ص :2

ص :3

ج) حق دسترسی به رسانه ها44

د) رسانه های چاپی در مقابل رادیو و تلویزیون45

ه-) مرجع داوری قدرتمند46

فصل سوم: تأثیر رسانه ها بر مبارزات انتخاباتی47

1. وسایل ارتباطی نوین و مبارزات انتخاباتی47

1. حرفه ای شدن49

2. فرافکنی تصاویر ذهنی49

3. هدف قرار دادن رأی دهندگان خاص50

2. دیدگاه های مربوط به تأثیر رسانه ها در مبارزات انتخاباتی51

3. روزنامه نگاران، اخلاق حرفه ای و چالش مبارزات انتخاباتی57

4. نقش مطبوعات در مبارزات انتخاباتی59

بخش سوم: انتخابات ریاست جمهوری و63

وسایل ارتباط جمعی63

فصل اول: انتخابات ریاست جمهوری در ایران63

1. جایگاه ریاست جمهوری در قانون اساسی63

2. بررسی انتخابات دوره های ریاست جمهوری در ایران64

الف) انتخابات اولین دوره ریاست جمهوری64

ب) انتخابات دومین دوره ریاست جمهوری65

ج) انتخابات سومین دوره ریاست جمهوری66

د) انتخابات چهارمین دوره ریاست جمهوری67

ه-) انتخابات پنجمین دوره ریاست جمهوری67

و) انتخابات ششمین دوره ریاست جمهوری69

ز) انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری71

ح) انتخابات هشتمین دوره ریاست جمهوری72

فصل دوم: مفاهیم و نظریه های مربوط به وسایل ارتباط جمعی با تاکید بر مطبوعات74

1. وظایف و کارکرد مطبوعات در جامعه74

الف) وظایف خبری و آموزشی74

ب) وظایف راهنمایی و رهبری75

ج) وظایف تفریحی و تبلیغی75

ص :5

2. دروازه بانی خبر76

سطوح تحلیل دروازه بانی خبر82

اول - ارتباط گر به عنوان یک شخص82

دوم - شیوه ها و رویه های کار مطبوعاتی82

سوم - سطح سازمانی83

چهارم - سطح نهادی - اجتماعی خارج از رسانه 83

پنجم - سطح نظام اجتماعی83

3. برجسته سازی83

عوامل مؤثر در برجسته سازی93

4. نظریه سوگیری و عینیت94

انواع سوگیری97

1. هواخواهی98

2. پروپاگاندا98

3. گزینش ناآگاهانه98

4. ایدئولوژی99

بخش چهارم: روش تحقیق و چگونگی بهره گیری از آمار100

1. جمعیت آماری104

2. آزمون های آماری برای توصیف و تحلیل داده ها105

3. شرایط آزمون کای اسکوئر (مجذور کای)105

4. ضریب قابلیت اعتماد تحقیق106

5. روزنامه های بررسی شده108

الف) روزنامه رسالت108

ب) روزنامه همشهری109

ج) روزنامه سلام110

د) روزنامه حیات نو111

6. دستورالعمل تحقیق112

7. واحد تحقیق112

8. تعریف عملیاتی112

الف) سبک مطلب112

ص :6

یک - خبر112

دو - گزارش113

سه - مقاله (سرمقاله، تحلیل، تفسیر، یادداشت)113

چهار - مصاحبه113

پنج - تلفن ها و نامه های مردمی113

شش - دیگر موارد114

ب) محور اصلی محتوا114

یک - انتخابات به طور کلی114

دو - نامزدها به طور کلی114

سه - نامزدها114

چهار - دیگر موارد114

ج) موضوع مطلب با محور انتخابات به طور کلی115

یک - تشویق مردم به شرکت در انتخابات115

دو - اعلام مواضع رسمی حکومت115

سه - حفظ سلامت انتخابات115

چهار - آموزش مردم115

پنج - بیان ویژگی های رئیس جمهور مطلوب115

شش - دیگر موارد115

د) ارتباط مطلب با نامزد115

ه-) هدف مطلب116

یک - اطلاع رسانی116

دو - حمایت از نامزد116

سه - انتقاد از نامزد و جناح آن116

چهار - دیگر موارد117

و) جهت گیری روزنامه نسبت به نامزد117

ز) محتوای حزبی یا شبه حزبی بودن مطلب117

ح) منبع خبر118

یک - خبرنگار روزنامه118

دو - خبرگزاری های داخلی یا خارجی118

ص :7

سه - بدون ذکر منبع118

ط) داشتن تیتر در صفحه اول118

ی) داشتن عکس118

ک) محل قرار گرفتن عکس119

ل) ویژگی های مورد تأکید درباره نامزدها119

م) محتوای برنامه انتخاباتی نامزدها119

بخش پنجم: بررسی یافته های پژوهش121

فصل اول: توصیف مطالب انتخاباتی در روزنامه های مورد بررسی122

1. تعداد و درصد فراونی مطالب مربوط به انتخابات در روزنامه های مورد بررسی در دو دوره122

2. میزان و درصد سطح زیر چاپ مطالب مربوط به انتخابات در روزنامه های مورد بررسی در دو دوره124

الف) سال 1372124

ب) سال 1380125

فصل دوم: مقایسه روزنامه ها در سال 1372 از نظر پوشش مطالب ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری127

پرسش 1- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر سبک مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟127

پرسش 2- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر محور اصلی مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟130

پرسش 3- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر موضوع مطالب مربوط به محور انتخابات به طور کلی تفاوت وجود دارد؟132

پرسش4- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر تعداد مطالب مربوط به هر یک از نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری تفاوت وجود دارد؟134

پرسش 5 - آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر نوع هدف مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟137

پرسش 6- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر نوع جهت گیری نسبت به نامزدها در مطالب انتخاباتی تفاوت وجود دارد؟139

ص :8

پرسش 7- میزان حضور احزاب سیاسی و گروه ها و نهادها در مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 چگونه بوده است؟141

پرسش 9- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372، از نظر تیتر کردن مطالب انتخاباتی در صفحه اول تفاوت وجود دارد؟146

پرسش10- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372، از نظر ارائه مطالب انتخاباتی همراه «عکس» تفاوت وجود دارد؟147

پرسش 11- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372، از نظر محل درج عکس همراه با مطالب انتخاباتی تفاوت وجود دارد؟147

فصل سوم: مقایسه نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر پوشش خبری روزنامه ها در سال 1372149

پرسش 1- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع سبک مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟149

پرسش 2- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع هدف مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟152

پرسش3- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع جهت گیری روزنامه ها در مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟154

پرسش 4- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر محتوای حزبی یا شبه حزبی مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟156

پرسش 5- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر تیتر شدن مطالب مربوط به آنها در صفحه اول روزنامه ها تفاوت وجود دارد؟157

پرسش 6- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر ارائه شدن عکس همراه با مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟158

پرسش 7- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر محل درج عکس همراه با مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟159

پرسش 8- نوع و میزان ویژگی های مورد تأکید در مورد هر یک از نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در محتوای مطالب روزنامه های مورد بررسی در این دوره چگونه است؟161

پرسش 9- نوع و میزان درج برنامه های انتخاباتی هر یک از نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در محتوای مطالب روزنامه های مورد بررسی در این دوره چگونه است؟163

ص :9

فصل چهارم: مقایسه روزنامه ها در سال 1380 از نظر پوشش مطالب هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری167

پرسش 1- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر نوع سبک مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟167

پرسش 2- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر محور اصلی مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟170

پرسش 3- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر موضوع مطالب مربوط به انتخابات به طور کلی تفاوت وجود دارد؟172

پرسش 4- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر تعداد مطالب مربوط به هر یک از نامزد های هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری تفاوت وجود دارد؟174

پرسش 5 - آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر نوع هدف مطالب مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟178

پرسش 6 - آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر نوع جهت گیری نسبت به نامزدها در مطالب انتخاباتی تفاوت وجود دارد؟180

پرسش 7- میزان حضور احزاب سیاسی، گروه ها و نهادها در مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 چگونه بوده است؟182

پرسش 8 - آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر منبع خبرهای مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟185

پرسش 9- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر تیتر کردن مطالب انتخاباتی در صفحه اول تفاوت وجود دارد؟187

پرسش 10- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر ارائه مطالب انتخاباتی همراه «عکس» تفاوت وجود دارد؟187

پرسش 11- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1380، از نظر محل درج عکس همراه با مطالب انتخاباتی تفاوت وجود دارد؟189

فصل پنجم: مقایسه نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر پوشش خبری روزنامه ها در سال 1380191

پرسش 1- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع سبک مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟192

ص :10

پرسش 2- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع هدف مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟196

پرسش 3- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر نوع جهت گیری روزنامه ها در مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟198

پرسش 4- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر محتوای حزبی یا شبه حزبی مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟201

پرسش 5- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر تیتر شدن مطالب مربوط به آنها در صفحه اول روزنامه تفاوت وجود دارد؟202

پرسش 6- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر ارائه شدن عکس همراه با مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟204

پرسش 7- آیا میان نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر محل درج عکس همراه با مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟205

پرسش 8- نوع و میزان ویژگی های مورد تأکید در مورد هر یک از نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در محتوای مطالب روزنامه های مورد بررسی در این دوره چگونه است؟207

پرسش 9- نوع و میزان درج برنامه های انتخاباتی هر یک از نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در محتوای مطالب روزنامه های مورد بررسی در این دوره چگونه است؟209

فصل ششم: مقایسه ششمین و هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر پوشش خبری روزنامه ها215

پرسش 1- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر نوع سبک مطالب مربوط به انتخابات تفاوت معنی داری وجود دارد؟215

پرسش 2- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر محور اصلی مطالب مربوط به انتخابات تفاوت معنی داری وجود دارد؟218

پرسش 3- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر موضوع مطالب مربوط به محور انتخاباتی به طور کلی تفاوت معنی داری وجود دارد؟218

پرسش 4- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر نوع هدف مطالب مربوط به انتخابات تفاوت معنی داری وجود دارد؟222

پرسش 5- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر نوع جهت گیری روزنامه ها نسبت به نامزدها در مطالب انتخاباتی تفاوت معنی داری وجود دارد؟223

ص :11

پرسش 6- آیا میان دو دوره مورد بررسی از نظر منبع خبرهای مربوط به انتخابات تفاوت معنی داری وجود دارد؟226

پرسش 7- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر تیتر شدن مطالب انتخاباتی در صفحه اول روزنامه ها تفاوت معنی داری وجود دارد؟228

پرسش 8- آیا میان دو دوره مورد بررسی از نظر ارائه شدن مطالب انتخاباتی همراه عکس، تفاوت معنی داری وجود دارد؟229

پرسش 9- آیا میان دو دوره مورد بررسی، از نظر محل درج عکس همراه با مطالب انتخاباتی تفاوت معنی داری وجود دارد؟230

فصل هفتم: خلاصه یافتهها و نتیجهگیری232

خلاصه یافته های پژوهش232

1.سبک مطلب232

الف) دوره ششم232

ب)دوره هشتم233

ج)مقایسه دو دوره234

2. محور اصلی مطلب234

الف)دوره ششم234

ب)دوره هشتم235

ج) مقایسه دو دوره235

3. موضوع مطالب دارای محور انتخابات به طور کلی235

الف) دوره ششم235

ب) دوره هشتم236

ج) مقایسه دو دوره236

4. مطالب مربوط به نامزدها236

الف) دوره ششم236

ب) دوره هشتم237

5. هدف مطلب237

الف) دوره ششم237

ب) دوره هشتم238

ج) مقایسه دو دوره239

ص :12

6. جهت گیری روزنامه های نسبت به نامزدها239

الف) دوره ششم239

ب)دوره هشتم240

ج) مقایسه دو دوره240

7.حزبی یا شبه حزبی بودن مطالب240

الف) دوره ششم240

ب) دوره هشتم241

8. منبع خبر241

الف) دوره ششم241

ب) دوره هشتم242

ج)مقایسه دو دوره242

9. داشتن تیتر در صفحه اول242

الف) دوره ششم243

ب)دوره هشتم243

ج) مقایسه دو دوره243

10. ارائه مطالب انتخاباتی همراه با عکس243

الف) دوره ششم243

ب) دوره هشتم243

ج) مقایسه دو دوره244

11. محل درج عکس همراه با مطالب انتخاباتی244

الف)دوره ششم244

ب) دوره هشتم244

ج) مقایسه دو دوره245

12. ویژگی های مورد تأکید در مورد نامزدها245

الف)دوره ششم245

ب) دوره هشتم245

13. محتوای برنامه های انتخاباتی نامزدها246

الف)دوره ششم246

ب) دوره هشتم246

ص :13

بخش ششم: رسانهها، انتخابات؛ بایدها و نبایدها248

تفاوت نظام ارتباط رسمی با رسانه های غیررسمی249

انتخابات و وظایف رسانه ها در قبال آن251

1. اخلاق رسانه ای252

2. تلاش برای تحقق مشارکت حداکثری258

الف) مشارکت سیاسی (تعاریف و کلیات)259

ب) جایگاه دینی مشارکت سیاسی:259

ج) مشارکت انتخاباتی260

د) راهکارهای مشارکت حداکثری مردم در انتخابات:260

نتیجه گیری265

کتاب نامه275

منابع فارسی275

منابع انگلیسی279

ص :14

در حالی که رشد و تقویت بینش سیاسی مردم در تحکیم پایههای حکومت نقش بسزایی داشته و موجبات توسعه سیاسی جامعه را فراهم میآورد.

بنابراین صدا و سیما بیش از هر رسانهای، به عنوان نهاد فرهنگساز و دانشگاه عمومی در تقویت و تعمیق بینش سیاسی مردم میتواند نقش برجستهای ایفا کند. همچنین این سازمان به عنوان رسانه عمومی فراگیر، از نقش و جایگاه بسیار مهمی در جهتدهی بینش سیاسی مردم و افزایش میزان مشارکت برخوردار است و هدایت سیاسی مردم را برعهده دارد، از این رو تدوین برنامههای مناسب و برنامهریزی و سیاستگذاری در راستای افزایش مشارکت عمومی در انتخابات آتی بسیار حائز اهمیت است.

پژوهشگر ارجمند جناب آقای مجتبی شاکر کوشیدهاند تا با بررسی مقایسهای دو دوره از انتخابات ریاست جمهوری و ترفندهای به کار گرفته، توسط رسانهها رهتوشهای مناسب برای برنامهریزان و برنامهسازان صدا و سیما فراهم آورد. با تشکر از ایشان، امید است که مورد استفاده و بهرهبرداری بهینه قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما

ص :16

کند. در حقیقت، انتخابات، مهم ترین شیوه حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات در زمینه رقابت های گروهی درون جامعه به شمار می رود که در پرتو آن می توان با جلوگیری از فروپاشی نظم سیاسی، شرایط اولیه بنیادی را برای تأسیس جامعه مدنی؛ یعنی امنیت و آرامش اجتماعی فراهم ساخت.

نظر به ویژگی انتخابات و نقش تعیین کننده عنصر کثرت گرایی در تحقق شکل واقعی آن می توان از انتخابات به عنوان یکی از پشتوانه های اصلی جامعه مدنی یاد کرد. گفتنی است مفهوم حقیقی انتخابات زمانی مصداق می یابد که افراد جامعه بتوانند از میان گزینه ها و رقبای متعدد، آنچه را درست می پندارند، گزینش کنند. در این میان، نامزدها و احزاب تمام تلاش خود را برای جلب نظر رأی دهندگان به کار می بندند و بدین گونه است که مبارزات انتخاباتی شکل می گیرد. مبارزه انتخاباتی، مجموعه فعالیت های ترغیبی نامزدهای انتخاباتی در دوران پیش از رأی گیری و انتخابات است که به صورت گوناگون انجام می شود. هر مبارزه انتخاباتی، سه طرف دارد: نامزدهای انتخاباتی، رسانه های منتقل کننده پیام های انتخاباتی و رأی دهندگان(1).

بدین ترتیب، درمی یابیم که مبارزات انتخاباتی با وسایل ارتباط جمعی پیوند تنگاتنگی دارد. نامزدها یا احزاب سیاسی ناچارند از آخرین دستاوردهای ارتباطات در مبارزات انتخاباتی بهره جویند. استفاده از وسایل ارتباط جمعی، رسانه های نوشتاری، دیداری و شنیداری، پخش آگهی های رادیویی و تلویزیونی، استفاده از اینترنت و نظرسنجی های

ص :18

دایمی، انتخابات را در عصر کنونی به نهایت پیچیدگی رسانده است. در مورد کارکرد و میزان تأثیر وسایل ارتباط جمعی در مبارزات انتخاباتی، پژوهش های مختلفی صورت گرفته است که در مقاطع گوناگون، دامنه این تأثیر را از خیلی کم و محدود تا خیلی زیاد ارزیابی کرده اند. به هر صورت، می توان گفت نوع رفتار رسانه ها در زمان انتخابات، با فضای سیاسی حاکم بر آن جامعه خاص و نظام رسانه ای اش ارتباط تنگاتنگی دارد که در جای خود، درخور بررسی علمی است.

ص :19

از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، هشت دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار شده است و پنج نفر به این مقام برگزیده شده اند: ابوالحسن بنی صدر، محمدعلی رجایی، آیت الله سید علی خامنه ای، علی اکبر هاشمی رفسنجانی و سیدمحمد خاتمی.

