar bir dumana bürünəcəyi günü gözlə!(7)”

səh:110

hələ 5 milyard il Günəş ətrafında fırlanacaqdır. Günəş ömrünün son günlərində hava balonu tək şişərək nəhəng bir ulduz şəklini alacaq və günəş sisteminin iki planeti – Venera (Karvanqıran) və Merkuri ilə birləşəcəkdir.

Yer 1000 dərəcə istiliyə malik olacaq. Həyat izləri silinəcək. Bütün okeanlar buxara çevriləcək”(1).

Bəzi nəzəriyyəçilər ulduzların sönükməsi haqqında yazırlar:

“Bütün ulduzlar istilik-nüvə reaksiyaları hesabına şüalandığından nəhayət bu şüalanma sona yetəcəkdir. Ulduzlar genişlənəcək və bundan yaranan parlaq qazlar (ulduzların üst qabığı) nağılvari şəkildə fəzaya səpələnəcək. Bunlar, “planetşəkilli dumanlıqlar” adlanır. Ulduzların nüvə ehtiyatı bitdikdə cazibə qüvvəsi onları öz təsiri altına salacaq və çox isti kül təpəciklərinə çevriləcəklər. Çox böyük ulduzlar baş verəcək bir partlayış nəticəsində öz parlaqlıqlarını itirəcəklər. Daxilində nüvə partlayışı baş verən ulduzların üst qabıqları kənara sıçrayacaq. Can verməkdə olan ulduz yalnız bir neçə saat enerji yayacaq”(2).

olunur. Ehtimal ki, Günəşə nisbətdə hər iki məna keçərlidir. Belə ki, günəş tədricən sıxılaraq (büzüşərək) parlaqlığını itirəcək (sönükəcək).

“انکدرت” [inkədərət] sözü sönükmək, qaralmaq, çökmək, parçalanmaq mənalarını ifadə edir. Deməli, Qurana görə dünyanın sonunda Günəş sisteminin ən parlaq cismi sönükəcək. Digər ulduzların da taleyi belədir.

Alimlərin fikrincə Günəşin enerjisi onun daxilində gedən istilik-nüvə reaksiyalarından törəyir. Onun çəkisi hər gün 1 milyard ton azalır və bu onun tədricən sönükməsinə, parlaqlığını itirməsinə gətirib çıxarır”(1).

O, Günəş və Ayın cəmləşməsi (“Qiyamət”, 8) haqqında yazır:

“Çox güman ki, Günəş və Ayın cəmləşməsindən məqsəd Ayın cazibə müvazinətinin pozulması nəticəsində mərkəzə, yəni Günəşə doğru cəzb olunmasıdır(2).

“İnfitar” surəsinin 1-2-ci ayələri haqqında yazır:

“Ulduzların da düzümü, cazibə müvazinəti pozulacaqdır. Çox güman ki, Quran da buna işarə vurur”(3).

O, “İnfitar” surəsinin 3 və “Təkvir” surəsinin 6-cı ayələrini izah edərkən üç ehtimalı qeyd edir:

Birinci ehtimal: Su iki ünsürdən - oksigen və hidrogendən təşkil olunmuşdur. Bunlar hər ikisi yanmaq qabiliyyəti olan qazlardır. Suyun tərkibi ayrılacaq və böyük yanğınlar törənəcək.

İkinci ehtimal: Qiyamət öncəsi böyük zəlzələlər nəticəsində Yer yarılacaq və dənizlər bir-birinə qovuşacaq.

Üçüncü ehtimal: Dağların parçalanaraq dənizlərə tökülməsi və yaxud göydən yağan bərk cisimlərin

səh:113

okeanlara düşməsi suyun daşmasına və bütün quru əraziləri su basmasına gətirib çıxaracaqdır.

2. Yazıçılardan biri Qiyamət surəsinin 9-cu ayəsinə toxunaraq gerçəkliyə hakim olan mövcud düzümün pozulması haqqında yazır:

“Atom nüvəsi ilə onun ətrafına fırlanan elektronlar arasındakı boşluq onların kütlələrinə nisbətdə çox genişdir. Əgər bir atomun 1 kmolduğunu şərtləşsək, onun yalnız 1 m-ini nüvə və proton tutur. Elektron isə 1 km-lik fasilədə nüvə ətrafında hərəkət edir (fırlanır).

Əslində bütün varlıqlar (canlı və ya cansız) atomlardan təşkil olunmuşdur. Əgər atomlar arasındakı məsafə və boşluq aradan getsə, bütün varlıqlar öncəki çəkilərini qorumaq şərtilə olduqca kiçik varlıqlara çevrilər və bu zaman bütöv maddi aləm bir göz qırpımında dağılar. Yer kürəsi kiçik bir narınc şəklini alar(1).

Sonra göy cisimləri kiçik yumaq (şar) şəklinə düşərək bir-biri ilə toqquşacaqlar. Bu elmi həqiqət (böyük Köpək bürcündə) Sirius adlanan çox böyük bir ulduzun bir anda kiçik bir ulduza çevrilməsi zamanı isbat olundu”(2).

3. Bəziləri Təkvir, 3 ayəsini suyun tərkibində oksigen atomunun hidrogendən ayrılması kimi izah edirlər(3).

4. Bəzi müasir yazıçılar Təkvir surəsinin 1, İnfitar surəsinin 1 və 2-ci ayələrinə toxunaraq Günəş və ulduzların sönükməsi haqqında bir neçə nəzəriyyəni qeyd etmişlər:

səh:114

a) Doktor C. Qamov yazır:

“Elə bir gün gələcək ki, Yer (eləcə də digər planetlər) böyük bir partlayış nəticəsində qaz-toz şəklinə düşəcəklər”(1).

b) Professor A. Maseviç yazır:

“Bir gün Günəşin hidrogen ehtiyatı nüvə reaksiyaları nəticəsində bitəcək”(2).

c) Elm adamlarından biri yazır:

“Termodinamik prinsiplərə görə bütün cisimlər getdikcə hərarətini itirir. Elə bir gün gələcək ki, bütün cisimlərin hərarəti bərabər səviyyəyə enəcək və bu, bütün varlıqların, göy cisimlərinin məhvinə gətirib çıxaracaq”(3).

5. Bəzi yazıçılar Ayın parçalanması (Qəmər, 1) haqqında yazır:

“Son dövrlərdə astronomlar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, bir gün Ay iki və ya daha çox hissəyə bölünəcək. Bunlar da öz növbəsində partlayaraq min dəfələrlə bölünəcəklər.

Avropa astronomuJeames göstərir ki, gələcəkdə Ay Yerə son dərəcə yaxınlaşacaq. Bu zaman Yer çökmək təhlükəsi ilə üzləşəcək”(4).

6. Əbd ər-Rəzzaq Nofel də dünyanın sonu, Günəş və Ayın taleyi haqqında bir neçə nəzəriyyənin mövcud olduğunu göstərir.

7. Əhməd Məhəmməd Süleyman məlum ayələr haqqında bir neçə ehtimalı qeyd etdikdən sonra Duxan surəsinin 10-cu ayəsində sözügedən “دخان” [duxan] sözünü

səh:115

alov kimi tərcümə edir və dünyanın sonu ilə əlaqələndirir. Sonra Günəşin partlaması və sönükməsi ehtimallarını qeyd edərək bildirir ki, Yer ya Günəşin istisindən törənən alov, ya da onun sönükməsindən qaynaqlanan şaxta nəticəsində məhv olacaq(1).

8. Bəzi alimlər Duxan surəsinin 10-cu ayəsini ilahi möcüzə hesab edir və bildirirlər ki, dünya Qiyamətdə “دخان” [duxan] (tüstü) olacaq və bu elmi bir həqiqətdir(2).

YEKUN

Qeyd olunan fikirlərin dünyanın sonu ilə uyğun olduğuna baxmayaraq, bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır.

1. Ayın parçalanması haqqında (Qəmər, 1) qeyd olunanlar iki cəhətdən tənqid oluna bilər.

Birincisi, qeyd olunan elmi məsələlər qəti olaraq sübuta yetirilməmişdir. Ayın parçalanacağının elmi səbəbləri qeyd olunmayıb, sadəcə onun Yerə yaxınlaşması önə çəkilmişdir. Bu versiya doğru olsa belə Ayın Yerə cəzb olunması nəticəsində baş verir. Bir halda ki, Quran Qiyamət öncəsi Günəş və Ayın bir yerə toplaşmasından söhbət açır (Qiyamət, 9).

İkincisi, təfsirçilər Ayın parçalanması haqqında iki ehtimalı qeyd edirlər:

a) Ayədən məqsəd Peyğəmbər (s) dönəmində baş vermiş məşhur “Şəqq əl-qəmər” (Ayın bölünməsi) möcüzəsidir. Hansı ki, bu möcüzə özü Qiyamətin yaxınlaşmasını göstərən nişanələrdəndir. Necə ki, sonuncu

səh:116

Peyğəmbərin (s) gəlişi özü də Qiyamətin yaxınlaşmasının əlamətlərindəndir.

b) Ayədən məqsəd Ayın Qiyamət zamanı parçalanmasıdır.

2. “Duxan” surəsinin 10-cu ayəsi haqqında təfsir kitablarında üç ehtimal irəli sürülmüşdür.

Birinci ehtimal: Ayədə məqsəd odlu tüstüdür. Hansı ki, Qiyamətin əzablarından biridir.

İkinci ehtimal: Ayədə məqsəd tüstü sözünün məcazi mənasıdır. Yəni məqsəd Peyğəmbər (s) dönəmində kafirləri əhatə edən quraqlıqdır.

Üçüncü ehtimal: Məqsəd Qiyamət öncəsi hər yeri bürüyəcək tüstüdür.

Təfsirçilərə görə ilk iki ehtimal zəifdir. Üçüncü ehtimal isə daha məqsədəuyğundur. Bunu təsdiq edən çoxsaylı rəvayətlər də mövcuddur(1).

Hər halda Əhməd Məhəmməd Süleymanın irəli sürdüyü fikir (tüstüdən məqsədin alov olması fikri) leksik və hədis baxımdan təsdiq olunmur.

3. Quranda Günəş və ulduzların sönükməsi, onların düzümünün dağılması haqqında ümumi işarələr olsa da bu haqda qəti elmi nəzəriyyə mövcud olmadığı üçün bu və ya digər versiyanı Qurana aid etmək yanlışdır.

4. “فجرت” [fuccirət] və “سجرت” [succirət] ifadələrinin suyun tərkibindəki atomların partlaması ilə bağlı olması haqqında heç bir tutarlı dəlil yoxdur. Oksigenin hidrogendən ayrılmasını da yalnız bir ehtimal olaraq önə çəkmək olar. Digər açıqlamalar da “فجرت” [fuccirət] və “سجرت” [succirət] ifadələrinə yaddır.

səh:117

5. Quranın Günəşin, ulduzlar və digər planetlərin sonu haqqında işarələri mövcud elmi nəzrəiyyələrə müəyyən qədər uyğundur. Bu bir növ elmi sirlərin üstünün açılması hesab olunur. Lakin bir gün bu qəti olaraq öz elmi sübutunu taparsa o zaman Quranın elmi möcüzəsi hesab oluna bilər.

səh:118

hesab edir və buna dəlil olaraq Rəşad Xəlifənin peyğəmbərlik iddia etdiyi üçün öldürüldüyünü göstərirlər.

Biz öncə hər iki fikrin tərəfdarları və onların kitabları haqqında məlumat verəcək və sonda yekun fikrimizi diqqətinizə çatdıracağıq:

a) Quranın ədədlərlə bağlı ecazkarlığını qəbul edənlər;

Bu haqda çoxlu sayda elm adamları kitab yazmışlar. Burada bir neçə mühüm əsəri diqqətinizə çatdırırıq.

1. “Möcüzə əl-Quran əl-kərim”, Doktor Rəşad Xəlifə.

Doktor Rəşad Xəlifə Misirin “Təntə” şəhərində sufi ailəsində dünyaya göz açdı. O, 1971-ci ildə Məkkədə rəsmi şəkildə təsəvvüf xələfləri cərgəsinə qoşuldu.

Yeni təhsilini Qahirə “Eyn əş-şəms” Kənd Təsərrüfatı Universitetində başa vurdu. Sonradan Arizona universitetində aspiranturanı (1959-1961), Kaliforniya universitetində isə doktoranturanı (1962-1964) Bitki Biologiyası fakültəsində bitirdi.

O, üç il müddətində kompyuterdən istifadə edərək Quran haqqında tədqiqat apardı. Bu tədqiqatın nəticəsini 1351 h. ş. ilində dünya mediyasına açıqladı. Onun “Möcüzə Quran əl-Kərim” əsəri 1983-cü ildə çapdan çıxdı. Çox keçmədən Amerikada ingilis variantı çap olundu.

Rəşad Xəlifənin bütün səyi Quranda “müqəttəə” hərflərin sirlərini açmağa yönəlmişdir. O, sübut edir ki, surələrin başlanğıcında yerləşən “müqəttəə” hərflər həmin surənin hərfləri ilə sıx əlaqədədir. O, bu hesablamaları aparmaq üçün kompyuterdən kömək almış və bildirmişdir ki, Quranın 29 surəsində “müqəttəə” hərf

səh:120

var. Bu hərflərin məcmusu ərəb əlifbasının 28-hərfini təşkil edir.

O, bu hərflərin 114 surəyə nisbətini tədqiq etmiş və maraqlı nəticələr əldə etmişdir.

“ن” hərfi “ن و القلم ” surəsində digər surələrə nisbətdə çoxluq təşkil edir.

O, 19 ədədinin (Müddəssir, 30) Quranda özünəməxsus yeri olduğunu qeyd edir və bəzi ayə və sözlərin sayını ona tətbiq edərək riyazi bir düzüm qarşıya qoyur. O, çoxsaylı hesablamalarla, riyazi cədvəllərlə bunu isbat etməyə çalışır və aşağıdakı nəticəni əldə edir:

a)Quran Allah kəlamıdır. “Müqəttəə” hərflər özünəməxsus yerlərində yerləşdirilməklə əlifba hərflərinin Quran boyunca dəqiq paylanmasını göstərir. Belə bir inkişaf etmiş üslubun bəşər tərəfindən təqdim oluna biləcəyini heç kim iddia edə bilməz.

O, Quranın ecazkarlığını bu yolla sübut etməyə çalışır. Hətta həzrət Musa (ə) və İsanın (ə) da möcüzələrini Quranla sübut edir.

b)Quran surələrinin mövcud tərtibi bilavasitə Allahın ilhamıdır;

c)Quran surələrinin bugünkü ardıcıllıqla Allah tərəfindən nazil olması;

ç)Surələrin nazil olduğu məkanın (Məkkə və ya Mədinə) təsdiqlənməsi;

d)Quranda sözlərin məxsus qaydada yazılması bilavasitə Allahın göstərişidir. Buna görə də Quranda sözlərin yazılışının dəyişilməməsini tövsiyə edir;

e)Surələrin ayələrə bölünməsi Allahın əmri ilə gerçəkləşmişdir;

səh:121

ə) بسم الله الرحمن الرحیم ayəsi hər bir surənin ayrılmaz hissəsidir (Tövbə surəsindən başqa). O, bunu da riyazi yollarla sübut edir.

2. “Quranın ecazkarlığı”, müqəttəə hərflərin statistik təhlili”.

Kitabın Müəllifi Rəşad Xəlifədir. Tərcümə və əlavələr isə Seyid Məhəmməd Təqi Ayətullahiyə məxsusdur. Tərcüməçi bu kitabı ingiliscədən çevirmiş, bəzi əlavələr də etmişdir.

3. “XX əsrin möcüzəsi”, İbn Xəlifə.

O, 110 səhifədən ibarət əsərində Quranın əmrlərinin 90%-nin yeddi, üç və ya bir olduğunu və təkrarlanması zəruri olduğunu qeyd etmişdir.

Misal üçün, اعبدوا (ibadət edin) əmri üç dəfə ümumkütləyə müraciətlə qeyd olunmuşdur. Eyni ifadə ilə üç dəfə məkkəlilərə, üç dəfə İslam peyğəmbərinə (s) müraciət olunmuşdur. Şüeyb (ə), Nuh (ə), Hud (ə), Saleh (ə) və İsa (ə) hər biri üç dəfə öz qövmünə bu ibarə ilə müraciət etmişdir. Bu, çox qəribə bir sirdir.

O, bu ədəd düzümünü Quranın elmi möcüzəsi hesab edir.

4. “Əl-Mənzumat əl-ədədiyyə fil-Quran”, Mustafa Əbu Yusif Bədran.

Bu kitab 88 səhifədən ibarətdir. Əsasən müqəttəə hərflərin riyazi əlaqələrini və “الله” sözünün müxtəlif variantlarını tədqiq edir.

5. “Əl-Ecaz əl-ədədi lil-Quran əl-kərim”, Əbd ər-Rəzzaq Nofel.

Bu kitab üç cilddə çap olunmuş, sonradan Mustafa Hüseyni Təbatəbai tərəfindən tərcümə edilmişdir. O, Quranda sözlərin təkrar olunmasının ümumi bir qayda ilə həyata keçirildiyini iddia edir. Misal üçün, dünya sözü 115, axirət sözü də 115

səh:122

dəfə işlənmişdir. Şeytan və Məlaikə sözləri hər biri 68 dəfə işlənmişdir. Həyat və ölüm sözləri 145 dəfə işlənmişdir.

O, bunu bir möcüzə kimi qiymətləndirir və bildirir ki, Quranın sözlərindəki bu ahəngdarlıq onun vəhydən başqa bir şey olmadığının sübutudur. Çünki bu insan qüdrətinin, bəşər ağlının fövqündədir.

6. “Ecazatun hədisətun elmiyyətun və rəqəmiyyətun fil-Quran”, Doktor Rafiq Əbu əs-Süud.

O, kitabının bir fəslində Quranın ədədlərlə bağlı möcüzələrindən söhbət açır və Əbd ər-Rəzzaqın fikirlərinə bənzər fikirlər söyləyir. Misal üçün, diqqəti aşağıdakı sözlərin Quranda işlənməsinə yönəldir.

ər- Rəhman 57, ər-Rəhim 114 dəfə;

əl- Cəza 117, əl- Məğfirə 234 dəfə;

əl- Fuccar 3, əl-Əbrar 6 dəfə;

əl- Üsr 12, əl- Yüsr 36 dəfə;

Qul 332, Qalu 332 dəfə;

İblis 11, İstəazəllah 11 dəfə;

əl- Müsibət 75, əş- Şükr 75 dəfə;

əl- Cəhr 16, əl- Əlaniyə 16 dəfə;

əş- Şiddə 102, əs- Səbr 102 dəfə;

əl- Məhəbbə 83, ət-Taət 83 dəfə;

7. “Sistemlər metodunun işlədilməsi”, L. Rossel. O, kitabın bir fəslində Rəşad Xəlifənin qeydlərini tərcümə edir.

8. “Quranda 19 möcüzəsi”, Bəssam Nahad Cərrar. O, Rəşad Xəlifənin riyazi hesablamalarını izah edərək ona iradlarını bildirir və 19 ədədinin ecazkarlığının yeni izahını verir. Quranda sözü gedən 38 ədəd mövcuddur. Bu 19 ədədinin toplanmasından alınan ədəddir. Quranda düzgün

səh:121

şəkildə işlənən ədədlərin sayı 285- dir. Bu da 19 ədədinin toplanması nəticəsində meydana gəlir (15 x 19 = 285).

9. “Təfsiri-nümunə”, Ayətullah Məkarim Şirazi.

O, təfsir əsərinin ikinci cildində Ali-İmran surəsinin birinci ayəsini izah edərkən Doktor Rəşad Xəlifənin fikirlərini geniş şəkildə qeyd edir, haqqında fikir yürütmək üçün isə ətraflı tədqiqata ehtiyac olduğunu vurğulayır.

O, Rəşad Xəlifənin fikirlərini qeyd etdikdən sonra aşağıdakı nəticələri alır:

a) Quranın orijinal yazı xəttini qoruyun;

b) Bunlar Quranın təhrif olunmadığını bir daha təsdiq edir;

c) Dolğun mənalı işarələr (Müqəttəə hərflərdən sonra Quranın haqq tərəfindən göndərildiyi qeyd olunur);

O, yekun olaraq yazır: “23 il ərzində Peyğəmbərə (ə) nazil olan Quranda o qədər dəqiq hesablamalar mövcuddur ki, onları qorumaq yalnız elektron beyinlərin bacaracağı işdir(1).

10. Quranın ədədlərlə bağlı ecazkarlığı və iradlara cavab”, Mahmud Əhmədi.

O, Əbd ər-Rəzzaq və Rəşad Xəlifəyə ünvanlanan iradlara cavab verməyə çalışır.

11. “Əl- Möcüzə”, Ədnan Rəfai.

Burada da Əbd Ər-Rəzzaq Nofelin və Rafiq Əbu Səidin fikirlərinə oxşar fikirlər qeyd edir.

12. “Əl-Ecaz əl-ədədi fi surəti əl-fatihə”, Təlhə Cövhər.

O, əsasən 19 ədədindən söhbət açır və بسم الله الرحمن الرحیم ayəsini “ تسعة عشر” (Muddəssir, 30) ayəsi ilə müqayisə edir. Sonda isə 19 hərfdən ibarət ayələri toplamış və

səh:124

Quranın ədədlərlə bağlı riyazi ecazkarlığını sübut etməyə çalışmışdır.

13. “Quranda tək və cüt möcüzəsi”, Kuruş Cəmnişan.

O, Fəcr surəsinin cüt və təkə and içilən üçüncü ayəsinə əsaslanaraq Quranda tək və cüt ədədlər sistemi olduğu fikrinə düşmüşdür. Nəticədə cüt ədədlərin tam olaraq Quran ayələrinin sayına bərabər, yəni 6236, tək ədədlərin isə bütün surələrin sayının cəminə bərabər, yəni 6555 olduğu anlaşılmış və beləcə Quranın ecazkarlığının digər tərəfi də üzə çıxmışdır.

14. “Mavərai-ehtimal”, Abdullah Ərik.

Bəzi yazıçılar yuxarıdakı kitaba əsaslanaraq بسم الله المفقودة adlı məqalə yazmış və Tövbə surəsində بسم الله الرحمن الرحیم ayəsinin olmaması, Nəml surəsində isə təkrar olunmasının çox hikmətli bir fakt və Quranın ecazkarlığına sübut olduğunu vurğulamışlar.

15. “Minəl-ecaz əl-bəlaği və əl-ədədi”, Doktor Əbu Zöhrə Nəcdi.

b) Quranın ədədlərlə bağlı ecazkarlığını qəbul etməyənlər.

Bu haqda bir neçə kitab və məqaləyə rast gəldik. Burada onlara qısa nəzər salacaq və dəlilləri ilə tanış olacağıq.

1. “Tisətu əşərə məlikən” (Quranın ədədlərlə bağlı ecazkarlığının Bəhailiyin hiyləsi olduğu haqqında), Hüseyn Naci Məhəmməd Muhyiddin.

səh:125

O, 19 ədədini Quranın möcüzəsi və sirlərindən hesab edənlərə qarşı çıxır və onların Allahın adından yalan danışdıqlarını iddia edir.

O, 19 ədədinin Bəhailiyin şüarlarından olduğunu qeyd edir və bildirir ki, onlar müsəlmanlara görə mürtəd və kafirdirlər. Onlara görə hər il 19 ay, hər ay 19 gündür. “Əl-Bəyan” adlanan kitabları 19 fəsildən, hər fəsil 19 hissədən ibarətdir. Onların gündəlik namazlarının sayı 19 rəkətdir.

O, kitabın digər hissəsində 19 ədədinin Qurana xas olmadığını bildirir və Quranın ədədlərlə bağlı möcüzəsi haqqında yazanların yanlışlıqlarından nümunələr göstərir.

2. “Əl-Möcüzə əl-Quraniyyə”, Doktor Məhəmməd Həsən Hitu.

O da Hüseyn Nacinin fikirlərini təkrar və təsdiq edir.

3. “Quranda 19 möcüzəsi”, Bəssam Nəhad Cərrar.

O özü Quranda 19 ədədi ilə bağlı möcüzəni qəbul etsə də Rəşad Xəlifənin yanlış fikirlərini açıqlayaraq yazır:

“Hərflərin surələrdə təkrar olunmasını araşdırdıqdan sonra gördüm ki, Rəşad Xəlifə istədiyi nəticəni almaq üçün bilərəkdən yalan danışmışdır”.

4. “Quranın ədədlərlə bağlı möcüzəsi və riyazi düzümü”, Abbas Yəzdani.

O, uyğun məqaləsində Quranın ədədlərlə bağlı riyazi ecazkarlığını qəbul edənlərin yanlışlıqları haqqında danışır və bu təmayülçü cərəyanın insanlarda çaşqınlıq yaratdığını bildirir.

Rəşad Xəlifə yazırdı: بسم الله الرحمن الرحیم ayəsi 19 hərfdən ibarətdir. Bu ilk ayənin bütün sözləri 19-a bölünəndir. Belə ki, ümumilikdə “بسم الله” 19, الله 2698, رحمن 57, رحیم 114 dəfə işlənmişdir. Halbuki bu rəqəmlərdən yalnız 57 rəqəmi doğrudur. Əgər الله sözündən məlum nəticəni almaq istəsək فالله، لله، تالله، بالله اللهم sözlərini

səh:126

də hesablamalıyıq. اللهم sözü isə hesablanmamalıdır. اسم sözü Quranda 22 dəfə, بسم isə yalnız 7 dəfə işlənmişdir.