از میان این افراد به جز ابوالحسن بنی صدر که پس از سپری شدن 441 روز از آغاز ریاست جمهوری، با تصویب مجلس و تأیید امام خمینی رحمه الله ، از این سمت برکنار شد و محمد علی رجایی که در سی و نهمین روز ریاست جمهوری اش بر اثر انفجار در دفتر نخست وزیری به شهادت رسید، سه نفر بعدی پس از پایان چهار سال اول مسئولیت خود، برای بار دوم به این سمت انتخاب شدند. حدود هفت سال از مجموع دو دوره ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای با جنگ تحمیلی هم زمان بود. با پایان یافتن جنگ تحمیلی و همزمان با آغاز دوره ریاست جمهوری علی اکبر هاشمی رفسنجانی، شرایط تازه ای بر کشور حاکم شد که از تثبیت نظام سیاسی و ضرورت پرداختن به نیازمندیهای خفته شهروندان حکایت داشت. خسارت های مالی و جانی جنگ، افت درامدهای نفتی، نبود سرمایه گذاری های معتبر خارجی، افزایش کسری بودجه و تورم، همگی از وضعیت نامطلوب اقتصاد خبر می دادند. با توجه به این وضعیت، دولت هاشمی رفسنجانی، توسعه اقتصادی یا بهبود اوضاع اقتصادی را در دستور کار خود قرار داد. از آنجا که بازسازی و رشد اقتصادی تنها در فضایی آرام، امکان پذیر است و ورود رسانه های گروهی و نظارت گسترده آنها بر رفتارهای اجتماعی دولت و نقد و بررسی آنها می توانست نوعی رویکرد انتقادی ایجاد کند که چندان خوشایند صاحبان سرمایه نبود، دولت تصمیم

ص :21

گرفت تا حد امکان، به نفع رشد اقتصادی، از نقش سیاسی و نظارتی رسانه ها بکاهد. درپی همین سیاست بود که روند جریان هایی مانند: تولد نشریات سیاسی و انتقادی، برگزاری مجالس و نشست های نقد و ارزیابی، سخنرانی ها، کتاب ها و اموری که به گونه ای در تحلیل انتقادی سیاست های رسمی نقش داشتند، بسیار کند شد و به مشکل برخورد. با کاهش رشد اینگونه فعالیت ها، از نظر محتوایی نیز در ذیل استراتژی کلان دولت هاشمی رفسنجانی، به فعالیت های انتقادی محدود می شدند(1). به عنوان نمونه، در انتخابات دوره ششم ریاست جمهوری کمتر دیده شد که نشریه ای ان چنان که باید و شاید، به موضوع انتخابات بپردازد. از آنجا که رقابت انتخاباتی چندانی هم میان نامزدها جریان نداشت، مطالب رسانه ها بیشتر حول محور تشویق مردم به شرکت در انتخابات یا اعلام حمایت از هاشمی رفسنجانی برای انتخاب دوباره مجدد به سمت ریاست جمهوری می چرخید.

در نتیجه، اولویت یافتن خواستهای سیاسی، تغییر نکردن استراتژی کلان دولت هاشمی در دوره دوم ریاست جمهوری و وجود نارضایتی از فساد های پنهان که رسانه ها می توانستند با اعمال نظارت، از وقوع آنها جلوگیری کنند، ولی این امکان برای آنها پدید نیامد، زمینه ای ایجاد کرد تا انتخابات دوره هفتم ریاست جمهوری، رویدادی تاریخی پس از انقلاب اسلامی گردد.

تلاش دولت خاتمی از همان ابتدا بر آن قرار گرفت تا با اولویت بخشی به خواستهای سیاسی و باز کردن عرصه برای نظارت و فعالیت رسانه ها، زمینه لازم برای تکثر سیاسی و شکل گیری فرهنگ سیاسی نوین

ص :22

و گفتمان دموکراتیک «جامعه مدنی» در سطح جامعه و نخبگان فراهم شود.

با آغاز برنامه توسعه سیاسی، گفتمان «جمهوریت»، به عنوان دومین رکن قانون اساسی که تا حدی مورد بی توجهی قرار گرفته بود، دوباره زنده شد و توسط اصول مربوط به حقوق ملت از قبیل: آزادی های اساسی، حقوق سیاسی و اجتماعی افراد، تشکیل اجتماعات، احزاب و ... را به طور جدی مطرح و مطبوعات و تشکیلات سیاسی طیف دوم خرداد پی گیری کردند. به همین دلیل، مردم دست کم، تا هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، با صندوق های رأی، قرابتی خاص نشان دادند.

در جریان هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری با اینکه انتخاب دوباره سید محمد خاتمی تا اندازه ای قابل پیش بینی بود، ولی نامزدها به ویژه با فرصتی که از طریق صدا و سیما در اختیار آنها قرار گرفت، کم و بیش و به طور جدی تر به ارائه برنامه های خود یا انتقاد از دیگر نامزدها پرداختند. مطبوعات نیز موضوع های مربوط به این انتخابات را به صورت های مختلف پوشش دادند.

از آنجا که دوره های انتخاباتی، فرصتی برای ارزیابی منسجم تر فضای سیاسی جامعه فراهم می اورد و وسایل ارتباط جمعی، به ویژه مطبوعات در بسیج عمومی برای شرکت در انتخابات می توانند تأثیری بسزا داشته باشند، مقایسه نوع پوشش مطبوعاتی مبارزات انتخاباتی دوره های ششم و هشتم ریاست جمهوری و تحول ایجاد شده در محتوای سیاسی مطبوعات در فاصله زمانی میان این دو دوره، موضوعی شایسته بررسی است. همچنین از آنجا که در هر دو دوره، رئیس جمهور وقت، بار دیگر خود را نامزد کرده است، نوع

ص :23

برخورد مطبوعات به هواداری یا مخالفت با وی را می توان به طور ویژه بررسی کرد.

مطالعه و بررسی دارای اهمیت باشد. هر تحقیق علمی در زمینه نوع رویکرد مطبوعات به مسائل سیاسی از قبیل انتخابات می تواند به توسعه ادبیات سیاسی جامعه غنا بخشد و چشم انداز نوینی را در فرهنگ سیاسی جامعه پدیدار و بلکه ماندگار کند یا دست کم، به جریان تحقق و تقویت فرضیه ها در این زمینه مدد رساند. از نظر تجربی و کاربردی نیز این پژوهش ها می تواند امکان برنامه ریزی، تصحیح و اصلاح را برای دست اندرکاران رسانه های مکتوب فراهم آورد. با توجه به اینکه ایفای نقش سالم مطبوعات در این زمینه، سبب رشد و تکامل افراد و در نتیجه، توسعه سیاسی جامعه می شود و توسعه سیاسی، مقدمه ای برای توسعه همه جانبه به شمار می رود، برنامه ریزان ساختار سیاسی امکان می یابند با حذف موانع توسعه سیاسی، زمینه ثبات سیاسی و در نتیجه، هم بستگی و تعادل جامعه را فراهم سازند.

آیا در پوشش مطبوعاتی مبارزات انتخاباتی دوره هشتم ریاست جمهوری نسبت به دوره ششم، تحولی دیده می شود؟ اگر چنین است، این تحولات چه ویژگی هایی دارند؟

پژوهش حاضر تلاش دارد به اهداف زیر دست یابد:

شناخت پوشش مطبوعاتی مبارزات انتخاباتی دوره ششم ریاست جمهوری (در سال 1372)؛

شناخت پوشش مطبوعاتی مبارزات انتخاباتی دوره هشتم ریاست جمهوری (در سال 1380)؛

مقایسه این دو با هم.

1. «بررسی پوشش مبارزات انتخاباتی هفتمین دوره ریاست جمهوری ایران در روزنامه های سراسری کشور» که سهیلا چگینی انجام داده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که میان روزنامه ها از نظر سبک مطالب، توجه به نامزدها و مسائل انتخابات به طور کلی و هدف آنها از چاپ مطالب، تفاوت معنی داری وجود دارد. در این پژوهش، به جهت گیری روزنامه ها نسبت به نامزدها، موضوع جغرافیایی مورد بحث در مطلب انتخاباتی، لحن مطالب، تصاویر، توزیع جغرافیایی و محل شکل گیری رویدادهای انتخاباتی، محتوای حزبی یا شبه حزبی، محل چاپ مطالب و سطح زیر چاپ تصاویر، تیترها و مطالب، پرداخته شده است(1).

2. «مطبوعات و ترغیب سیاسی» عنوان پژوهشی از فروزان عبدالوهابی است که در آن، پوشش خبری هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در روزنامه های سلام، رسالت، کیهان و اطلاعات بررسی شده است(2).

3. «تحلیل محتوای انعکاس سخنرانی های دو نامزد اصلی هفتمین انتخابات ریاست جمهوری در دو روزنامه منتسب به آنان (سلام و رسالت)» را عباس عبدی انجام داده است. در این پژوهش، همه مطالب مربوط به آقایان سیدمحمد خاتمی و علی اکبر ناطق نوری در دو روزنامه سلام و رسالت بررسی

ص :27

شده است. بر اساس این پژوهش، یکی از مهم ترین تفاوتهای میان این دو نامزد، در سیاست محافظه کاری یا تحول گرایی آنهاست. بدین معنا که علی اکبر ناطق نوری در بیان مطالب خود عمدتا سیاست دفاعی و محافظه کارانه را دنبال کرده و در مقابل، سید محمد خاتمی، تحول گراست(1).

4. «بررسی تحول در تبلیغ و ترغیب سیاسی در انتخابات مجلس شورای اسلامی دوره اول (1358) و ششم(1378)» نیز به کوشش محمد جعفر جوادی نوبندگانی انجام شده است. بر اساس این پژوهش، در انتخابات مجلس اول، بخش زیادی از مطالب انتخاباتی، مربوط به نامزدهای منفرد است ولی در انتخابات مجلس ششم، احزاب و گروه های سیاسی و صنفی جای گزین منفردها شده اند. همچنین در مجموع، در هر دو دوره، وابستگی جناحی و گروهی بیش از بقیه عناصر در متن مطالب انتخاباتی برجسته شده است. افزون بر آن، در انتخابات مجلس اول، دولت، خبرسازترین است، ولی در انتخابات مجلس ششم، گروه های سیاسی، خبرسازترین هستند. افزایش اخبار مربوط به گروه های سیاسی در مجلس ششم نیز نشانه ای از افزایش درگیری های جناحی و سیاسی در کشور دانسته شده است(2).

ص :28

مشروعیت دولت است. این موضوع حتی در نظام هایی که پلیس و ارتش همچون دستگاه هایی حرفه ای عمل می کنند و خود را نیز این گونه در نظر می گیرند و از نظر قانونی، اخلاقی و ایدئولوژیک، تابع حکومت هستند، درست است.

با وجود این، فرآیند انتخابات؛ یعنی انتخاب از میان دو نامزد یا بیشتر برای مقام های سیاسی به وسیله رأی مخفی، معمول ترین فرآیند مرتبط با گزینش سیاسی است. از انتخابات برای انتخاب مقام های سیاسی استفاده می شود، ولی ممکن است این ساختار برای پرکردن پست های دیگر نیز به کار رود(1).

اعضای دستگاه اجرایی (رؤسای جمهور، نخست وزیران، وزیران کابینه و دیگر وزیران) و اعضای مجلس های قانون گذاری (نمایندگان، اعضای کنگره، سناتورها، اعضای پارلمان و غیره) دو نوع اصلی مقام سیاسی هستند. هر دو نوع، معادل هایی در سطح محلی و در بعضی از نظام های سیاسی و به ویژه نظام های فدرال، در سطح منطقه ای دارند. با وجود این، در بعضی از نظام های سیاسی ممکن است تداخل قابل ملاحظه ای میان این دو وجود داشته باشد. این وضع بیش از همه در نظام های پارلمانی معمول است که در آنها، اعضای حکومت یا دستگاه اجرایی معمولاً عضو پارلمان نیز هستند. در واقع، این امر ممکن است براساس قانون اساسی، لازم دانسته شده باشد تا آنان را به طور مستقیم در برابر پارلمان مسئول قرار دهد و باقی ماندن آنها در مقام رسمی معمولاً به حفظ حمایت اکثریت در پارلمان بستگی خواهد داشت.

ص :30

نهاد انتخابات از شرایط لازم تحقق مردم سالاری به شمار می رود و در هر کشور دموکراتیکی باید یک ساختار انتخابات همگانی وجود داشته باشد. از روزی که نظریه حاکمیت ملی جانشین همه نظریه های دیگر حاکمیت گردید، انتخاب حکومت کنندگان از سوی حکومت شوندگان، ساده ترین راه و رسم عملی ساختن و نمایاندن این حکومت بوده است. انتخابات را می توان جریان رسمی انتخاب اشخاص برای به دست آوردن مقام یا منصب یا مسئولیتی در جامعه، از طریق آرای عمومی دانست(1). ابوالفضل قاضی در تعریف انتخابات در کتاب حقوق اساسی و نهادهای سیاسی می نویسد:

انتخابات، مجموعه عملیاتی است که در جهت گزینش فرمانروایان یا تعیین ناظرانی برای مهار کردن قدرت، تدبیر شده است. از این دیدگاه، انتخابات به معنی فنون گزینش و شیوه های مختلف تعیین نمایندگان است. ابزاری است که به وسیله آن می توان اراده شهروندان را در شکل گیری نهادهای سیاسی و تعیین متصدیان اعمال اقتدار سیاسی مداخله داد(2).

تجربه تر از تمام رأی دهندگان هستند، انتخاب می کنند. سپس این نمایندگان، انتخاب نهایی را به عمل می آورند. عامل دوم، «ماهیت حق رأی انتخاباتی» است (یعنی چه کسانی حق دارند رأی بدهند) که این، خود، ممکن است از حق رأی همگانی بزرگسالان تا ثبت نام انتخاباتی به شدت محدود، متغیر باشد. «نظام انتخاباتی» نیز اهمیت اساسی دارد و شامل روش شمارش آرا، تخصیص کرسی های نمایندگی و تعیین سهمیه حوزه های انتخاباتی است(1).

آزادی شناخت گزینه ها و بحث درباره آنها: همه نامزدهای انتخاباتی و حامیانشان باید برای تبلیغ در مورد نام و خط مشی هایشان، آزادی کامل داشته باشند، به گونه ای که رأی دهندگان بتوانند آنچه را آنها برای گفتن دارند، بشنوند. هر نامزد انتخاباتی باید دست کم از حمایت مالی و وقت رایگان پخش در رادیو و تلویزیون برخوردار شود، تا همه نامزدها از غنی و فقیر، حداقلِ فرصت را برای ارائه دیدگاه هایشان و درخواست حمایت از مردم در اختیار داشته باشند.

حق رأی همگانی افراد بالغ: همه افرادی که به طور رسمی، «شهروند» یک جامعه خوانده می شوند و به سن معینی رسیده اند، حق دارند در انتخابات شرکت کنند و فرصت این مشارکت برای همه برابر است.

ارزش برابر آرا: یکی از اصول حکومت دموکراتیک این است که هر شهروند بالغ برای شرکت در روند تصمیم گیری سیاسی باید همان موقعیتی را داشته باشد که هر شهروند بالغ دیگری دارد. پس می توان گفت که رأی هر فرد با رأی افراد دیگر ارزشی یکسان دارد.

ثبت آزادانه گزینش ها: رأی دهندگان باید بتوانند بدون هیچ گونه اشکال تراشی یا ترس از انتقام بعدی، به محلهای رأی گیری بروند و رأی بدهند. این اصل ایجاب می کند که بتوانند رأی خود را مخفیانه به صندوق بریزند.

دقت در شمارش آرا و گزارش نتیجه ها: آیین رأی گیری به هر صورت که باشد، باید به رأی دهندگان اجازه ثبت دقیق و صریح گزینش هایشان را بدهد. شیوه های شمارش باید حاصل جمع دقیق رجحانهای ثبت شده در مورد هر گزینه را به دست دهند. شیوه های گزارش باید تضمین کنند که حاصل جمع

ص :33

هایی که در نهایت معین می کنند، چه کسی سمت مورد منازعه را می برد، با صداقت، چاپ و اعلام می شوند(1).

رأی دهندگان به کار می برند، به استفاده از نشان ها، کلاه ها و بالون های تبلیغاتی می توان اشاره کرد.

در جوامع پیشرفته؛ یعنی جایی که میلیونها نفر در رأی گیری شرکت می کنند تا تنها تعداد اندکی را برای تصدی حکومت برگزینند، برای نامزدها، مشکل و گاهی ناممکن است که خود با همه رأی دهندگان دیدار و گفت و گو کنند. بنابراین، نامزد به شکلی از ارتباط روی می آورند که در یک زمان بتوانند پیام خود را به میلیونها نفر رأی دهنده برسانند و آن، رسانه های جمعی است که روزنامه، رادیو یا تلویزیون است(1).

پیش تر رسانه های جمعی را یکی از نهادهای سیاسی در حکومتهای دموکراتیک برشمردیم. رسانه ها با ایجاد امکان تبادل اطلاعات میان مردم و حکومت، کارکرد اصول دموکراسی در جامعه را تضمین می کنند. از طریق رسانه هاست که مردم از کارهای دولت آگاه می شوند و دولت از علاقه شهروندان آگاه می گردد. این جریان دو سویه اطلاعات و همچنین آزادی رسانه ها برای ایفای نقش نظارتی مردم در هیچ زمانی به اندازه دوران مبارزات انتخاباتی اهمیت ندارد.

بنابراین، روشن است که در زمان انتخابات، به رسانه هایی نیاز است که مستقل و خارج از کنترل دولت باشند و اینکه - به طور کلی، وقتی فردی مورد توجه قرار می گیرد رسانه های جمعی و دیگر اشکال رسانه ها - قادر باشند دامنه ای وسیع از دیدگاه ها را به عموم رأی دهندگان عرضه کنند.