O, Ədnan Rəfainin یوم [yəvm] (gün) sözünün Quranda 365 dəfə işlənməsi fikrinə cavab olaraq yazır: “O, یوم [yəvm] sözünün tək şəklini nəzərdə tutmuş, یومئذ ، یومکم ، یومهم ifadələrini hesablamadığı bir halda بالیوم ، فا لیوم sözlərini nəzərdən qaçırmamışdır”.

Ümumilikdə bu növ hesablamalarda məntiqi üsluba riayət olunmamışdır.

O, Kuruş Cəmnişana cavab olaraq yazır:

“Bu fikrin əsaslı iradı ondadır ki, Quranın ecazkarlığını sübuta yetirmir. Çünki istənilən qələm sahibi kitab yazıb onun fəsillərinin, cümlələrinin sayında belə bir düzüm nəzərdə tuta bilər”.

Əbd ər-Rəzzaq Nofelə irad tutaraq yazır:

“İblis sözünün Quranda 11 dəfə işlənməsi doğru olsa da استعاذه sözü 17 dəfə deyil, 7 dəfə işlənmişdir. Bundan başqa hər biri 75 dəfə işlənən müsibət və şükür anlayışları arasında nə əlaqə olduğu aydın deyil. Əgər söylənilən riyazi ahəngdarlıqlar doğru olsa belə bu Quranın bəşər qüdrəti xaricində bir kitab olduğunu isbat etmir. Çünki istənilən şəxs bu kimi riyazi düzümə malik bir kitab yaza bilər”(1).

O, sonda aşağıdakı nəticələri qeyd edir:

1. Rəşad Xəlifənin önə çəkdiyi riyazi ecazkarlığın izləri Syutinin “əl-İtqan” əsərində mövcuddur.

səh:127

2. Bu yanlış cərəyandır və Quran maarifinin yayılmasına heç bir xidmət etməmişdir. Rəşad Xəlifə məlum yanlış fikirləri nəticəsində Qiyamətin vaxtını dəqiqləşdirdi (h. q. 1709) və peyğəmbərlik iddiası etdi (sonda isə öldürüldü).

3. Quranın riyazi düzümü haqqında verilən statistik rəqəmlər bir çox hallarda yanlışdır.

4. Söz və hərflərin sayılmasında vahid bir metod nəzərdə tutulmayıb.

5. Əgər Quranda sözlərin təkrar olunmasında xüsusi bir ahəngdarlıq varsa da bu Quranın ecazkarlığını isbat etmir. Çünki bu dəqiq yazılar bəşər yazı nümunələrində də mövcuddur.

6. Alınan nəticələr arasında məntiqi əlaqə yoxdur.

7. Bu təmayülçü cərəyan Quranın təhrif olunduğunu söyləyənlər üçün dayaq nöqtəsidir. Onlar, riyazi hesablamalar nəticə etibarı ilə yanlış olduqda bunu Quranın təhrif olunduğuna dəlil kimi göstərirlər.

8. Bəzi bu kimi uyğunluqlardan şairanə istifadə yol veriləndir. Lakin bunu elmi şəklə salmaq olmaz.

9. Quran və hədislərdə Quranın riyazi düzümü haqqında heç bir işarə yoxdur. Quran hidayət və əməl kitabıdır.

10. Quranın ecazkarlığını anlamaq üçün ərəb dilinin incəliklərini bilmək, davamlı tilavət edərək düşünmək lazımdır(1).

YEKUN

səh:128

Quranın ədədlərlə bağlı riyazi möcüzəsi haqqında bir neçə məqama diqqət yetirmək zəruridir.

1. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi bir çox müsəlman alimləri Quranın riyazi düzümü haqqında tədqiqatlar aparmış və maraqlı nəticələr əldə etmişlər. Təbii ki, bəzən yanlış nəticələr də alınmışdır. Müxalif və müvafiqlərin söylədiklərinə nəzər saldıqda görürük ki, Quranın riyazi möcüzəsi müəyyən mənada hamı tərəfindən qəbul olunur. Daha dəqiq desək xüsusi iqrari şəkildə qəbul, ümumi iqrari şəkildə isə rədd olunur.

2. Öncə də qeyd olunduğu kimi Quranda 19 ədədinin təməl prinsip olması fikri yanlışdır. Amma bu həmin fikirdə olan müsəlman mütəfəkkirlərin bəhai və ya təmayülçü olduğunu söyləməyə əsas veriri. Fikrimizcə elmi məsələlərdə bu şəkildə davranmaq doğru deyil. Maraqlı burasıdır ki, Rəşad Xəlifəni yanlış təfəkkürə malik təmayülçü adlandıranlar özləri bu və ya digər şəkildə Quranın riyazi möcüzəsini qəbul edirlər.

3. Quranın riyazi düzümü (hər iki tərəfin qəbul etdiyi məhdud vəziyyət) heyrətləndiricidir. Çünki heç bir təhsil görməyən, oxumaq, yazmaq bilməyən bir şəxs 23 il ərzində, fərqli şəraitdə -döyüş zamanı, sülh və əminamanlıq zamanı belə bir kitab təqdim edilmişdir (yəni adətən kitab yazan alimlər kimi hər şeydən kənarda tam sakit kitabxana şəraitində yazmayıb). Bu çox heyrətləndiricidir. Lakin mövcud riyazi düzüm Quranın ecazkarlığını isbat edirmi?

Burada iki əsaslı irad mövcuddur. Birincisi, bu məsələ kiçik müqəddimə (fərdi hökm) baxımından natamamdır. Çünki xüsusi iqrari şəkildə qəbul olunur. İsbat olunan məsələlər Quranın ecazkarlığını sübuta yetirəcək qədər çox deyil.

səh:129

İkincisi, böyük müqəddimə (ümumi hökm) baxımından da natamamdır. Çünki Quranın insanları mübarizəyə çağırması ümumi bir iddia deyil və Quranın bütün tərəflərinə aid olmur. Bu iddianın əhatəsində olan tərəflər içində isə ədədlərlə bağlı ecazkarlıq yoxdur (yəni Quranda buyurulmamışdır).

Biz birinci fəsildə ikinci irada cavab verərərək bildirdik ki, Quranın məlum iddiası ümumi olub bütün tərəfləri əhatə edə bilər. Lakin birinci irad hələ də öz qüvvəsində qalır.

4. Yuxarıdakı qeyd olunanlara əsasən Quranın riyazi ecazkarlığı qəti olaraq isbat edilməmişdir və Rəşad Xəlifənin əldə etdiyi nəticələr qəbulolunmazdır.

5. Quranın riyazi ecazkarlığını qəbul edən bəziləri onu Quranın təhrif olunmamasının dəlili kimi göstərirlər. Halbuki göstərilən sadəcə riyazi düzümdür. Lakin bu riyazi düzümün necə olmalı olduğu bəlli deyil. Deməli, Quranın mövcud riyazi düzümü onun təhrif olunub olunmamasına dəlil ola bilməz.

səh:130

b) Ayədə məqsəd yaradılan ilk varlıqdır. Çünki rəvayətlərə görə Allah ilk olaraq suyu yaratdı. İnsanları da sonradan sudan yaratdı. Son elmi araşdırmalar da göstərir ki, ilk həyat nişanələri suda (dənizlərdə) meydana gəlmişdir.

c) Ayədə məqsəd budur ki, hal-hazırda canlı varlıqları ayaqda saxlayan başlıca maddə sudur. Su olmadan heç bir canlı varlıq həyat sürə bilməz(1).

O, Hud surəsinin 7-ci ayəsini (وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ) izah edərkən Ənbiya surəsinin 30-cu ayəsi haqqında dördüncü ehtimalı qeyd edərək yazır:

“عرش” [ərş] sözü kök etibarı ilə tavan və ya tavanlı bir şey haqqında işlənir. “عرش” [ərş]sözünün digər mənası isə padşah taxtıdır. Sonradan iqtidar (qüdrət) mənasını kəsb etmişdir.

“ماء” [ma`] sözünün ilkin mənası sudur; lakin sonradan hər bir axıcı, maye haqqında işlənməyə başlanmışdır.

Yaradılış öncəsi obyektiv gerçəklik ərimiş vəziyyətdə (maye halında) idi. Deməli, varlıq aləmi öncə maye halında olmuşdur. Buna Ənbiya surəsinin 30-cu ayəsində də işarə vurulmuşdur”(2).

2. Əllamə Təbatəbai Hud surəsinin 7-ci ayəsini izah edərkən yazır:

“Gördüyümüz bütün canlı varlıqlar sudan yaranmışdır. İlkin həyat maddəsi sudur. Ayədə də məqsəd Allahın iqtidarının (yaradılış zamanı) suya hakim olmasıdır”(3).

səh:132

3. Ayətullah Mərifət yaradılışla bağlı bir neçə rəvayət nəql edərək yazır:

“Şəri dəlillər göstərir ki, ilk yaranan varlıq su olmuşdur. Hud surəsinin 7-ci ayəsi də göstərir ki, hətta yer və səma yaranmazdan öncə su mövcud olmuşdur”. Digər ayələr də (Ənbiya, 30; Nur, 45; Furqan, 54) həyatın sudan başlanğıc aldığını bildirir”(1).

O, Ənbiya surəsinin 30-cu ayəsi haqqında yazır:

“Ayədə məqsəd suyun bütün canlı varlıqların inkişaf prosesində oynadığı mühüm roldur. Necə ki, digər ayədə “Allah hər bir canlını sudan yaratmışdır” (Nur, 45) deyə buyurur. Bunu elm də sübut edir”(2).

4. Müasir yazıçılardan biri Ənbiya surəsinin 30 və Nur surəsinin 45-ci ayələrini izah edərək yazır:

“Elmi nailiyyətlərə görə bütün canlı varlıqlar sudan başlanğıc almışlar. Quran isə buna əsrlər öncə bir neçə ayədə işarə vurmuşdur. Bu, Quranın əsrlər öncə bir neçə ayədə işarə vurduğu məsələdir. Bu, Quranın elmi möcüzələrindən biridir”(3).

5. Doktor Paknijad məlum ayəni izah edərkən yazır:

“Suda aminturşu molekulları və jelatin zərrəcikləri meydana gəlir və kimyəvi reaksiya yaranır. İki quru cismin biri-digərində heç bir təsir buraxmır. Başqa sözlə desək, kimyəvi reaksiya həyat mövcud olan yerdə gedir. Kimyəvi reaksiya olduqda suyun mövcudluğu zəruridir. Çünki su həyat mənbəyidir. Su canlı varlıqların ayrılmaz hissəsidir”.

O, ilk canlı maddə (aminturşu molekulları) haqqında yazır:

səh:133

“Yaradılışın başlanğıcında dəhşətli ildırımlar çaxır, gur yağışlar yağır, dənizlər dolur, daşır və yavaş-yavaş meydana gələn molekullar bir-birinə qovuşurdu. Bu qovuşmaya səbəb cazibə qüvvəsi deyildi. Onları qovuşduran, bir-birinə doğru çəkən elektirik yükü və kimyəvi reaksiya idi(1).

Atomlar sıxlaşdı, molekullar əmələ gəldi. Dənizlər molekullarla doldu. Molekullar bir-birinə qovuşaraq yapışqan məhlula çevrildi və jelatin zərrəcikləri meydana gəldi. Zaman keçdikcə jelatin qatılaşdı (kristallaşdı), nəticədə qıtlıq yarandı və zərrəciklərin böyük əksəriyyəti funksiyasını itirərək ölgünləşdi. Onlarda yaşıl rəngli maddə (xlorofil) əmələ gəldi və günəş enerjisindən güc aldı. Bunlar ilk bitkilər idi. Araşdırmalar zamanı əldə olunan bəzi (daşlaşmış) bitki qalıqlarının yaşının 3 milyard olduğu təyin olunmuşdur.

İlk bitkilər, yəni xlorofil bir çox hallarda böyük jelatin zərrəsi tərəfindən yeyilirdi. Bu bitki yeyənlər yer üzündə ilk canlı heyvanlar hesab olunurlar”(2).

6. Doktor Maurice Bucaille Ənbiya surəsinin 30 və Nur surəsinin 45-ci ayələrini qeyd edərək yazır:

səh:134

“Ehtimal ki, ayədə məqsəd hər bir canlının ilkin maddə olaraq sudan yaranması və ya hər bir canlının əvvəlinin su olmasıdır. Hər iki halda elmi nailiyyətlərə tam uyğundur. Çünki həyat sudan başlanğıc almışdır”.

O, “ماء” [ma`] sözünün iki mənasına (su, maye) toxunaraq digər bir versiyanı da qeyd edir (heyvan mayası). Onun fikrincə, hər üç açıqlama elmi nailiyyətlərlə üst-üstə düşür və Quranda cahillik dönəmində həyatın yaranması haqqında yayılmış miflərə yer yoxdur(1).

7. Seyid Qütb Nur surəsinin 45 və Ənbiya surəsinin 30-cu ayələrini qeyd edərək onlardan iki məqamın anlaşıldığını vurğulayır. Birincisi, həyat ilk olaraq sudan (dənizlərdən) başlamışdır. İkincisi, canlıların tərkibində başlıca ünsür sudur(2).

8. Bəzi yazıçılar məlum ayələri izah edərkən insan orqanizminin su ilə əlaqəsindən söhbət açır və bildirirlər ki, insan orqanizminin 70%-ni su təşkil edir.

YEKUN

İzah olunan ayələrdən (Ənbiya 30 və Nur 40) anlaşıldı ki, həyat ilk olaraq sudan (ماء) başlanğıc almışdır. “ماء”[ma`] ifadəsi haqqında ümumilikdə dörd ehtimal mövcuddur.

1. “ماء” [ma`]sözündən məqsəd nütfədir (spermatozoid və toxum mayesindən ibarət sperma). Bu ehtimal Nur surəsinin 45-ci ayəsinə müvafiqdir. Çünki ayənin davamında deyilir: “Onların bəzisi qarnı üstə sürünür, bəzisi iki, bəzisi isə dörd ayaq üstündə gəzir”. Ayədən məqsədin sürünənlər, dördayaqlılar və insanlar olduğu

səh:135

anlaşılır (hansı ki, nütfə yolu ilə çoxalırlar). Bu ehtimalı şübhə altına alan bütün canlıların nəsil artımının nütfə yolu ilə olmamasıdır. Ənbiya surəsinin 30-cu ayəsindən də göründüyü kimi ayə bütün canlıları əhatə edir(1).

2. Canlıların təşkil olunduqları başlıca maddə sudur. Bu ehtimal Ənbiya surəsinin 30-cu ayəsinə uyğun olsa da Nur surəsinin 45-ci ayəsinə uyğun deyil. Nur surəsində yaradılışın başlanğıcından söhbət açılır.

3. İlk varlığın sudan yaranması. Bu ehtimal hər iki ayəyə uyğundur. Elmi nailiyyətlər də bunu təsdiq edir.

4. Məqsəd suyabənzər mayedir ki, dünya ondan yaradılmışdır.

Bu ehtimal “ماء” [ma`]sözünün hərfi mənası, eləcə də ayələrin ilkin zahiri mənası ilə uyğun gəlir. Lakin öncə də qeyd olunduğu kimi, yalnız Nur surəsinin 45-ci ayəsində ilkin zahiri məna etibarı ilə məqsədin nütfə olduğunu düşünmək olar.

Qeyd: Diqqətinizə çatdırdığımız ehtimalların hamısı ayələrin məqsədi ola bilər. Bəzi təfsirçilər də bu fikirdədirlər(2).

2. Sözügedən ayələrin fərqli izahları olduğuna görə, bu və ya digər ehtimalı qəti olaraq ayəyə aid edib, digər ehtimalları isə rədd etmək olmaz. Lakin ayələrdən məqsədin dörd ehtimaldan hansı olmasından asılı olmayaraq, Quranın elmi sirlərindəndir. Bu elmi işarələr Quranın əzəmətinin sübutudur. Lakin bu fikirlər antik yunan filosofları tərəfindən də səsləndiyinə görə elmi möcüzə hesab olunmur.

səh:136

“Təkamül nəzəriyyəsi hələ miladdan öncə mövcud olmuşdur. Miladdan sonra da ərəb alimləri, (sonralar İslam alimləri) bu haqda fikir yürütməyə başladılar. Müsəlmanlardan Farabi “İdeal cəmiyyət baxışları”, Qəzvini, “Əcaib əl-məxluqat” və “İxvan əs-səfa, İbn Misqəveyh “Təhzib əl-əxlaq” və “əl-Fəvz əl-əsğər” əsərlərində bu haqda söhbət açmışlar”. Təkamül nəzəriyyəsi elm tarixində müxtəlif formalarda mövcud olmuşdur. Lakin XIX əsrdə Lamark və Darvindən sonra təkamül haqqında müzakirələr daha da genişləndi(1).

Təkamül nəzəriyyəsinin tərəfdarları əsasən iki katiqoriyaya ayrılırlar:

1. Təkamülü bütün varlıqlara, hətta maddə və enerjiyə aid edərək ümumiləşdirənlər;

2. Təkamülü yalnız canlı varlıqlara, üzvi aləmə (mikroorqanizmlər, bitkilər, heyvanlar və insanlar) aid edənlər.

Birinci katiqoriyaya aid olan alimlər arasında da fikir ayrılığı mövcuddur. Bəziləri təkamülün hərəkətverici qüvvəsinin təbiətin fövqündə durduğu (materiyanın mütləq inert (təsirsiz) olub “canlanmaq” üçün hərəkət verilməsi lazım gəldiyi), bəziləri isə materiyaya hərəkət verilməsi lazım olmadığı qənaətindədirlər.

səh:138

(1). Şübhəsiz, təbiətşünaslıq elmi dairələrində Təkamül təlimini müdafiə edən elm adamları çoxluq təşkil edir.

Təkamül nəzəriyyəsinin isbatı, onun bir hipotez (fərziyyə) şəklindən qəti elmi qanun şəklinə keçməsi konkret əqli (rasional) arqument və ya təcrübi, sensual fakt tələb edir. Lakin rasional biliklər, fəsəfə bu kimi mövcudlar haqqında fikir yürüdə bilmir. Təcrübələr isə kökü milyon illər öncəyə gedib çıxan məsələlər haqqında dəqiq nəticə əldə etməkdən acizdir. Bizim müşahidə etdiklərimiz zaman keçdikcə bitki və heyvanlarda baş verən qəfil dəyişkənlikdir (mutasiya(1)). Misal üçün, adi qoyun cinsindən qəflətən yeni qoyun tipi törəyir ki, yunu adi qoyunlarla fərqlənir. Yəni adi qoyun cinsinə nisbətdə daha zərif olur. Bu yeni törəyən qoyun tipindən merinos adlanan yeni qoyun cinsi formalaşır. Həmin mütasiyalar gözün, dırnağın rəngində, dərinin formasında da özünü göstərir. Lakin hələ başlıca bədən üzvlərində baş verən mühüm dəyişiklik və ya növdən növə keçid (çevrilmə) müşahidə olunmamışdır. Deməli, biz qəfil sıçrayışlar nəticəsində növ dəyişmələrinin, misal üçün, sürünən heyvanların uçuş qabiliyyətinə malik quşa çevrilməsini zənn etsək də bu, ehtimaldan başqa bir şey deyil. Çünki biz bunu təcrübi olaraq müşahidə etməmişik. Bütün bunlar göstərir ki, transformistlərin qarşıya qoyduğu dəlillər Təkamül təliminin yalnız bir hipotez (fərziyyə) olduğunu sübuta yetirə bilər. Buna görə də təkamül bir nəzəriyyə deyil, hipotez (fərziyyə) adlandırılmalıdır.

səh:141

gəlmişdir. Onların qənaətinə görə, bu (insanın yaradılışı) qədim Daş dövrünə (Paleolit) təsadüf edir.

Doktor Paknijad yazır:

“Məməlilərin nə zaman yaranması haqqında dəqiq məlumat əldə olunmamışdır. Bu gün onların tarixinin sürünənlər qədər qədim olduğu söylənilir. Onlardan bəziləri ağaclarda yaşayırdılar. Aralarında qəribə yaradılışa malik (baş barmaqlı) pişiyəbənzər, iri gözlü Samur adlanan heyvan cinsi var idi. Bunları meymuna qədərki canlılar adlandırırlar. Zaman keçdikcə onların burnu qısaldı və ilkin meymunlar şəklinə düşdü. Sonradan meymunlar bugünki dörd əsas tipdə formalaşdılar (qorilla, oranqutan, hibban, şimpanze - sonuncu, təkmilləşmə baxımından hamısından öndədir). Növbəti mərhələdə bir neçə meymun insanabənzər şəkilə düşməyə başladı. 1962-ci ildə Keniyada tapılan insan qalığının (kəllə və ətraf sümükləri) 14 mln. öncəyə aid olduğu müəyyən edilmişdir. Şərqi Afrikada (Tanzaniyada) tapılan digər insan qalığının (kəllə) 1,7 mln. il yaşı olduğu müəyyən edilmişdir. Digər qədim hominid isə Efiopiyada aşkar edilmişdir. Təyin edilmişdir ki, onların nitq ünsiyyəti ibtidai inkişaf mərhələsini keçirdi. Ehtimallara görə bir neçə yüz sözdən ibarət dildə danışırmışlar. Qəbilə şəklində yaşayır və 40 il ömür sürürmüşlər (alim və arexoloqlar digər insan növləri də aşkar etmişlər ki, bu haqda davamlı olaraq dövri mətbuatda oxuyuruq).

Qədim insanlar 500 min il tarixə malikdirlər. Lakin müasir insanın tarixi yalnız 50 min ildir. Ondan öncəki dövr haqqında isə hər hansı bir məlumat yoxdur. Ən məşhur qədim insanlar avstralopiteklər, titekantroplar, neoantroplar, və kromanyonlardır ki, ardıcıl olaraq 35, 150, 300, 550 min il öncəyə təsadüf edirlər. Onlar insan

səh:143

idilər və insan həyatı sürürdülər. İtiuclu, dəstəli kəsici alətlər düzəldir, oddan istifadə edirdilər. Neoantroplar öz ölülərini dəfn edirdilər. Onların arasında dini inanclar mövcud olmuşdur. Onlar 600 il öncə mağarada yaşadıqları, ölümdən sonrakı həyata etiqad bəslədikləri aşkar olunmuşdur.

Kamil insanlar 50 min il öncә geniş artımla müşayiәt olunmuşlar. Lakin onların primatlardan, yoxsa digәr insanabәnzәr meymunlardan әmәlә gәlmәsi mәlum deyil (1)Bu insanların düzәltdiyi bәzi alәtlәr hәlә dә istifadә olunmaqdadır (tilov, ox, yay vә s.). Onlar proqramlı dini ayinlәr icra edirdilәr. Lakin buna baxmayaraq hәlә dә mağarada yaşayırdılar. Tәqribәn 10 min il öncә mağaradan çıxaraq çıraq vә geyimdәn istifadәyә başladılar. Biologiyaya görә bu (mağaradan uzaqlaşmaq) bәşәr sivlizasiyasının başlanğıcı olmuşdur (2)

﴾ وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ ﴿ “Hər bir canlını sudan yaratdıq” (Ənbiya, 30).

Ayətullah Meşkini yuxarıdakı ayəni qeyd edərək yazır:

“Məlum ayə canlı təbiətin (nəbatat, heyvanat və s.) sudan yaradıldığına aydınlıq gətirir. Belə olduqda Təkamül təliminin bəzi müddəaları sübuta yetmiş olur”(1).

Seyid Qütb də məlum ayənin suyun həyatın başlanğıcı olmasına işarə vurduğunu qəbul edir və bildirir ki, müasir elm üzvi aləmin sudan başlanğıc aldığını dəstəkləyir. Həyatın mənşəyi dəniz suyu olmuşdur. Sonradan bütün cins və növlər ondan törəmişdir. Deməli, Darvinə şöhrət qazandıran nəzəriyyə əsrlər öncə Quranda öz əksini tapmışdır(2).

Bəzi yazıçılar Yerdə həyatın mənşəyi haqqında yazır:

“Yerin ömründən 1500 il keçdikdən sonra tədricən soyumağa başladı. Yer təkində reaksiyalar getdi, təkanlar, zəlzələlər baş verdi. Nəticədə Yerdəki buxarlanma buludlara çevrildi. Yağış yağdı. Yer səthini su basdı və dənizlər əmələ gəldi. Təqribən 500 mln. il dənizlərdə ibtidai həyat formaları mövcud idi. Sonra birhüceyrəli varlıqlar, müxtəlif bitki və heyvanlar meydana gəldi. Bu, təqribən 175 mln. il öncəyə təsadüf edir”(3).

Ötən bəhslərdə hər şeyin sudan başlanğıc aldığı haqqında elm adamlarının baxışlarını diqqətinizə çatdırdıq (Yerdə həyatın mənşəyi).