ص :36

کشورهایی با دموکراسی جوان؛ یعنی جایی که برگزاری انتخابات هایی آزاد و واقعی را کمتر تجربه کرده اند، از اهمیت بیشتری برخوردار است. بدین وسیله، رأی دهندگان در مورد شیوه ثبت نام برای رأی دادن و شرایطی که بنا بر آن، افراد سالمند، بیمار و ناتوان جسمی می توانند به صورت پستی یا روش های دیگر در انتخابات شرکت کنند، اطلاعات به دست می آورند.

خبری، تحلیلی، بحث های انتخاباتی و برنامه های تبلیغاتی احزاب و نامزدها می پردازند. احزاب و نامزدها تلاش می کنند به عنوان یکی از راه های اساسی دسترسی یافتن به رأی دهندگان، توجه رسانه ها را به خود جلب کنند. در طول این دوره، مردم نیز وقت بیشتری صرف تماشا کردن، گوش کردن و خواندن می کنند.

مرحله شمارش و اعلام نتایج یکی از هیجان انگیزترین زمان هاست؛ زمانی که رسانه ها به طور لحظه به لحظه، هر پیشرفتی را در مورد شمارش آرا گزارش می کنند. در این مورد، روزنامه ها به هیچ وجه نمی توانند با رادیو و تلویزیون رقابت کنند؛ زیرا این دو رسانه به طور زنده در اولین ساعات شب پس از انتخابات، آخرین نتایج شمارش آرا را به مخاطبان عرضه می کنند و به تدریج، تصویری از نتایج نهایی، ترکیب دولت جدید، مشخصات رئیس جمهور جدید یا نتیجه یک همه پرسی را شکل می دهند.

ناتوانند. در همین حال، به دولت هشدار می دهند که از مسائل مورد توجه مردم غافل نشود(1).

مانع تراشی دولت در آزادی رسانه ها در طول دوره انتخابات، به شکل های مختلفی صورت می گیرد. معمول ترین شکل آن، برهم زدن استقلال و بی طرفی تحریریه رسانه های دولتی است. در کشورهایی که هنوز یک رسانه بسیار قدرتمند وجود دارد، تأثیر یک سوگیری مشخص بر نتایج انتخابات قابل توجه است، اگر چه همیشه این طور نیست.

برای ایجاد فضایی که آزادی رسانه ها در آن محترم شمرده شود باید بسیار پیش تر از آغاز مبارزات انتخاباتی اقدام کرد. با وجود این، در آخرین لحظه ها نیز می توان برای افزایش آزادی رسانه ها کاری صورت داد. برای مثال، دولت می تواند قوانین محدودکننده رسانه ها را لغو کند یا به حالت تعلیق درآورد. برای مثال، این قوانین می تواند شامل احکامی در مورد توهین یا هتک حرمت افراد باشد. تعهدی که حفاظت از رسانه ها را در برابر تهدید و حملات در طول مبارزات انتخاباتی الزامی ساخته است، ناشی از خطرهای جدی است که رسانه ها را در جوامع پیشرفته تهدید می کند. سیاست و تجارت، پیوند محکمی با هم دارند و در بعضی کشورها، از جمله صاحبان سرمایه، سازمان های مافیایی هستند که ابایی ندارند به خاطر منتشر شدن یا منتشر نشدن یک رویداد، به طور مستقیم با رسانه ها و روزنامه نگاران درگیر شوند. یکی از جنبه های مثبت تعهد دولت ها، وضع قوانین منطقی برای حفاظت از رسانه ها در برابر این حملات است(1).

توجه به این امر ضروری است که در تفسیر قوانین بین المللی، میان رسانه های دولتی و رسانه های مستقل و خصوصی باید تفاوت گذاشت. رسانه های دولتی، چاپی یا الکترونیکی، ملزم به انعکاس منافع و صدای همه افراد جامعه هستند و نباید تنها بلندگوی دولت باشند. همچنین مسئله ای که در زمان انتخابات بسیار اهمیت دارد، این است که هیئت تحریریه این رسانه ها باید مستقل از دولت باشند تا این رسانه ها بتوانند پوشش انتخاباتی بی طرفانه و عادلانه ای داشته باشند. این بدین معنی است که رسانه های دولتی در طول دوره انتخابات ملزم هستند اخبار را بی طرفانه و عادلانه پوشش دهند و فرصت هایی برابر را برای همه احزاب و نامزدها برای معرفی شدن به مخاطبان فراهم آورند. براساس قوانین بین المللی، رسانه های مستقل و خصوصی چنین تعهدی ندارند، اگر چه از آنها خواسته می شود که براساس موازین اخلاق حرفه ای رسانه ها، مطالب را بی طرفانه گزارش کنند. به عبارتی، دولت باید فضایی مناسب برای تکثر گرایی بیرونی (رسانه های خصوصی) و تکثرگرایی درونی (رسانه های دولتی)، ایج-اد کند. در هن-گام انتخ-اب-ات، وظی-فه دولت ب-رای تضمین تکثرگرایی رسانه ها سنگین تر می شود؛ زیرا بدون آن، وظیفه و تعهد دیگر دولت؛ یعنی تضمین برگزاری انتخاباتی آزاد و عادلانه زیر سؤال می رود.

حق رعایت عدالت و تبعیض روانداشتن برای نامزدها این نتیجه حاصل می شود که نامزدها و احزاب حق دارند به رسانه ها دسترسی داشته باشند.

احزاب و نامزدها می توانند این توقع را داشته باشند که پوشش خبری عادلانه و منصفانه ای شامل حال آن ها بشود، ولی اینکه این برنامه های خبری باید چگونه و به چه ترتیبی باشد و چه برنامه و اخباری بر مبنای قضاوت حرفه ای، ارزش خبری دارد، حقی است که می توان برای روزنامه نگاران و دبیران خبری قائل شد(1).

بهعلاوه، آنچه در نظامهای دموکراتیک ثابت شده، این است که نامزدها و احزاب حق دارند به رسانه های دولتی به شکلی عادلانه دسترسی داشته باشند. بعضی قوانین ملی از این هم فراتر رفته و تمام شبکه های تلویزیونی را ملزم به پخش برنامه های انتخاباتی احزاب کرده است (مثل بریتانیا).

قرار گیرند. این مسئله در جوامعی بیشتر اهمیت می یابد که قانون رسانه ها، تمام ایستگاه های تلویزیونی را در تمام اوقات ملزم به رعایت پوشش خبری متعادل کرده باشد. البته با تعداد روزافزون شبکههای تلویزیونی که به جز ایستگاه های زمینی از طریق کابل، ماهواره و اینترنت، برنامه پخش می کنند، شاید چنین تمایزی میان رسانه ها دیگر چندان معنایی نداشته باشد و امکانی فراهم شود که رسانه های دیداری - شنیداری نیز مثل روزنامه ها بتوانند در پخش برنامه ها و آگهی های انتخاباتی آزاد باشند.

و سینما) استفاده کنند. استنلی بالدوین در بریتانیا و فرانکلین روزولت در ایالات متحده آمریکا جزو نخستین رهبران سیاسی بودند که در دهه 1930 به نحوی مؤثر از رادیو بهره برداری کردند. امروزه، روش های جدید، سیاست مداران را قادر می سازد تا از طریق تلویزیون یا پست مستقیم، با میلیونها رأی دهنده - به جای صدها رأی دهنده - به صورت چهره به چهره، ارتباط برقرار کنند. پی آمد این امر عبارت است از استفاده فزاینده رهبران احزاب از جملات کوتاه در قطعه های صوتی تلویزیون و کاسته شدن از ایراد سخنرانی های اصلی انتخاباتی یا سخنرانی های طولانی که در مطبوعات به چاپ می رسید. امروزه سرویس دهی به رسانه ها یک کار مهم تلقی می شود و نیازمند آمادگی بسیار بالایی است(1).

امروزه رهبران احزاب با چندین دستیار همراهی می شوند، به طور منظم با گردانندگان مبارزه های انتخاباتی از طریق دورنگار، تلفن همراه و اینترنت ارتباط برقرار می کنند و به وسیله اتوبوس هایی که تعداد بی شماری روزنامه نگار همراه آن هستند، تعقیب می شوند. فنآوری های جدید، فرصت و نفوذ زیادی را برای نخبگان جدید در زمینه مبارزات انتخاباتی که از بخش های روابط عمومی و تبلیغات استخدام می شوند و در زمینه نظرسنجی از افکار عمومی، پست مستقیم و تلویزیون تخصص دارند، فراهم کرده است.

دنیس کاواناک ویژگی های مبارزات انتخاباتی در حال حاضر را این گونه برمی شمرد(2):

ص :48

شگفتی می کند. مک گینیس، یکی از نطق نویسان نیکسون، رئیس جمهور سابق ایالات متحده آمریکا نیز موافقت رأی دهندگان با یک نامزد را محصول فعل و انفعال های ویژه ای دانسته است که میان رأی دهنده و تصویر ذهنی موجود از فرد نامزد روی می دهد و معتقد است که این تلقی در بیشتر موارد، به جای شخص نامزد، به رسانه و کاربرد آن بستگی دارد.

دفترک های تبلیغاتی برای گروه های مختلف اجتماعی - جمعیت شناختی استفاده کنند.

ژوزف کلاپر (1960) نیز با بررسی مجموع نتایج به دست آمده مربوط به تأثیر رسانه ها در بیست سال، نتیجه گرفت که تأثیر رسانه ها، محدود است و در مواردی هم که اثرگذار هستند، این تأثیر به عوامل دیگری بستگی دارد و در واقع، رسانه ها بیشتر عوامل تقویت و پشتیبانی هستند تا عامل تغییر. بدین ترتیب، «دکترین پشتیبانی» شکل گرفت. نظریه پشتیبانی، قدرت تبلیغات غیرمستقیم را تأیید می کند و معتقد است:

1. پوشش رسانه ای رقابت های انتخاباتی، در کشاندن مردم به پای صندوق های رأی تأثیر دارد.

2. تعداد کمی از مردم تحت تأثیر دریافت های خود از رسانه ها، تغییر رأی می دهند.

3. مخاطبان رسانه ها، خود را در معرض پیام هایی موافق با نگرش های قبلی خود قرار می دهند.

4. تغییر رأی عده ای اندک نیز نه به علت تأثیر مستقیم رسانه ها، بلکه تحت تأثیر اطلاعات ارائه شده از سوی افرادی بوده است که مورد احترام آنان بوده اند(1).

دهه 1960 را باید دهه گرایش به سمت الگوهای عقلانی در تبیین پدیده انتخابات دانست. بر این اساس، با کاهش مشروعیت احزاب سیاسی و با توجه به افزایش میزان سواد و آگاهی نسبی، رأی دهندگان می کوشند خود را

ص :52

مستقل از احزاب نشان دهند و تنها با اتکا به اندیشه خود، در انتخابات تصمیم بگیرند.

نونا مایر و پاسکال پرینو در دهه 1970 به جمع بندی نظریه های ارائه شده در این زمینه پرداختند. از دیدگاه این دو، رأی دهنده، نه زندانی شرایط اجتماعی و محیط خویش است و نه به مقتضای شرایط، باری به هر جهت تصمیم می گیرد. هر فرد با توجه به شرایط و موقعیت اجتماعی خود، زمینه ای مناسب برای رأی دادن به یک جناح خاص دارد. با وجود این، گرایش بالقوه هر فرد در انتخابات با توجه به شرایط خاص حاکم بر انتخابات به فعلیت می رسد. فردی که با توجه به شرایط خاص سیاسی و اجتماعی، آمادگی رأی دادن به گرایش خاص را قبل از انتخابات دارد، با توجه به قابلیت نامزدها و موضوع های مطرح شده از سوی آنان تصمیم می گیرد در انتخابات شرکت کند یا نه و در صورت شرکت، به کدام حزب، گروه یا فرد رأی بدهد.

ویلیام میلر (1985)، از پژوهشگران دانشگاه گلاسکو، با ارائه الگویی، شش عنصر را در رأی دادن مؤثر دانست: «ایدئولوژی حاکم» (حزب یا دولت حاکم)، «زمینه های اجتماعی»، «رسانه ها»، «همانندی حزبی»، «نگرش» و «شرایط حاکم بر انتخابات» (نمودار شماره6). در این مدل، دو عنصر اول روی دو عنصر بعدی اثر می گذارند و با یکدیگر عنصر پنجم را که «نگرش فرد رأی دهنده» باشد، شکل می دهند و سرانجام «نگرش فرد» با توجه به عنصر آخر؛ یعنی «شرایط حاکم بر انتخابات»، به «رأی» تبدیل می شود. «زمینه های اجتماعی» در این میان می تواند طبقه اجتماعی، مذهب، سن، جنسیت، محیط اجتماعی، موقعیت اجتماعی و حتی منطقه جغرافیایی باشد. «همانندی حزبی»، تأثیری است که شناخت و انگاره از حزب بر تصمیم گیری

ص :53

فرد دارد. «شرایط حاکم بر انتخابات» نیز می تواند احساس فرد رأی دهنده نسبت به میزان تأثیرگذاری شرکت وی بر نتیجه انتخابات باشد(1).

ص :54

مارتین هاروپ نیز به چهار حالت اشاره می کند که در آنها نقش رسانه ها در مبارزات انتخاباتی پررنگ تر می شود:

حالت اول، وقتی است که بین احزاب سیاسی و مردم پیوندی ضعیف وجود دارد. در این حالت رسانه ها به نوعی نقش حزب را بازی می کنند یا به اصطلاح حزبی عمل می کنند.

حالت دوم، در شرایطی است که موضوع های جدیدی در طول مبارزات انتخاباتی مطرح می شود و در فرصت موجود، رسانه ها به آنها می پردازند.

حالت سوم، وقتی است که اعتبار رسانه ها به عنوان منبع پیام، بالا باشد.

حالت چهارم، به نظام ارتباطی جامعه مربوط می شود. به این مفهوم که هر قدر بحث سیاسی به صورت فردی و گروهی در جامعه کمتر صورت گیرد، رسانه ها تأثیر بیشتر و نقش بزرگ تری دارند(1).

بدین ترتیب، می توان گفت نقش رسانه ها در مبارزات انتخاباتی در طول سال های اخیر دستخوش تغییرات اساسی شده و هم زمان با افول نقش احزاب سیاسی، نقش رسانه ها افزایش یافته است. به همین صورت و بر پایه نظریه «تعدی رسانه ها به سیاست»، امروزه نامزدهای سیاسی اگر به رسانه ها دسترسی داشته باشند، می توانند بدون حمایت احزاب نیز در انتخابات پیروز شوند(2).

ص :55

اتکین (1980) نیز سه وضعیت مهم را در مبارزات انتخاباتی بر می شمرد. این وضعیتها که در انتخابات گوناگون و با توجه به رأی دهندگان و همچنین مراحل مختلف پیش از رأی گیری متفاوتند، عبارتند از: میزان روشنی مبارزات انتخاباتی، سطح مشارکت رأی دهنده، و مرحله تصمیم گیری رأی دهنده.

میزان روشنی یعنی اینکه به چه میزان، ویژگی های متمایز کننده برای تمایز قائل شدن میان نامزدهایی که در مبارزات انتخاباتی شرکت می کنند، در دسترس است. برای اینکه بتوان بین نامزدها تفاوت گذاشت، باید تمایز های واقعی و ظاهری وجود داشته باشد و اطلاعات کافی در مورد این تمایزها باید به رأی دهنده منتقل شود. در مبارزات انتخاباتی، وسایل ارتباط جمعی این امکان را فراهم می کنند تا به جز برچسب های خشک و خالی وابستگی حزبی، دیگر ویژگی های آنها نیز دانسته شود. از آنجایی که اسم و رسم حزبی، به تدریج به شاخصی کم اهمیت تر در تصمیم گیری تبدیل می شود و ویژگی های شخصیتی یا موضوعی اهمیتی بیشتر می یابند، رسانه های جمعی در مبارزات انتخاباتی نقشی محوری تر می یابند. میزان مشارکت در بررسی اتکین، میزان درگیر شدن رأی دهنده در یک مبارزه انتخاباتی خاص است و مرحله آخر؛ یعنی تصمیم گیری، مرحله ای است که رأی دهنده هنوز میان نامزدهایی که در حال مبارزه اند، هیچ کدام را ترجیح نداده و احتمالاً در جست وجوی راهنمایی است. پس از اینکه تصمیم گرفته شد، پیام ها به طور

ص :56

گزینشی و برای قوت بخشیدن به تصمیمی که گرفته شده است، دنبال می شود(1).

همچنین می توان گفت آثار اقناعی رسانه های جمعی بیشتر در مواقعی قابلیت اعمال دارد که نامزدها به خوبی از هم متمایز نباشند، میزان مشارکت رأی دهنده در حد پایین باشد یا رأی دهنده در مراحل اولیه تصمیم گیری باشد(2).

داربی شایر (1998)، مهم ترین چالش های پیش روی روزنامه نگاران و راهکار برخورد با آنها را بدین گونه شرح می دهد(1):

1.طرح ریزی پوشش خبری انتخابات از اتاق تحریریه آغاز می شود. بعضی بنگاه های رسانه ای برای این پوشش خبری، دستورالعملهایی برای روزنامه نگاران تهیه کرده اند. این کار به روزنامه نگاران کمک می کند تا بتوانند میان گزارش های سوگیرانه و انتقاد و اظهارنظر بی طرفانه بر مبنای اصول اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری تمایز قائل شوند.

2.تعریف ارائه شده از رسانه به عنوان مجرای ارتباطی میان سیاست مداران و مردم به معنای خنثی بودن آنها نیست. حق سئوال، تعقیب و کشف اطلاعات در مورد ادعاها و وعده های نامزدها و تحلیل انتقادی آنها همواره برای روزنامه نگاران محفوظ است.

3.پوشش اخبار منفی در همه موارد به معنی سوگیری رسانه ها نیست. بعضی مطالب شامل حقایق و رویدادهای عینی هستند که حتی اگر به طور متعادل و بی طرفانه گزارش شوند، به زیان یک حزب یا نامزد تمام می شود. به طور مثال، نتایج یک نظرسنجی حاکی از کم اقبالی مردم نسبت به یک حزب سیاسی، احتمالاً به خراب شدن وجهه آن حزب خواهد انجامید، با این حال، اگر این موارد به شکلی حرفه ای گزارش شوند (در مورد مثال بالا: بیان ضریب خطای نظرسنجی، سفارش دهنده و اعلام قطعی نبودن نتایج آن)، هیچ گاه سوگیرانه و ناعادلانه تفسیر نخواهد شد.

ص :58

4.یکی از موارد مهم که توجه روزنامه نگاران را می طلبد، تفکیک و تشخیص مطالب خبری بی غرض با اخبار «ساخته شده» برای رقابت های انتخاباتی است. برای مثال، وقوع یک زلزله شدید و سفر رئیس جمهور به مناطق زلزله زده به منظور سرکشی، خبری بی غرض است، ولی کاشتن درخت در باغچه یک مدرسه، به نوعی تبلیغ سیاسی برای او است.

روزنامه نگاران باید آگاه باشند که حزب سیاسی حاکم این امتیاز را دارد که می تواند بیشترین و بهترین پوشش خبری رسانه ها را به دست آورد. بنابراین، وظیفه رسانه های خبری در طول مبارزات انتخاباتی تنها فراهم کردن امکان دسترسی برابر احزاب رقیب دولت به رسانه ها برای اظهارنظر در مورد رویدادهای مهم نیست، بلکه باید با پوشش اخبار و مطالب آنها به صورت مناسب، در انعکاس اخبار عادی نیز میان حزب حاکم و احزاب رقیب، تعادل ایجاد کنند.

5.امروزه احزاب و گروه های سیاسی برای عرضه مطالب خود به رسانه ها به استخدام کارشناسان تبلیغاتی و روابط عمومی روی آورده اند. کار این کارشناسان، دست کاری و تحریف اخبار به میل حزب کارفرماست. رسانه ها باید پیوسته مراقب این گونه تلاش های مخرب باشند و اطلاعات خود را تا حد امکان از منابع گوناگون خبری دیگر نیز به دست آورند.

انتخاباتی اغراق می شود. بسیاری از تماشاگران اخبار تلویزیون، به همان نسبت به اخبار روزنامه ها نیز توجه می کنند و حتی افرادی که اخبار را مشتاقانه تر دنبال می کنند، روزنامه را بر تلویزیون ترجیح می دهند. اخبار تلویزیون بیشتر مناسب حال کسانی است که به طور اتفاقی یا موقتی به اخبار توجه می کنند(1).

به نظر نمی رسد روی آوردن مردم به رسانه ها در مورد مبارزات انتخاباتی با چگونگی این توجه در مورد مسائل دیگر متفاوت باشد. شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می دهد کسانی که برای دریافت اطلاعات سیاسی، تلویزیون را بر روزنامه ترجیح می دهند، بیشتر افرادی با سطح سواد پایین، درآمد پایین و از بخش هایی از جامعه هستند که با سیاست رابطه ای چندان ندارند.

همچنین به خوبی به نظر می رسد روزنامه ها در ارائه اطلاعات مربوط به مبارزات انتخاباتی به مردم، از تلویزیون جلوتر هستند. مقدار پوشش خبری که به نامزدهای مختلف در انتخابات سال 1976 ریاست جمهوری آمریکا اختصاص داده شده بود، با میزان آگاهی که رأی دهندگان درباره نامزدها به دست آورده بودند، به شدت ارتب-اط داشت. در این انتخ-ابات، در ح-الی که در ماه ف-وریه تنه-ا 20 درصد م-ردم، ک-ارتر را می شن-اختند، این شن-اخت در ماه ژوئن به 80 درصد رسید. براساس مطالعه ای که پاترسون (1980) روی این انتخابات انجام داد، دریافت پوشش خبری روزنامه ها در افزایش اطلاعات رأی دهندگان از این نامزد، از پوشش خبری تلویزیون تأثیر بیشتری

ص :60

داشته است. هر چند در میان کسانی که علاقه چندانی به مبارزات نداشتند، هر دو این رسانه ها در کسب آگاهی تأثیری یکسان داشتند، ولی افراد سیاسی تر از پوشش خبری عمیق تر و تفصیلی مطبوعات بهره بیشتری بردند. همچنین پاترسون دریافت که خواندن روزنامه، عامل اصلی افزایش آگاهی شهروندان در مورد موضوع ها و موضع نامزدها نسبت به موضوع ها بوده است. کوارلز (1979) نیز دریافت میان کسانی که برای اولین بار در انتخابات شرکت می کردند، روزنامه در ارائه اطلاعات دقیق در مورد مسائل و موضوع ها به آنها نقشی بزرگ تر داشته است. در میان کسانی که علاقه چندانی به مبارزات نداشتند، موضع حزبی به اطلاعات ارائه شده از رسانه ها ترجیح داده شده بود(1).

در حالی که به نظر می رسد رسانه ها در شکل دهی به برداشت و تصور رأی دهندگان از منش شخصی نامزدها نقش اصلی را بازی می کنند، ولی چگونگی وقوع این امر هنوز نامشخص است. غالباً تلویزیون مهم ترین عامل در انتقال «انگاره» ها در نظر گرفته می شود، ولی مطالعات اخیر از محدود بودن قدرت آن حکایت دارد. پاترسون در همین پژوهش دریافت که تماشای برنامه های خبری تلویزیون تنها در مراحل اولیه مبارزات در انتقال انگاره ها مؤثر است، در حالی که خواندن روزنامه در طول مبارزات انتخاباتی نقشی مهم در انگاره سازی نامزد دارد. این هم کنشی میان رسانه ها در مواقعی که نامزدها در ابتدای مبارزات انتخاباتی برای رأی دهندگان ناشناخته هستند،

ص :61

بسیار پراهمیت است. همچنین مطالب روزنامه ها، توانایی خوانندگان را در ارائه دلایل حمایت از نامزدی مورد نظرشان افزایش می دهد.

داشتن آگاهی اولیه، توجه زیاد و گاهی در معرض رسانه ها بودن، همگی می تواند به ویژگی های شخصیتی و روش های انتخاباتی نامزدها مربوط شود. برای مثال، نامزدی که بیشتر تحت پوشش رسانه ای قرار گیرد، بیشتر شناخته می شود. در عین حال آنهایی که در مطبوعات بیشتر مطرح می شوند، برای رأی دهنده شناخته شده تر هستند. رأی دهندگان به ویژگی های شخصیتی و روش و منش نامزد بیش از شایستگی های شغلی و ایدئولوژی آنها بها می دهند. مطبوعات با برجسته سازی این ویژگی ها، بیشتر به ساخت یک واقعیت دوم که به تصمیم گیری درباره اینکه به چه کسی رأی داده شود، متکی هستند(1).

ص :62

یک صد و پانزدهم قانون اساسی، رئیس جمهور از میان رجال مذهبی و سیاسی که ایرانی الاصل، تابع ایران، مدیر و مدبر، دارای حسن سابقه و امانت و تقوا، مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی ایران و مذهب رسمی کشور است، برای مدت چهارسال با رأی مستقیم مردم انتخاب می شود.

براساس اص-ل ن-ود و ن-ه ق-انون اس-اسی، نظ-ارت بر انتخ-ابات مجل-س خب-رگان رهب-ری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرای عمومی و همه پرسی برعهده شورای نگهبان است و بنابر مواد 56 تا 60 قانون انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران، احراز صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری با شورای نگهبان خواهد بود. این بدان معنی است که شورای نگهبان، شرایط نامزدهای ریاست جمهوری را با آنچه در اصل 115 برای این مقام ذکر شده است، مطابقت می کند و به رد یا تأیید صلاحیت آنان می پردازد.

بنی صدر، حسن حبیبی، سیدصادق طباطبایی، حسن آیت، کاظم سامی، داریوش فروهر، صادق قطب زاده و احمد مدنی. در این شرایط، بنی صدر با انتقاد از اوضاع سیاسی و اقتصادی ادعا می کرد که برای بحران های اقتصادی و سیاسی راه حل های مناسبی دارد. حزب جمهوری اسلامی، حسن حبیبی را به عنوان نامزد مورد حمایت خود اعلام کرده بود که مورد حمایت حوزه علمیه قم نیز قرار گرفت.

بدین ترتیب، اولین انتخابات ریاست جمهوری در تاریخ 5 بهمن ماه سال 1358 برگزار شد. نتایج نشان داد از مجموع 14 میلیون و 152 هزار و 887 رأی اخذ شده (42/67 درصد واجدان شرایط)، بنی صدر، 10 میلیون و 709 هزار و 330 رأی (42/71 درصد کل آرا) را به خود اختصاص داده است. پس از گذشت یک سال و نیم از ریاست جمهوری بنی صدر و با توجه به رویدادهای پیش آمده، مجلس طرح عدم کفایت وی را در تاریخ 30 خرداد ماه 1360 به تصویب رساند و این حکم به تأیید امام خمینی رحمه الله رسید.

رجایی با اختصاص 12 میلیون و 722 هزار رأی (71/85 درصد کل آرا) به ریاست جمهوری برگزیده شد. وی که دکت-ر محمدجواد باهن-ر را برای نخست وزیری خود انتخاب کرده بود در س-ی و هشتمین روز ریاست جمهوری؛ یعنی در ت-اریخ 8 شه-ریور 1360 در پی انفج-اری در دفت-ر نخست وزیری هم-راه با باهنر و چن-د تن از هم-کاران و اعض-ای ک-ابین-ه اش به شهادت رسی-د. در پ-ی ای-ن ح-ادثه، هی-ئت دول-ت به ری-است علی اکب--ر ه-اشمی رفسنج-انی تشکی-ل شد و به طور موقت، آیت الله محمدرضا مه-دوی کن-ی تا برگ-زاری دوره بع-دی انتخ-ابات، به عنوان نخست وزی-ر انتخ-اب گ-ردید.(1)

میرحسین موسوی رأی داد. جنگ تحمیلی را می توان مهم ترین موضوع چهار سال ریاست جمهوری آیت الله خامنه ای در این دوره از انتخابات دانست.

انتخابات در 6 مرداد ماه سال 1368 برگزار شد. از مجموع 16 میلیون و 452 هزار و 677 رأی اخذ شده (59/54 درصد کل واجدان شرایط)، هاشمی رفسنجانی با کسب 15 میلیون و 547 هزار و 780 رأی (5/94 درصد کل آرا) به ریاست جمهوری برگزیده شد. در تاریخ 12 م-رداد ماه 1368، آیت الله خامنه ای از ریاست جمهوری استعفا داد و کار میرحسین موسوی نیز به عنوان آخرین نخست وزیر جمهوری اسلامی پایان یافت. هاشمی رفسنجانی، بازسازی اقتصاد پس از جنگ و اجرای برنامه های توسعه ای و عمرانی را در دستور کار خود قرار داد. در این دوره به تدریج جهت گیری های سیاسی تازه در ساختار سیاسی کشور شکل گرفت. دو جناح مشهور به چپ و راست نیز به شکلی آشکارتر به فعالیت پرداختند. هاشمیرفسنجانی از یک سو با انتقاد مداوم جناح تضعیف شده چپ روبه رو بود که حضور افراد متمایل به جناح رقیب را در وزارت خانه ها و پست های کلیدی نمی پسندید. از سوی دیگر، وی بر حفظ وزیرانی اصرار داشت که عضو فعال کابینه میرحسین موسوی و نماد دورانی بودند که جناح راست از قدرت دور مانده بود. این فشار دوگانه، سبب شد که جمعی از اعض-ای دولت، ف-ارغ از گرایش های قبلی خود به هم ن-زدیک شدند و آرام آرام نگرش جدیدی پدید آم-د که اف-رادی از میانه هر دو جن-اح، در آن ب-ودند. این تش-کل جدید بعدها با نام «جمعی از ک-ارگ-زاران سازندگی» به طور رسمی در آست-انه انتخ-ابات مجلس پنجم فع-الیت خود را آغ-از کرد.(1)

ص :68

سنتی راست(1). در این انتخابات، جناح چپ موضعی منفعل داشت؛ زیرا در میان نامزدها، فردی که دیدگاه هایش مورد تأیید این جناح باشد، دیده نمی شد.

در این انتخابات، هاشمی رفسنجانی 62 درصد از آرا را به دست آورد و احمدتوکلی 3/24 درصد آرا را به خود اختصاص داد. حتی در کردستان، آرای توکلی ظاهراً به خاطر رأی تاکتیکی مردم، بیش از هاشمی رفسنجانی بود. همچنین در این انتخابات تنها 66/50 درصد واجدان شرایط در انتخابات شرکت کردند که کمترین میزان مشارکت مردمی در انتخابات ریاست جمهوری تا آن زمان بود. آرای هاشمی رفسنجانی نیز نسبت به دوره پنجم با کاهشی 5/32 درصدی، به 31 درصد آرای کل واجدان شرایط رسید. کاهش مشارکت مردمی و رأی به احمد توکلی را شاید بتوان به معنای ابراز نارضایتی از برنامه های عمومی دولت یا گرایش کلی به مواضعی محافظه کارانه تر در فضای نگران کننده اقتصادی تلقی دانست. این ترکیب آماری همچنین نشان دهنده برنامه های متفاوت به رأی گذاشته شده و دقت بیشتر رأی دهندگان در تعیین نامزد خود است(2).

بدین ترتیب، می توان گفت انتخابات در دوره پس از جنگ از شکل مکانیسم «حمایت» تغییر یافت و به مکانیسم «انتخاب»، ابراز عقاید و واکنش در برابر عملکرد ها و سیاست های حکومتی نزدیک تر شد.

ص :70

میدان مبارزه انتخاباتی، مسئله رقابت میان گروه ها جدی شد و محاسبه های قبلی مبنی بر ریاست جمهوری ناطق نوری تغییر کرد. در هفته های منتهی به انتخابات، رقابت گروه ها به اوج خود رسید، به گونه ای که با گذشت هر روز و نزدیک تر شدن به روز انتخابات، آغاز و پایان هر ماجرایی، متهم کردن جناح مقابل بود و این دور تا اعلام نام رئیس جمهور منتخب ادامه یافت. سرانجام روز دوم خرداد 1376، در فضایی آرام، 29 میلیون و 145 هزار و 745 نفر (93/79 درصد واجدان شرایط) به پای صندوق های رأی رفتند و سید محمد خاتمی با کسب 20 میلیون و 78 هزار و 187 رأی (5/69 درصد کل آرا) به عنوان پنجمین رئیس جمهور ایران شناخته شد.

به آنها معی-ار نبود(1).

در این دوره از انتخابات، 817 نفر برای نامزدتوری ثبت نام کردند که شورای نگهبان صلاحیت 10 نفر را تأیید کرد: سیدمحمد خاتمی، احمد توکلی، سید منصور رضوی، سیدشهاب الدین صدر، علی شمخانی، علی فلاحیان، سیدمصطفی هاشمی طبا، حسن غفوری فرد، عبدالله جاسبی و سیدمحمود مصطفوی کاشانی. در روز 18 خرداد ماه 1380، 28 میلیون و 81 هزار و 930 نفر (59/66 درصد کل واجدان شرایط) به پای صندوق های رأی رفتند و سیدمحمد خاتمی با کسب 21 میلیون و 659 هزار و 53 رأی (8/77 درصد کل آرا) برای بار دوم به ریاست جمهوری برگزیده شد.

سید محمد خاتمی برخلاف روال معمول، یعنی رئیس جمهوری که برای بار دوم به طور متوالی انتخاب می ش-ود، رأی کمت-ری کسب می کن-د، رأی بالات-ری به دست آورد. به عنوان نم-ونه، در ت-اریخ جمهوری اسلامی، دو رئیس جمهور که برای بار دوم انتخاب شدند؛ یعنی آیت الله خامنه ای و علی اکبر هاشمی رفسنجانی، در دوره دوم به ترتیب با 15 درصد و 30 درصد کاهش آرا روبه رو بودند. معمولاً این کاهش آرا امری طبیعی قلمداد می شود؛ زیرا عده ای از مردم، انتخاب دوباره رئیس جمهور را قطعی می دانند و به پای صندوق های رأی نمی آیند. در مرتبه دوم، مردم به عملکرد رئیس جمهور و نه شعارهای او توجه دارند. پس بخشی که عملکرد وی را مطلوب نمی دانند، در انتخاب شرکت نمی کنند.

ص :73

اعضای جامعه، با آگاهی کامل به حقوق و مسئولیتهای خویش و با آزادی و آسایش به زندگی ادامه دهند.

با تجزیه و تحلیل وظایف خبری وسایل ارتباط جمعی، می توان نقش آموزشی و پرورشی آنها را نیز معرفی کرد. وسایل ارتباطی می توانند معلومات جدید را در اختیار افراد بگذارند، افق دید آنها را گسترش دهند و تأمین نیازهای آنها را تسهیل و تسریع کنند. اهمیت وظیفه آموزشی وسایل ارتباط جمعی در جوامع معاصر به اندازه ای است که بعضی از جامعه شناسان از آن با عنوان نقش «آموزش موازی» یا «آموزش دایمی» یاد کرده اند.