YEKUN

səh:145

Məlum ayə haqqında növbəti fəsildə geniş söhbət açacağıq. Lakin diqqətinizə çatdıraq ki, bu ayə haqqında dörd ehtimal mövcuddur (İnsanın nütfədən yaranması, ibtidai varlıqların sudan başlanğıc alması, canlı varlıqların əsasən, sudan təşkil olunmaları və dünyanın ilkin maddəsinin suyabənzər maye olması). Yalnız birinci ehtimal ayəyə nəzərən məqsədəuyğundur. Buna görə də ehtimal olaraq ayənin üzvi aləmin mənşəyinin sudan (dəniz və okeanlardan) başlanmasına işarə vurduğunu qəbul etmək olar. Lakin bu, ayənin yeganə izahı deyil.

2. ﴾ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی رِجْلَیْنِ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی أَرْبَعٍ وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِن مَّاءٍ فَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی بَطْنِهِ ﴿

“Allah hər bir canlını sudan yaratmışdır. Onların bəzisi qarnı üstə sürünür, bəzisi iki, bəzisi isə dörd ayaq üstündə gəzir” (Nur, 45).

Ayətullah Meşkini sözügedən ayə haqqında yazır:

“Ayədə sözü keçən “ماء” [ma`] ifadəsinin nütfə (sperma) kimi izah olunması ayənin ilkin mənasına ziddir. Deməli, ayə canlıların sulu gildən yaranması haqqında rəyə uyğundur). Ayədə sürünənlərin (reptililər) əvvəl qeyd olunmasına səbəb çox güman ki, bu növ canlıların ən bariz nümunəsi olan balıqların zaman baxımından daha əvvəl yaradılmasıdır. Quruda yaşayan bu növ heyvanlar isə daha sonra yaradılmışlar. İkiayaqlılardan məqsəd insan, quşlar və bəzi meymun növləridir. “İki ayaq üzərində” ümumi ifadəsi bəzilərinin insan və digər canlıların ayrı növə aid olduqlarını iddia edən baxışının yanlışlığını üzə çıxarır.

Doktor Biazar Şirazi Nur surəsinin 45-ci ayəsini paleontologiyada göstərilən heyvanların mərhələli yaradılışına tətbiq edərək yazır:

səh:146

“Birinci mərhələ (dövr): Bu mərhələdə müxtəlif növ mərcan polipləri, axçalı (pulcuqlu) balıqlar, kərtənkələlər, ilanlar, bağalar, timsahlar və digər sürünənlər meydana gəldi.

﴾ فَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی بَطْنِهِ ﴿

İkinci mərhələ (dövr): Bu dövrdə quşlar meydana gəldi. Onların ən qədim nümunəsi göyərçin balasına oxşayan at olmuşdur. Lakin uçmaq qabiliyyətini itirmişdir. Bu heyvanlar ayədə sözü gedən﴾ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی رِجْلَیْنِ ﴿ qisminə daxildirlər.

Üçüncü mərhələ (dövr): İlkin məməlilərin izləri ikinci dövrün sonlarından başlayaraq görünməkdə idi. Bu dönəmdə at, inək, dəvə, fil, müxtəlif meymun növləri və s. məməlilər meydana gəldi(1) ﴾ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی أَرْبَعٍ ﴿”.

Doktor Paknijad birhüceyrəli canlıların yaranması haqqında ətraflı söhbət açır və növbəti üç mərhələ arasındakı fasilə haqqında yazır:

“Birinci: Suda yaşayanlarla quruya çıxanlar arasında fasilə yarandı. Bu əsasən, qan dövranı, tənəffüs orqanı inkişaf etmiş balıq və sürünənlərə aid idi ﴾ فَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی بَطْنِهِ ﴿.

İkinci: Quşların təkmilləşərək havada uçması ﴾ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی رِجْلَیْنِ ﴿.

Üçüncü: Məməlilər. Heyvanlar təkamül nəticəsində yumurtamaqla çoxalmadan diridoğmaqla çoxalmaya keçdilər. Bunlar daha çox dördayaqlılar idi ﴾ وَمِنْهُم مَّن یَمْشِی عَلَی أَرْبَعٍ ﴿”.

səh:147

O, Quranın tədricən təkmilləşən heyvanlar haqqında verdiyi ecazkar xəbərlərə toxunaraq Nur surəsinin 45-ci ayəsini sözügedən mərhələlərə tətbiq edir. Onun fikrincə təkamül nəzəriyyəsi dinlə heç də ziddiyyət təşkil etmir(1).

YEKUN

1. Ayənin ilk ﴾ وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِن مَّاء ﴿ hissəsi haqqında üç versiya mövcuddur (Nütfədən yaranma, ibtidai varlıqların sudan başlanğıc alması və canlı varlıqların əsasən, sudan təşkil olunması)(2).

2. Fikrimizcə, bitki və heyvanların yaradılışının ayənin üç hissəsinə tətbiq olunması doğru deyil(3). Ayə hazırki canlı varlıqların bölgüsü kimi izah edilsə daha məqsədəuyğun olar. Maraqlıdır ki, ayənin ikinci və üçüncü hissəsini “və” bağlayıcısı ayırır. Bu, ayənin mərhələli yaradılışa aid olmadığını göstərir. Yəni hər üç qismin sudan (nütfədən) yaradılması istisna edilmir.

Digər diqqət çəkən məqam isə ayədəki bölgünün bütün heyvanları əhatə etməməsidir. Sadəcə olaraq bir neçə nümunə qeyd olunmuşdur. Buna sübut ayədə dörddən çox ayağı olan və ya üzən heyvanlara heç bir işarə vurulmamışdır.

3. Məlum ayənin yaradılışın mərhələli inkişafı ilə bağlı elmi nailiyyətlərə tətbiq olunmasının Quranın əzəmətini göstərməsinə baxmayaraq, Quranın ecazkarlığını isbat etməsi doğru deyil.

səh:148

2. Yaradılışın üç mərhələsinə işarə vuran ayələr.

Təkamül nəzəriyyəsinin müdafiəçiələrinin istinad etdiyi digər ayələr aşağıdakılardır.

وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَم ﴾ ﴿

“Sizi (babanız Adəmi) yaratdıq, sonra sizə surət verdik və mələklərə: Adəmə səcdə edin! – dedik” (1).

Ayətullah Meşkini Əraf surəsinin 11-ci ayəsini izah edərək yazır:

“Sözügedən ayə Təkamül nəzəriyyəsini isbat etmək üçün ən uyğun ayədir. Çünki ayəyə görə Allah öncə insanı yaratmış, naməlum müddətdən sonra ( ثم[summə] bağlayıcısı buna sübutdur) onu bugünkü insan şəklinə salmışdır. Uzun müddət sonra isə mələklərə insan növünün bir fərdinin önündə səcdə etməyə əmr etmişdir”.

O, ayəni insanın üç mərhələdə yaradılışı istiqamətində izah edərək yazır:

“Birinci mərhələ: Yaradılışdan sonra və insan şəklinə salınmazdan öncəki mərhələ.

İkinci mərhələ: İnsan surəti verildikdən sonra və həzrət Adəmin (ə) insan növünün bir fərdi olaraq seçilməsindən öncəki mərhələ.

Üçüncü mərhələ: Adəmin seçilməsi və mələklərə ona səcdə etmələrinin əmr olunması mərhələsi”.

O, Hicr surəsinin 28-29-cu ayələrini və eləcə də Sad surəsinin 71-ci ayəsini izah edərək bildirir ki, ayədə sözü keçən “بشر” [bəşər]ifadəsindən məqsəd ümumilikdə insan növüdür. Yəni “Adəm” və ya hər hansı bir seçilmiş fərd deyil. “تسویه” (سویته) ifadəsi isə insanın təkamül yolunu

səh:149

keçərək insan şəklini alması və ruhun üfürülməsi üçün hazır vəziyyətə düşməsinə işarədir(1)

Maraqlı burasıdır ki, müasir təfsir alimlərindən Ayətullah Məkarim Şirazi Hicr surəsinin 26, 28 və 29-cu ayələrini “Növlərin dəyişməzliyi” nəzəriyyəsinin ən tutarlı dəlili kimi dəyərləndirmişdir(2).

YEKUN

1. Ayətullah Meşkininin məlum ayəni (Əraf, 11) insanın yaradılışının üç mərhələsi ilə əlaqələndirməsi qəribədir. Çünki ayədə üçüncü mərhələyə hər hansı bir işarə yoxdur.

2. Hər iki tərəfin dəlillərinə nəzərən demək olar ki, məlum ayələrin “Təkamül nəzəriyyə”sinə heç bir aidiyyətı yoxdur.

3. İnsanın yaradılışının ilkin mərhələsindən (ilkin maddədən) söhbət açan ayələr.

a) İnsanın torpaqdan yaradılması;

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ ثُمَّ قَضَی أَجَلاً وَأَجَلٌ مُسَمّیً عِنْدَهُ ﴾ ﴿

səh:150

“Sizi palçıqdan yaradan, sonra da (sizin üçün) bir müəyyən əcəl təyin edən Odur. Müəyyən əcəl onun yanındadır” (Ənam, 2)(1).

إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِینٍ لَّازِبٍ﴾ ﴿ “Axı Biz onları (insanların babası Adəmi) yapışqan (kimi) bir palçıqdan yaratdıq” (Saffat, 11).

إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِّن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ ﴾ ﴿ Mən quru və qoxumuş (dəyişib başqa şəklə düşmüş) qara palçıqdan insan yaradacağam!” (Hicr, 28).

Ayətullah Meşkini məlum ayələr haqqında yazır:

“Bütün bu ayələr insanın indiki şəkilə düşməzdən öncəki vəziyyətini açıqlayır. Burada məqsəd bütün fərdlər deyil. Çünki bütün fərdlər torpaqdan yaranmır. “Bir vaxt (əcəl) təyin etdik” cümləsindən məqsəd budur ki, Allah insanın yaradılışını müəyyən müddət ərzində tamamladı. Bu müddət yalnız onun özünə məlumdur. Bu zamandan məqsəd insanın yaradılışı ilə indiki şəklə düşməsi arasındakı fasilə də ola bilər”(2).

Bəzi yazıçılar Muminun surəsinin 12-ci ayəsi﴾ وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِینٍ﴿ “Biz, həqiqətən, insanı tərtəmiz (süzülmüş) palçıqdan yaratdıq” haqqında yazırlar:

“Məlum ayə insanın birbaşa torpaqdan yaranmadığını açıqca bəyan edir”(3).

Sözügedən ayə haqqında digər maraqlı fikirlər də irəli sürülmüşdür. Bəziləri ayənin darvinizmi rədd etdiyini(4),

səh:151

bəziləri insanın su və torpaqdan yarandığına bir işarə olduğunu(1), bəziləri isə hər halda Quranın elmi möcüzəsi olduğunu bildirmişlər(2).

YEKUN

1. “İnsanın mərhələli yaradılışı” haqqında söhbət açarkən onun torpaqdan yaradılması ilə bağlı ətraflı söhbət açacağıq və diqqətinizə çatdıracağıq ki, məlum ayə haqqında iki əsaslı şərh mövcuddur.

Birinci: Bütün insanlar nütfədən yaradılmışdır. Nütfə qida maddələrindən yaranmış, qida maddələri isə torpaqdan əmələ gəlmişdi(3).

İkinci: Yalnız həzrət Adəm (ə) torpaqdan yranmış, digər insanlar isə nütfədən yaranmışlar. Deməli, insanların kökü həzrət Adəmin vasitəsi ilə torpağa gedib çıxır(4).

Bütün bunlara nəzərən ayənin qəti olaraq təkamül nəzəriyyəsinə aid olduğunu söyləmək doğru deyil. Çünki birinci şərhi (nütfənin torpaqla əlaqəsi) qəbul etsək, növlərin təkamülü ilə heç bir əlaqəsi olmadığı anlaşılacaq. İkinci şərhi (Adəmin torpaqdan yaranması) qəbul etsək, növlərin dəyişməzliyi haqqındakı fikirləri dəstəkləmiş olacağıq.

Əgər vəziyyətdən çıxış üçün “اجل” [əcəl] ifadəsinin insanın torpaqdan yaranması ilə indiki insan surətinə düşməsi arasındakı zaman fasiləsi kimi izah etsək, o zaman tamamilə yeni bir mövzu açılmış olacaq.

səh:152

2. “سلالۃ” [sulalə] ifadəsi seçilmiş (süzülmüş), bir şeyin yığcam forması mənalarını ifadə edir. Bəzilərinin fikrincə Muminun surəsinin 12-ci ayəsində məqsəd nütfədir. Hər halda bu ayə zaman fasiləsinə heç bir işarə vurmur.

3. Ayə haqqında irəli sürülən şərh və ehtimallar çox və fərqli olduğu üçün burada elmi ecazkarlıqdan söhbət gedə bilməz (Növbəti bəhslərdə bu haqda ətraflı söhbət açacağıq).

b) İnsanın sudan yaradılması;

“İnsanları sudan (nütfədən) yaradan, onları (bir-biri ilə) əsl qohum (qan qohumu) və sonradan qohum edən Odur”(1).

“İnsanı yaratmağa palçıqdan başladı. Sonra onun nəslini nütfədən - bir qətrə zəif (dəyərsiz) sudan əmələ gətirdi”(2).

Ayətullah Meşkini Furqan surəsinin 54-cü ayəsini şərh edərək yazır:

“Bu ayə insanın indiki şəklə (kamil insan surətinə) düşmədən öncəki halını bəyan edir”(3).

YEKUN

Sonra da söhbət açacağımız kimi yuxarıdakı ayə haqqında iki əsas ehtimal mövcuddur.

Birinci: İnsanın sudan yaradılmasından məqsəd budur ki, onun bədəninin böyük bir hissəsini (70%) su təşkil edir(4).

səh:153

İkinci: İnsan nütfədən yaradılmışdır(1).

Bütün bunlar göstərir ki, məlum ayənin insanın mərhələli təkamülü və darvinizimlə heç bir əlaqəsi yoxdur.

c)İnsanın nütfədən yaranması.

إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِیهِ

“Həqiqətən, Biz insanı qarışıq bir nütfədən yaratdıq. Biz onu imtahana çəkəcəyik”(2)

Ayətullah Meşkini Dəhr surəsinin 2-ci ayəsi haqqında yazır:

“Ayədə “nütfə”dən məqsəd su və onun qarışıq tərkibidir ki, palçıq şəklinə salınmışdır. Bu ilkin həyat maddəsindən öncə hüceyrələr, sonra ibtidai həyati formalar, daha sonra isə ali həyati formalar yaradıldı”(3).

Əbəsə surəsinin 19-cu ayəsi haqqında yazır:

“Əgər “nütfə”dən məqsədin su olduğunu qəbul etsək ayə belə bir məna kəsb edəcək: Allah insanı məxsus sudan yaratdı. Onun bir haldan digər hala düşəcəyini qərara aldı (təkamül). Nəticədə bugünkü insan şəklinə düşdü”.

O, sonda ayənin ikinci mənası haqqında söhbət açır ki, burada nütfədən məqsəd hər bir insanın mənşəyi olan spermadir(4).

YEKUN

“İnsanın mərhələli yaradılışı” haqqında söhbət açarkən qeyd edəcəyik ki, nütfə leksik baxımdan zəif axıcılığa malik hər bir şeyə aid edilir. Qatqısız suya, kişi və qadın

səh:154

toxumuna (sperma) da axıcı olduğu üçün nütfə deyilir. Sonra isə Quranda nütfə termininin hansı mənalarda işləndiyini incələyəcək və diqqətinizə çatdıracağıq ki, məlum ayə haqqında on üç baxış mövcuddur(1).

Lakin təfsirçilər arasında “nütfə” dən məqsəd yalnız “su” olduğu qənaətində olan təfsirçi yoxdur. Ayədə qeyd olunan “امشاج” [əmşac] sözü nütfədən məqsədin su olmadığını göstərən konteksdir. Nütfənin sulu palçıq mənasını isə heç bir leksikoloji qaynaqda tapa bilmədik. Deməli, ayədə “nütfə” dən məqsəd ya kişi nütfəsi (toxumu), ya da qadın və kişi toxumlarının qarışığıdır. Ayətullah Meşkininin izahı isə heç bir hərfi və ya terminoloji məna ilə düz gəlmir.

4. İnsanın yaradılışının ikinci mərhələsinə işarə vuran ayələr (insan surəti verilməsindən sonra, Adəmin (ə) seçilməsindən öncə).

“İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah onlara müjdə verən və xəbərdarlıq edən (əzabla qorxudan) peyğəmbərlər göndərdi, insanlar arasındakı ixtilafları ayırd etmək üçün O, peyğəmbərlərlə birlikdə haqq olan kitab nazil etdi. Halbuki özlərinə aşkar dəlillər gəldikdən sonra aralarındakı kin (və həsəd) üzündən (dində) ixtilafda bulunanlar kitab əhlindən başqası deyildir”(2).

səh:155

Yunus surəsinin 19-cu ayəsi də bu məzmundadır. Ayətullah Meşkininin fikrincə insana surət verildikdən sonra və Adəm (ə) onların arasından seçilməzdən öncə insanlar uzun müddət vahid bir toplum şəklində həyat sürmüşlər. O, yuxarıda sözügedən iki ayəni bu zaman fasiləsinə (mərhələyə) aid edir(1).

Ayətullah Məkarim Şirazi də Bəqərə surəsinin 213-cü ayəsini bəşər həyatının 4 mərhələsinə aid olduğunu bildirir(2).

Onun fikrincə dinin göndərilməsi insanın yaranması ilə eyni dövrə təsadüf etmir. Dinin göndərilməsi sinifli cəməiyyətə keçid dönəminə təsadüf edir. Deməli, ilk ulul-əzm peyğəmbərin Adəm (ə) deyil, Nuh (ə) olduğunu desək yanılmarıq(3).

YEKUN

Qeyd olunan ayələrdən iki nəticə çıxarmaq olar:

1. İnsan Yer kürəsində yarandıqda iki mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələdə heç bir din və ya peyğəmbər olmamışdır. Sonradan həzrət Adəm (ə) seçilmiş və insanlar dinli cəmiyyət şəklində yaşamağa başlamışlar. Deməli, həzrət Adəm (ə) ilk yaranan insan deyil (Bu, Darvinin Təkamül nəzəriyyəsi ilə üst-üstə düşür).

2. Peyğəmbərlərin (ə) göndərilməsi iki cür olmuşdur. Birinci mərhələdə Adəm (ə) yaradıldığından və onun nəsli artdıqdan sonra heç bir şəriət və ya kitab verilməyən peyğəmbərlər göndərilmiş və bəşərə ibtidai fərdi həyatlarında bələdçilik etmişlər. İkinci mərhələdə sinifli cəmiyyət formalaşmış və insanlar qanuna ehtiyac

səh:156

duymuşlar. Bu zaman həzrət Nuh (ə) kimi şəriət və kitab sahibi peyğəmbərlər göndərilmişlər. Deməli, ikinci nəticəyə görə Adəm (ə) Yerdə yaranmış ilk insan olmuşdur (Bu, “Növlərin dəyişməzliyi” nəzəriyyəsi ilə də üst-üstə düşür).

Ayətullah Meşkini birinci versiyanı əsas götürmüş, Ayəullah Məkarim Şirazi isə ikinci versiyaya üstünlük vermişdir. Qeyd olunan iki versiyaya nəzərən qəti olaraq ayənin hansı nəzəriyyəni (növlərin təkamülü, yoxsa dəyişməzliyi) təsdiq etdiyini demək mümkün deyil.

5. Üçüncü mərhələyə (Adəmin (ə) insanların arasından seçilməsinə) işarə vuran ayələr.

“Allah Adəmi, Nuhu, İbrahim övladını və İmran ailəsini aləmlər (məxluqat, insanlar, bəşər övladı) üzərində seçilmiş etdi”(1).

Doktor Yədullah Səhabi məlum ayə haqqında yazır:

“Bu ayələrə (Ali-İmran, 33; Əraf, 11; Səcdə, 7-9) görə Adəm (ə) öncədən birgə yaşadıqları insanların arasından seçildi. Buna görə də insanın Adəmdən törəməsi fikri Qurana görə əsassızdır”(2)

Ayətullah Məkarim Şirazi Ali-İmran surəsinin 33-cü ayəsini növlərin təkamülünə aid edənlərə cavab olaraq yazır:

“Ayədə “العالمین” ifadəsindən məqsədin həzrət Adəmin (ə) müasirləri olduğuna heç bir əsas yoxdur. Əksinə bu tarix boyu mövcud olan bütün cəmiyyətlərə aiddir. Buna görə də Adəm dönəmində çoxlu sayda insan olduğunu və

səh:157

həzrət Adəmin (ə) onların arasından seçilməsini əsassız olaraq ayəyə aid etməyə lüzum yoxdur”(1)

Ayətullah Misbah Yəzdi Ali-İmran surəsinin 33-cü ayəsini izah edərkən “Adəmin (ə) insanların içindən seçilməsi fikri” haqqında yazır:

“Ayəni belə izah etmək olar ki, bir insan özündən sonra gələcək bütün insanlardan üstün hesab edilmişdir. Əgər bir az mülayim mövqedən çıxış edib Adəm dönəmində cəmiyyətin mövcudluğunu qəbul etsək, bu, onun öz övladlarıdır”(2).

YEKUN

Ali-İmran surəsinin 33-cü ayəsi haqqında da iki fərqli ehtimal olduğu üçün qəti olaraq müəyyən ehtimal üzərində dayanmaq olmaz. Təbii ki, belə olduqda ayənin iki nəzəriyyədən (növlərin təkamülü, yoxsa dəyişməzliyi) hansının təsdiqi olduğu da qaranlıq olaraq qalır.

“Sizi tək bir nəfərdən (Adəmdəm) yaradan da Odur. (Sizin üçün) bir qərar yeri (ana bətni, ata beli), bir də bir əmanət yeri (qəbir) vardır”(1).

Bundan başqa “بنی آدم” [Bəni-Adəm] (Adəm övladları) deyə müraciət edən ayələrə(2) də istinad olunmuşdur.

Ayətullah Meşkini “Növlərin dəyişməzliyi” nəzəriyyəsindən söhbət açarkən Adəmin (ə) Allah tərəfindən yaradılan ilk insan olduğunu, sonra Həvvanın yaradıldığını və digər insanların isə bu iki nəfərdən törətdiklərini bildirir.

O, yazır:

“Bu nəzəriyyənin isbatı üçün istinad olunan ayələr bütün insanların vahid candan (bir fərddən) yaradıldığını bildirən ayələrdir. Bəzi ayələrdə isə onun cütü də yad edilmişdir. Bunun Həvva olduğu şübhəsizdir”.

Ənam surəsinin 98-ci ayəsini izah edərkən yazır:

“Ayədən məqsəd budur ki, Allah sizi Adəmdən yaratmışdır. Bəziləriniz hələ atalarınızın belində (مستقر), bəziləriniz isə Qiyamətə qədər qəbirlərdə əmanət olaraq (مستودع) saxlanılırsınız”.

Onun qənaətincə birinci izahı da qəbul etsək, Növlərin təkamülü nəzəriyyəsi ilə heç bir ziddiyyət təşkil etmir. Ehtimal ki, bütün insanlar Adəm (ə) və Həvvadan yaradılmışlar. Onlardan öncə də varlıqlar olmuş, lakin onların nəsli tükənmişdir. Bu arada seçilmiş nəsil, yəni yetkin zəkaya malik Adəm nəsli qalmışdır(3).

Ayətullah Məkarim Şirazi “نفس واحدۃ” [nəfsin vahidə] ifadəsi haqqında yazır:

səh:159

“Ayələrdə “نفس واحدۃ” [nəfsin vahidə] ifadəsindən məqsəd vahid şəxsdir. O, Quranın bugünkü insanların atası kimi təqdim etdiyi Adəmdir (ə). Bir çox ayələrdə sözü keçən “بنی آدم” [Bəni-Adəm] ifadəsi də buna işarədir. Növ baxımından vəhdət ehtimalı isə zəif ehtimaldır”(1).

YEKUN

“نفس” [nəfs] Quran ayələrində ruh və can (bəzən də insanın orqanizmi) mənalarını ifadə edir(2). Ayətullah Meşkininin fikirlərini (“نفس”-dən məqsədin insandan öncəki varlıqlar olması fikrini) qəbul etsək, ayənin iki izahı olduğu anlaşılacaq. Biri bütün insanların Adəmdən (ə) törəməsi, digəri isə Adəm (ə) və digər insanların özlərindən öncə mövcud olmuş varlıqlardan törəməsi. Birinci izah “Növlərin dəyişməzliyi”, ikinci izah isə “Növlərin təkamülü” nəzəriyyəsi ilə uyğun gəlir. Deməli, heç bir izahı ayələrin tam şərhi hesab etmək olmaz.

2. Adəmin (ə) torpaqdan yaradıldığını bildirən ayələr.

إِنَّ مَثَلَ عِیسَی عِندَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ کُن فَیَکُونُ

“Allah yanında İsa da Adəm kimidir. Allah onu (Adəmi) torpaqdan yaratdı. Sonra ona: (Bəşər) ol! - dedi, o da oldu”(3).

“İnsanı (Adəmi) saxsı kimi quru palçıqdan O yaratdı”(4).

Doktor Əbu Həcər yuxarıdakı ayələri(5), Doktor Ədnan Şərif isə insanın torpaqdan yaradıldığını göstərən bütün

səh:160

ayələri darvinizmə zidd hesab edir(1).Çünki ayələr insanın öncəki canlı varlıqlardan deyil, torpaqdan yarandığını göstərir.

Ayətullah Meşkini Ali-İmran surəsinin 59-cu ayəsi haqqında iki ehtimal irəli sürür.

Birinci ehtimal: Bu ehtimala görə ayə “Növlərin dəyişməzliyi” nəzəriyyəsini təsdiq edir. Yəni insanın bilavasitə ata-anadan yaradılmadığını önə çəkir və bu, “Növlərin dəyişməzliyi” nəzəriyyəsi ilə tam üst-üstə düşür.

İkinci ehtimal: Bu ehtimala görə ayə Təkamül nəzəriyyəsini təsdiq edir. Çünki İsanın (ə) torpaqdan (qida maddələri - nütfə - laxtalanmış qan) yaradılmaqda Adəmə (ə) bənzədilməsində heç bir irad yoxdur. Əgər Allahın həzrət İsaya (ə) Adəm (ə) kimi həyatının ilk anlarından başlayaraq fövqəladə zəka, metafizik iradə verdiyini söyləsək də yanılmarıq. Ayədə iki peyğəmbər yaradılış və elm baxımından bir-birinə bənzədilmişdir. “کن” [kun] (ol) əmri isə “fövqəladə zəka, bilik və ya peyğəmbərliyə malik ol” kimi anlaşılır.

Torpaqdan yaranmaq baxımından bənzədilmələri isə xristian təfəkkürünü rədd edir. Çünki xristianlar Adəm (ə) və İsanın (ə) yaradılışının ilahi ənənə yolu ilə baş vermədiyini iddia edirlər (yəni onlar peyğəmbər olmalarına, metafizik zəkaya malik olmalarına baxmayaraq, bioloji tərkibcə digər insanlardan fərqlənmişlər)(2).

Ayətullah Məkarim Şirazi Ali-İmran surəsinin 59-cu ayəsinin nazilolma səbəbini açıqladıqdan sonra yazır: “Adəmin yaradılışı ilə bağlı “خلقه من تراب” ifadəsindən

səh:161

məqsəd onun bədəni, maddi tərəfidir. Bu, ayənin ardına diqqət yetirdikdə daha aydın olur. Çünki sonra ona həyat verilməsindən, ruh bəxş edilməsindən söhbət açılır(1) (Sonra ona: (Bəşər) ol! - dedi, o da oldu”).

YEKUN

Fikrimizcə, burada bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır.

1. Adəm (ə) və İsanın (ə) ataları olmaması baxımından.

2. Hər ikisinin vasitəli şəkildə torpaqdan yaranması baxımından (yəni qida maddələri nütfəyə çevrilir). Həzrət İsada (ə) bu proses Məryəm (ə) vasitəsi ilə, Adəmdə (ə) isə özündən öncəki insan və ya meymun nəsli vasitəsi ilə baş verdi.

3. Hər ikisinin peyğəmbərlik baxımından bənzədilməsi.

4. Bioloji tərkib baxımından bənzədilməsi. Çünki xristianlar İsanın (ə) bioloji tərkibinin digər insanlardan fərqli olduğunu iddia edirdilər.

5. Hər ikisinin fövqəlada biliyə, ecazkar zəkaya malik olmaları baxımından bənzədilməsi. Yalnız ikinci və dördüncü bənzətmələr ayənin özündə də açıqlanmışdır.

Həzrət İsanın (ə) torpaqdan yaradılması haqqında da iki ehtimal mövcuddur.

1. Bilavasitə torpaqdan yaradılması.

2. Vasitəli şəkildə yaradılışının torpağa gedib çıxması (bu iki ehtimal həzrət Adəm (ə) haqqında da mövcuddur).

səh:162

Birinci ehtimal (bilavasitə torpaqdan yaradılması) doğru deyil. Deməli, ikinci ehtimal məqsədəuyğundur (vasitəli şəkildə torpaqdan yaradılması). Bu, “Növlərin təkamülü” nəzəriyyəsini təsdiq edir.

3. Hər iki nəzəriyyəyə uyğun izah olunan ayələr.

“Allah insanı nütfədən (mənidən, bir qətrə sudan) xəlq etdi. Bununla belə, o, birdən-birə açıq-aşkar bir düşmən kəsildi”(1).

“Onunla söhbət edən (mömin) yoldaşı isə belə dedi: Əvvəlcə səni (baban Adəmi) torpaqdan, sonra bir qətrə sudan (mənidən) yaratmış, daha sonra səni adam şəklinə (insan qiyafəsinə) salmış Allahı inkarmı edirsən?(2)”

“O Rəbbin ki, səni (yoxdan) yaratdı, düzəldib qaydaya (insan şəklinə) saldı. Sənə Özü istədiyi surətdə biçim verdi”(3).

“O, insanı laxtalanmış qandan yaratdı” (خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ )(4).

“علق” [ələq]sözündən məqsəd yapışqan torpaq və ya bətndə formalaşan laxta (bərkiyib qatılaşmış) qandır(5).

YEKUN

Məlum ayələrin hər iki nəzəriyyəyə aid edilməsinin yanlış olmasına baxmayaraq, bəzi ayələr haqqında keçən

səh:163

səhifələrdə ətraflı söhbət açdığımız üçün, digər ayələrə isə sözügedən nəzəriyyələrin isbatı üçün istinad olunmadığına görə bu bəhsi uzatmağa ehtiyac duymuruq.

etiqad bəsləmək də mümkündür. Bəzi etiqadlı təbiblər bu yolu getmişlər(1).

3. Təkamül nəzəriyyəsini qəbul etmək və onu Quran ayələrinə tətbiq etmək heç də Quranın elmi möcüzəsi deyil. Çünki bir tərəfdən istinad olunan ayələr haqqında fərqli ehtimallar, müxtəlif şərhlər mövcuddur, digər tərəfdən isə növlərin (üzvi aləmin) mərhələli təkamülünün (birhüceyrəlidən insana qədər) ayələrə tətbiqi dəqiq deyil (Nur surəsinin 45-ci ayəsi haqqında danışarkən bunun şahidi olduq).

“Yerin yetişdirdiklərindən, onların (insanların) özlərindən və bilmədiklərindən (erkək və dişi olmaqla) cütlər yaradan Allah pakdır, müqəddəsdir! (Eyibsiz və nöqsansızdır!)(1)”.

“Biz hər şeydən (erkək və dişi, bir-birinin əksi olmaqla) cüt-cüt yaratdıq. Bəlkə, bir düşünüb ibrət alasınız!(2)”

“Sizi tək bir nəfərdən (Adəmdən) xəlq edən və onunla ünsiyyət etmək (sakit, rahat olmaq) üçün özündən zövcəsini (Həvvanı) yaradan Odur(3)”.

Məqamlar:

1. Fikrimizcə yuxarıdakı ayələri aşağıdakı şəkildə sıralamaq olar.

Bəzən Quran meyvələrin cütlüyündən, növbəti mərhələdə isə bitkilərin cütlüyündən söhbət açır. Sonra insanların bilmədiyi şeylərin cütlüyündən, daha sonra isə dünyada mövcud olan bütün əşyaların cütlüyündən danışır.

2. Bütün bunlardan məqsəd diqqəti ilahi nişanələrə yönəltmək və insanı düşünməyə vadar etməkdir.

“Şübhəsiz ki, bunda (bütün bu deyilənlərdə) düşünən insanlar üçün (Allahın qüdrətini və vəhdaniyyətini sübut edən) neçə-neçə dəlillər vardır!” (Rəd, 3)

“Bəlkə, bir düşünüb ibrət alasınız!” (Şüəra, 7)

3. “زوج” [zəvc]sözü leksik baxımdan aşağıdakı mənaları ifadə edir:

1. Heyvanlarda erkək və dişi cinsin hər birinə “زوج” [zəvc] deyilir.

səh:166

2. Qeyri-heyvanlarda biri-birinə yaxın olan hər bir şeyə (ayaqqabı tayı və s.) “زوج” [zəvc] deyilir.

3. Biri-birinə yaxın və oxşar olan hər bir şeyə “زوج” [zəvc]deyilir.

4. Biri-birinə yaxın və zidd olan hər bir şeyə “زوج” [zəvc] deyilir.

olunmuş və onlarda müsbət, mənfi və neytral elektrik yüklərinin meydana gəlməsini təmin edir(1).

cüt olduqları məlum idi. Lakin Quran bu qanunun hər bir şeyi əhatə etdiyini aşkara çıxartdı. Son dövrlərdə cütlük məsələsinin ümumilikdə bütün bitkiləri (nəbatat aləmini) əhatə etdiyi elmi yollarla sübuta yetirilmişdir”.

Zariyat surəsinin 49-cu ayəsini şərh edərkən “زوج” [zəvc] sözünü növ və ya digər mənalara yozanlara cavab olaraq yazır:

“Ərəb dilində “زوج” [zəvc]sözü adətən erkək və dişi cinslərə deyilir. Bu baxımdan nəbatat və ya heyvanat aləmi arasında fərq qoyulmur. Əgər həmin ifadəni daha geniş mənada götürsək bütün mənfi, müsbət yükləri əhatə edir. Əgər yuxarıdakı ayədə “فی کل شیء” (hər bir şeydən) ifadəsinə nəzər salsaq, bunun nəinki canlı varlıqlara, hətta dünyada mənfi və müsbət yüklü zərrəciklərdən ibarət hər şeyə aid olduğunu görərik. Artıq elmi baxımdan atomların müxtəlif zərrəciklərdən ibarət olduğu isbat olunmuşdur. Bu zərrəcikləri mənfi elektrik yüklü elektronlar və müsbət elektrik yüklü protonlar təşkil edir. Ayədə sözügedən “شیء” [şey`] ifadəsini isə növ və ya fəsilə kimi başa düşməyə məcbur deyilik”(1).

3. Əllamə Təbatəbai “Quranın ecazkarlığı” kitabının ön sözündə yazır:

“Dünya cəhalətə qərq olduğu bir dönəmdə Quran on ayədə bitkilərin cütlüyündən söhbət açır və bildirir ki, bitkilər cüt yaradılmışlar (Rəd, 3; Şüəra, 7 və s.)(2).

4. Bəzi yazıçılar Yasin surəsinin 36-cı ayəsindən belə nəticə alırlar:

“Tam aydındır ki, ayə bitkilərin (erkəkcik və dişicik olmaqla) cütlüyünə aiddir. Bundan başqa, ayə bizim

səh:169

bilmədiyimiz şeylərin də cüt-cüt yaradıldığını bildirir. Buradan ayənin mənfi və müsbət elektrik yüklərinə və s. aid olduğunu da söyləmək olar”(1).

5. Digər yazıçılar da məlum ayələrin nəinki bitkilərin, hətta atomun tərkibini təşkil edən elektron və protonları da əhatə etdiyini vurğulamışlar(2).

6. Əhməd Məhəmməd Süleyman da sual-cavab şəklində tənzimlədiyi kitabda Zariyat surəsinin 49-cu ayəsinə əsaslanaraq maddənin cütlüyü qənaətinə gəlmişdir(3).

7. Məhəmməd Əli Sadat atomun tərkibi haqqında ətraflı söhbət açaraq atom barəsindəki bəhslərin tarixi keçmişinə toxunur və Zariyat surəsinin 49-cu ayəsinə əsaslanır(4).

8. Müasir yazarlardan biri maddənin cütlüyündən (Puality of Matter) söhbət açarkən Zariyat, 49; Ər-Rəhman, 52 və Taha, 53 ayələrinə istinad edir(5).

9. Məhəmməd Təqi Şəriəti sözügedən ayələri Quranın ecazkarlığının nümunələri hesab edərək hər bir şeyin (erkək və dişi olmaqla) cüt-cüt yaradıldığını bildirir(6).

10. Əbd ər-Razzaq Nofel Əraf surəsinin 189-cu ayəsi haqqında yazır:

“Bu gün kəşf olunan məlum elmi həqiqət (bütün varlıqların eyni zərrəciklərdən ibarət olması) 1400 il öncə Quranda açıqca bildirilmişdir. “نفس واحده” [nəfsin vahidə] ifadəsindən məqsəd vahid elektrik yüklü (mənfi və müsbət olmaqla) elektron və protonlardır”.

O, “لیکسن الیها” ibarəsi haqqında yazır:

səh:170

“Ayədə “نفس واحده”-in təskinliyinə səbəb kimi “زوج” [zəvc] göstərilmişdir. Bu gün elmdə sübuta yetirilmişdir ki, elektron və protonların stabilliyi onlarda mövcud olan elektrik yükünün bərabərliyi və ya fərqliliyindən asılıdır”(1).

11. Təntavi bitkilərin cütlüyü haqqında geniş söhbət açaraq bitki və heyvanları müxtəlif bölgülərini, onların cinslərini tədqiq etmişdir. Lakin bunların məlum ayə ilə (Zariyat, 49) heç bir bağlılığı yoxdur.

YEKUN

Burada bir neçə məqama toxunmağı zəruri hesab edirik.

1. Əbd ər-Rəzzaq Nofelin Əraf surəsinin 189-cu ayəsini şərh edərkən irəli sürdüyü fikirlər iki cəhətdən tənqid oluna bilər.

Birincisi, “نفس” [nəfs]və “زوج” [zəvc] sözləri istər leksik, istərsə də terminoloji məna baxımından elektron və protonlar haqqında işlədilmir.

İkincisi, protonun elektrondan əmələ gəlməsi elmi baxımdan yanlışdır. Öncə də qeyd olunduğu elektron və proton hər biri adi U və D kvarklarından təşkil olunmuşdur.

Üçüncüsü, ayədəki ümumi vəziyyət və məsələnin qoyuluşu göstərir ki, onun açıqlaması ayəyə uyğun deyil. Çünki ayədə oxuyuruq:

“Sizi tək bir nəfərdən (Adəmdən) xəlq edən və onunla ünsiyyət etmək (sakit, rahat olmaq) üçün özündən zövcəsini (Həvvanı) yaradan Odur. (Adəm) zövcəsi ilə yaxınlıq etdikdə o, (Həvva) yüngül bir yüklə yükləndi (hamilə oldu) və (bir müddət həmin yükü) daşıdı (onunla oturub-durdu). (Həvva) ağırlaşdığı vaxt onların hər ikisi

səh:171

Allaha dua edib: Əgər bizə saleh (sağlam, ağıllı, hər şeyi yerli-yerində) bir uşaq versən, (bu ne’mətə görə Sənə) şükür edənlərdən olarıq! – dedi(1)”.

Ayə qadının kişidən uşağa qalması (Həvvanın Adəmdən) və uşaq dünyaya gətirməsi haqqında danışır. Deməli, “نفس” [nəfs] və “زوج” [zəvc]sözlərindən də məqsəd elektron və proton deyil, kişi və qadındır.

2. Digər ayələr (Rəd, 3; Şüəra, 7; Yasin, 36) meyvə və bitkilərin cüt-cüt (erkəkcik və dişicik cinsi hüceyrələr şəklində) yaradıldığını bildirir. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, təbiətdə hakim olan bu qanun 18-ci əsrdə kəşf olunmuşdur. Ondan öncə isə cütlük məsələsinin yalnız xurmaya aid olduğu düşünülürdü. Deməli, bu bir növ elmi sirdir və Quranın ecazkarlığını göstərir.

3. Cütlük məsələsini ümumiləşdirilərək hər şeyə aid edilməsi Zariyat surəsinin 49-cu ayəsində açıqca göstərilir. Lakin bunun elektron və protonlar kimi izah olunması ayənin tam mənası demək deyil.

4. Zariyat surəsinin 49-cu ayəsində “زوجین” [zəvcəyn] sözünün real nümunələri tam dəqiqliyi ilə göstərilməmişdir. Lakin buna baxmayaraq, cütlük məsələsinin ümumiləşdirilərək hər bir şeyə aid edilməsi İslamın erkən çağlarında heç kimin təsəvvür belə etmədiyi elmi sirlərdəndir və elə ona görə də Quranın elmi möcüzələrindən sayılır.

5. Bəziləri varlıqların cütlüyünün ümumiləşdirilməsi bəzi birhecüyrəlilərin qarşı cinsə ehtiyac olmadan çoxalması ilə ziddiyyət təşkil etdiyini iddia edə bilərlər. Qeyd etməliyik ki, bu haqda növbəti bəhslərdə ətraflı söhbət açacaq və ziddiyyətin olmadığını aydınlaşdıracağıq.

səh:172

ağaclarına ötürülməsə az məhsul əldə olunacaq. Misal üçün, Ərəbistanda bağçılar xurma ağaclarının erkəkcik salxımlarını tozlanma üçün çiçəkli budaqlara səpərək süni tozlanma üsulundan istifadə edirdilər. Lakin 18-ci əsrin sonlarında, 19-cu əsrin əvvəllərində yeni tədqiqat vasitələri (mikroskop və s.) meydana çıxdıqca kəşf olundu ki, heyvanlarda və bitkilərdə mayalanma və tozlanma olmadıqda çoxalma, artım mümkün deyil(1) (Bu, yalnız bəzi bitki və heyvanlarda mümkündür. Hansı ki, onların çoxalması (artımı) hüceyrələrin bölünməsi və s. yollarla gerçəkləşir).

2. Əsrlər boyu bəşər yağışın buludlardan yağdığı haqqında dəqiq məlumata malik deyildi. Lakin son dövrlərdə fizika sahəsində əldə olunan nailiyyətlər, meteorologiya kimi yeni elmi sahələrin təsis olunması buludların mayalanmasını (mənfi və müsbət yüklü buludların toqquşmasını) üzə çıxardı (hətta süni yolla yağış yağdırılması da tədqiqatların obyektinə çevrildi). Bu zaman bəlli oldu ki, buludların mayalanmasında küləklər mühüm rol oynayır. Bir tərəfdən havanın tərkibindəki su buxarının kondensasiyası nəticəsində yaranmış su damlalrı, buz kristalları və ya onların qarışığının atmosferdə yığılmasında, digər tərəfdən isə elektrik yükü ilə yüklənməsində və həmin yükün boşaldılmasında əvəzsiz roll oynayır(2).

səh:174

O, göstərir ki, suda-quruda bitən bitkilərin böyük əksəriyyəti külək vasitəsi ilə tozlanır və elə buna görə də Quran tozlanma vasitələrindən yalnız külək haqqında söhbət açmışdır. Bu, Quranın möcüzəsidir. Çünki bəşər yalnız 18-ci əsrin sonu və 19-cu əsrin əvvəllərində tozlanma haqqında bilgi əldə edə bildiyi halda Quran əsrlər öncə bu məsələyə aydınlıq gətirmişdir(1).

Bəzi ərəb nəzəriyyəçiləri heç bir şərh vermədən məlum ayənin ağacların tozlanmasına aid olduğunu bildirmişlər(2).

b) Buludların tozlanması (toqquşması).

Mərhum Təbərsi (h. q. 548) məlum ayəni buludların toqquşmasına aid edən ilk təfsirçidir. O, ayəni izah edərkən yazır:

“وَأَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ yəni külək buludların tozlanma (toqquşma) vasitəsidir. فَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً yəni yağış yağdırdıq”(3).

Mühəndis Bazərqan həmin izahı qəbul edərək yazır:

“Ayə buludların yüklənməsi və tozlanması (toqquşması) ilə bağlıdır. Hansı ki, bunun nəticəsində yağış yağır”.

O, əsərinin digər hissəsində yazır:

“Qeyd etmək lazımdır ki, qeyd olunan iki şərtin (havanın tərkibində su buxarının kondensiyası nəticəsində yaranmış su damlaları və havanın soyuyaraq su buxarları ilə doyma vəziyyətinə yaxınlaşması) təmin olunması buludun əmələ gəlməsi və yağış yağması üçün kifayət deyil. Burada üçüncü şərt də zəruridir. Bu, buludların tozlanma əməliyyatıdır (Germination Stimulatio). Deməli,

səh:176

buludun əmələ gəlməsi heç də yağış və ya qar yağması üçün kifayət deyil. Küləyin təhriki və dəxaləti mütləqdir”(1).

Əhməd Əmin yazır:

“Ayədə məqsəd küləyin müsbət elektrik yüklü bulud parçasının mənfi elektrik yüklü bulud parçası ilə toqquşmasındakı (ünsiyyətə girməsindəki) roludur. Bu, ayənin həmişəyaşar bir möcüzə olduğunun göstəricisidir. Çünki ayə təqribən 1390 il öncə bugünkü elmi araşdırmaların nəticəsini açıqlamışdır”(2).

Ayətullah Məkarim Şirazi də buludların tozlanması ehtimalını qəbul, bitkilərin tozlanması ehtimalını isə rədd edir(3).

Əhməd Ömər Əbu Həcər də məlum ayəni (Hicr, 22) buludların toqquşması kimi izah etmişdir(4).

c) Buludların və bitkilərin tozlanması .

Bəzi yazıçılar Hicr surəsinin 22-ci ayəsini nəbatat aləmində baş verən tozlanma və buludların toqquşması kimi izah etmişlər (yəni hər iki ehtimalı qəbul etmişlər)(5)”.

Digər yazıçı isə haqqında söhbət açdığımız ayələri (Hicr, 22 və Rum, 47) qeyd edərək buludları təhrik edən (hərəkətə gətirən) diyar-diyar dolandıraraq yağışa çevirən küləklər kimi izah edir(6).

Məhəmməd Əli Sadat məlum ayəni (Hicr, 22) şərh edərək yazır:

səh:177

“Yeni elmi nailiyyətlər göstərir ki, ayə açıqca küləyin tozlanma vasitələrindən biri (bitki və buludların tozlanmasında) olduğunu qeyd edir”(1).

O, ayədə “فاء” bağlayıcısının mövcud olduğu bir halda onu yalnız bitkilərə aid etməyin yanlış olduğunu bildirərək yazır:

“Ayənin mətninə azacıq diqqət yetirsək və onu digər ayələrlə müqayisə etsək görərik ki, ayənin birinci hissəsi ümumi məqsəd daşıyır və burada heç bir inhisardan söhbət gedə bilməz. Misal üçün, Quranın özündən bir neçə nümunəyə nəzər salaq:

“Göydən su (yağış) endirən Odur. Biz onunla hər bir bitkini yetişdirdik, yaşıl fidanlar göyərtdik, onlardan bir-birinə sarmaşmış (sünbül olmuş) dənələr çıxartdıq”(2).

Eləcə də Əraf surəsinin 57-ci ayəsində oxuyuruq:

“Küləkləri Öz mərhəməti önündə (yağışdan qabaq) müjdəçi olaraq göndərən Odur. Belə ki, küləklər (yağmur yüklü) ağır buludları hərəkətə gətirdiyi (daşıdığı) zaman Biz onları (buludları) ölü (qurumuş) bir məmləkətə tərəf qovur, ora yağmur endirir və onunla hər cür meyvə yetişdiririk”.

Ayələrin hər birində suyun ayrı bir funksiyasından və yalnız bir təsirindən (bitkilərin göyərməsi) söhbət açılmışdır. Halbuki suyun enməsinin (yağışın yağmasının) faydası bununla bitmir (Yaddan çıxarmayaq ki, ayələrin hər ikisində أخرجنا [əxrəcna] felindən öncə “فاء” bağlayıcısı gəlmişdir)”(3).

səh:178

YEKUN

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək zəruridir.

1. Ayədə sözügedən “لواقح” [ləvaqih] ifadəsindən dörd məna nəzərdə tutula bilər:

1. Küləkləri (buludların) yükü olaraq göndərdik.

2. Küləkləri (bitkilərin) tozcuğu olaraq göndərdik.

3. Küləkləri (buludları) tozlandıran olaraq göndərdik.

4. Küləkləri (bitkiləri) tozlandıran olaraq göndərik.

“لواقح” [ləvaqih] ifadəsi qeydsiz işləndiyi üçün onun təsirli və ya təsirsiz fel kökündən olduğu məlum deyil. Elə buna görə də dörd ehtimaldan heç birini istisna etmək olmaz. Lakin ayənin ardından, yəni yağışın nəticəsi kimi göstərilən فَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً cümləsindən birinci və üçüncü ehtimalların məqsədəuyğun olduğu anlaşılır.

2. Sözügedən ayədə yer alan “لواقح” [ləvaqih] ifadəsindən məqsəd bitki və ya buludların tozlanmasından daha geniş məna ola bilər. Belə ki, bitki və buludların tozlanması isə həmin geniş anlayışın iki nümunəsidir. Elm inkişaf etdikcə ayənin mənası daha da genişlənə bilər.

3. Quranın Hicr surәsinin 22-ci ayәsindә buludların toqquşmasına işarә vurması elmi möcüzә hesab oluna bilәr. Çünki bu son illәrә qәdәr bәşәrә bәlli deyildi. Lakin bitkilәrin tozlanmasına işarә vurması elmi möcüzә hesab oluna bilmәz. Çünki hәtta İslamdan öncә belә bitkilәrin tozlanması insanlara bәlli idi.

səh:179

2. یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلاَلاً طَیِّباً

“Ey insanlar! Yer üzündəki qidaların təmiz, halal olanlarını yeyin”(1).

3. (Ya Peyğəmbərim!) De: Allahın Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?(2)

İnsan təbii olaraq bir çox ərzaq məhsullarını xoşlayır. İslam dini insanın fitrətinə uyğun olduğu üçün bizə təmiz (ürəyəyatan, ürəkoxşayan) yeməklərlə qidalanmağı əmr edir. Lakin bəzi cərəyanlar doğru yoldan sapındıqlarına görə bəzi təmiz (ürəyəyatan) qida məhsullarını yeməyə qadağa qoymuşlar(1).