ب) وظایف راهنمایی و رهبری

در نظام های دموکراتیک، روزنامه ها و دیگر وسایل ارتباط جمعی می ت-وانند در راه گست-رش ارتب-اط می-ان رهب-ران و مردم خدم-اتی ارزنده انجام دهند و به عنوان آیینه تمام نمای افکار عمومی، در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آنها در امور اجتماعی تأثیر فراوان بر جای گذارند. همچنین باید در نظر داشت که وسایل ارتباط جمعی می توانند در توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جوامع، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، وظایفی بسیار حساس را عهده دار شوند و با پخش و گسترش اندیشه های نو، در واقع، وجدان سیاسی و اجتماعی افراد را بیدار کنند. در این صورت، با آشنا ساختن مردم با برنامه های مهم مملکتی، توجه سریع و وسیع همگان را نسبت به این برنامه ها جلب می کنند و آنها را برای شرکت در زندگی عمومی، دفاع از حقوق فردی و اجتماعی و قبول مسئولیت های بیشتر آماده می سازند.

ج) وظایف تفریحی و تبلیغی

ص :75

وسایل ارتباط جمعی با انجام وظایف تفریحی و تبلیغی از لحاظ روانی روی افراد تأثیر می گذارند. در صورتی که باعث سرگرم شدن افراد و پر کردن اوقات فراغت آنها گردند، نقشی تفریحی دارند و هر گاه به منظور جلب توجه یا ایجاد اعتقاد و اطمینان مورد بهره برداری قرار گیرند، دارای نقشی تبلیغی هستند. در دنیای کنونی به سبب فشار کار روزانه و شرایط دشوار زندگی ماشینی، انسان ها بیش از هر زمان به استراحت نیاز دارند و وسایل ارتباط جمعی از جمله روزنامه ها با مطالب و برنامه های گوناگون خود از بهترین وسایل تفریحی و سرگرمی افراد به شمار می روند و می توانند برای آنها محیط فراغت و آسایش مناسب ایجاد کنند.

وسایل ارتباطی همچنین نقش مهم تبلیغی دارند. هرچند پخش اخبار و اطلاعات، به منظور آگاه ساختن افراد و بالا بردن سطح معلومات آنهاست و این اخبار و اطلاعات زمانی می توانند آثار مطلوب اجتماعی پدید آورند که عینی و واقعی باشند و از مقاصد و اغراض شخصی برکنار بمانند. با این حال، نمی توان از نقش تبلیغی این وسایل غافل شد. تردیدی نیست که هرگاه وسایل ارتباط جمعی، نقش تبلیغاتی را با توجه به خواست ها و نیازهای عمومی انجام دهند و در زمینه های سیاسی، به ارشاد مردم و پیش بینی و تأمین وسایل آزادی و آسایش آنها همت گمارند یا در زمینه اقتصادی، به راهنمایی افراد برای خرید کالاها و انجام خدمات بسنده کنند، این وظیفه در کنار وظایف دیگر، مناسب و مطلوب خواهد بود.

ادعا کند که این تصویر، تصویری دقیق، روشن و کامل است. اخبار و رویدادها تا به گوش ما برسند، از صافی هایی عبور می کنند که معلوم نیست با محتوای آنها چه می کنند. مسکوت گذاشتن بعضی اخبار، گفتن بخشی از واقعیت یا تحریف آن، بزرگ و کوچک کردن رویدادها، انتخاب زمان و شیوه تنظیم و آرایش مطالب یا حتی نوع رسانه حامل پیام، خبر را در چنبره ای از فعل و انفعال های گوناگون قرار می دهد.

تردیدی نیست که همیشه، همه اخبار به دست ما نمی رسد. همان گونه که لئو روستن(1) در سال 1937 یادآوری می کند: «روزنامه یک تقویم، سال نامه یا روزشمار تاریخ نیست. کل فرآیند روزنامه نگاری در «انتخاب» خلاصه شده است.» بیش از یک دهه بعد، ویلبر شرام در این باره می نویسد : «هیچ یک از جنبه های ارتب-اط به ان-دازه تع-داد زی-اد انتخ-اب و ع-دم انتخ-اب در ش-کل دهی افکار گیرنده و ارتباط گر مؤثر نیست».(2)

تا زمانی که کورت لوین (1947) اصطلاح «دروازه بان» را به وجود آورد، به نظریه انتخاب در فرآیند ارتباط، به درستی پرداخته نشده بود. مفهوم «دروازه بان»، چارچوبی برای ارزش یابی به کارشناسان داد تا مشخص شود که انتخاب ها چگونه صورت می گیرند و چرا بعضی از عنوان های خبری رد می شوند. این مفهوم همچنین ساختاری برای مطالعه فرآیندهایی به جز انتخاب فراهم کرد؛ نظیر اینکه محتوا چگونه شکل می گیرد، ساخته می شود و مکان و زمانش مشخص می شود. نظریه «لوین» برای درک این موضوع به

ص :77

وجود آمد که چگونه یک نفر می تواند تغییرات اجتماعی گسترده ای در جامعه به وجود آورد.

دیوید منینگ وایت (1950)، دومین پژوهشگری است که بحث دروازه بانی را به صورت علمی مطرح ساخت. همچنین وی نخستین فردی است که به مسئله گزینش گران خبر در فن روزنامه نگاری پرداخته است. وایت که دستیار لوین در دانشگاه آیوا بود، نظریه مجراها و دروازه بانان را به صورت یک طرح پژوهشی درآورد. وی از یک ادیتور خبر خواست تا خبرهایی را که چاپ نمی کند، با دلایل چاپ نکردن آنها در اختیار وی قرار دهد(1). وایت، این فرد را «آقای دروازه» نامید. براساس این پژوهش، انتخاب های آقای دروازه، کاملاً ذهنی و برپایه سلیقه شخصی بود.

در سال 1966، پاول اسنایدر(2)، یک بار دیگر همان آقای دروازه را مورد آزمایش قرار داد. از این پژوهش نیز نتایجی مشابه به دست آمد(3).

در سال 1981، مدل دروازه بانی وایت را ویندال(4) و مک کوئل(5) به صورت نمودار زیر نشان دادند(6).

ص :78

در این مدل، دروازه بان می تواند یک یا چند نفر باشد که به طور هماهنگ عمل می کنند. محدودیت آن مدل این است که به این موضوع توجه نکرده که چند دروازه بان، نظرهای متفاوتی درباره جمع آوری، شکل دهی و شیوه ارائه پیام خواهند داشت.

در سال 1957، در یکی از اولین مطالعات پس از وایت، وستلی(1) و مک لین(2)، مدلی ارائه کردند که تلفیقی بود با نظریه ای که دروازه بانی خبر را یک فعالیت سازمانی می دانست (نمودار شماره 2)(3).

ص :79

در این مدل، سه نقش را می توان این گونه شرح داد:

الف) نقش جانب داری: یا A که صاحب آن می کوشد افراد محیط را به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، تحت تأثیر و نفوذ قرار دهد. بنابراین، نقش جانب داری، نقشی هدفمند است. A می تواند یک سیاست مدار، تبلیغات چی یا منبع خبر باشد.

ب) نقش مجرا: یا C که کارش فراهم کردن آگاهی برای مخاطب است و به عنوان واسطه ای میان A و مخاطب عمل می کند و می تواند یک سازمان رسانه ای یا افراد داخل آن سازمان باشد. او بر حسب «نیازهای مخاطب»، Xهای مختلف را به صورت مستقیم یا از طریق A دریافت می کند و به عبارتی «ارتباط گر غیرهدفمند» است(1).

ج) نقش رفتاری: یا B را اعضای همگان ها؛ یعنی خوانندگان، تماشاگران و شنوندگان بر عهده دارند. این گروه نیز کار گزینش گری را ادامه می دهد و در میان اخبار ارائه شده، با توجه به نیازهای خبری خود، گزینش می کند. در این الگو، Xها به وقایع، پدیده ها و موضوع هایی اشاره می کنند که ممکن است درباره آنها ارتباط برقرار شود. 3X رویدادی است که می تواند از طریق A به C (و B) منتقل شود یا اینکه C به طور مستقیم آن را درک و تجربه کند (C3X و 4X).

ای زد باس در سال 1969 به یک طبقه بندی محدود اشاره کرد. به نظر او، دو گروه دروازه بان وجود دارد: گردآورندگان خبر و پردازشگران خبر(2).

ص :80

گروه اول را روزنامه نگاران و گزارشگرانی تشکیل می دهند که به جست و جوی خبر می روند و آن را تهیه می کنند. آنان در این مسیر، برخی از خبرها را قابل ارائه و برخی را غیرقابل ارائه می دانند.

گروه دوم شامل همه کسانی است که قضاوت آنان، فیلتر؛ یعنی صافی یا غربال عبور یا توقف خبر می شود. گفتنی است که نوآم چامسکی و ادوارد اس. هرمن از پژوهشگران ارتباطی رادیکال آمریکا، پنج فیلتر را در رسانه های آمریکا شناسایی کرده و معتقدند که این پنج فیلتر، منافع طبقه حاکم بر آمریکا را حفظ می کنند. آنها عبارتند از:

مالکیت رسانه ها، تبلیغات، منبع، شرکت های بزرگ و جناح راست و ایدئولوژی ضد کمونیسم.

باس، فکرش را به شکل مدلی ارائه کرد و آن را «جریان داخلی دو مرحله ای دروازه بانی» نامید.

ص :81

به اعتقاد وی، گزارشگران و دبیران محلی به مواد خام خبری نزدیک تر هستند (مرحله اول)، حال آنکه سردبیران، نسخه خوآن ها و مترجمان در فاصله دورتری قرار دارند (مرحله دوم)، ولی در عوض به کانونهای قدرت نزدیکترند. در مدل باس، دست اندرکاران مرحله دوم، علاوه بر نزدیکی به کانون های قدرت، در مقایسه با دست اندرکاران مرحله اول، با هنجارها، ارزش ها و میثاق های سازمانی که برای آن کار می کنند، آشناتر هستند.

سطوح تحلیل دروازه بانی خبر

طیف سطوح تحلیل دروازه بانی، از تک تک افراد تا یک ملت متفاوت است. مهدخت بروجردی این سطوح را به پنج سطح تقسیم می کند:(1)

اول - ارتباط گر به عنوان یک شخص

وقتی دروازه بان به عنوان یک شخص در نظر گرفته می شود، باید به یک رشته عوامل که با شخص او مرتبط هستند، توجه کنیم که عبارتند از: الگوهای تفکر، استراتژی تصمیم گیری، مشخصات شخصیتی، زمینه ها، ارزش ها، تجربه های شخصی و ره گشایی شناختی.

دوم - شیوه ها و رویه های کار مطبوعاتی

حرکت در مجرای ارتباطی به وسیله یک رشته قوانین بی طرف که به آنها قوانین کار روزانه ارتباطی می گویند، کنترل می شود. این قوانین عبارتند از: اعمال تکراری، طرح ریزی شده و روشمند که دست اندرکاران رسانه ها برای انجام کار روزانه شان از آنها استفاده می کنند. این قوانین عادی نه تنها برای جمع آوری، پردازش و انتقال خبر به کار می روند، بلکه برای ارتباطات میان فردی هم کاربرد دارند.

ص :82

سوم - سطح سازمانی

اگرچه شیوه های کار مطبوعاتی در بسیاری از سازمان های ارتباطی به صورت مشترک وجود دارد، ولی منظور ما در اینجا، عامل هایی هستند که در سازمان های مختلف، متفاوتند. اگر سازمان و شیوه های کار هستند که خبر را می سازند، این سازمان ارتباطی است که افراد را استخدام می کند و قوانین را وضع می کند. توانایی استخدام و اخراج یکی از بزرگ ترین قدرتهای سازمان است. از نظر سازمان، «دروازه بان موفق»، کسی است که علاقه سازمان را کاملاً بفهمد. اگر یک سازمان، طریقی را که «دروازه» عمل می کند نپسندد، دروازه بان را اخراج می کند.

چهارم - سطح نهادی - اجتماعی خارج از رسانه

یک سازمان ارتباطی درون یک نظام اجتماعی و در کنار دیگر نهادهای اجتماعی قرار دارد که بسیاری از آنها بر کار دروازه بانی تأثیر می گذارند. برای مثال: منابع خبر، مخاطبان، دیگر رسانه ها، روابط عمومی ها و دولت.

پنجم - سطح نظام اجتماعی

دروازه بانی خبر، وابستگی های مشخصی به نظام اجتماعی دارد. لوین در سال 1947، برای اولین بار، دروازه بانی را فرآیندی دانست که باعث تغییر اجتماعی می شود. بعضی از عواملی که یک دروازه را محاصره کرده اند، بر روی سطح تحلیل نظام اجتماعی اثر می گذارند و پایه و اساسی برای دیگر سطوح تأثیر فراهم می کنند. چند متغیر در سطح نظام اجتماعی عبارتند از: فرهنگ، ساختار اجتماعی، ساختار علایق و ایدئولوژی.

حاکی از این بود که رقابت خیلی نزدیک است. دو روز قبل از انتخابات، رسانه های خبری، داستانی را ساخته و پرداخته کردند مبنی بر اینکه گروگان های آمریکایی در ایران ممکن است آزاد شوند. با گذشت زمان معلوم شد که آنها آزاد نشده اند. وقتی نتایج انتخابات معلوم شد، ریگان پیروزی قاطعی را بدست آورد و آرای همه ایالت ها به جز شش ایالت و حومه کلمبیا را کسب کرد. یک تبیین ممکن برای این نتیجه در مفهوم «برجسته سازی» نهفت-ه است. رس-انه های خب-ری با س-اختن داست-ان آزادی گروگان ها، آگ-اهی عم-ومی از موض-وع گروگان گیری را بالا بردند؛ یعنی برای بسیاری از افراد عامه ممکن است موضوع گروگان ها از موقعیت پایین در فهرست موضوع های مورد علاقه آنها به موقعیت بالا در آن فهرست رسیده باشد و به احتمال زیاد، افزایش اهمیت موضوع گروگان ها در اولویت های مردم علیه کارتر عمل کرده است؛ زیرا بسیاری از افراد ممکن است بحران گروگان گیری را یکی از بزرگ ترین شکست های مدیریت او داشته باشند.

برجسته سازی یکی از شیوه هایی است که از طریق آن رسانه های جمعی می توانند بر افکار عمومی تأثیر بگذارند. برجسته سازی؛ یعنی این اندیشه که رسانه های خبری با ارائه خبرها، موضوع هایی را که مردم درباره آنها می اندیشند تعیین می کنند. مک کومز(1) و شاو(2)، اولین مطالعه سیستماتیک را در مورد فرضیه برجسته سازی در سال 1972 گزارش کرده اند. آنها با مطالعه برجسته سازی در مبارزه ریاست جمهوری سال 1968 (ایالات متحده آمریکا)،

ص :84

این فرضیه را مطرح کردند که رسانه های جمعی برای هر مبارزه سیاسی، اولویت هایی را تعیین می کنند و بر اهمیت نگرش ها نسبت به موضوع های سیاسی اثر می گذارند. آنها مطالعه خود را با تمرکز بر «رأی دهندگان تصمیم نگرفته» در منطقه چپل هیل کارولینای شمالی انجام دادند؛ زیرا کسانی که هنوز تصمیم نگرفته اند، باید مستعدترین افراد برای آثار برجسته سازی باشند.

آنان با نمونه ای صد نفره از پاسخ دهندگان مصاحبه کردند و هم زمان، تحلیل محتوایی از رسانه های جمعی انجام دادند. از پاسخدهندگان پرسیده شد اساسیترین مشکلات کشور را از نظر خود ذکر کنند. این پاسخ ها به پانزده مقوله که نشان دهنده موضوع های اصلی و دیگر اخبار مبارزه سیاسی بودند، تقسیم و برای هر مقوله، یک کد در نظر گرفته شد. محتوای رسانه های خبری نیز که به انتخابات مربوط می شد به پانزده مقوله بر حسب میزان توجه به آنها و به مقوله های اصلی و فرعی تقسیم شد. یافته ها، اثر برجسته سازی را تأیید کرد.

برای مقوله های اصلی، هم بستگی میان تأکید رسانه ها بر یک موضوع و درک رأی دهنده از آن موضوع به عنوان موضوع مهم، 96 درصد بود. برای مقوله های فرعی، هم بستگی 98 درصد بود. این داده ها رابطه ای بسیار قوی میان تأکید رسانه ها بر موضوع های مختلف مبارزه سیاسی و قضاوت رأی دهندگان در مورد برجستگی و اهمیت آنها را نشان داد(1).

ص :85

شانتو آینگار(1)، پژوهشگر دانشگاه ییل و همکارانش (1987) رشته ای از آزمایش های دیگر را گزارش کردند که شواهدی بیشتر برای برجسته سازی فراهم کرد. آنها همچنین شیوه مخصوصی را کشف کردند که پخش خبری تلویزیون ممکن است واسطه آن، بر انتخابات ریاست جمهوری اثر داشته باشد. رسانه ها با تعیین اولویت برای یک پیکار انتخاباتی، ضوابطی را که با آنها، نامزدهای ریاست جمهوری ارزیابی خواهند شد، تعیین می کنند. آینگار و همکارانش این فرآیند را «زمینه چینی» می خوانند. زمینه چینی، فرآیندی است که در آن، رسانه ها به بعضی موضوع ها توجه می کنند و موضوع های دیگر را در نظر نمی گیرند و از این طریق، معیارهایی را که مردم با آنها نامزدهای انتخاباتی را ارزیابی می کنند، تغییر می دهند(2). بدین ترتیب، رسانه ها کمک می کنند تا مخاطب به موازین و مبانی داوری دست یابد. برجسته سازی به اهمیت یک موضوع اشاره می کند، ولی زمینه چینی به ما می گوید که آیا موضوعی خوب است یا بد. رسانه ها به مخاطب زمینه می دهند تا بداند برنامه خبری چیست، یک شخص معتبر چه کسی است و نظایر این(3).