Digər qadağalar haqqında elm adamlarının söyləmlərinə nəzər salaq:

Quran bir tərəfdən insanı ziyanlı və iyrənc ərzaq məhsullarını yeməkdən çəkindirir, digər tərəfdən isə pak və faydalı qidalarla qidalanmağı tövsiyə edir. İslam insanın psixi dincliyini, ictimai saflığını da unutmur və “halal” prinsipinin önə çəkir. Çünki insan öz alın təri ilə, halal zəhməti ilə qidalanarkən xüsusi zövq alır və böyük xoşbəxtlik hissi keçirir(1).

YEKUN

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək zəruridir:

1. Quranın təmiz və halal qida məhsulları haqqındakı tövsiyələri insanın cisim və ruhunda gigiyenik iz buraxmışdır. Bu, Quranın bəşəriyyətə ən böyük xidmətidir.

2. Təmiz və pak qida məhsullarına meyl insanın təbiətindən qaynaqlandığı üçün İslamın bu növ hökmləri “bələdçilik” xarakteri daşıyır. Belə olan halda bunu elmi möcüzə hesab etmək olmaz. Əlbəttə, qida məhsullarının halal olması ilə bağlı bəzi məsələlər var ki, ilahi bələdçilik olmadan insan ağılı onları mənimsəyə bilməz.

3. Qida məhsullarının “təmiz” və ya “halal” olması ilə bağlı söylənilənlər məlum hökmlərin səbəblərinin yalnız kiçik bir hissəsini aydınlaşdırır. Çox güman ki, bu göstərişlərin arxasında digər səbəblər də dayanır.

səh:183

1. İyrənc qida məhsullarını (hansı ki, insan təbiəti onlara qarşı nifrət hissi bəsləyir, onlardan iyrənir - iylənmiş meyvə və s.) yemək haramdır.

2. Murdar şeyləri yemək haramdır.

3. Burun suyunu (selikini) udmaq haramdır.

4. Sinə bəlğəmini (tənəffüs yollarının ifraz etdiyi patoloji sekret) udmaq haramdır.

5. Torpaq yemək (bir-iki istisna ilə) haramdır.

6. Ölümlə nəticələnən şeyləri yemək haramdır.

7. İnsana ümumilikdə ziyanı olan şeylərin yeyilməsi haramdır.

8. İnsan ifrazatı ilə qidalanan heyvanın ət və südünü yemək haramdır.

9. Əti halal heyvanların bəzi hissələri (qan, ifrazat, erkək və dişi cinsi orqanları, sperma, sidik kisəsi və s.).

10-13. Qan, leş, donuz əti və spirtli içki haramdır. Bunlar haqqında Quranda xüsusi ayələr mövcuddur.

YEKUN

1. Qeyri-gigiyenik ərzaq məhsullarının istifadəsinə qadağa qoyulması ilahi dinlərin bəşəriyyətə xidmətlərindəndir. Çünki hələ mikroblar kəşf olunmadığı, natəmiz qida məhsullarının törədə biləcəyi xəstəliklər aşkarlanmadığı bir dönəmdə bu növ qidalanmaya qadağa qoyulmuşdur. Bu həm də insanların sağlamlığına çox böyük xidmətdir.

2. Bu qadağalar Qurana məxsus deyil. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi keçmiş dinlərdə də bu qadağalara rast gəlirik.

3. İnsanın iylənmiş, kiflənmiş və s. qida məhsullarına nifrəti təbii və daxili bir prosesdir. Elə buna görə də Quranın məlum hökmləri “bələdçilik” xarakteri daşıyır (“irşadi” hökmdür) və ilahi dinlərin, yaxud da Quranın elmi möcüzəsi hesab olunmur.

4. Bu növ qida məhsullarının gigiyenik ziyanları olduğu üçün haram olunması doğrudur. Lakin bu, heç də tam səbəb deyil. Digər səbəblərin də mövcudluğu istisna olunmur.

“Yeyin-için, lakin israf etməyin, çünki (Allah) israf edənləri sevməz!”(1)

İsraf çox geniş anlayışdır. Belə ki, hər növ ifratçılığı (kəmiyyətdə, keyfiyyətdə), vaxt itirməni və s. əhatə edir. Bu, Quranın özünəməxsus üslubudur. İlahi nemətlərdən istifadəyə səsləyərkən sui-istifadələrin qarşısını almaq üçün dərhal mötədilliyini tövsiyə edir(2).

Bəzi təfsirçilər burada dörd termin haqqında söhbət açmışlar.

1. “Təqtir” (yaşam üçün zəruri şeylərdən istifadəyə etinasızlıq göstərmək. Bu Allahın qəzəbinə səbəb olan xüsusiyyətdir).

2. “Təbzir” (öz malını ağıla müvafiq olmayan, şəriətə zidd məqsədlər uğrunda xərcləmək. Bu, haramdır).

3. “İqtisad” və ya etidal (öz malını ağıla müvafiq və şəriətə uyğun məqsədlərə mötədil şəkildə xərcləmək. Bu, tərifəlayiqdir).

4. “İsraf” (istifadədə ifratçılığa yol vermək). Quran ayələri israfçılığı məzəmmət etmişdir. “(Allah) israf edənləri sevməz!” ayəsi də bu qəbildəndir. Allahın sevgisinin yoxluğu Onun qəzəbi deməkdir(3).

İnsan orqanizminin qida maddələrinə (kalori, zülallar (protein), yağlar (lipid), karbohidratlar, vitaminlər, mineral maddələri və s.) təlabatı (təbii ehtiyacı) yaşa, cinsə və fəaliyyət növünə (işinin xarekterinə) görə fərqlənir. İnsanın qidalanmada mötədilliyi aşması orqanizmin sağlamlığı üçün təhlükəlidir (yəni az və ya çox yemək hər ikisi ziyanlıdır)(4).

səh:187

İsrafın müxtəlif nümunələri mövcuddur(1).

Qeydlər:

1. İsraf fərdlərə, zamana görə fərqlənir və müxtəlif şəkillərə düşür. Bəzən eyni anlayış müəyyən şəraitdə bir nəfər üçün israf hesab olunur, digəri üçün isə israf hesab olunmur.

2. İsrafın mənfiliyini hamı fitri və əqli olaraq başa düşür. Deməli, şəriətin israfla bağlı hökmləri “bələdçilik” xarakteri daşıya bilər.

8. Dişin çürüməsi. Qənnadi məmulatlarından həddən artıq istifadə olunduqda baş verir.

9. Ateroskleroz (ürək-damar sistemində bərkimə xəstəliyi).

10. Podaqra (oynaq və toxuma xəstəliyi). Uzun müddət bir növ qida məhsullarından (ətdən) istifadə nəticəsində yaranır.

11. Nefrolitiaz (böyrəkdaşı və ya sidikdaşı xəstəliyi).

12. Həddən artıq çox yemək psixi pozuntularla da müşayiət olunur. Misal üçün iradənin zəifləməsi, yatağanlıq, son dərəcə tənbəllik, cinsi tələbatın insanı heyvana çevirməsi və s.

13. Ehtiras və tamahdan doğan çoxyemə məhrumiyyətdən qaynaqlanır. Bəzən sonsuz həzz almaq və ya digərlərini təqlid etmək hissindən də doğur. Qadınlarda isə bir çox hallarda instinktiv olaraq hamiləlik dövründə (ağız dadının azması - yerikləmək nəticəsində) baş verir(1).

14. İfrat dərəcədə ət yemək aşağıdakı xəstəlikləri törədir:

Şəkər diabeti, apendisit, bağırsaq vərəmi, xərçəng, apopleksiya (beyinə qan sızması nəticəsində iflic), ateroskleroz (ürək-damar sistemində bərkimə xəstəliyi), qanın tərkibində xolesterinin çoxalması və nəticədə vaxtsız qocalma, podaqra (oynaq və toxuma xəstəliyi)(2).

Bəzi təfsirçilər yazırlar:

“Fikrimizcə ayədə çox mühüm gigiyenik məsələyə toxunulmuşdur (“Yeyin-için, lakin israf etməyin”). Bu, ilk baxışdan sadə görünsə də bu gün artıq mühüm bir gigiyenik tədbir olduğu sübuta yetirilmişdir. Artıq, alimlərin tədqiqatları göstərir ki, bir çox xəstəliklər

səh:190

orqanizmdə tam sorula bilməyən qida maddələrindən törəyir”(1).

Doktor Seyid əl-Cəmili Əraf surəsinin 31-ci ayəsini qeyd edərək Quranın xərçəng xəstəliyinin (konserin) müalicəsini və ya profilaktikasını verdiyini iddia edir. O, yazır:

“Gün ərzində 35 və daha çox siqaret çəkmək ağ ciyər xərçəngi törədir. Halbuki Quran israfa qadağa qoymuşdur”(2).

Doktor Sadiq Əbd ər-Rza Əli də məlum ayəni izah edərkən qidalanmada israfdan yaranan xəstəliklər haqqında söhbət açmışdır(3).

Əbd ər-Rəzzaq Nofel məlum ayəni şərh edərkən bütün tibb elminin bu ayədə xülasə olduğunu bildirir(4).

YEKUN

1. Qidalanmada ümumi bir qanun göstərmək Quranın elmi məsələlərindən biridir və insanın sağlamlığında mühüm rola malikdir. Bu, eyni zamanda Quranın möcüzələrindən də hesab oluna bilər. Çünki Quran bu məsələni elə bir dönəmdə, elə bir şəraitdə açıqlamışdır ki, hamı acı nəticələrindən xəbərsiz halda çox yeməyə meyilli idi. Lakin tibb elmi inkişaf etdikcə bu hökmlərdə yatan elmi sirlərin üstü açılmağa başladı.

2. Qeyd olunan gigiyenik ziyanlar sözügedən hökmün tam səbəbi deyil. Hələ bizə bəlli olmayan digər səbəblər də ola bilər.

səh:191

3. Qeyd olunan bir çox xəstəliklərin (nefrolitiaz və.) tam səbəbi çox yemək deyil. Çox yemək sözügedən xəstəlikləri törədən amillərdən yalnız biridir. Bütün bu xəstəliklərin qidalanmada israfla əlaqələndirilməsi mübaliğədir.

Birinci: Leş yeyilməsi qadağan olunmuş qida məhsulları sırasındadır. Leş ətini yemək haramdır və günah hesab olunur.

İkinci: Atıcı qanı olan heyvanın ölüsü (leşi) murdardır.

Üçüncü: Müsəlmanın cəsədini dəfn etmək vacibdir. Hər bir müsəlmana onu iyi yayılmayacaq, heyvanların eşə bilməyəcəyi şəkildə dəfn etmək vacibdir. Əlbəttə, kafirlərin və ya iylənmiş hevanların ölüsünün basdırılması da zəruridir. Çünki ətraf mühitin çirklənməsinə, xəstəliklərin törəməsinə gətirib çıxarır.

Dördüncü: “Məss-meyyit” qüslü ölüyə (insan cəsədinə) əl vuranlara (müəyyən şərtlərlə) vacibdir.

Beşinci: Müsəlman qəbrinin açılması (hətta uşaq, yaxud dəli belə olsa) haramdır.

azalmasına səbəb olur. Leş yeyən şəxsin öz övladını, atasını, dostunu öldürməyəcəyini söyləmək çətindir”(1).

İmam Sadiqdən (ə) nəql olunan digər rəvayətdə oxuyuruq:

“Leşdən qan xaric olmur, qatılaşaraq (daxildə) qalır. Buna görə də leş əti ağırdır”(2).

Qeyd: Rəvayətlərdə leş yeməyin orqanizm üçün törətdiyi fəsadlardan başqa mənəvi zərərləri də açıqlanmışdır. Müasir tibdə də bu məsələlərə diqqət yetirilir.

2. “Təfsiri-nümunə”də oxuyuruq:

“Həzm sistemi leşi yararlı qana çevirə bilmir. Bundan başqa leş mikrob yığınıdır. Buna görə də İslam leş yeməyi haram etməklə yanaşı, onun murdar olduğunu da bildirmişdir ki, müsəlmanlar tam uzaqlaşsınlar”(3).

Bəzi həkimlər yazırlar:

“Qan, tərkibinə nəzərən (ölümdən öncə bədənin ən yaxşı müdafiəçisi olmasına baxmayaraq) ölümdən sonra mikrobların inkişafı üçün əlverişli məkana çevrilir. Leşin qanı, öldükdən 1 saat sonra bədəninə hopur. 3-4 saatdan sonra əzələlər sıxılır və (fosfor, fermium və s.) turşularının mövcudluğu nəticəsində quruyur. Sonra orqanizm qələviləşir, quruluqdan çıxır və mikroblar fəaliyyətə başlayır. Nəticədə bədən parçalanır və iylənir. Qanın daxildə qalması mikrobların çoxalmasını sürətləndirir. Lakin heyvan şəriətdə göstərilən qaydada kəsildikdə (vena və arteriyanın kəsilməsi ilə) qan bədəndən tam çıxır. Kəsilən heyvanın çapalaması qanın tam çıxışına kömək edir”.

səh:194

Elm adamlarından biri yazır:

“Leş hansı heyvana aid olmasına baxmayaraq, onda olan üzvi maddələr tez sıradan çıxır və iylənir. Hava nə qədər isti olsa, onun təsirli iyi və vəba vibrionları o qədər tez yayılır. Bədəndə olan mikroblar orqanizmin fəaliyyəti və mövcud antibakteriyaları (leykosit - ağ qan cisimciyi – kürəciyi) təsiri nəticəsində məhv edilir. Ölümdən sonra isə mikrobların fəaliyyəti başlayır və bütün bədəni əhatə edir. Buna görə də cəsəd murdardır və ona toxunduqda mütləq, qüsl verilməlidir”(1).

YEKUN

1. İlahi dinlərin bəşər mədəniyyətinə xidmətlərindən biri leş (ölü heyvanın) ətinin yeyilməsi ilə mübarizə, meyidin dəfn olunması və ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınmasıdır. Bu, İslam dinində ağıla müvafiq şəkildə və mötədillik çərçivəsində verilmişdir.

2. Leşin (heyvan ölüsünün) yeyilməsini qadağan edən ayələr Quranın elmi möcüzəsi deyil. Çünki hələ Qurandan öncə səmavi kitablar bu hökmə toxunmuşlar. Lakin bu məsələ (leşin yeyilməsinin gigiyenik fəsadlarının bəlli olmadığı bir dönəmdə qadağan olunması) ilahi peyğəmbərlərin haqq olduğunu göstərən bir möcüzə hesab oluna bilər.

3. Quranda sözügedən hökmlərin səbəbi açıqlanmadığından gigiyenik fəsadları yeganə səbəb olaraq göstərmək olmaz. Bu yalnız hökmün ardında duran səbəblər silsiləsinin kiçik bir hissəsidir. Çox güman ki, leşin yeyilməsinin haram olması, murdarlığı, “məssi-meyyit” qüslu və ölünün dəfn olunması zərurətinin digər

səh:195

sirli səbəbləri də mövcuddur. Hansı ki, elm inkişaf etdikcə bu sirlərin də üstə açılacaq. Buna misal olaraq, leşin yeyilməsinin psixi və mənəvi ziyanlarını göstərmək olar.

Müsəlman cəsədinin dəfn olunmasında müsəlmana göstərilən hörmət də xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu məlum hökmlərin səbəblərinin yalnız gigiyenik olmadığını göstərir.

4. Leş vəba vibrionları törətmir. O, xəstəlik törədici bakteriyaları, o cümlədən vəba vibrionlarını inkişaf etdirir.

“Donuz, hətta Avropada belə qeyrətsizlik simvolu və çirkin heyvandır. O, cinsi münasibətlərə laqeyiddir. Donuz ətinin bu laqeyidliyi onu yeyən insana da təsir qoyur”(1).

İkinci: Gigiyenik səbəblər.

Donuz ətinin törətdiyi xəstəliklər iki yerə bölünür:

a) Törədici səbəblərindən biri donuz əti olan xəstəliklər;

1. Dizenteriya (qanlı ishal)(2).

2. Tarenximatoz sarılıq(3).

3. Amyöblü dizenteriya (Amyöbiaz)(4).

4. Ergpeloid

5. Donuz ətinin tərkibində yağlılıq və sidik turşusu çox olduğundan bir çox xəstəliklərə yoluxmada mühüm rol oynayır. Belə xəstəliklərdən ateroskleroz (ürək-damar sistemində bərkimə xəstəliyi), oynaq ağrıları, zəhərlənmə və s.-nin adını çəkmək olar.

6. Donuz natəmiz və çirkli şeyləri, hətta öz nəcisini belə yeməkdən çəkinmir. Elə buna görə də onun mədəsi müxtəlif xəstəlik törədici mikrobların yuvasına çevrilir, oradan da onun ətinə, qanına və südünə keçir.

b) Yalnız donuz ətinin törətdiyi xəstəliklər.

1. Soliterlər (lentşəkilli qurdlar dəstəsi). Taenia solium növü insanın mədə-bağırsağında parazitlik edir. Uzunluğu

səh:198

2-3 m, bəzən 8 m-ə çatır. İnsanlar yaxşı bişirilməmiş və ya qızardılmamış donuz əti yedikdə yoluxurlar(1).

2. Trixin (trixinella) Trichinellidae fəsiləsindən parazit, həlqəvi qurd. Uzunluğu 3-5 mm-dir. Bişirilməmiş və ya yaxşı bişirilməmiş donuz əti yedikdə insan bədəninə daxil olur. Trixin qurdu insanda trixinellyoz (nematodozlar qrupuna daxildir) xəstəliyi törədir. 10-25 gündən sonra tempraturla keçən titrəmə, göz qapaqlarında və üzdə ödem, əzələlərdə ağrı, dəridə səpki, bağırsaq pozğunluğu və başağrısı olur. Bəzən xəstəlik ağır keçir və ölümlə nəticələnir.

Trixin qurdu mədəyə daxil olduqdan sonra heç bir antibakteriya onu məhv etməyə qadir deyil. Bir ayda 15 min bala çıxarır. 1 kq donuz ətində 400 min trixin toxumu ola bilər. Sözügedən qurdlar hətta ət ən yüksək tempraturda bişirildikdə belə məhv olmurlar(2).

3. Donuz əti ağır həzm edilir və nəticədə mədə zədələnir. Donuz əti mədədə özünəməxsus zəhərlənmə əmələ gətirir(3).

YEKUN

Burada bir neçə məqama diqqət yetirmək zəruridir.

1. İlahi dinlәrin insanlara töhfәlәrindәn biri dә psixi vә cismani xәstәliklәrә qarşı profilaktik tәdbirlәrdir. Donuz әtinin haram vә murdar edilmәsi ilahi dinlәrin möcüzәlәrindәn biridir. Çünki bu hökm verildiyi zaman

səh:199

hәlә bәşәr donuz әtinin gigiyenik fәsadlarından xәbәrsiz idi.

2. Donuz ətinin haram olması Qurana məxsus elmi ecazkarlıq nümunəsi deyil. Bu, Qurandan öncə digər səmavi kitablarda da mövcud olduğu üçün ilahi peyğəmbərlərin möcüzələrindən hesab olunur.

3. Öncə də qeyd olunduğu kimi donuz ətinin haram olmasının səbəbləri qeyd olunan gigiyenik səbəblərlə bitmir. Quranda bu hökmün səbəbi açıqlanmadığı üçün konkret olaraq bu və ya digər səbəbin üzərində dayanmaq doğru deyil.

4. Donuz ətinin haram olmasının səbəbi kimi göstərilən gigiyenik fəsadlara irad oluna bilər. Çünki bir çox hallarda (donuz əti müxtəlif sanitar üsullarla qaynadıldıqda və s.) sözügedən xəstəlik törədici bakteriyalar məhv edilir və bu zaman məlum hökm üçün bir səbəb qalmır. Lakin trixinlərin heç bir şəraitdə məhv olunmadığı isbat olunarsa, artıq bu irada da yer qalmaz.

5. Donuz ətinin insana psixi təsirlər (qeyrətsizlik və s.) göstərməsi hələ elmi qaynaqlar tərəfindən təsdiqlənməmiş güclü ehtimaldır. (Çünki dəqiq təcrübi yollarla isbat olunmamışdır).

Qeyd: Bütün bunlar göstərir ki, qeyd olunan əxlaqi və gigiyenik fəsadlar məlum hökmün tam səbəbi deyil. Yeni elmi kəşflər hələ çox şeylər aşkara çıxaraq.

“O (Allah) sizə ölmüş heyvanı, (axar) qanı, donuz ətini ...(yeməyi) qəti haram etmişdir”(1).

Qanın yeyilməsinin haram olması Quranda dörd surədə müxtəlif ibarələrlə öz əksini tapmışdır. Üç surədə (Nəhl, Bəqərə və Maidə) tam oxşar ibarələrlə verilmişdir. Ənam surəsində isə oxuyuruq:

إِلاَّ أَن یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ قُل لاَّ أَجِدُ فِی مَا أُوْحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ

(Ya Rəsulum!) De: Mənə gələn vəhylər içərisində murdar olduqları üçün ölü heyvan, axar qan, donuz əti və ya Allahdan başqasının adı ilə (bismillah deyilmədən) günah olaraq kəsilmiş heyvanlar istisna olmaqla, hər hansı bir kəsin yediyi yeməklər içərisində haram buyurulan bir şey görmürəm”(2).

Ayədə “دمامسحوفا” (axar qan) ifadəsi qeyd olunmuşdur. Bu, qanın kapillyarlarda qalan hissəsini istisna edir. “فانه رجس” ibarəsindəki “ه” əvəzliyi üçüncü şəxsin təkinə məxsus olmasına baxmayaraq, hər üçünə (yəni yalnız donuza deyil, ölü heyvan və qana da) aid olur. Bir çox təfsirçilərə görə bu ayənin ilkin mənasına uyğundur. Belə ki, ayədən hər üçünün natəmiz, insan təbiətinə zidd olduğu anlaşılır.

Nəhl və Ən`am surələri Məkkədə, Bəqərə və Maidə surələri isə Mədinədə nazil olmuşdur. Qanın haram olduğunu bildirən ayələrin dəfələrlə təkrar olunması onun

səh:201

insan orqanizmi üçün təhlükəli olduğunu və cahillik dönəmində qanın yeyilməsinin geniş yayıldığını göstərir(1).

İkinci: İnsan və atıcı qanı olan hər bir heyvanın qanı murdardır.

Üçüncü: Tam murdarların alqı-satqısı yalnız onlardan faydalı istifadə mümkün olduğu zaman icazəlidir. Qan tam murdardır; lakin buna baxmayaraq alqı-satqısı icazəlidir. Çünki ondan halal, faydalı və ağıla müvafiq istifadə (xəstələrə, yaralılara qan köçürülməsi və s.) mümkündür.

turşusu, kreatin və kreatinin, purin əsasları və s.) toxumalardan çıxarmaqdır. Qan yedikdə həmin lazımsız maddələr insan orqanizminə daxil olur. Qan mikrobların inkişafı üçün əlverişli vasitədir. Mikroblar kəsici alətlər, əllər, hava, milçək və qan tökülən qab vasitəsilə yayılır. Xüsusilə xəstəliyə yoluxmuş heyvanın qanı daha təhlükəlidir (yoluxucu xəstəliklər xüsusi qeyd olunmalıdır).

Qan yedikdə zülalların (protein) parçalanması nəticəsində sidik cövhərinin miqdarı artır və insanın komaya düşməsi ehtimalı çoxalır.

Bəzilərinin fikrincə qan, tərkibində dəmir olduğu üçün yeyilməsi faydalıdır. Lakin bu yanlış fikirdir. Çünki qanın tərkibində olan dəmir üzvi dəmirdir və qeyri-üzvi dəmirə nisbətdə çox böyük çətinliklə həzm olunur.

Şəriətə görə halal heyvanların qaraciyər və dalağını yemək icazəlidir(1). Çünki insan orqanizminə lazımi dəmir ötürə bilər. Tibbi baxımdan da bu iki hissənin yeyilməsi maneəsizdir. Elmdə sübut olunmuşdur ki, bu iki üzv bir çox qida maddələri ehtiva etdiyindən olduqca faydalıdır (xüsusi qlikogen, protein və vitaminlər).

Bütün bunlar tibb elmlərinin şəriət hökmlərini tam təsdiq etdiyini aşkara çıxarır”(2).

3. Doktor Paknijad yazır:

“Qan yeməyin cisimdən çox ruha ziyanı var. Çobanlar daim itlərinin quduzlaşması, şiddət göstərməsi üçün ona qan içirdirlər”(3).

Bəzi təfsirçilər yazırlar:

səh:204

“Bu gün artıq elm sübut etmişdir ki, qida məhsulları vəzilərə (endokrin, yaxud sekresiya vəzilərinə) təsir göstərir, nəticədə hormonlar (inkretlər) hasil olur və bu özünü insanın davranışında göstərir”(1).

YEKUN

Burada bir neçə məqama diqqət yetirməyi zəruri hesab edirik.

1. İlahi dinlərin vəhyə dayanaraq xəstəliklərin qaynağı olan bu hökmü verməsi fəxr ediləsi bir faktdır. İlahi dinlərin qan yeməyi insanaməxsus qida məhsulları cərgəsindən çıxarması peyğəmbərlərin bəşər sivilizasiyasına göstərdiyi ən böyük xidmətlərdəndir.

2. Qan yeməyin haram olması ilahi peyğəmbərlərin (ə) möcüzələri sırasındadır.

3. Qan yeməyin haram olmasının səbəbi kimi göstərilən gigiyenik fəsadlar həmin səbəblərin yalnız bir hissəsidir.

4. Qanla bağlı bir çox məsələlər qaranlıq olaraq qalır və gələcək tədqiqatlar üçün gözəl mövzudur. Misal üçün, axar qanın (دماء مسحوفا) haram və murdar, orqanizmdə qalan qanın isə pak olmasının səbəbləri, qan yeməyin psixi təsirləri (daşürəklilik və s.) aydın deyil. Sırf ehtimal və ya çobanların itləri quduzlaşdırma metodu elmi əsas ola bilməz.

Bu heç də təsadüfi deyil. Çünki spirtli içkilər insan ağlının üstünü örtür və yaxşını pisdən ayırmağa imkan vermir.

yol ötən müsafirlər müstəsnadır - qüsl edənədək namaza (və ya namaz qılınan yerə) yaxınlaşmayın”(1).

Bu ayə haqqında təfsirçilər arasında bir neçə baxış mövcuddur.

1. Ayədən məqsəd budur ki, müsəlmanlar şərab içdikdən sonra kefləşdikdə (sərxoş vəziyyətdə) namaza yaxın durmasınlar. Bunun iki faydası var:

a) Allahla münacat etmək nə dediyini başa düşməkdən, dərk etməkdən asılıdır. Kefli ikən Allahın qarşısında dayanmaq həm ədəbsizlik, həm də faydasızdır.

b) Beş namazın vaxtlarının bir-birinə yaxın olması spirtli içki içməyə mane olurdu. Bu bir növ alkoqolizmlə mübarizə idi(2).

2. Bəzi şiə və əhli-sünnə təfsirçilərinə görə məlum ayə yuxu ilə bağlıdır. Yəni yuxulu ikən namaza yaxın durmayın. Bu bir çox rəvayətlərdə də öz əksini tapmışdır(3).

Digər təfsirçilər isə bu baxışı rədd edir və bildirirlər ki, ayədə məqsəd ümumiyyətlə tam oyaq olmaqdır. “Nə dediyinizi biləsiniz deyə” ifadəsindən aydın olur ki, insanın tam oyaq olmadan (istər yuxudan, istərsə də spirtli içkilərin təsirindən) namaz qılması doğru deyil(4).

3. Ayədə “صلوه” [səlat] sözündən məqsəd namaz qılınan məkan, yəni məsciddir. Buna dəlil “الاعابری سبیل” ibarəsidir. Deməli, ayə kefli halda məscidə yaxın getməyi qadağan edir(5).

Dördüncü mərhələ:

səh:207

“Ey iman gətirənlər! Şərab da, qumar da, bütlər də, fal oxları da Şeytan əməlindən olan murdar bir şeydir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə, nicat tapasınız! Şübhəsiz ki, Şeytan içki və qumarla aranıza ədavət və kin salmaqdan və namaz qılmaqdan ayırmaq istər. Artıq bu işə son qoyacaqsınızmı?”(1)

Ayədə bir neçə məqamın üzərində dayanmaq lazımdır.

Birincisi: Ayə şərabın hökmünü qəti olaraq açıqlamışdır. Lakin bu öncəki üç mərhələdə yaranmış hazırlıqdan sonra idi. Belə ki, ayə nazil olduqdan sonra (cahillik dövrünün şərab içənlərindən olan) Ömər ibn Xəttabın cavabı انتهینا .... انتهینا “artıq içməyəcəyik” sözləri oldu(2).

Bu ayə nazil olduqda əlində şərab camı olanlar, camları sındırdılar. Camlar küçələrə töküldü. Cəmiyyət yekdilliklə şəriət hökmünə boyun əydi. Bu, Quranın heyrətləndirici tərbiyə üsulunun təsiri idi.

İkinci: Bu ayədə şəraba qadağa qoyulmaqla yanaşı onun fəsadları da açıqlanmışdır.

Fransa tarixçisi Rhenan yazır:

“İslam dini öz ardıcıllarını bir çox təhlükədən, o cümlədən donuz, itin artığı və şərabdan xilas etmişdir”.

“Daim şərab içən (alkoqolik) bütpərəst kimidir. Şərab insanda bədənin əsməsinə gətirib çıxarır. Onun kişiliyini, insafını məhv edir. Şərab, ona qurşanmış insanı yaxınlarına qəsd etməyə, yaxın qohumları ilə intim münasibətə sürükləyir. Sərxoş insan öz məhrəmləri ilə zina etməyə belə cəsarət edir. O, sərxoş vəziyyətdə nə etdiyini bilmir. Şərab onu istənilən təhlükəli işə vadar edir”(1).

b) Mənəvi və ictimai təsirləri.

1. Spirtli içkilər insanlığı əldən alır.

Spirtli içkilər insanların ağılını əlindən alır. Onlar sərxoş vəziyyətdə təhlükəli hal alırlar.

2. Alkoqolizmin ictimai ziyanları.

Şərab içmək şeytani əməllərdəndir. Şeytan bu yolla insanların arasında düşmənçilik salır. “Şübhəsiz ki, Şeytan içki və qumarla aranıza ədavət və kin salmaqdan və namaz qılmaqdan ayırmaq istər” (Maidə, 90-91).

Alkoqoliklər onlarda yaranan (sərxoş ikən) yırtıcılıq əhval-ruhiyyəsinin təsiri ilə hər bir cinayəti törətməyə hazır olurlar(2). Statistik məlumatlara görə alkoqoliklərin ictimai cinayətləri olduqca çoxdur(3).

3. Alkoqolizmin iqtisadi ziyanları.

Alimlərdən biri yazır:

“Əgər hakimiyyət dairələri meyxanaların yarısının bağlanacağına zəmanət versələr, xəstəxana və

səh:210

dəlixanaların yarısına ehtiyac olmayacağına zəmanət veririk”(1).

Deməli, spirtli içkilərin dövlətə keçəri xeyiri (şərabçılardan alınan vergi və s.) olsa belə, ziyanı daha çoxdur. Bu, Quranın əsrlər öncə xəbər verdiyi həqiqətdir (Bəqərə, 219).

4. Alkoqolizmin mənəvi ziyanları.

Spirtli içkilər ümumilikdə insanı dindən çıxarır. Quran xüsusi olaraq onun Allahı xatırlamağa, namaz qılmağa mane olduğunu bildirir (Maidə, 90-91).

Spirtli içkilərin mühüm ziyanlarından biri də özünü ictimai davranış qaydalarında, etik normalarda göstərir. Alkoqolikin ailəyə, övlada qayğısı, sevgisi son həddə enir. Bir çox hallarda bu katiqoriyalı insanların öz övladlarına belə qəsd etdikləri müşahidə olunmuşdur(2).

c) Alkoqolizmin tibbi ziyanları.

İçilmiş alkoqol (ağız, mədə və ağciyər selikli toxumaları vasitəsi ilə) asanlıqla qana sorularaq mərkəzi sinir sistemində bir sıra pozğunluqlar törədir. Əgər hamilə qadın alkoqol içərsə, içilən alkoqolun müəyyən hissəsi bətndəki uşağa ötürülür və birbaşa beyin hüceyrələrinə təsir göstərir.

Spirtli içkilərin törətdiyi xəstəlikləri əsasən iki hissəyə ayırmaq olar.

Birinci: Narkotik sərxoşluq.

Böyük dozada alkoqol içənlərdə baş qaldırır. Sərxoş şəxs dərin yuxuya gedir, onun vətər, dəri və başqa refleksləri zəifləyir, hətta ürək fəaliyyəti və tənəffüsü həyat üçün qorxu törədəcək dərəcədə pozula bilər.

səh:211

Əgər müntəzəm şəkildə alkoqol içilərsə, bu xroniki alkoqolizmə səbəb olur. Nəticədə xəstənin əmək qabiliyyəti pozulur və ya itir, iradəsi zəifləyir. Onlar özlərini normal idarə edə bilmir. Xroniki alkoqolizm qan-damar sistemində distrofik dəyişikliklərə, hipertoniya xəstəliyinin sürətlənməsinə, qaraciyər və böyrəklərin funksiyasının pozulmasına, ağır psixi və somatik pozğunluqlara və s. səbəb olur. Xroniki alkoqolizm ağıl zəifliyi, alkoqol epilepsiyası, bəzi hallarda alkoqol psixozları ilə nəticələnə bilər.

Bəziləri etiraz edirlər ki, az miqdarda spirtli içkinin qəbul olunması xəstəliyə səbəb olmur. Bu etiraza cavab olaraq bildirmək lazımdır ki, “Sərxoşluq” adlanan xəstəlik (içkinin az və ya çox qəbul olunmasından asılı olmayaraq) baş verir və kəskin ağıl pozğunluğu ilə müşyiət olunur.

İkinci: Kəskin alkoqol intoksikasiyası (spirtli içkilərin alkoqolu ilə zəhərlənmə).

Bu xəstəlik əsas sinir proseslərini, ilk növbədə, insanın düzgün davranışına, təfəkkür və danışığına həlledici təsir göstərən tormozlanmanı gücləndirir. Alkoqol sərxoşluğun ilk mərhələsində sanki adama qüvvət gəlir, iş qabiliyyəti artır. Halbuki müəyyən edilmişdir ki, hətta cüzi miqdarda alkoqol belə, insanın fiziki və zehni iş qabiliyyətini xeyli azaldır. Sərxoş adam ilk anlar qayğısızlaşır, kefi durulur, şənlik edir və s. Sərxoşluq gücləndikcə bütün bunlar əsəbilik, ədəbsizlik və kobudluqla əvəz olunur. Sərxoş adam cəmiyyətdə davranış qaydalarına riayət edə bilmir. Ailədə narazılıq törədir və uşaqların tərbiyəsinə mənfi təsir göstərir.

səh:212

Dipsomaniya alkoqolizm nəticəsində baş verən xüsusi xəstəlik formasıdır. Belə hallarda xəstə yalnız xəstəlik tutması zamanı sərxoşluq edir. Tutmalar arasındakı müddətdə isə spirtli içkiyə həvəsi olmur, hətta ondan ikrah edir. Tipik hallarda, xəstə bədbinlikdən şikayətlənərək içməyə başlayır. Sonralar isə içkiyə aludəlik xəstənin onsuz da pozulmuş iradəsinə hakim kəsilir. O, iş qabiliyyətini itirir, hərəkətlərinə nəzarət edə bilmir.

Qeyd: Bundan başqa spirtli içkilərin istifadəsindən törənən bir çox xəstəliklər də var ki, ixtisas üzrə yazılmış kitablarda öz əksini tapmışdır. Bu xəstəlikləri aşağıdakı şəkildə sıralamaq olar:

Əsəb xəstəlikləri.

Həzm xəstəlikləri (buraya ağız-boğaz selikli qişalarının zədələnməsi, qida borusu iltihabı, ağır qanqusma, qida borusu xərçəngi, kəskin mədə iltihabı, xronik mədə iltihabı, mədə xərçəngi, mədə yarası, mədəaltı vəzi iltihabı, qaraciyər xəstəlikləri və s. daxildir).

Ürək xəstəlikləri (ürək əzələlərinin zəifliyi və s.)

Yoluxucu xəstəliklər.

Qan çatışmazlığı (qanda dəmir, B12 vitamini və s. azalır).

Xərçəng xəstəlikləri.

YEKUN

1. Spirtli içkilərə qadağa qoyulması Quranın elmi möcüzələrindən biridir. Bu hökm açıqlandıqda bəşəriyyət çox böyük iştahla bu növ içkiləri içir və onun gigiyenik fəsadlarından xəbərsiz idi.

səh:214

2. Bəzi yazıçılara görə Quranın ecazkarlıq nümunələrindən biri cahillik dönəminin ərəb cəmiyyətində apardığı qısamüddətli dəyişiklikdir(1).

Şərabın mərhələli şəkildə qadağan olunması bunun ən bariz nümunəsidir.

3. Şərabın haram və murdar olunmasının səbəbləri qeyd olunanlarla bitmir.

Sonda qeyd olunan xəstəliklər haqqında iki məqamı nəzərdən qaçırmaq lazım deyil. Birincisi, bu xəstəliklər ümumi xarakter daşımır. Yəni bütün alkoqoliklər bu xəstəliklərə yoluxmur. Çünki insanların orqanizminin dayanıqlılığı müxtəlifdir. İkincisi, sonda qeyd olunan xəstəliklərin bir çox amilləri mövcuddur ki, onlardan yalnız biri spirtli içkilərdir. Yəni heç şərab içməyənlər belə bu xəstəliklərə yoluxa bilərlər.

“Ey iman gətirənlər! Namaza durduğunuz zaman üzünüzü və dirsəklərlə birlikdə əllərinizi yuyun... Allah sizi çətinliyə salmaq istəməz, lakin O sizi pak, təmiz etmək və sizə olan ne’mətini tamamlamaq (artırmaq) istər ki, bəlkə, şükür edəsiniz!”(1)

saxlanılmasından aslıdır. Dərinin davamlı olaraq yuyulması tər vəzilərin tər ifrazını asanlaşdırır”(1).

Dəstəmazın gigiyenik faydaları haqqında yazırlar:

“Dəstəmaz əllərin çirklənməsindən törəyən bir çox həzm xəstəliklərinin qarşısını alır. Bu xəstəliklərin ən təhlükəlisi yolxucu xəstəliklərdir (vəba, qarın yatalağı, mədə iltihabları, qida məhsullarından zəhərlənmələr və s.). Bundan başqa, qan dövranına və s. müsbət təsir göstərir”(2).

Alimlərdən biri yazır:

“İslamda göstərilən dəstəmaz eynilə masaj (isveç masajı) xarakterinə malikdir. Çünki bədənə soyuq su dəydikdə, həmin üzv soyuyur. Qan soyuyan üzvə doğru sürətlə hərəkət edir və bədənin itirilən təbii hərəkətini qorumağa çalışır. Qan dövranını sürətləndirir, nəticədə insan gümrah və sağlam olur”(3).

4. Dəstəmazın hansı su ilə (soyuq, pak və s.) alınması, burunu, ağzı yaxalamaq, dəstəmazdan öncə dişləri yumaq və s. bu kimi məsələlər haqqında hədislərdə maraqlı gigiyenik məqamlara toxunulmuşdur ki, ixtisar məqsədi ilə burada qeyd etmirik(4).

YEKUN

1. Dəstəmaz hökmünün zəruri dini ayin olaraq vacib olunması səmavi dinlərin insanlara təmizliklə yanaşı, daxili nurluluğu, səciyyəvi mənəviyyatı da özündə cəmləşdirən ərməğanıdır.

2. Öncə də qeyd olunduğu kimi əlləri və üzü yumaq insanların gündəlik proqramlarında mövcud olmuş, bəzi

səh:217

dinlər tərəfindən isə dəstəmaz olaraq vacib edilmişdir. Deməli, bunu Quranın elmi möcüzəsi hesab etmək olmaz (Qeyd etmək lazımdır ki, İslamda göstərilən dəstəmaz, digər dinlərdə göstərilən dəstəmazla müəyyən baxımlardan fərqlidir).

3. Dəstəmaz bir dini ibadətdir. Onu sadə masaj və ya yuyunma həddinə düşürmək yolverilməzdir. Doğrudur, onun gigiyenik xüsusiyyətlərinə göz yummaq olmaz. Lakin bu dəstəmaza bir tərəfli yanaşmaya səbəb olmamalıdır.

4. Dəstəmazın elmi sirləri onun vacib olunması səbəblərindən ola bilər. Lakin bu heç də tam səbəb deyil. Burada digər səbəblərin (xüsusilə mənəvi səbəblərin) mövcudluğu da ehtimal olunur.

ne’mətini tamamlamaq (artırmaq) istər ki, bəlkə, şükür edəsiniz!”(1)

Yuxarıda qeyd olunan ayə bir daha göstərir ki, ilahi göstərişlər insanların mənafeyinə xidmət edir. Allah bu göstərişlərlə insanların mənəvi və cismani paklığını təmin edir.

İkinci: Heyz (qadınların aybaşı adəti - menstruasiya) olan qadınlar.

“Səndən heyz (aybaşı) barəsində sual edənlərə söylə: Heyz əziyyətli bir haldır. Heyz zamanı qadınlardan kənar olun, (heyzdən) təmizlənməyənə qədər onlarla yaxınlıq etməyin, təmizləndikdən sonra isə Allahın sizə əmr etdiyi yerdən (buyurduğu qayda üzrə) onlara yaxınlaşın! Allah (günahından) tövbə edənləri, (təmiz və) pak olanları sevər!”(2)

Bu haqda növbəti bəhslərdə (heyz haqqında olan qadınlarla cinsi əlaqənin yasaq olunmasının səbəbləri bəhsində) ətraflı söhbət açacağıq.

Qeyd: Əlbəttə, İslamda digər qüsllər də mövcuddur (Buraya Nifas (doğuş qanı görən qadınlar üçün), İstihazə (müəyyən şəraitdə qan görmələr zamanı) vacib, cümə, bayram və s. müstəhəb qüsllər daxildir).

məni bütün bədəndən xaric olur. Buna görə də bütün bədəni təmizləmək lazımdır”.

Qeyd: Hədisin elmi izahı haqqında növbəti səhifələrdə söhbət açacağıq.

2. Qüslün mənəvi rolu.

Qüsl insanın daxilən nurluluğuna səbəb olur. Onda mənəvi əhval-ruhiyyə yaradır. Ruha paklıq bəxş edir.

3. Qüslün gigiyenik faydaları

Bəzi həkimlər qüslün gigiyenik faydaları haqqında yazırlar:

“Spermanın orqanizmdən xaric olması (sidik və s. kimi) yalnız bir üzvlə bağlı deyil. O, bütün orqanizmə təsir göstərir. Bütün hüceyrələr sperma xaric olduqda süstləşir.

Alimlərin tədqiqatına görə insan orqanizmində mövcud olan veketativ sinir sistemi – simpatik və parasimpatik olmaqla iki hissəyyə bölünür. Simpatik sinir sisteminin funksiyasi orqanizmin fəalliyətini sürətləndirmək, çoxaltmaq, parasimpatik sinir sisteminin funksiyası isə tam əksinə orqanizmin fəaliyyətini ləngitməkdir. Veketativ sinir sisteminin bu iki hissəsi orqanizmdə tarazlığı qoruyur. Bəzən orqanizmdə baş verən fəaliyyət nəticəsində məlum tarazlıq pozulur. Bu tarazlığı pozan amillərdən biri də orqazm aktıdır. Bu zaman parasimpatik sinir sistemi simpatik sinir sistemini üstələyir və məlum tarazalıq mənfi şəkildə pozulur. Sübuta yetirilmişdir ki, simpatik sinir sistemini işə salan və itirilmiş tarazlığı bərpa edən amillərdən biri də bədənin suya toxunmasıdır. Orqazm zamanı simpatik və parasimpatik sinir sistemlərinin tarazlığı pozulduğu üçün cinsi əlaqədən və ya məni xaric olduqdan sonra su ilə yuyunmaq (qüsl etmək) vacib edilmişdir”(1).

səh:220

Elm adamlarından biri yazır:

“İnsan bədəninin xarici örtüyündə 2 milyona yaxın məsamə mövcuddur. Dəri bu məsamələr vasitəsilə xarici aləmlə qaz mübadiləsinə girir. Yəni oksigenin orqanizmə daxil olmasını təmin edir (Orqanizmin tənəffüsünün 7%-i bu yolla baş verir). Tər və zəhərli qazlar da bu məsamələrdən xaric olur. Bədəndən xaric olan tərin davamlı buxarlanması nəticəsində qazlı maddələr buxara çevrilir, zəhərli, mineral maddələr isə dərinin üzərində qalır. Bu oturumlar (çöküntülər) məsamələri tutur və parazitlərin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Cinsi əlaqə zamanı insan daha çox tərləyir. Nəticədə məsamələrin üzərində daha çox çöküntü oturur (İnsan hər 24 saatda orta hesabla 1 litr tərləyir. Əgər məsamələr bu və ya digər vasitələrlə tutularsa, çox keçmədən ölümlə nəticələnər). Buna görə də şəriətdə cənabət qüslü vacib edilmişdir ki, bədənin üzərində parazit yuvacıqları məhv edilsin.

Qabaqlar məninin yalnız müəyyən bir üzvdən xaric olduğu zənn olunurdu. Yalnız zaman keçdikcə məninin bütün bədəndən xaric olması isbat olundu”(1).

4. Qüslün ictimai rolu.

Bəzi alimlər həkimlərə istinad edərək yazırlar:

“Bilməliyik ki, (cinsi əlaqədən sonra) bədən tam yuyulmazsa, insanın tündməzac olmasına gətirib çıxarır. Bundan başqa, ünsiyyət, sevgi azalır, onlardan pis iy gəlir, iy bilmə hisləri azalır”(2).

5. “Məss-meyyit” qüslünün faydaları.

Bəzi yazıçılar “məssi-meyyit qüslü haqqında yazırlar:

səh:221

“Xəstənin dəri örtüyündə çoxlu miqdarda mikrob olur (təqr. hər santikvadratda 40,000). Bəzi mikroblar xəstə öldükdən sonra güclənərək artır. Bu zaman dəri örtüyü yoluxucu xəstəliklərin yayıcısına çevrilir. İslamda meyit yuyulmazdan öncə çirkin hesab olunur və ona toxunanların xəstəliyə yoluxmamaları üçün qüsl etməyi tövsiyə edilir”(1).

YEKUN

Burada bir neçə məqama toxunmağı zəruri hesab edirik.

1. Qüsl ayini ilahi dinlərin insana töhfələrindəndir. Hansı ki, onun mənəvi və cismani sağlamlığına yol açır. İlahi dinlər bu növ məsələlərdə insana düzgün həyat yolunu göstərmişlər. Lakin bunun təbii bu instinktiv kökləri öncədən insanda mövcud olduğu üçün səmavi kitabların elmi möcüzəsi hesab oluna bilməz. Bu, sadəcə insanın təbii əməlinin təsdiqidir.

2. Qüsl namaza giriş üçün bir ibadətdir. Onu sırf gigiyenik tədbir səviyyəsinə endirmək doğru deyil. Təbii ki, onun gigiyenik faydaları da danılmazdır.

3. Bir çox elm adamlarının fikrincə cənabət qüslünün vacib olmasının səbəbi gigiyenik məsələlərdir. Halbuki cənabət qüslü özlüyündə müstəhəbdir. Lakin namazın müqəddiməsi olduğu üçün vacib olur. Deməli, gigiyenik səbəbləri bu növ hökmlərin tam səbəbi kimi göstərmək doğru deyil.

4. Qeyd olunan gigiyenik faydalar bədənin adi qaydada yuyulması zamanı da özünü göstərir. Bu bir daha məlum faydaları İslamın əsl məqsədi olmadığını aşkara çıxarır.

səh:222

2. Geyimin pak olması bəzi həcc əməllərində (təvaf və s.) zəruri şərtdir.

3. Namaz qılarkən, ziyarət edərkən, dini yığıncaqlarda və s. iştirak edərkən təmiz geyinmək müstəhəbdir. Bu haqda çoxlu hədislər mövcuddur(1).

bu heç də belə deyil. Çünki ayəni bir neçə yolla ümumiləşdirmək olar.

Birinci: Əhzab surəsinin 21-ci ayəsində (Həqiqətən, Allahın Rəsulu Allaha, qiyamət gününə ümid bəsləyənlər və Allahı çox zikr edənlər üçün gözəl örnəkdir!) qeyd olunduğu kimi Peyğəmbər (s) hamıya örnəkdir. Deməli, hamı ilk ayədə Peyğəmbərə (s) aid olunan hökmə əməl edərək ikinci ayəyə (Əhzab, 21) sadiq qalmalıdır.

İkinci: Ayədə Peyğəmbərə (s) müraciət olunsa da geyimin paklığının yalnız Peyğəmbərə (s) aid ola biləcək heç bir cəhəti yoxdur.

Üçüncü: Geyimin paklığı haqqında nəql olunan rəvayətlər göstərir ki, bu hökm yalnız Peyğəmbərə (s) aid deyil (fərdi hökm deyil, ümumi hökmdür).

3. Ayə haqqında irəli sürülən 6 ehtimaldan yalnız biri geyimin pak olmasıdır. Buna görə də qəti olaraq ayənin məlum mövzuya aidiyyətını iddia etmək olmaz.

4. Namaz qılanın şərtlərindən olan geyimin paklığının gigiyenik faydaları bu hökmün yalnız spesifik səbəbi ola bilər. Bunun tam səbəb olduğunu hesab etmək yanlışdır. Ehtimal ki, bu hökmə səbəb olan digər mənəvi, ictimai və s. amillər də mövcuddur.

Yadına sal ki, bir zaman İbrahimə Kə’bənin yerini bildirib belə buyurmuşduq: Mənə heç bir şeyi şərik qoşma, evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku edən və səcdəyə qapananlar (namaz qılanlar) üçün (bütlərdən) təmizlə!(1)

Məlum ayə həzrət İbrahim (ə) haqqındadır. Kəbə ibadət üçün təyin edildikdən sonra ona belə vəhy olundu:“Evimi təvaf edənlər, namaza duranlar, rüku edən və səcdəyə qapananlar (namaz qılanlar) üçün təmizlə!”