گلادیس انگل لنگ و کورت لنگ (1983) رابطه میان مطبوعات و افکار عمومی را در بحران «واترگیت» مطالعه کردند و به این نتیجه رسیدند که برای توضیح این فصل پیچیده از تاریخ آمریکا لازم است مفهوم اولیه

ص :86

برجسته سازی را توسعه داد. به نظر این دو، اولویت گذاری را باید به مفهوم برجسته سازی گسترش داد، فرآیندی که آن را به شش مرحله تقسیم می کنند(1):

الف) مطبوعات بعضی رویدادها یا فعالیت ها را پراهمیت می کنند و آنها را برجسته می سازند.

ب) موضوع های متفاوت برای جلب توجه، به نوع و میزان پوشش خبری متفاوتی نیاز دارد.

ج) رویداد ها و فعالیت های مورد توجه باید قالب دار باشند یا باید حوزه ای از معانی به آنها داد، به گونه ای که قابل فهم شوند.

د) زبان مورد استفاده رسانه ها می تواند بر درک اهمیت موضوع اثر بگذارد. به طور مثال، اشاره اولیه به شنود «واترگیت» تحت عنوان «کاری غیراخلاقی» که چند ماه طول کشید، در جهت کوچک کردن آن بود. چرخش بعدی به واژه افتضاح، اهمیتی بیشتر به موضوع داد.

ه) رسانه ها، فعالیت ها یا رویدادهایی را که مورد توجه قرار گرفته اند، به نمادهایی ثانویه وصل می کنند که موقعیت آنها در منظر سیاسی به خوبی قابل تشخیص است. افراد برای جهت گیری در مورد یک موضوع، نیازمند پایه و مبنایی هستند. به طور مثال، در قضیه «واترگیت»، هنگامی که موضوع به نمادهای ثانویه مثل «نیاز به روشن شدن حقایق» و «اعتماد به حکومت» پیوند خورد، به جهت گیری مردم کمک شد.

و) هنگامی که اشخاص معروف و معتبر درباره موضوعی صحبت می کنند، فرآیند برجسته سازی شتاب پیدا می کند. مفهوم برجسته سازی از «لنگ» پیچیده تر از فرضیه اولیه اولویت گذاری است. این مفهوم حاکی از آن

ص :87

است که فرآیند قراردادن موضوعی در اولویت عموم، زمان می برد و از چند مرحله می گذرد. این مفهوم نشان دهنده آن است که شیوه رسانه ها برای قالبی کردن یک موضوع و کلمات مهمی که برای توصیف آن استفاده می کنند، می تواند مؤثر باشد و نقش اشخاص معروفی که موضوعی را توضیح می دهند و تفسیر می کنند، نقشی مهم است.

با وجود همه پژوهش ها در برجسته سازی، یکی از چیزهایی که هنوز خوب نمی شناسیم، چگونگی عمل برجسته سازی است. با این حال، می توان گفت برجسته سازی تنها به اولویت رسانه ها محدود نمی شود. مک - کومز (1981) در زمینه اولویت های برجسته سازی عنوان می کند که مفهوم اساسی نقش برجسته سازی وسایل ارتباط جمعی که با اصطلاح «تأثیرات» بیان شده است، فرضیه ای است با دو متغیر. آنچه پیچیدگی و درک این پدیده و آثار تحقیقی گسترده اش را آشکار کرد، توسعه مفهومی و عملکرد این دو متغیر (پوشش خبری مطبوعات و افکار عمومی) بود. مک - کومز نموداری به این شکل ارائه داده است(1):

ص :88

دنیس مک کوئل (1987) با تعمیم مفهوم برجسته سازی، آن را شامل سه اولویت متفاوت دانسته است:

الف) اولویت رسانه ها که ارزش های خبری و سلیقه های ملموس و مخاطبان بر آن تأثیر می گذارد و به آن ساخت می دهد.

ب) اولویت همگان که تصور می شود تحت تأثیر رسانه هاست.

ص :89

ج) اولویت سیاسی که در گروه سیاسی یا دیگر گروه های ذی نفع جای می گیرد(1).

مانهایم (1987) نیز با برشمردن این سه اولویت معتقد است که هر یک از آنها سه بعد را شامل می شود:(2)

الف) برای اولویت رسانه ها این ابعاد عبارتند از: مشهود بودن (میزان و نمایانی پوشش یک موضوع)، موضوع برجسته از نظر مخاطب (تناسب محتوای خبری با نیازهای مخاطب) و ارزش (پوشش مثبت یا منفی یک موضوع).

ب) برای اولویت عموم، این سه بعد عبارتند از: آشنا بودن (درجه آگاهی عموم از یک موضوع معین)، موضوع برجسته از نظر شخص (علاقه یا تناسب متصور با خود شخص) و مطلوب بودن (قضاوت مثبت یا منفی درباره موضوع).

ج) برای اولویت سیاسی این سه بعد عبارتند از: حمایت (عمل کم و بیش مطلوب در جهت یک موضوع معین)، احتمال عمل (احتمال اینکه یک دستگاه دولتی درباره موضوع عمل کند) و آزادی عمل (گستره اقدامات احتمالی دولتی).

بخشی از ارزش مفهوم سازی مانهایم این است که سه بعد اولویت شامل بسیاری از متغیرهای کلیدی است که در مطالعات گوناگون برجسته سازی شناخته شده اند.

ص :90

راجرز و دیرینگ (1998) از رابطه میان این سه اولویت، الگویی ساخته اند که در نمودار زیر دیده می شود:(1)

ص :91

همچنین آنها اندازه گیری هر کدام از این اولویت ها را بدین صورت بیان می کنند:

الف) در اولویت عموم معمولاً به وسیله سنجش افکار عمومی عمل می کنند که در آن از نمونه ای از افراد پرسشی پرسیده می شود که جرج گالوپ آن را طراحی کرده است: «مهم ترین مسئله امروز کشور چیست؟»، پاسخ گویی به این پرسش، اهمیت نسبی یک موضوع را در اولویت عموم نشان می دهد. برای مثال، در سال 1989، 54 درصد از یک نمونه مردمی در آمریکا گفتند که مواد مخدر مهم ترین مسئله ای است که جامعه آمریکا با آن روبه روست. دو سال بعد، این میزان به 4 درصد رسید و موضوع مبارزه با مواد مخدر، جای خود را در اولویت عموم به موضوع های دیگر داد.

ب) در اولویت رسانه، معمولاً اندازه گیری به وسیله تحلیل محتوا از رسانه های خبری در تعیین تعداد مطالب خبری در مورد یک مسئله یا مجموع مسائل صورت می گیرد. این محتوای مورد بررسی شامل تعداد ستون های مربوط به یک مسئله، تعداد مطالب در صفحه اول یا تعداد سکانس های مربوط به یک مسئله در بین یک دوره زمانی می شود و تعدادی از مطالب خبری اندازه گیری شده، برجستگی نسبی از یک مسئله را در مطالعه اولویت رسانه نشان می دهد. البته در تعیین اولویت رسانه ها تنها تعدادی از خبرهای منتشر شده مورد شمارش قرار می گیرد و نه محتوای دقیق موضوع.

ج) اولویت سیاسی برای موضوع (یا چند موضوع)، با فعالیت های سیاسی که در جهت اقدام قانونی در مورد آن موضوع صورت می گیرد، اندازه گیری

ص :92

می شود، مثل تخصیص بودجه یا میزان زمانی که در کنگره (ایالات متحده آمریکا) صرف بحث در مورد آن موضوع می شود. اندازه گیری اولویت سیاسی، بنابر موضوع مورد بررسی، با موارد دیگر می تواند بسیار متفاوت باشد و این اندازه گیری به میزان اندازه گیری اولویت عموم و اولویت رسانه ها استاندارد نیست.

د) متغیر شاخص جهان واقعی، به وسیله پژوهشگران برجسته سازی به عنوان یک شاخص تک متغیری در نظر گرفته می شود. این متغیر به طور مثال می تواند تعداد مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر در سال یا میزان بی کاری باشد.

عوامل مؤثر در برجسته سازی

در برجسته سازی، دو دسته عوامل درون سازمانی و برون سازمانی دخالت دارند. البته شاخص سومی که ماهیت ذاتی خبر باشد، بیش از هر چیز بر انتخاب رویداد خبری و برجسته سازی آن مؤثر است و مهم ترین مقیاس سنجش این عامل، «ارزش های خبری» در رویدادهاست. ترکیب این ارزش ها در رویدادها سبب افزایش شانس انتخاب هر رویداد برای «خبر» شدن می شود. بنابراین، ارزش های خبری از عوامل مؤثر در گزینش گری خبر به شمار می روند(1).

در زمینه عوامل درون سازمانی و برون سازمانی مؤثر در برجسته سازی، علی رضا دهقان می نویسد: «عوامل درون سازمانی از ارزش ها و نحوه عمل روزنامه نگاران و سیاست های سازمان رسانه ای حکایت دارد.» عوامل درون

ص :93

سازمانی شامل دروازه بانان خبری، معیارها و اهداف سازمان رسانه ای است که شامل مهلت زمانی تهیه خبر یا گزارش، ارزش های خبری، معیار عینیت در تهیه اخبار و گزارش ها، استفاده از هرم وارونه در ارائه خبر و اهداف دیگر چون پول سازی و درآمد می شود. عوامل برون سازمانی ، شامل رسانه های پر نفوذ، فعالیت و واکنش رهبران، ایدئولوژی و گروه های ذی نفع است». (1)

نیوزاندورد ریپورت(1)) با به کارگیری الگوی «مسئولیت ارتباطات جمعی» مشخص کرد که «تصویر بازسازی شده جهان» از سوی آنها، سوگی-رانه، تحریف شده یا واقع-اً غل-ط است. بررسی دقیق همین مج-له های خبری در طول مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری سال 1960 روشن ساخت که نامزدان جمهوری خواه به عنوان یک گروه، کمی بیشتر، نظری موافق تر را نسبت به حریف دموکرات خود دریافت کرده اند. هنگامی که این اطلاعات دوباره برحسب نامزدان منفرد بررسی شد، مشخص شد که هر مجله نسبت به نامزدان محافظه کار (ریچارد نیکسون و لیندون جانسون) نظری مساعدتر دارند تا نامزدان لیبرال (نلسون راکفلر و جان اف کندی).

تحلیلی از شش نوع سوگیری (سوگیری اسنادی، سوگیری وصفی، سوگیری قیدی، سوگیری جمله ای و سوگیری تصویری) مشخص کرد که مجله تایم از همه فنون به صورت گسترده برای توصیف رؤسای جمهور اخیر آمریکا استفاده می کند. این مجله، ترومن را کاملاً (با چهره ای) منفی معرفی کرده بود، ولی آیزنهاور را صریحاً مطلوب به تصویر کشیده و تنها کندی را تا حدی با عبارت هایی متعادل توصیف کرده بود(2).

به جز این تقسیم بن-دی، سوگی-ری به صورت ه-ای مخت-لفی م-انند: جهت گی-ری (سوگی-ری) ملی و بین المللی یا ضمنی و صری-ح قاب-ل طبقه بن-دی است. در سط-ح ک-لان همچنین می ت-وان جهت گی-ری را به شخص-ی، حرف-ه ای، مذهب-ی، منطق-ه ای و ... دست-ه بن-دی کرد.

مک کوئل(1987)، جهت گیری را بیشتر به اخبار خارجی مربوط می داند. به عقیده او، این گرایش در خبرهایی دیده می شود که کمتر به کشورهای دور دست و کم اهمیت (از نظر سیاسی)، اشخاص غیرنخبه، ایده ها، مؤسسه ها و

ص :95

ساختارها، فرآیندهای غیرنمایشی بلند مدت (مانند: تغییرات اجتماعی) توجه نشان می دهند. اساس مطالعه مک کوئل، جهت گیری در محتوای اخبار است که آن را دقیقاً نقطه مقابل «عینیت در اخبار» قرار می دهد. وی برای هر یک از این دو مفهوم، ویژگی هایی قائل می شود. مشخصه عینیت از نظر وی، دقت کردن، اهمیت دادن، مربوط بودن، بی طرفی و واقع نمایی رویدادهای خبری است. وی در کتاب خود با عنوان مقدمه ای بر نظریه ارتباطات می نویسد:

بی طرفی بدین سبب مورد تقدیر و توجه است که در بیشتر رویدادها به ویژه رویدادهای سیاسی و تا حدی رویدادهای ورزشی، کشمکش و تنش وجود دارد که می تواند مورد تحلیل و تفسیرهای گوناگون قرار گیرد. به طور کلی، استاندارد معمول بی طرفی (عینیت) مستلزم تعادل در گزینش و بهره گیری از منابع خبری است، به گونه ای که در نظرهای مختلف منعکس شده در ارائه بی طرفانه خبر، واقعیت ها از عقاید جدا گردند و از قضاوت ارزشی و چاپ تصاویر مهیج خودداری شود(1).

مک کوئل در بیان معنا و مفهوم عینیت، شش ویژگی زیر را برشمرده است:

توازن و تعادل در ارائه جنبه های مختلف یک موضوع؛

رعایت صحت و واقع گرایی در ارائه گزارش؛

ارائه همه نکات اصلی مرتبط با موضوع؛

جدا سازی حقایق از دیدگاه ها و نظرهای شخصی؛

به حداقل رسیدن تأثیر علایق، آرا و دخالت نویسنده در ارائه گزارش؛

ص :96

رعایت بی طرفی و خودداری از سوگیری و غرض ورزی(1).

وی اشاره می کند که از دیدگاه علم ارتباطات، عینیت و اطلاع رسانی بر پایه واقعیت ها، وظیفه یک روزنامه نگار است. در این دیدگاه، سوگیری، پدیده ای منفی و ناپسند به شمار می آید. وی چهار مشخصه را در مورد سوگیری اخبار رسانه ها به شرح زیر ذکر می کند:

اول- نقاط مثبت مربوط به خود و دوستان پررنگ تر و بدان تأکید می شود.

دوم- موارد منفی مربوط به خود و دوستان کم رنگ تر و بی اهمیت دانسته می شود.

سوم - موارد منفی مربوط به دشمنان و هم فکران آنها پررنگ نشان داده می شود.

چهارم - موارد مثبت مربوط به دشمنان و هم فکران آنها کم رنگ نشان داده می شود.

سوگیری، ممکن است ضمنی یا صریح باشد. بخش های تفسیری رسانه های ارتباط جمعی معمولاً به صراحت، سوگیری خود را نشان می دهند که می توان آن را از طریق به کارگیری واژگان ارزشی مثبت یا منفی تشخیص داد. در بسیاری از موارد، سوگیری ضمنی را از شیوه «برجسته سازی» تیتر، کاربرد عکس، تکرار موضوع، اختصاص دادن زمان یا فضای بیشتر و مناسب تر به اخبار رویدادهای خاص می توان شناخت.

انواع سوگیری

ص :97

دنیس مک کوئل انواع گوناگون سوگیری در خبر را براساس شکل زیر تقسیمبندی می کند:(1)

پنهان

آشکار

پروپاگاندا

هواخواهی

عمدی

ایدئولوژی

گزینش ناآگاهانه

غیرعمدی

1. هواخواهی

این نوع سوگیری را می توان در مطالبی دید که در قالب سرمقاله ها، تفسیرها، ستون های ویژه بحث آزاد، نامه ها و آگهی ها، در رسانه های خبری درج می شود.

2. پروپاگاندا

تشخیص این نوع سوگیری به این علت که عمدی و پنهان صورت می گیرد، بسیار مشکل تر از نوع پیشین است؛ زیرا نیت و هدف آن، پنهان است. پروپاگاندا در شکل اخبار عینی ظاهر می شود که از طرف سخن گویان حزبی یا دولتی، روابط عمومی ها یا گروه های ذی نفع در قالب ارائه اطلاعات در اختیار رسانه های خبری قرار می گیرد.

3. گزینش ناآگاهانه

تفاوت این نوع سوگیری با دو نوع پیشین در این است که هدف و قصد عمدی برای جانب داری ندارد. به عنوان مثال، فرآیند ساده و معمول جمع آوری و پردازش خبر همواره مبتنی بر من-ابع ث-ابتی است که باعث می شود این گزینش، شکلی نظام مند به خود بگیرد. به بیان دیگر، فرآیند انتخاب عنوان ها، رویدادها و موضوع های خبری از گرایش های شخصی و

ص :98

بینش های ذهنی دست اندرکاران رسانه ها ناشی می شود، بدون آنکه بتوان برای آنها مقاصد تبلیغی یافت.

4. ایدئولوژی

این سوگیری مخفی و غیرعمدی، در متن ریشه دارد و درک آن بسیار مشکل است و فقط از طریق بحث و تفسیر می توان به وجود آن پی برد. به عنوان مثال، رسانه های خبری آمریکا، درباره جامعه خود و جهان، از برخی ارزش های دیرپا برخوردار هستند که در محیط اجتماعی خود خبرسازان ریشه دارد.

وجود جهت گیری در ارائه اخبار و گزارش های خبری، پدیده ای همه گیر و جهانی است. می توان گفت که این پدیده در همه کشورها و رسانه های خبری و در میان همه روزنامه نگاران متداول است، ولی سطح و درجه آن با هم متفاوت است. رسانه های خبری در جوامعی که بخش خصوصی آنها را اداره می کنند و از کمک ها و حمایت مالی دولت برخوردار نیستند و اهداف تشکیل و اداره آنها غیرسیاسی است و همچنین روزنامه نگاران آنها از آموزش و تخصص کافی در زمینه ارتباطات و روزنامه نگاری برخوردارند، حداقل جهت گیری را در ارائه اخبار دارند.

ص :99

می پردازند و از طرف دیگر، منطق دانان، بیان و استدلال انسان را متوجه تجزیه و تحلیل می کنند.