Ayədə sözü keçən “طهر” [təhhir] ifadəsi haqqında iki ehtimal mövcuddur.

Birinci ehtimal: Allahın evini pak etməkdən məqsəd oranı mənəvi napaklıqdan qorumaqdır. Yəni bu ev Allaha ibadətə məxsusdur, şirk və bütpərəstlikdən uzaq olmalıdır.

İkinci ehtimal: Allahın evini pak etməkdən məqsəd, onu mənəvi və maddi çirkinlikdən uzaq tutmaqdır. Əllamə Təbatəbai birinci mənaya üstünlük verir(2).

İkinci ehtimalı qəbul edəriksə, ayə məscidlərin pak saxlanılmasına da aid olur.

Bəzi həkimlər yazırlar:

“Bu ayə ətraf mühitin, xüsusilə məscidin pak saxlanılmasına aiddir. Namazın düzgünlüyünün şərtlərindən biri onun pak yerdə qılınmasıdır”(1).

3. Mənzil və ictimai obyektlərin təmizliyi.

Bəzi elm adamları rəvayətlərə əsaslanaraq ayəni daha geniş mənada izah etməyə çalışırlar.

“Adab əş-şəriə” kitabında mənzillərlə bağlı 47 hökm qeyd olunmuşdur ki, onun 7 hökmü bu mövzuya aiddir. Həmin 7 hökm açıqca insanın yaşadığı mühitin təmiz, pak olmalı olduğunun zərurətini göstərir. Məlum 7 hökm aşağıdakılardır.

1. Evdə namaz üçün ayrıca yer ayırın.

2. Evin döşənəcəyi pak olmalıdır.

3. Evdə it saxlamaq olmaz.

4. Ev (vaxtlı-vaxtında) süpürülməlidir.

5. Evə qapı qoyulmalı və pərdələnməlidir.

6. Yemək qablarının ağzını açıq qoymaq olmaz.

7. Evdə axar və ya kürr su olmalıdır.

Peyğəmbərdən (s) nəql olunan bir rəvayətdə deyilir: “Zibili evdə, yaşadığınız mühitdə saxlamayın. Çünki şeytan (mikrob) yığnaqıdır”.

Digər rəvayətdə isə oxuyuruq:

“Toz qaldırmayın; çünki tənəffüsü ağırlaşdırır”(2).

Qeydlər:

a) 1 q toza mikroskopla baxdıqda 750 000 – 2 100 000 mikrob görmək olar.

b) Rəvayətlərdə mikrob şeytan deyə yad edilmiş və ziyanları xatırladılmışdır. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi İslamda hər bir çirkin, xəbis varlığa şeytan deyilir(3).

səh:227

YEKUN

Burada bir neçə məqama toxunmaq lazımdır.

1. İlahi dinlərin, xüsusilə İslam və Quranın paklıq məsələsinə diqqəti dinin bəşəriyyətə elmi xidmətlərindən biridir.

2. Təharət və paklıq məsələsi (insanın instinktiv meyli olmaqla yanaşı) öncəki dinlərdə də diqqət mərkəzində olduğu üçün Quranın elmi möcüzəsi sayıla bilməz.

3. Ayənin həzrət İbrahimə (ə) Kəbənin paklanması ilə bağlı xüsusi hökmdən ibarət olduğunu və qeyd olunan iki ehtimalın mövcudluğunu nəzərə alsaq, qəti olaraq ətraf mühitin (çirklənmədən) qorunması ilə bağlı olduğunu deyə bilmərik.

Bugünkü yəhudilik və xristianlıqda bu növ qadınlarla intim münasibət qurulması haqqında ziddiyyətli hökmlər mövcuddur. Bir çox yəhudilərə görə bu cür qadınlarla hər hansı bir ünsiyyət haramdır. Bu fikirdə olanlara cavab olaraq bəzi xristianlar qeyd edirlər ki, qadının aybaşı adətində olub-olmaması arasında heç bir fərq yoxdur. Onlarla istənilən növ ünsiyyət, hətta cinsi əlaqə belə maneəsizdir. Ərəb müşrikləri, xüsusilə Mədinədə yaşayanlar yəhudilərdən təsirlənərək heyz halında olan qadınlarla onlar kimi davranırdılar. Bəzi müsəlmanlar Peyğəmbərdən (s) bu haqda soruşdular. Onlara cavab olaraq sözügedən ayə nazil oldu(1).

Qadınlar heyz halında olduqları zaman cinsi əlaqəyə qarşı ikrah hissi duyduqlarından Quran kişilərə müraciət edir. Onlarla öz istəklərini qadınlara təhmil etməmələrini və bu vəziyyətdə qadınlardan uzaq olmağı tapşırır.

“İslam hər yerdə mötədil mövqedən çıxış edir. Burada da həmin prinsipə sadiq qalaraq bu halda qadınlarla cinsi əlaqə xaricində istənilən növ ünsiyyəti icazəli hesab edir (Bu yəhudilərin ifrat, xristianların isə çox mülayim mövqeyinin yanlışlığını aşkara çıxarır). Beləcə qadına qarşı bu və ya digər hörmətsizliyə, təhqirə yol vermədən onun sağlamlığını da təmin etmiş olur(1).

3. Bu hökmün hikmətlərindən biri qadın və kişinin xəstəliklərdən amanda qalmasıdır. Həkimlərdən biri bu haqda yazır:

“Adi halda qadının uşaqlıq yolu ifrazat vasitəsilə yumşalır və qorunur. Süd turşusu xasiyyətli bu ifrazat uşaqlıq yolunu mikroblardan qoruyur. Uşaqlıq yolunda qan olduqda isə vəziyyət dəyişir. Aybaşı adəti zamanı cinsi əlaqəyə girmək çirklənməni çoxaldır, qadın və kişinin sağlamlığını şübhə altına salır. Cinsi əlaqə zamanı iltihablaşmış uşaqlıq yolunda sıyrıntı əmələ gəlir (səth təbəqəsi - funksional qat - qopmuş) uşaqlığın selikli qişası mikrobların təsiri altına düşür. Nəticədə uşaqlıqda şiddətli ağrılar baş verir. Qadında yorğunluq, süstlük, qızdırma müşahidə olunur. İltihab ağır olduqda digər hissələrə də keçib, qadında sonsuzluq yaradır. Bu halda cinsi əlaqədə olmaq qan axmanı çoxaldır. Kişinin də xəstəliyə yoluxma ehtimalı çoxalır. Sidik kanalında iltihab yaradır. Bəzən bu iltihab digər hissələrə, xüsusilə xayalara da keçir”(2).

Bəzi təfsirçilər “Səndən heyz (aybaşı) barəsində sual edənlərə söylə: Heyz əziyyətli bir haldır” ayəsini qeyd edərək yazırlar:

“Əslində bu cümlə sonrakı cümlənin - heyz halında olan qadınlarla cinsi əlaqənin yasaq olunmasının - səbəbini

səh:231

açıqlayır. Çünki bu vəziyyətdə qadınlarla yaxınlıq etmək ikrah hissi oyatmaqla yanaşı çoxlu ziyanlar da törədir. Bu gün artıq onun ziyanları sübuta yetirilmişdir. Buna misal olaraq, kişi və qadının sonsuzluq (nəsil vermə qabiliyyətinin itirilməsi), sifilis, süzənək və s. zöhrəvi xəstəliklərin törəməsi orqanizmin mikrob yığnağı olan heyz qanının kişi cinsiyyət orqanına daxil olması və s. göstərmək olar. Buna görə də həkimlər heyz halında cinsi əlaqəyə icazə vermirlər”(1).

Alimlərdən biri yazır:

“Heyz və eləcə də doğum qanında orqanizmdə olan digər qanlarda olmayan mikroblar da mövcuddur. Prinsipcə kişi nütfəsi (yaxud nütfə tərkibindəki spermatozoidlər) və ya qadının yumurtalığı çox təmiz və mikrobsuz olur. Orada yeni bir varlıq formalaşacağı üçün Allah oranı təmiz yaratmışdır. Əgər təsadüfən yumurtalığa bir mikrob düşərsə spermatozoid özü onu məhv edərək sıradan çıxarır. Lakin heyz zamanı qan vasitəsi ilə çoxlu sayda mikrob yumurtalığa keçir ki, onları sıradan çıxarmaq spermatozoidlərin qüdrəti xaricindədir. Beləcə mikroblar böyük qalibiyyət qazanır və nəticədə döl nöqsanlı olur”(2).

4. Qadınların heyzdən sonra qüsl vermələrinin hikməti.

Bəzi elm adamları bu haqda yazırlar:

a)Qadın aybaşı adətləri zamanı həyat yoldaşı (və digər ünsiyyətdə olduğu insanlarda) ikrah hissi doğurur (iyrənc vəziyyət alır). Buna görə də heyz dövrü bitdikdən, qan kəsildikdən sonra qüsl - bədəni tam yumaq ona vacib olur ki, yaranmış ikrah hissi aradan getsin və qadın tam ürəyəyatan vəziyyətə düşsün.

səh:232

b)Nisbətən uzun çəkən heyz dövründə dəri məsamələrinin üzərini tərdən yaranan çöküntülər tutur. Qüsl zahiri təmizliklə yanaşı məsamələrin üstünü açır və parazitlərin yuva salmasını əngəlləyir.

c)Heyz dövründə qanda mövcud olan mikrobların bədənin digər hissələrinə də sirayət etməsi ehtimalı böyükdür. Buna görə də qüsl verərək tam təmizlənmək zəruridir(1).

Quranda bir neçə mərhələdə məzəmmət olunaraq (pislənərək) qadağan olunmuşdur.

Birinci mərhələ:

“Zinaya da yaxın düşməyin. Çünki o, çox çirkin bir əməl və pis bir yoldur!”(1)

Bu ayədə zina “çirkin əməl” və bəyənilməz yol kimi göstərilərək məzəmmət olunmuşdur.

Bəzi təfsirçilərə görə bu ayədə üç məqama toxunulmuşdur:

a) Ayədəki yasaq “zina etmək” deyil, zinaya yaxın düşmək şəklində verilmişdir. Bu səbəbsiz deyil. Çünki zina bir çox hallarda nikahdan yayınmaq, naməhrəmə baxmaq və s. müqəddimələrdən doğur. Ayə çox incə şəkildə bunlara da toxunmuşdur.

b) “انه کان فاحشة” ibarəsi üç təkidlə müşayiət olunur. “إن” [innə] təkid ədatı “کان” [kanə] keçmiş zaman köməkçi feli və “فاحشة” [fahişə] ifadəsi.

c) “ساء سبیلا” ibarəsi zinanın cəmiyyətdə digər pozğunluqalara da yol açdığını göstərir(2).

İkinci mərhələ: Quran Allah bəndələrinin özəlliklərini açıqlayarkən buyurur:

“Onlar Allahla yanaşı başqa bir tanrıya ibadət etməz, Allahın haram buyurduğu cana nahaq yerə qıymaz (onu öldürməz), zina etməzlər”(3).

Burada namusluluq Allahın xüsusi bəndələrinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri kimi göstərilmiş və bu çirkin əmələ qurşananları ilahi əzab gözlədiyini bildirmişdir.

səh:234

Üçüncü mərhələ: Məkkənin fəthindən sonra qadınlar Peyğəmbərə (s) beyət etdikdə sazişdə göstərilən bəndlərdən biri zina ilə bağlı idi. Quran bu haqda buyurur:

“Ya Peyğəmbər! Mö’min qadınlar Allaha heç bir şərik qoşmayacaqları, oğurluq və zina etməyəcəkləri, övladlarını öldürməyəcəkləri (qız uşaqlarını diri-diri torpağa gömməyəcəklərini), özgə kişilərdən olan uşaqlarını yalandan ərlərinə isnad etməyəcəkləri və heç bir yaxşı (bəyənilən) işdə sənin əleyhinə çıxmayacaqları barədə sənə bey’ət etmək üçün yanına gəldikləri zaman onların bey’ətini qəbul et və Allahdan onların bağışlanmasını dilə. Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!”(1)

Dördüncü mərhələ: Allah-taala Nur surəsində buyurur:

“Zinakar kişiyə və zinakar qadına yüz çubuq vurun. Allaha və axirət gününə inanırsınızsa, Allahın dini barəsində (bu işin icrasında) ürəyiniz onlara yumşalmasın və mö’minlərdən bir dəstə də onların əzabına şahid olsun. (Bu, subay kişiyə və ərsiz qadına aiddir. Evli kişi və qadın zina etdikdə isə onların cəzası daşqalaq edilməkdir). Zinakar kişi ancaq zinakar, yaxud müşrik bir qadınla evlənə bilər. Zinakar qadın da yalnız zinakar, yaxud müşrik bir kişiyə ərə gedə bilər. Bu (belə bir evlənmə), mö’minlərə haram edilmişdir”.(2)

Bu, zinakarlara qarşı tutulan son mövqedir. Çünki Quran öncəki ayələrdə müsəlmanları son mərhələdə göstəriləcək ağır hökmü eşitmək üçün hazırladı. Bu Ayə

səh:235

Mədinədə, İslam dövləti yarandıqdan sonra nazil olmuşdur.

Qeyd: Quranın bu mərhələli mövqeyi tərbiyəvi baxımdan çox maraqlıdır və ictimai məsələlərlə qarşılaşdıqda bu metoddan istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Hər bir insanın qarşı cinslə qeyri-qanuni cinsi əlaqəsi, mənəvi, ictimai və gigiyenik fəsadlarla nəticələnir. Əhli-beytdən (ə) gələn rəvayətlərdə, təbabətlə bağlı elmi əsərlərdə bu məsələlərə toxunulmuşdur. Aşağıda bunlardan bir neçəsinə nəzər salaq.

1. Rəvayətlər.

Rəvayətlərdə zinakarın imanın hüdudlarından kənara çıxdığı bildirilir. Nümunə üçün aşağıdakı hədisə nəzər salaq.

“Zinakar şəxs bu çirkin əmələ qurşandığı zaman mömin deyil. Oğurluq edən də eyni katiqoriyaya aiddir. Çünki o, bu əməli həyata keçirdiyi zaman köynək əynindən çıxan kimi iman da ondan xaric olur (imanını itirir).

2. Mənəvi fəsadları.

İnsan öz həyat fəaliyyətini ağıl, düşüncə və din çərçivəsində proqramlaşdıran varlıqdır. Zina isə iki insanın qeyri-qanuni cinsi münasibətidir, hansı ki, bir çox hallarda kobud cinsi təcavüzlə müşayiət olunur. Fərd zina edərkən insanlıq hüdudlarını aşaraq heyvan şəklini alır. Buna görə də zina insanlığa sığmayan əməldir. Ehtimal ki, Quranın bu əməli “ساء سبیلا” və “فاحشة” adlandırmasına səbəb də budur.

3. Zinanın ictimai fəsadları.

Bəzi təfsirçilər zinanın yasaq olunmasının fəlsəfəsi haqqında yazırlar:

1. Ailə qurluşunda hərc-mərclik yaranması, ata və övladlar arasında soyuq münasibət yaranması.

2. Bu rüsvayçı əməl fərdi və ictimai zəmində dava-dalaşa, düşmənçiliyə yol açır.

3. Təcrübə göstərir ki, bu əməl müxtəlif xəstəliklər törədir (elm də sübut etmişdir).

4. Bu əməl adətən uşağın abort olunmasına və s. bais olur.

5. Ailə qurmaqda məqsəd yalnız cinsi tələbatın ödənilməsi deyil. Burada müştərək yaşam, ruhi təskinlik,

səh:237

övlad yetişdirmək və s. amillər də mövcuddur. Bütün bunlar yalnız sağlam, möhkəm ailə mühitində gerçəkləşir(1).

4. Zöhrəvi xəstəliklərin yayılması.

Zöhrəvi xəstəliklər hansılardır?

Zöhrəvi xəstəliklər ən mühüm veneroloji xəstəliklər sayılan olduqca təhlükəli və yolxucu xəstəliklərdir.

Zöhrəvi xəstəliklər dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

1. Sifilis (Syphilis)

2. Süzənək (Gonorrhea)

3. Yumşaq şankr (Chancroid)

4. Qasıq limfoqranulmatozu (Donovania granulomatis)

Bəzi həkimlər zöhrəvi xəstəliklərin yayılması haqqında yazırlar:

“Zöhrəvi xəstəliklərin yayılmasının başlıca səbəbi təsadüfi yaxınlıqlardır”.

John Bisston bu haqda yazır:

“Araşdırmalar göstərir ki, əksər zöhrəvi xəstəliklər qanuni nikah xaricində baş verən cinsi yaxınlıqlar vasitəsi ilə yoluxur”(2).

səh:238

5. QİÇS(1) xəstəliyinin yayılması.

QİÇS (Qazanılmış İmmun Çatışmazlığı Sindromu) əsasən cinsi əlaqə yolu ilə yayılan xəstəliklərdəndir. Bu xəstəlik son on ildə dünyada xüsusilə, Amerika və Avropada ciddi şəkildə yayılmışdır. Müsəlman ölkələrində isə çox yayılmamışdır. Ehtimal ki, bu müsəlman ölkələrində təsadüfi cinsi əlaqələrin nisbi azlığının nəticəsidir.

Bəzi həkimlər bu haqda yazırlar:

“Bu təhlükəli xəstəliklərin kontrol olunmasına səbəb olan metod hansıdır? Axı bütün yollar təcrübədən keçirilmişdir. Onlar Penisillin preparatını sınaqdan keçirdilər; lakin uğursuzluqla qarşılaşdılar. Əxlaqsızlıq yuvalarını nəzarət altına aldılar; lakin bunun da faydası olmadı. Düzgün cinsi əlaqə mədəniyyətini təbliğ etdilər; lakin bu da yaralarını sağaltmadı. Bütün bu metodlar təcrübə olundu; lakin heç bir nəticə vermədi. İslamın göstərdiyi mübarizə üsulu isə sınaqdan uğurla keçməsinə baxmayaraq, unuduldu”(1).

YEKUN

1. Təsadüfi, qeyri-qanuni cinsi əlaqənin yasaq olunması ilahi dinlərin bəşərə xidmətlərindən biridir. Bu hökmün elmi sirləri qədim dövrlərdə insanlara məlum olmadığı üçün onu ilahi dinlərin elmi möcüzəsi hesab etmək olar.

2. Zina yəhudilikdə də qadağan olunduğu üçün bunu Qurana məxsus elmi möcüzə hesab etmək olmaz.

3. Zinanın gigiyenik və ictimai fəsadları onun yasaq olunmasına spesifik səbəb ola bilər. Çünki hələ bu hökmün bütün sirləri açılmamışdır.

4. Zöhrəvi xəstəliklərin yayılmasının müxtəlif səbəbləri var. Onlardan yalnız biri təsadüfi cinsi əlaqədir. Hər zinada xəstəlik axtarmaq doğru deyil. Bir çox hallarda gigiyenik tədbirlər nəticəsində təsadüfi cinsi əlaqə zamanı belə xəstəliklərin qarşısı alınır.

Deməli, zinanın yasaq olunmasının tam səbəbini göstərmək olmaz. Bu yalnız gigiyenik səbəblərlə izah edilməməlidir.

səh:240

Lutu da (yad et)! Bir zaman o öz qövmünə demişdi: Doğrudanmı siz özünüzdən əvvəl aləmlərdən (bəşər əhlindən, ins və cindən) heç kəsin etmədiyi iyrənc bir işi görürsünüz?(1)

Dördüncü:

“Lutu da (peyğəmbər göndərdik). O zaman (Lut) öz tayfasına demişdi: Gözünüz görə-görə çirkin işləmi məşğul olursunuz? (Etdiyiniz əməlin qəbahətini, günahını başa düşə-düşə hələ də ona davam edirsiniz!) Siz qadınları qoyub şəhvətlə erkəklərin yanınamı (üstünəmi) gedirsiniz? Həqiqətən, siz cahil bir tayfasınız! (Lut) tayfasının cavabı yalnız: Lutun ailəsini yurdunuzdan qovub çıxardın. Çünki onlar (bizim gördüyümüz işlərdən) təmiz qalmaq istəyən insanlardır! - deməkləri olmuşdu”(2).

“فاحشة” [fahişə] qəbahətli olduğu aydın olan işlərə deyilir. Burada məqsəd livatdır.

Beşinci:

Elçilərimiz (mələklər) Lutun yanına gəldikləri zaman (tayfası bu gözəl qonaqlara bir pislik yetirər deyə) əndişəyə düşdü, ürəyi sıxıldı və: Bu, çox çətin (başabəlalı) bir gündür! - dedi. (Qonaq gəldiyini bilən) tayfası tələsik (Lutun) yanına gəldi. Onlar (Lutun yanına gəlməzdən və mələkləri görməzdən) əvvəl də pis işlər görürdülər. (Lut onlara) dedi: Ey qövmüm! Bunlar (balalarım və ya ümmətimin qadınları) mənim qızlarımdır (onlardan şəriətə müvafiq surətdə istifadə edin). Onlar (nikah baxımından) sizin üçün daha təmizdirlər. Allahdan

səh:242

qorxun və (yaramaz əməllərinizlə) məni qonaqların yanında rüsvay etməyin. Məgər aranızda (sizə yaxşı işlər görməyi əmr edən, pis işləri yasaq edən) ağlı başında bir adam yoxdur? Onlar dedilər: Sənin qızlarına heç bir rəğbətimiz (və ya ehtiyacımız) olmadığını, şübhəsiz, bilirsən. Nə istədiyimizi də, yəqin ki, bilirsən!(1)

Hədislərdə bu hadisə belə anılır. Həzrət Lut (ə) tarlada işlədiyi zaman yaraşıqlı gənclərin ona doğru gəldiklərini, qonağı olmaq istədiklərini gördü. O, bir tərəfdən qonaqpərvərlik hislərinin çağırışına səs vermək istəyir, digər tərəfdən də yaraşıqlı gənclərin cinsi pozğunluğa aludə olan şəhərə girməsinin hansı rüsvayçılıqlara səbəb ola biləcəyini düşünürdü.

Altıncı: Qəmər (34) və Zariyat (32-37) surələrində də Lutun (ə) qövmünün məruz qalacağı əzabdan söhbət açılır.

YEKUN

Burada bir neçə məqama nəzər salmaq zəruridir.

1. Livatın psixi və gigiyenik fəsadlarına nəzərən yasaq olunması ilahi dinlərin bəşəriyyətə xidmətlərindən biridir.

2. Bu Quranın elmi möcüzəsi sayıla bilməz. Çünki Qurandan öncə Tövratda da bu məsələyə toxunulmuşdur.

3. Livatın gigiyenik fəsadları onun yasaq edilməsinin spesifik səbəbidir.

Ancaq zövcələri və cariyələri istisna olmaqla. Onlar (zövcələri və cariyələri ilə görəcəkləri bu işdən ötrü) qınanmazlar. Bundan artığını isyəyənlər (halaldan harama addayaraq) həddi aşanlardır (Allahın əmrini pozanlardır)”.

Qeyd: Sözügedən ayə ümumi bir hökm açıqlayır. Yəni cinsi tələbatını qeyri-adi üsulla təmin edənləri təcavüzkar adlandırır. Diqqətinizə çatdırılan rəvayətdə isə İmam (ə) bu təcavüzkarlığın nümunələrindən biri haqda söhbət açmışdır. Başqa sözlə desək, ayədə konkret onanizm deyə qeyd vurulmamışdır.

(səbəbsiz ruh düşkünlüyü) və guşənişinlik cinsi pozğunluğun bu növünə qurşanmağın acı nəticəsidir”(1).

2. İctimai fəsadları.

Bəzi alimlər “Cinsi zəiflik” kitabından sitat gətirərək yazırlar:

“Onanizm cinsi aktın qeyri-normal keçməsinə - cinsi zəifliyə (impontesiyaya) səbəb olur. Fərdi qorxaq, süst edir, cəsarətini əlindən alır. Bəzən cinsi yetginlik dövründə davamlı Onanizmlə məşğul olmaq fərdi narkotik maddələrin belə bacarmadığı şəkildə zəiflədir”(2).

3. Fiziki (cismani) ziyanları.

Doktor Hobin-in müşahidələri sübuta yetirmişdir ki, cinsiyyət orqanı ilə bağlı bütün xəstəliklər masturbasiya nəticəsində meydana gəlir. Bundan başqa gözün tor qişasında, eləcə də xovlu qişasında xəstəlik törədir. Bu iyrənc əməl davamlı olduqda üz öz rəngini itirir və solğun görünür. Çöhrədə tutqun hal yaranır. Göz yaşıl halqa ilə əhatə olunur. Bundan sonra müxtəlif üzvlərdə süstlük, əzginlik müşahidə olunur. Hafizə zəifləyir, iştah azalır, həzm çətinləşir, nəfəs təngiyir.

Cinsi pozğunluğun məlum növünün digər əlamətləri isə qan azlığı, baş gicəllənmə, arıqlama süstləşmə və s.-dır”(3).

Alimlərdən biri yazır:

“Onanizm gənclik təravətini, yaraşığı azaldır. Davamlı olduqda isə impatensiya ilə nəticələnir. Saçlara dən salır, vaxtsız qocalığa yol açır. Orqazmın tezləşməsi onanizmin acı nəticələrindəndir(4).

səh:247

YEKUN

Bir neçə məqama aydınlıq gətirək.

1. Onanizmin yasaq olunması dinin bəşəriyyətə, xüsusilə gənclərə xidmətlərindəndir. Bəşər hələ onanizmin ziyanları haqqında hər hansı bir məlumata malik olmadığı bir dönəmdə İslam bu iyrənc əməli haram etdiyini elan etmişdir. Bu, həm də İslam hökmlərinin müasir elmi nailiyyətlərlə üst-üstə düşdüyünün göstəricisidir.

2. Quranda açıqca onanizmdən söhbət açılmamışdır. Öncə də qeyd etdiyimiz kimi, ayədə ümumi bir hökm (cinsi təlabatın qeyri-adi üsulla təmin olunmasının yasaq olunması) verilmişdir. Onanizm isə bu ümumi hökmün nümunələrindən biridir. Elə buna görə də Quranın elmi möcüzəsi hesab oluna bilməz.

3 Onanizmin törətdiyi ziyanlar məlum yasaq hökmünün tam səbəbi deyil. Ehtimal ki, İslama görə bu yasaqın arxasında digər sirlər də mövcuddur.

4. Qeyd olunan xəstəliklərin səbəblərindən yalnız biri onanizmdir. Çünki sözügedən xəstəliklərin (qan çatışmazlığı və s.) digər törədici səbəbləri də var.

1. “Biz Qur’andan mö’minlər üçün şəfa və mərhəmət olan ayələr nazil edirik. O, zalımların (kafirlərin) ancaq ziyanını artırır”(1).

2. “(Ey insanlar!) Sizə Rəbbinizdən bir öyüd-nəsihət, ürəklərə bir şəfa, mö’minlərə hidayət və mərhəmət (Qur’an) gəlmişdir!”(2)

3. De: O, iman gətirənlərə hidayətdir və şəfadır”(3).

1. “شفاء” [şifa] sözü xəstəliklərə, eyb və nöqsanlara qarşılıq olaraq işlənir. Deməli, Quran ilk növbədə insanı əxlaqi xəstəliklərdən, qüsurlardan sağaldır. “رحمة” [rəhmət] sözü əxlaqi sərvətlərlə zinətlənməyə, Quranın nəzarəti altında tərbiyə olunmağa işarədir.

2. Bəzi təfsirçilər “Quran necə şəfa verir?” sualına cavab olaraq yazırlar:

“Şübhəsiz, əxlaqi xəstəliklər bir çox cəhətdən fiziki xəstəliklərə bənzəyir. Hər iki xəstəlik dağıdıcıdır, hər ikisinin təbibə, müalicəyə ehtiyacı var, hər ikisi bəzən yolxucudur. Çox maraqlı və mənalı bənzətmədir. Bəli, Quran cəhalətə, qürura, həsədə, nifaqa qarşı mübarizəyə qalxmaq istəyənlər üçün həyatverici nüsxədir. Quran dünyanın dörd bir yanında alovlanan müharibə odunu söndürə biləcək yeganə doktrinadır”.

3. Bir çox hədislərdə Quranın şəfavericiliyi öz əksini tapmışdır.

4. Nə üçün Quran zülümkarlara mənfi təsir göstərir?

Bu suala cavab olaraq bildirmək lazımdır ki, Quran saf, təmiz yağış suyunu xatırladır. Hansı ki, bağda lalə, şoranlıqda tikan bitirir. Quran vitamin dolu qida

səh:249

məhsuluna bənzəyir. Alim daddıqda təlim-tərbiyə üçün güc alır. Zülümkar daddıqda isə daha da həddini aşır”(1).

a)Quran oxumağın ağrıların, iztirab və solğunluğun azalmasında rolu;

Bu yöndə çoxsaylı tədqiqatlar aparılmış və maraqlı nəticələr əldə olunmuşdur ki, aşağıda diqqətinizə çatdırırıq.

1. Əlirza Nikbəxt Nəsrabadi öz dissertasiyasını “Quran avazının qarın nahiyəsində cərrahi müdaxilədən (operasiya) sonra baş verən ağrıların azalmasındakı rolu” mövzusuna həsr etmiş və sübuta yetirmişdir ki, Quran səsi qarın nahiyəsindən cərrahi müdaxilə üsulu ilə müalicə olunan xəstələrin operasiya sonrası ağrılarının azalmasında böyük rol oynayır.

2. Tehranda “İztirab testi” üsulu ilə aparılan tədqiqat göstərir ki, 60 orta məktəb şagirdindən 6 ayda minimum yarım saat Quran oxuyan qız uşaqlarında iztirab, solğunluq, ruh düşgünlüyü, digərlərinə nisbətdə olduqca azdır.

3. Digər statistik araşdırma isə davamlı Quran oxumağın stresin (gözlənilməz gərgin şəraitin törətdiyi emosional vəziyyət) aradan qaldırılmasında mühüm rol oynadığını aşkara çıxarmışdır. Əlbəttə, Quranın düşünülməsi də bu baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır.

b)Quran təlimlərinin fərdi və ictimai psixikanın sağlamlığında rolu.

Bir çox mütəxəssislər bu haqda araşdırmalar aparmış və Quran təlimlərinin (göstərişi və tövsiyələrinin) fərdi-ictimai psixikanın sağlamlığındakı rolunu incələmişlər. Burada bu tədqiqatların nəticələrini diqqətinizə çatdırırıq.

1. Şəxsiyyətin səbatı və onun tövhidlə əlaqəsi.

Alimlərdən biri bu haqda yazır:

“İnsanın psixi sağlamlığı haqqında araşdırmalar göstərir ki, sağlam şəxsiyyətdə başlıca rolu psixi bütövlük

səh:251

(tarazlıq) və dini öhdəçilik oynayır. Dəyərlər sisteminə sədaqət həyata məna verir. Insan şəxsiyyətinə səbat bəxş etmək iqtidarında olan dəyərlər sistemi yalnız dindir. İslam dini tövhid, səbatlılıq, bütövlük, bölünməzlik üzərində qurulmuşdur. Tövhidin bariz nümunəsi və təzahürü müqəddəs yaradandır(1).

2. Quranda optimizmin aşılanması, pessimizmə yasaq qoyulmasının insanın solğunluğunun azalmasında rolu.

Quranda oxuyuruq:

“Oğullarım! Gedin Yusifdən və qardaşından bir xəbər bilin. Allahın mərhəmətindən ümidinizi kəsməyin. Allahın mərhəmətindən yalnız kafirlər ümidini üzər! (2)

Dini kitablar, xüsusilə Quran insana Allaha təvəkkül, Onun rəhmətindən naümid olmamaq aşılayır, ümidsizliyi, bədbinliyi pisləyir. Ümidsizlik İslamda ən böyük günahlardan hesab olunur. Buna görə də möminlər özlərini daim şən, gümrah hiss edir və nikbin olurlar.

Alimlərdən biri bu haqda yazır:

“Araşdırmalar göstərir ki, dini etiqadı güclü olan, dini ayinləri icra edən xəstələr sağlamlıqlarına daha tez qovuşurlar”(3).

3. Quranın insanları səbrə(4) dəvət etməsi və onun psixi gərginliklərin aradan qaldırılmasında rolu.

4. Quranın insanları Allaha təvəkkül etməyə(5) dəvət etməsi və bunun problemlərin həllində, ruhi təskinlikdə rolu.

səh:252

5. Allahı yad etməyin iztirab və gərginliyin aradan qaldırılmasındakı rolu(1).

6. Dində intiharın yasaq olunması və bunun müsəlman cəmiyyətlərində intihar sayının sıfra enməsində rolu.

Gartner və həmkarları tərəfindən aparılan çoxsaylı araşdırmalar dini etiqadla intihar arasında mənfi əlaqə olduğu aşkar edilmişdir.

Stock“nə üçün dindarlar intihar etmirlər?” sualına cavab olaraq müxtəlif dəlillər göstərir. Bu dəlillər sırasında izzəti-nəfs, əxlaqi məsuliyyət, Allahın rəhmətinə ümid və s. amillər böyük əhəmiyyət daşıyır(2).

7. Valideynlərə sevgi göstərmək və onun sağlam ailə mühitində təsiri.

8. Hicab və qadınların psixi sağlamlığı.

9. Axirətə inam və psixi sağlamlıq.

10. Namazın ruhi təskinlikdə rolu.

11. Ailə qurmaq və onun fərdi-ictimai təskinliyə təsiri və s.

YEKUN

Burada bir neçə məqama aydınlıq gətirmək faydalıdır.

1. Quranın qeyd olunan şəfavericiliyi hələ nazil olduğu dönəmdə müşahidə olunur və ilahi kitab olduğunu isbatlayırdı. Psixoloji biliklər inkişaf etdikcə bu motivlər daha aydın olacaq.

2. Unutmaq lazım deyil ki, Quranın göstərişlərinin hikməti psixi sağlamlığa göstərdiyi müsbət təsirlərlə

səh:253

bitmir. Burada digər (mənəvi) amillər də mövcuddur. Bir çox amillər isə hələ də aşkar olunmamışdır.

3. Quranın şəfavericiliyi, psixi sağlamlığa müsbət təsiri onun elmi ecazkarlığını sübuta yetirmir. Çünki bu təsirlər iki cürdür.

Birinci: Quranın ehtiva etdiyi dəyərlərin təsiri. Bu dəyərlər öncəki dinlərdə də mövcud olmuşdur və buna görə də möcüzə ola bilməz.

İkinci: Qeyd edilən təsirlər Quranın avazı ilə bağlıdır. Yəni Quran oxuyanın xüsusi avazı və ya Quranın özünə məxsus musiqisi xəstələrin müalicəsinə müsbət təsir göstərir və onların ağrılarını azaldır. Fikrimizcə bu Quranın əzəmətini göstərsə də onun ecazkarlığına sübut ola bilməz. Çünki bu növ müsbət təsirlər hər bir musiqidə müşahidə olunur. Lakin Quranın bu növ təsirinin (mənəviyyatla birgə olduğu üçün) daha çox olduğu iddia olunarsa, bunun ətraflı və dəqiq araşdırmalara ehtiyacı olduğunu bildirərik.

4. Quranın fərdi-ictimai psixikaya göstərdiyi müsbət təsirlərin aşkar olunması bizə Quranı daha yaxşı tanımaqda, psixi xəstələrin müalicəsində istifadə etməkdə kömək edir. Başqa sözlə desək, bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar mənəvi keyfiyyətləri təcrübi kəmiyyət olaraq insanların ixtiyarına verir və ilahi vəhydən istifadə etmək üçün yeni qapılar açır. Ümidvarıq ki, bu yeni başlanmış tədqiqatlar davam etdiriləcək, insanlar mənəviyyata daha çox maraq göstərəcəklər.

səh:254

olan müxtəlif rəngli (ağ, sarı, qırmızı) bal çıxar. Şühəsiz ki, bunda düşünüb dərk edənlər üçün bir ibrət vardır!”(1)

tərkibinin az miqdarını təşkil etməsinə baxmayaraq olduqca faydalıdır.

3. Balın tərkibində müxtəlif zülallar, üzvi turşular (qlükon və s.), fermentlər (amilaza, katalaza, invertaza və s.) mövcuddur.

4. Balın tərkibində fermentlər (enzimlər) olduğu üçün maddələr mübadiləsi və qidanın asanlıqla həzm olunmasına kömək edir.

5. Balın tərkibində sodium, maqnezium, potasium, kalsium, natrium-xlor, fosfor, dəmir, kükürd və s. kimi aromatik və mineral maddələr də mövcuddur (0/002%).

Bunlardan başqa balın tərkibində alkaloidlər və boyayıcı maddələr də mövcuddur.

6. Bir çox tədqiqatçılara görə bal antibakterial və antienflamatuar xüsusiyyətlərə malikdir. Bundan başqa balın tərkibində bitki hormonları, eləcə də bir növ cinsiyyət hormonu (estrogen bölmələrindən) olduğu bildirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, balın kimyəvi tərkibi bitkinin növünə və hava şəraitinə görə dəyişir.

İkinci: Balın antibakterial xüsusiyyəti. Alimlər bildirirlər ki, insan orqanizmində xəstəlik törədən mikroblar balın tərkibinə daxil olduqda funksiyalarını itirirlər.

Üçüncü: Bal və uşaq xəstəlikləri.Bal uşaq üçün həm əlverişli qida məhsulu, həm də onları xəstəlikdən qoruyan dəyərli dərmandır.

Dördüncü: Bal və xərçəng xəstəliklərinin profilaktikası.

Beşinci: Balın müalicəvi əhəmiyyəti. Balın müalicəvi əhəmiyyəti فیه شفاء للناس (Onda insanlar üçün şəfa var) ayəsindən aydın başa düşülür. Bu ilahi dərmanın bir çox xəstəliklərin, xüsusilə hələ elmin təsirli dərmanını tapa

səh:257

bilmədiyi xəstəliklərin müalicəsində oynadığı məharətli rol insanı heyrətləndirməyə bilmir. Balı digər dərman və pereparatlardan ayıran onun müalicəvi funksiyası ilə yanaşı mənfi təsirinin olmamasıdır. Balın müalicəsində xeyirli olduğu xəstəlikləri nəzərdən keçirək.

1. Bal və dəri xəstəlikləri (dermatologiya). Hələ Hipokrat dönəmində dəri xəstəliklərinin müalicəsində baldan istifadə olunurdu. Günümüzdə də həkimlər aparılan təcrübələr nəticəsində balın bu qəbildən olan xəstəliklərin müalicəsindəki əhəmiyyətini isbat etmişlər(1).

2. Bal və həzm xəstəlikləri.Balın tərkibində mövcud olan çoxsaylı kimyəvi elementlər həzm xəstəliklərinə müsbət təsir göstərir(2).

3. Bal və tənəffüslə bağlı xəstəliklər. Bal tuprekulyoz (vərəm), qara öskürək, boğaz iltihabı, ağ ciyər iltihabı, astma (təngənəfəslik) və pnevmaniya (sətəlcəm) xəstəliklərinin müalicəsində çox faydalıdır.

4. Bal və göz xəstəlikləri. Hələ qədim dövrlərdən göz xəstəliklərinin müalicəsində baldan istifadə edilərək müsbət nəticələr əldə olunmuşdur.

5. Balın qadın və doğuş xəstəliklərinin müalicəsindəki misilsiz rolu.

6. Balın qulaq, boğaz və burun xəstəliklərinin müalicəsindəki bənzərsiz rolu.

7. Balın ürək xəstəliklərinin müalicəsindəki rolu.

8. Bal və böyrək xəstəlikləri.

9. Bal və sinir sistemi.

səh:258

10. Bal və qan çatışmazlığı. Bal eritrositləri (qırmızı qan kürəciyi) artırır və orqanizmdə K vitamini çatışmazlığını aradan qaldırır.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, bu möcüzəli nemətdən müalicəvi istifadə həkim nəzarəti ilə aparılmalıdır. Əks təqdirdə gözlənilən nəticə əldə olunmaya bilər.

YEKUN

1. Balın müalicəvi əhəmiyyəti şübhəsizdir. Bu Quranda da öz əksini tapmışdır فیه شفاء للناس (Onda insanlar üçün şəfa var).

2. Hələ erkən təbabətdə balın müalicəvi əhəmiyyətinin dərk olunmasını, hətta Tövratda da yad edilməsini nəzərə alsaq, bunun Quranın elmi möcüzəsi olmadığı anlaşılar. Quranda verilən bu ibarə (Onda insanlar üçün şəfa var) sadəcə bal haqqında mövcud olan fikirlərin təsdiqidir.

3. Balın kimyəvi tərkibi bitkinin növündən və hava şəraitindən asılıdır. Elə buna görə də qeyd olunan xüsusiyyətlər (balın mədə-bağırsaq, qaraciyər, öd yolu, böyrək, ürək-damar, sinir və s. xəstəliklərin müalicəsindəki rolu) hər balda olmaya bilər.

İlk mərhələdə oruc tutanlara böyük mükafat vəd edilir.

“Həqiqətən, Allah məhz müsəlman kişilər və qadınlar, mö’min kişilər və qadınlar, (Allaha) müt’i kişilər və qadınlar, doğru danışan kişilər və qadınlar, səbirli kişilər və qadınlar, təvazökar (yalnız Allah qarşısında kiçilən) kişilər və qadınlar, sədəqə verən, oruc tutan kişilər və qadınlar, ayıb (övrət) yerlərini (zinadan) qoruyub saxlayan kişilər və qadınlar və Allahı çox zikr edən kişilər və qadınlar üçün (axirətdə) məğfirət (bağışlanma) və böyük bir mükafat (Cənnət) hazırlamışdır!”(1)

Növbəti mərhələdə oruc müsəlmanlara vacib edilmişdir.

“Ey iman gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib edildiyi kimi, sizə də vacib edildi ki, (bunun vasitəsilə) siz pis əməllərdən çəkinəsiniz! (Oruc tutmaq) sayı müəyyən olan (bir ay) günlərdir. (Bu günlərdə) sizdən xəstə və ya səfərdə olanlar tutmadığı günlər qədər başqa günlərdə oruc tutmalıdırlar. Oruc tutmağa taqəti olmayanlar isə (hər günün əvəzində) bir yoxsulu doyuracaq qədər fidyə verməlidirlər. Hər kəs könüllü xeyir iş görərsə (həm oruc tutub, həm də fidyə verərsə), bu onun üçün daha yaxşı olar. Bilsəniz oruc tutmaq sizin üçün nə qədər xeyirlidir! İnsanlara doğru yolu göstərən, bu yolu açıq dəlilləri ilə aydınlaşdıran və (haqqı batildən) ayıran (Qur’an) ramazan ayında nazil edilmişdir. Aya (ramazan ayına) yetişən şəxslər (bu ayı) oruc tutmalıdırlar; xəstə və ya səfərdə olanlar isə tutmadığı günlərin sayı qədər başqa günlərdə tutsunlar. Allah sizin üçün ağırlıq deyil, yüngüllük istər ki, fövtə gedən günlərin orucunu tamamlayasınız və sizi düz yola

səh:260

yönəltməsinə görə Ona (Allahu əkbər deməklə) tə’zim və şükür edəsiniz”(1).

“Günümüzdə artıq orucun bir çox xəstəliklərə müsbət təsiri sübuta yetirilmişdir. Bu xəstəliklərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:

Həzm sistemi ilə bağlı xəstəliklər. Xüsusilə kəskin mədə iltihabı, piylənmə, ateroskleroz, qan təzyiqi, inaq, xroniki böyrək iltihabı, astma, etik və psixi anomaliya və s(1).

4. Orucun profilaktik faydaları.

Bəzi həkimlər yazırlar:

“Oruc insan yaşamının müxtəlif tərəflərini nizamlayan dövri ayindir. Burada insan ildə bir dəfə bu ayinə əməl etməyi zəruri hesab edir və bu onun ruhunda, orqanizmində dərin iz buraxır.

Oruc pəhriz rejimi, müalicə üsuludur. Çox güman ki, ondan ən çox yararlanan həzm sistemidir. Çünki qidalanma prossi qidanı udmaqla bitmir. Əslində bu qidalanmada ilkin mərhələdir. Qida udulduqda bütün orqanizm onu ən yaxşı şəkildə həzm etmək, sovurmaq üçün fəaliyyətə keçir. Buna görə də orqanizmdə ən işlək sistem həzm sistemidir. Digər orqanların istirahəti zəruri olduğu kimi həzm sistemi üçün də istirahət həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu istirahətin bir ay sabit pəhriz rejimi çərçivəsində baş verməsi bir çox müsbət nəticələr verir. Bunlar aşağıdakılardır.

Orqanizmdə yığılıb qalmış artıq piylərin əriməsi (əks təqdirdə piylənmə xəstəliyi törədir).

Orqanizmdə mövcud olan zəhərli artıq maddələrin aradan getməsi.

Orqanizmdə mövcud hüceyrə və vəzilərə funksiyalarını ən yaxşı şəkildə həyata keçirmə fürsəti verir.

Böyrək və sidik kisəsinin nisbi istirahəti.

səh:263

Arteriyalarda piy yığıntılarının azalması və aterosklerozun profilaktikası.

Aclıq oruc müddəti bitdikdən sonra orqanizmin reaksiyasına səbəb olur. Bu reaksiya özünü qidalanmaya meyl, gümrahlıq, aktivlik şəklində göstərir. Halbuki bundan öncə qidalanma yorucu vəziyyət almışdı. Oruc şəriətdə göstərildiyi qaydada həyata keçirilsə, ən yaxşı müalicə metoduna çevrilər. Hansı ki, bu gün Avropa alimləri müəyyən şəraitdə ac qalmağı müalicə üsulu kimi dəyərləndirirlər. Avstraliyalı həkim Barselius yazır:

“Aclığın müalicəvi funksiyası pereparatlardan istifadəni üstələyir”. Helba adlı digər həkim isə ona müraciət edən xəstələri bir neçə gün ac saxlayar, sonra yüngül qida məhsullarından istifadə etməyə icazə verərdi”.

Oruc funksiyasını itirmiş toxumalara yeni həyat bəxş edir. Elə buna görə də doktor Bachwitn “Oruc gəncliyi geri qaytara bilər” deyə bildirir.

YEKUN

Bir neçə məqama nəzər salaq.

1. Orucluq ayini və orucun vacib edilməsi peyğəmbərlərin (ə) bəşərə təqdim etdiyi ilahi hədiyyədir.

Orucun müalicəvi və profilaktik əhəmiyyəti tam aydındır. Bu elmi məslədir və ilahi dinlərdə də mövcud olmuşdur. O dönəmdə insanların orucun elmi hikmətini bilmədikləri halda icbari şəkildə tutmalarını nəzərə alsaq, bunun ilahi dinlərin elmi möcüzəsi hesab etmək olar. Əlbəttə, belə bir ehtimal da mövcuddur ki, qidalanma ilə bağlı pəhriz rejimi daim müalicəvi üsul kimi həyata keçirilmişdir. Oruc isə bu tibbi metodun təsdiqi kimi göstərilmişdir. Lakin bu ehtimal yanlışdır. Çünki ilahi dinlərə görə oruc sağlam insanlara vacibdir. Xəstələr isə

səh:264

bu hökmdən istisnadır. Halbuki pəhriz rejimi tibdə xəstələrə tətbiq olunur.

2. Oruc Qurana məxsus elmi möcüzə deyil. Çünki qeyd etdiyimiz kimi İslamdan öncə də mövcud olmuşdur.

3. Orucun adı çəkilən bir çox xəstəliklərə müsbət təsiri həkim nəzarətindən asılıdır. Ola bilər ki, oruc həkim məsləhətlərinə görə bir çoxlarına ziyan olsun. Belə olduqda oruc haramdır. Deməli, orucun qeyd olunan xəstəliklərə müsbət təsiri yalnız bəzi hallarda özünü göstərir.

səh:265

Quran ayələrinə əsasən insanın yaradılışının mərhələlərini başlanğıcdan dünyaya gələnədək (və dünyadan köçənədək) aşağıdakı şəkildə sıralamaq olar.

1. Torpaq mərhələsi (تراب، طین).

2. Su mərhələsi. (ماء، ماء دافق، ماء مهین).

3. Nütfə mərhələsi (نطفة من منی).

4. Qarışıq nütfə mərhələsi (نطفة أمشاج).

5. Laxtalanmış qan mərhələsi (علقة).

6. Bir parça ət mərhələsi (مضغة).

7. Şəkilə salma, formalaşdırma mərhələsi (تسویة، تصویر).

8. Sümüklərin formalaşması mərhələsi (عظاما).

9. Sümüklərin ətlə örtülməsi mərhələsi (فکسونا العظام لحما).

10. Cinsiyyətin təyin olunma mərhələsi (مذکر و مؤنث).

11. Ruh verilməsi mərhələsi (خلقا آخر). Qulaq və gözün yaranması haqqında da bəzi məsələlərə toxunulmuşdur.

12. Uşağın dünyaya gəlməsi (نخرجکم طفلا).

13. Həddi-büluğ (yetkinlik) dövrü.

14. Yaşlılıq dövrü.

15. Həyatın sonu (ölüm).

Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi həkimlər Quran ayələrini başqa şəkildə sıralamış və Qurana görə yaradılışın yeddi mərhələsi olduğunu bildirmişlər(1).

Doktor Maurice Bucaille yazır:

“Quranın bu halda buyurduqlarını nəzərdən keçirdikdə görürük ki, elm bu (elmi) məsələləri yalnız XIX əsrdə kəşf edə bilmişdir. Quran nazil olduğu dönəmdə isə insanlar bu növ elmi məsələlərdən uzaq idilər.

YEKUN

səh:267

Biz insanın yaradılış prosesini 14 mərhələyə böldük. Təcrübi elmlərin də təsdiq etdiyi bu 15 mərhələnin hər biri ayrı-ayrılıqda Quranın əzəmətinin göstəricisidir. Lakin onların heç biri təklikdə Quranın elmi möcüzəsinə sübut ola bilməz.

Burada belə bir sualla qarşılaşırıq. Qeyd olunan 15 mərhələ bütövlükdə Quranın ELMİ möcüzəsi ola bilərmi?

Fikrimizcə, Quranın qeyd olunan mərhələli yaradılışla bağlı ayələri (xüsusilə Həcc, 12; Muminun, 12-14; Ğafir, 76) nazil olduğu dönəmdə insanlar onun bənzərini gətirməkdə aciz idilər. Deməli, məlum ayələri bütövlükdə Quranın elmi möcüzəsi hesab etmək olar.

səh:268