در تحلیل محتوا، پژوهشگر به جای آنکه نگرش ها، باورها و دیدگاه های افراد را از طریق پرسش نامه مقایسه و بررسی کند، پیام هایی را که تولید کرده اند، تجزیه و تحلیل می کند. تحلیل محتوا کاری است که ما روزانه درباره مشاهده خود از پیام های گوناگون ارتباطی انجام می دهیم. ما هر روز نظرهای خود را درباره محتوای مطالب روزنامه ها، برنامه های رادیو و تلویزیون بیان می کنیم، ولی این کار به صورت غیرعلمی و نامنظم است.

در تحلیل محتوا، برخلاف تحقیق پیمایشی و نظایر آن، افراد به صورت مستقیم بررسی و تحلیل نمی شوند، بلکه پیام هایی که تولید کرده اند، تجزیه و تحلیل می شود. تحلیل محتوا، روشی است که امکان مقایسه تطبیقی را بین پیام های گوناگون در یک مقطع یا زمانهای متعدد فراهم می سازد. پژوهشگر می تواند پیام های خود را در زمان ها و مقاطع گوناگون با یکدیگر مقایسه و تحلیل کند که این کار در تحقیق پیمایشی به آسانی امکان پذیر نیست.

تعریف های روش تحلیل محتوا به مرور زمان، با توسعه فنون و به کارگیری ابزار موجود برای مطالعه مسائل جدید و مطالب گوناگون، دچار تغییر شده است(1). برنارد برلسون یکی از نخستین تعریف های تحلیل محتوا را ارائه کرده است. او در کتاب تحلیل محتوا در تحقیقات ارتباطات آورده است که: تجزیه و تحلیل محتوا، تکنیکی تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم

ص :101

وکمی محتوای آشکار ارتباطات به کار می رود. با توجه به این تعریف، تجزیه و تحلیل باید چهار ویژگی اساسی را دارا باشد: عینی بودن، منظم بودن، آشکار بودن محتوا و کمی بودن(1).

روبرت فیلیپ وبر، نویسنده کتاب تحلیل محتوای پایه ای، تحلیل محتوا را یک سری از رویه ها برای ساختن نتایجی از متن تعریف می کند و می نویسد:

یکی از موارد مهم استفاده از تحلیل محتوا، به وجود آوردن شاخص هایی است که بتواند معرف باورها، ارزش ها و ایدئولوژی ها باشد. بر اساس تحلیل محتوای اسناد و متون می توان تفاوت های علایق در جامعه و یک جامعه را در دو مقطع زمانی بررسی کرد(2).

کلوس کریپندورف در کتاب تحلیل محتوا؛ مبانی روششناسی، تعریف دیگری از تحلیل محتوا ارائه کرده و آورده است: تحلیل محتوا، تکنیکی پژوهشی است برای استنباط تکرارپذیر و معتبر از داده ها در مورد متن آنها(3).

مسلم است که تعریف های روش تحلیل محتوا، برخلاف تنوعشان، توافق جامعی را درباره شروط «عینیت»، «انتظام» و «عمومیت» دارند. شرط عینیت تصریح می کند که هر مرحله از فرآیند پژوهش باید بر اساس قواعد، احکام و روش های مشخص انجام گیرد. حتی ساده ترین و عادی ترین صورت های تحلیل محتوا، به قضاوت پژوهشگر در امر تصمیم گیری درباره اطلاعاتش

ص :102

نیازمند است. چه مقوله هایی باید به کار گرفته شود؟ مقوله (الف) چطور باید از مقوله (ب) تمییز داده شود؟ این شرط اشاره به آن دارد که این تصمیم ها با تصمیم های دیگر، توسط مجموعه صریحی از قواعد هدایت شوند، به گونه ای که این احتمال را به حداقل می رسانند که یافته های تحقیق بیش از آنکه محتوای اسناد تحلیل شده را منعکس کنند، خواسته های ذهنی تحلیل گر را منعکس می سازند.

شرط انتظام، هنگامی تحقق می یابد که دایره شمول و طرد محتوا یا مقوله ها بر اساس قواعد کاربردی ثابتی مشخص گردد. این شرط، آشکارا، تحلیل هایی را که فقط به دنبال جمع آوری مؤیدات فرضیه های پژوهشگر است، طرح می کند. همچنین به طور ضمنی بیان می دارد که مقوله ها را باید به شکلی تعریف کرد که بر اساس قواعد کاربردی ثابت قابل استفاده باشند. به بیانی دیگر، مقوله ها باید با قوانین عمومی و معین ساخت مقوله مطابقت داشته باشد.

شرط عمومیت داشتن نیز زمانی معنا می یابد که یافته ها با هم ارتباط نظری داشته باشند. اطلاعات توصیفی صرف درباره محتوا، بدون ارتباط با دیگر ویژگی های اسناد یا ویژگی های فرستنده و گیرنده پیام، ارزش چندانی ندارد. باید توجه داشت که تحلیل محتوا وابسته به مقایسه است و نوع مقایسه را چارچوب نظری پژوهشگر القا می کند(1).

ص :103

به طور کلی، تحلیل محتوا را می توان روشی نام نهاد که به وسیله آن شخص می تواند از مدارک موجود در پیام هایی که مبادله می شود، درباره منابع پیام و گیرندگان آنها نتیجه گیری کند.

آن بیشتر از 25 درصد باشد، در ابتدا اگر مقوله ها ادغام پذیر بود، آنها را ادغام می کنیم تا تعداد خانه ها کاهش یابد. چنانچه این امر ممکن نباشد، جدول قابل تفسیر نیست. همچنین هر گاه جدول ما 2×2 باشد، برای محاسبه کای اسکوئر از فرمول تصحیح Yates باید استفاده کرد:

در صورتی که تعداد خانه های دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، کمتر از 25 درصد بود، برای تحلیل جدول باید به سطح احتمال خطا (Significance) توجه کرد. تنها در صورتی می توان جدول را تحلیل کرد که مقدار این سطح از 05/0 کمتر باشد. در این صورت، می توان حداقل با 95 درصد اطمینان گفت میان دو متغیر، تفاوت معنی دار وجود دارد و آن گاه به تحلیل جدول پرداخت.

می شود. کد گذاران طوری آموزش دیده اند که بتوانند آن تعریف ها را در مورد محتوای مورد نظر به کار ببرند. این فرآیند سپس با تعیین میزان قابلیت اعتماد از طریق آزمون های خاص پایان می پذیرد. چنین آزمون هایی از طریق اعداد نشان می دهند که تعریف مفاهیم تا چه اندازه در شیوه تخصیص صحیح محتوا به طبقات، موفق بوده اند.

بدیهی است که این سه مرحله با یکدیگر در ارتباط هستند و اگر هر یک از این مراحل با شکست روبرو شود، کل پایانی آسیب می بیند؛ یعنی اگر تعریف ها، روشن و واضح نباشد، کد گذاران در به کارگیری صحیح آنها شکست خواهند خورد. بدون سعی و تلاش و بصیرت کد گذاران در بکارگیری مفاهیم، ارزیابی پایانی، نامناسب از آب درخواهد آمد و بدون ارزیابی صحیح، هرگونه نتیجه گیری از یافته های تحقیق را می توان به عنوان «جهت گیری کد گذار» تفسیر و تعبیر کرد. شکست در رسیدن به پایایی در یک تحلیل محتوا به این معنی است که تکرار آن تحقیق به وسیله همان پژوهشگر یا دیگر پژوهشگران به نتایجی متفاوت و مشکوک خواهد رسید.

در این تحقیق، برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد از فرمولی که ویلیام اسکات برای مقیاس اسمی ارائه داده است، استفاده شد. این آزمون، ارزش های طبقات را هم در نظر می گیرد و توافق های شانسی را در محاسبه ضریب پایایی اصلاح می کند. ضریب اسکات، توافق شانسی یا توافق مورد انتظار را بر پایه نسبت دفعه هایی که ارزش های خاص یک طبقه مورد استفاده قرار گرفته اند، محاسبه می کند. بنابراین، توافق مورد انتظار بر پایه نظریه احتمال به دست می آید. فرمول اسکات به شرح زیر است:

ص :107

توافق مشاهده شده

توافق مورد انتظار

در این تحقیق، برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد، پژوهشگر، 20 درصد کل محتوا را پس از گذشت یک ماه از کدگذاری اول دوباره کدگذاری کرد. ضریب قابلیت اعتماد برای متغیرهای «سبک مطلب»، «محور اصلی محتوا»، «هدف مطلب» و «داشتن تیتر در صفحه اول» محاسبه شد و به ترتیب مقدارهای 7/88% ، 91% ، 86% و 93% به دست آمد.

آگاهی مردم با منعکس کردن صادقانه اخبار و تحلیل و بررسی آنها، ارائه ارزش های والای انقلاب، حفظ و حراست از مواریث انقلاب، تلاش جهت تداوم حضور مردم در صحنه های انقلاب، تلاش جهت گسترش حرکت صحیح تبلیغی بر اساس روش پیامبر در سطح مطبوعات و نشریات و حمایت از مبارزات ملل محروم ... . ]این روزنامه[ در همه حال طرفدار حق و مواضع حزب الله بوده و همچنانکه از وابستگی به حزب و انجمن و سازمانی خاص و طرفداری از گروه و جامعه ای بخصوص پرهیز می کند، از تقابل و تنازع گروه گرایانه و همراه با عصبیت کاملاً اجتناب می نماید».

این روزنامه، بیشتر، آرا و دیدگاه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حقوقی جناح موسوم به «راست» را منعکس می کند.

ب) روزنامه همشهری

این روزنامه اولین شماره خود را در تاریخ سه شنبه 24 آذر ماه 1371 منتشر کرد. صاحب امتیاز این روزنامه، شهرداری تهران است. مدیر مسئول این روزنامه همواره با تغییر در هیئت مدیره شهردای تهران تغییر کرده است. مدیر مسئول این روزنامه در زمان انتخابات ریاست جمهوری دوره ششم، غلامحسین کرباسچی (مؤسس آن) و در زمان انتخابات ریاست جمهوری دوره هشتم، مرتضی الویری بوده است.

کوشش دست اندرکاران روزنامه در درجه اول، توجه به مقوله شهر و شهرنشینی و مباحث نظری و کاربردی آن است. در درجه بعدی، مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به میان می آید که روزنامه همشهری تلاش خواهد کرد در این عرصه ها چهره آرامی به خود گیرد. این بدین معناست که همشهری از رویکردی غیرعقلانی و غیراصولی به

ص :109

پدیده های اجتماعی و از ابهام آفرینی و خشونت گرایی متکی بر برداشت ها و تمایلات شخصی و گروهی و از جنجال سازی و یارکشی مبتنی بر قطب بندی های کاذب اجتماعی و در یک کلام، از افراط و تفریط در امور اجتماعی پرهیز خواهد کرد.

ج) روزنامه سلام

این روزنامه پس از انتشار سیزده پیش شماره، اولین شماره خود را در تاریخ 8خرداد1370 منتشر کرد. صاحب امتیاز و مدیر مسئول این روزنامه، سید محمد موسوی خوئینی ها، از اعضای مؤسس «مجمع روحانیون مبارز تهران» بود.

در سرمقاله اولین شماره این نشریه، اهداف انتشار آن چنین بیان شده است: «ما به اینکه مردم مسلمان را به حقایق و حقوقشان آشنا سازیم و از کیان اندیشه و تفکر در این سرزمین دفاع کنیم، تعهد سپرده ایم. برآنیم که به هر میزان که بتوانیم، حقیقت ناب را از درون پدیده ها و رویکردها، کشف ]کنیم[ و در اختیار خوانندگان قرار دهیم و با محک ارزش، پیرایه را از اصل بازشناسیم. بیان حقایق و نمایاندن واقعیت ها به عوض پوشاندن ضعف ها و مخفی کردن خطاها، اولین و نخستین وظیفه هر گروه یا نهادی است که برای خود، رسالتی اسلامی و انقلابی قائل است. دسترسی سهل و صحیح مردم به جریان اطلاعات و اخبار و رشد افکار عمومی جامعه در گرو این تلاش حقیقت طلبانه می باشد ... آگاهی، آموزش، بالا بردن سطح اطلاعات مردم، بازگرداندن اعتماد و اطمینان متقابل مردم و مطبوعات وظیفه ماست و موجودیت خود را محصول همین ضرورت های فعلی اجتماعی می دانیم».

ص :110

این روزنامه در تاریخ 16 تیرماه 1378 به اتهام «فاش نمودن و انتشار اسناد، دستورها و مسائل محرمانه توسط دادسرای ویژه روحانیت» به طور موقت توقیف شد.

این نشریه در زمان انتشار خود، بیشتر انعکاس دهنده آرا و دیدگاه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حقوقی جناح موسوم به «چپ» بود.

د) روزنامه حیات نو

این روزنامه اولین شماره خود را در تاریخ یکشنبه 16 خرداد 1379 منتشر کرد. صاحب امتیاز و مدیر مسئول این روزنامه، سید هادی خامنه ای از اعضای «مجمع روحانیون مبارز تهران» و دبیرکل «مجمع نیروهای خط امام» (تأسیس: 1377) بود.

در سرمقاله اولین شماره این نشریه می خوانیم: «قانون اساسی جمهوری اسلامی ... چارچوب فعالیت ما خواهد بود. حیات نو، منافع و مصالح ملی را بر منافع هر حزب، گروه، جریان و فردی ارجح می داند و معتقد است که این مرزبندی مبتنی بر قانون می تواند ضریب اعتماد شهروندان به نظام را افزایش دهد و پایه های ساختار قدرت را به سوی مردم سالاری و مشارکت گسترده تر ملی سوق دهد ... حیات نو روزنامه ای چند صدایی است، اما اندیشه بی طرف را باور ندارد و خود را نیز بی طرف نمی انگارد. بنابراین آماده انعکاس و نقد اندیشه ها و دیدگاه هایی است که به ایران مستقل در پناه حاکمیت جمهوری اسلامی، مردم سالاری، حفظ کرامت، حرمت انسان ها، رعایت حقوق فردی و مدنی شهروندان اعتقاد دارند ... حیات نو به عنوان یک رسانه چند صدایی و حرفه ای، با ایمان به اصل جریان آزاد اطلاعات و اخبار، همواره از تشنج و تنش پرهیز خواهد کرد».

ص :111

این روزنامه در تاریخ 18 دی ماه 1380، همراه با یکی از مقالاتش، کاریکاتوری را درج کرد که به اتهام اهانت به امام خمینی رحمه الله ، توفیقش را در پی آورد.

خبر عبارت است از گزارش وقایع عینی دنیای خارج که اطلاعات لازم آن از طریق مشاهده یا مصاحبه به دست آمده است و نظر خبرنگار در آن دخالت ندارد و جنبه تازگی دارد.(1)

دو - گزارش

شامل مطالبی است که با استفاده از منابع گوناگون، به منظور روشن شدن و تفهیم بیشتر وقایع منتشر می شود و نظرات گزارشگر به طور مستقیم در آن منعکس نمی شود.

سه - مقاله (سرمقاله، تحلیل، تفسیر، یادداشت)

مطالبی که جنبه تفسیر یا اظهارنظر شخصی نویسنده دارد و در آن، ارزش یابی و صفات شخصی نویسنده در مورد موضوع های خبری و غیرخبری دیده می شود، همچنین مطالبی که با استفاده از منابع گوناگون به منظور روشن شدن و تفهیم بهتر وقایع منتشر می شود. به عبارت دیگر، مطالبی که درباره یک موضوع یا رویداد ابراز عقیده می کند و در تفسیر، به چرایی و چگونگی آن بیشتر می پردازد. این مطالب با عنوان سرمقاله، سخن روز، یادداشت، دیدگاه و ... مشخص می شوند.

چهار - مصاحبه

گزارش و حاصلی است از فراگرد ارتباط میان دو سوی ارتباط به منظور دست یابی به واقعیتی که دارای یک یا چند ارزش خبری باشد.(2)

پنج - تلفن ها و نامه های مردمی

ص :113

تماس های تلفنی یا نامه های خوانندگان شامل اظهار نظرها، انتقادها و پیشنهادها و غیره است که روزنامه به چاپ می رساند. این مطالب در روزنامه های مورد بررسی با عنوان هایی از قبیل: نامه های سردبیر، پیام مردم، خط ارتباطی با مردم، الوسلام و ... مشخص شد ه اند.

شش - دیگر موارد

آنچه را نتوان در زیرمقوله های بالا قرار داد.

ب) محور اصلی محتوا

تمام مطالب انتخاباتی از نظر محور اصلی محتوای آن در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شود:

یک - انتخابات به طور کلی

هر مطلبی که محتوای مسلط آن به جریان انتخابات به طور اعم (بدون توجه به نامزد خاصی) مربوط باشد.

دو - نامزدها به طور کلی

هر مطلبی که محتوای مسلط آن بدون نام بردن از نامزدی خاص، همه آنها را شامل شود.

سه - نامزدها

هر مطلبی که محتوای مسلط آن به یکی از نامزدهای دو دوره مورد بررسی انتخابات ریاست جمهوری مربوط باشد.

چهار - دیگر موارد

آنچه را نتوان در زیرمقوله های بالا قرار داد.

ص :114

ج) موضوع مطلب با محور انتخابات به طور کلی

مطالبی که محور اصلی محتوای آن انتخابات به طور کلی است و در قسمت «ب» کد 1 گرفته اند، از نظر موضوع در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شوند:

یک - تشویق مردم به شرکت در انتخابات

مطالبی که بر لزوم شرکت مردم در انتخابات تأکید می کنند.

دو - اعلام مواضع رسمی حکومت

اطلاعیه ها، موضع گیری های مقام های دولتی، قضایی و ... که جنبه اداری و قانونی برای اجرای انتخابات دارد.

سه - حفظ سلامت انتخابات

مطالبی که در آن به برگزاری انتخابات غیرنمایشی، جلوگیری از تقلب در رأی گیری، تقلب در نتیجه گیری و بی طرفی مسئولان مملکتی از قبیل: مدیران، وزیران، رئیسان سه قوه قضاییه، مقننه و مجریه در برگزاری انتخابات تأکید می شود.

چهار - آموزش مردم

مطالبی که در آن، چگونگی رأی دادن، قوانین انتخاباتی، انواع تخلف های انتخاباتی و ... برای رأی دهندگان (خوانندگان) شرح داده شده است.

پنج - بیان ویژگی های رئیس جمهور مطلوب

مطالبی که در آن ویژگی هایی که یک رئیس جمهور ایده آل باید داشته باشد، شرح داده شده یا به بحث گذاشته شده است.

شش - دیگر موارد

آنچه را نتوان در زیرمقوله های بالا قرار داد.

د) ارتباط مطلب با نامزد

ص :115

مطالبی که در مورد نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری است و در قسمت «ب» کد 3 گرفته اند، بر اساس نام هر نامزد، در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شوند. نامزدهای ششمین دوره، یکی از کدهای 1 تا 4 و نامزدهای هشتمین دوره، یکی از کدهای 5 تا 14 را به خود اختصاص می دهند:

علی اکبر هاشمی رفسنجانی(1)، احمد توکلی (1372) (2)، عبدالله جاسبی (1372) (3)، رجب علی طاهری (4)، سیدمحمد خاتمی (5)، احمد توکلی(1380) (6)، عبدالله جاسبی(1380) (7)، علی شمخانی (8)، سیدمنصور رضوی (9)، علی فلاحیان (10)، سیدمصطفی هاشمی طبا (11)، سید محمود مصطفوی کاشانی (12)، سیدشهاب الدین صدر (13)، حسن غفوری فرد (14).

ه-) هدف مطلب

تمام مطالب انتخاباتی از نظر هدف مطلب در یکی از این زیرمقوله ها قرار می گیرد:

یک - اطلاع رسانی

مطالبی که صرفاً به قصد آگاه ساختن مخاطبان از روند انتخابات، دیدگاه های نامزدها و ... منتشر شده اند و در آنها، موردی دایر بر حمایت یا انتقاد از نامزدها مشاهده نمی شود.

دو - حمایت از نامزد

شامل مطالبی است که در آنها به طور صریح یا ضمنی از یک نامزد جانب داری شده است.

سه - انتقاد از نامزد و جناح آن

ص :116

شامل مطالبی است که در آنها به طور صریح یا ضمنی از یک نامزد یا جناح طرفدار او انتقاد شده است.

چهار - دیگر موارد

آنچه را نتوان در زیرمقوله های بالا قرار داد.

و) جهت گیری روزنامه نسبت به نامزد

مطالبی که در مورد نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری است و در قسمت «ب»، کد 3 گرفته اند، براساس نوع رویکرد روزنامه نسبت به روزنامه ها در این مقوله بررسی می شوند. این رویکرد را از مطالبی که به عنوان سابقه رویداد یا در قالب استفاده از مطالبی که پس از عبارت های ربط مانند: «گفتنی است که ...»، «شایان ذکر است که .... » و ... می آیند و بدون ذکر منبع و غیرمستند هستند یا از به کار بردن صفات ارزشی در تنظیم مطالب می توان استخراج کرد. بر این اساس، نوع جهت گیری روزنامه ها نسبت به نامزد را در سه زیرمقوله کد گذاری می کنیم:

یک - مثبت

دو - منفی

سه - خنثی (بدون جهت گیری)

ز) محتوای حزبی یا شبه حزبی بودن مطلب

هر مطلب با توجه به بیان آشکار و عینی نام یک جناح یا گروه درگیر در انتخابات در زیرمقوله هایی کد گذاری می شود. اگر در یک واحد تحقیق، بیش از یک گروه یا جناح مطرح باشد، ستون های متعلق به هر یک، جداگانه کد گذاری می شوند.

ص :117

مجمع روحانیون مبارز تهران(1)، حزب مشارکت (2)، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی (3)، دفتر تحکیم وحدت (4)، جبهه دوم خرداد (5)، حزب کارگزاران سازندگی (6)، جامعه روحانیت مبارز تهران (7)، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (8)، ائتلاف خط امام و رهبری (9)، هیئت مؤتلفه اسلامی (10)، جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی (11)، جامعه اسلامی مهندسین (12)، دیگر گروه ها (13).

ح) منبع خبر

تمام مطالب انتخاباتی که به سبک خبر ارائه شده اند، از نظر منبع خبر در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شوند:

یک - خبرنگار روزنامه

اخباری که خبرنگار خود روزنامه به عنوان منبع آنها در ابتدای خبر ذکر شده است.

دو - خبرگزاری های داخلی یا خارجی

اخباری که خبرگزاری های داخلی مثل: ایرنا، ایسنا، واحد مرکزی خبر و ... یا خبرگزاری های خارجی مثل: رویتر، آسوشیتدپرس و ... به عنوان منبع آنها در ابتدای خبر ذکر شده است.

سه - بدون ذکر منبع

اخباری که منبع خاص برای آنها ذکر نشده است.

ط) داشتن تیتر در صفحه اول

تمام مطالب انتخاباتی از نظر داشتن تیتر در صفحه اول روزنامه در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شود:

یک - دارد.

دو - ندارد.

ی) داشتن عکس

ص :118

تمام مطالب انتخاباتی از نظر داشتن عکس همراه آنها در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شوند:

یک - دارد.

دو - ندارد.

ک) محل قرار گرفتن عکس

تمام مطالب انتخاباتی که دارای عکس است از نظر محل قرار گرفتن عکس در یکی از این زیرمقوله ها کد گذاری می شود:

یک - صفحه اول

دو - دیگر صفحه ها

ل) ویژگی های مورد تأکید درباره نامزدها

سابقه، دیدگاه ها و وابستگی هایی است (مربوط به نامزدها) که از سوی نامزدها و طرفدارانشان مثبت تلقی شده و در سخنرانی ها، مصاحبه ها، برنامه های تبلیغاتی و ... بر آنها تأکید می شود. این ویژگی ها در زیرمقوله ها کد گذاری می شود. اگر در یک واحد تحقیق بیش از یک ویژگی مطرح شده باشد، ستون های مربوط به هر یک، جداگانه کد گذاری می شود. این زیرمقوله ها عبارتند از:

سوابق اجرایی (1)، سوابق مبارزاتی (2)، ویژگی های شخصیتی (3)، انتساب به امام و رهبری (4)، انتساب به روحانیت (5)، تحصیلات دانشگاهی (6)، دیگر ویژگی ها (7).

م) محتوای برنامه انتخاباتی نامزدها

برنامه هایی که نامزدها اعلام می کنند که در صورت انتخاب شدن به سمت ریاست جمهوری درصدد اجرای آنها برخواهند آمد، در زیرمقوله های دیگری

ص :119

کد گذاری می شوند. اگر در یک واحد تحقیق، بیش از یک برنامه مطرح شده باشد، ستونهای متعلق به هر یک، جداگانه کد گذاری می شود.

رفع مشکلات معیشتی و کنترل تورم (1)، مبارزه با بی عدالتی و برقراری عدالت اجتماعی (2)، اشتغال زایی (3)، مسائل جوانان (رفع مشکل مسکن، ازدواج، ...) (4)، قانونمداری (5)، مبارزه با فساد اداری(6)، کاهش حجم دولت (7)، ایجاد امنیت (شغلی، سرمایه گذاری، ...) (8)، شایسته سالاری (9)، مبارزه با اشرافیت دولتی (10)، جایگزینی عقلانیت بجای ذهن گرایی (11)، مبارزه با تهاجم فرهنگی (12)، دیگر برنامه ها (13).

ص :120

از 677 مورد واحد تحقیق مربوط به سال 1380، 2/37 درصد متعلق به روزنامه رسالت، 26 درصد متعلق به روزنامه همشهری و 8/36 درصد متعلق به روزنامه حیات نو است.

روزنامه رسالت در سال 1372 با اختصاص 100 مورد (6/54 درصد) در مقایسه با روزنامه های دیگر مطالب بیشتری در مورد انتخابات منتشر کرده است. در سال 1380 نیز این روزنامه با درج 252 مورد یا 2/37 درصد (البته با اختلافی اندک نسبت به روزنامه حیات نو) بیشترین مطلب را نسبت به روزنامه های دیگر به چاپ رسانده است. روزنامه های رسالت و همشهری که در هر دو دوره منتشر شده اند، در سال 1380 نسبت به سال 1372 مطالب بیشتری درج کرده اند. به گونه ای که از مجموع 352 مطلبی که روزنامه رسالت در هر دو دوره منتشر کرده است، 4/28 درصد مربوط به سال 1372 و 6/71 درصد مربوط به سال 1380 است. همچنین از مجموع 223 مطلب روزنامه همشهری در دو دوره، 1/21 درصد مربوط به سال 1372 و 9/78 درصد مربوط به سال 1380 است.

جدول شماره 1- تعداد و درصد فراوانی مطالب مربوط به انتخابات ریاست جمهوری در روزنامه های مورد بررسی در دو دوره

جمع

سال

نام روزنامه

1380

1372

352

100

9/40

252

6/71

2/37

100

4/28

6/54

رسالت

223

100

9/25

176

9/78

26

47

1/21

7/25

همشهری

ص :123

36

100

2/4

0

0

0

36

100

7/19

سلام

249

100

29

249

100

8/36

0

0

0

حیات نو

860

100

100

677

7/78

100

183

3/21

100

جمع

جمع

نام روزنامه

سطح زیر چاپ

سلام

همشهری

رسالت

210240

73440

63360

73440

کل سطح زیر چاپ با در نظر گرفتن ویژه نامه ها (سانتی متر ستون)

13965

2659

3172

8134

میزان سطح زیر چاپ مربوط به مطالب انتخاباتی

6/6

6/3

5

1/11

درصد کل

ب) سال 1380

آن گونه که جدول شماره 3 نشان می دهد، از مجموع 204 هزار و 160 سانتی متر ستون، سطح زیر چاپ روزنامه های مورد بررسی که شامل سطح زیر چاپ هر روزنامه و ضمیمه ها و ویژه نامه های مربوط به آن است، 43 هزار و 687 سانتی متر ستون (4/21 درصد) به چاپ مطالب مربوط به هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری اختصاص دارد. در این میان، روزنامه حیات نو بیش از دیگر روزنامه ها، سطح زیر چاپ خود را به انتخابات اختصاص داده است (8/35 درصد)، روزنامه رسالت با 8/19 درصد در جایگاه دوم و روزنامه همشهری با 13 درصد در جایگاه سوم قرار می گیرد.

جدول شماره 3- میزان و درصد سطح زیر چاپ مطالب مربوط به هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نسبت به کل سطح زیر چاپ در هر یک از روزنامه های مورد بررسی در سال 1380

جمع

نام روزنامه

سطح زیر چاپ

حیات نو

همشهری

رسالت

204160

56320

84480

63360

کل سطح زیر چاپ با در نظر گرفتن ویژه نامه ها

(سانتی متر ستون)

ص :125

43687

20143

10984

12560

میزان سطح زیر چاپ مربوط به مطالب انتخاباتی

4/21

8/35

13

8/19

درصد کل

ص :126

نامه های مردمی»، «گزارش»، «مصاحبه» و «دیگر موارد» در مقوله «دیگر موارد» با هم ادغام شدند. بر این اساس، از مجموع 183 مورد واحد تحقیق در سال 1372، 71 درصد مطالب (130 مورد) به سبک «خبر»، 7/7 درصد مطالب (14 مورد) به سبک «مقاله» و 3/21 درصد مطالب (39 مورد) به دیگر سبک ها ارائه شده اند.

با توجه به کای اسکوئر به دست آمده (714/62) و با درجه آزادی 4 در سطح احتمال خطای کمتر از 001/0 می توان گفت میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر سبک مطالب مربوط به انتخابات، تفاوت معنی داری وجود دارد.

در میان روزنامه ها، سبک «خبر» بیش از همه مورد توجه روزنامه رسالت بوده است. از مجموع کل 130 مورد مطالبی که به سبک «خبر» ارائه شده است، 70 درصد آن متعلق به این روزنامه است (بیش از سه برابر همشهری و هفت برابر سلام). روزنامه سلام کمترین تعداد خبر (2/9 درصد) را داراست. همچنین نسبت سبک «خبر» به دیگر سبک ها در این روزنامه قابل توجه است. 91 درصد کل مطالبی که در روزنامه رسالت در این دوره به چاپ رسیده، به سبک «خبر» ارائه شده است. (سبک مقاله 1 درصد و دیگر سبک ها در مجموع 8 درصد است).

در روزنامه همشهری، سبک «مقاله» بیش از روزنامه های دیگر مورد توجه قرار گرفته است. از مجموع 14 مورد «مقاله» که در سال 1372 در روزنامه ها به چاپ رسیده است، 4/71 درصد آن به روزنامه همشهری تعلق دارد. 4/21 درصد از مقاله ها مربوط به روزنامه سلام و 1/7 درصد متعلق به روزنامه رسالت است. در واقع، روزنامه رسالت کمترین مقاله را نسبت به روزنامه های

ص :128

دیگر چاپ کرده است. همچنین نسبت سبک مقاله به دیگر سبک ها در روزنامه همشهری قابل توجه است. بعد از سبک خبر که 4/57 درصد کل مطالب همشهری را تشکیل می دهد، سبک مقاله با 3/21 درصد، به تنهایی با مجموع دیگر سبک های دیگر روزنامه برابری می کند. نسبت سبک «مقاله» به سبک های دیگر در روزنامه سلام 3/8 درصد و در روزنامه رسالت تنها یک درصد است.

در روزنامه سلام، مجموع دیگر سبک ها مثل «تلفن ها و نامه های مردمی» و «گزارش»، «مصاحبه» و غیره بیش از روزنامه های دیگر مورد توجه بوده است. از مجموع 39 مورد مطلب مربوط به این سبک ها در سال 1372، 8/53 درصد (بیش از نیمی از آن) متعلق به روزنامه سلام است. نسبت این مجموعه سبک ها به کل مطالب در روزنامه سلام نیز بیش از نسبت سبک «خبر» یا «مقاله» است. بیش از نیمی از مطالب روزنامه سلام (3/58 درصد) به این مجموعه تعلق دارد.

ص :129

جدول شماره 4- مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر سبک مطالب انتخاباتی

جمع

نام روزنامه

سبک مطلب

سلام

همشهری

رسالت

130

100

71

12

2/9

3/33

27

8/20

4/57

91

70

91

خبر

تعداد

% سطری

% ستونی

14

100

7/7

3

4/21

3/8

10

4/71

3/21

1

1/7

1

مقاله

(سرمقاله، تحلیل، تفسیر، یادداشت)

39

100

3/21

21

8/53

3/58

10

6/25

3/21

8

5/20

8

دیگر سبک­ها

183

100

100

36

7/19

100

47

7/25

100

100

6/54

100

جمع

001/0P< 4=df 714/62=2X

دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، بیشتر از 25 درصد بود، مقوله های «نامزدها به طور کلی» و «دیگر موارد» در مقوله «دیگر موارد» با هم ادغام شدند. بر این اساس، از مجموع 183 مورد واحد تحقیق در سال 1372، 6/36 درصد آن به محور «انتخابات به طور کلی» و 9/57 درصد آن به محور «نامزدها» تعلق دارد. 5/5 درصد نیز به «دیگر» محورها مربوط می شود.

روزنامه رسالت بیش از روزنامه های دیگر مطالب مربوط به «انتخابات به طور کلی» را به چاپ رسانده است. از مجموع 67 مورد مطالب مربوط به این مقوله، 46 درصد آن متعلق به روزنامه رسالت است. پس از آن، روزنامه همشهری (3/34 درصد) و روزنامه سلام (4/19 درصد) قرار دارند. همچنین مطالب مربوط به نامزدها نیز در روزنامه رسالت بسیار بیش از روزنامه های دیگر است. از مجموع 106 مطلب مربوط به این مقوله، 1/65 درصد آن در روزنامه رسالت، 9/17 درصد در روزنامه همشهری و 17 درصد در روزنامه سلام به چاپ رسیده است.

در روزنامه رسالت و سلام، نسبت مطالب مربوط به «نامزدها» به کل مطالب بیش از نسبت مطالب مربوط به «انتخابات به طور کلی» است. این نسبت در روزنامه رسالت، 69 درصد و در روزنامه سلام، 50 درصد است. این در حالی است که در روزنامه همشهری نسبت مطالب مربوط به «انتخابات به طور کلی» که 9/48 درصد کل مطالب را تشکیل می دهد، بیش از نسبت مطالب مربوط به «نامزدها» (4/40 درصد) یا دیگر محورها (6/10 درصد) است. بنابراین، مقوله «نامزدها» کمتر از روزنامه های دیگر مورد توجه همشهری بوده است.

ص :131

جدول شماره 5- مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر محور اصلی مطالب انتخاباتی

جمع

نام روزنامه

محور اصلی مطلب

سلام

همشهری

رسالت

67

100

6/36

13

4/19

1/36

23

3/34

9/48

31

3/64

31

انتخابات به طور کلی

106

100

9/57

18

17

50

19

9/17

4/40

69

1/65

69

نامزدها

10

100

5/5

5

50

9/13

5

50

6/10

0

0

0

دیگر موارد

183

100

100

36

7/19

100

47

7/25

100

100

6/54

100

جمع

001/0P< 4=df 248/20=2X

نیمی از آنها) به مقوله «تشویق مردم به شرکت در انتخابات» پرداخته است و 3/43 درصد در مجموع به دیگر مقوله ها اختصاص دارد.

با توجه به کای اسکوئر به دست آمده (293/14) و با درجه آزادی 2 و سطح احتمال خطای 001/0 می توان گفت میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر موضوع محور انتخابات به طور کلی تفاوت معنی داری وجود دارد.

مقوله «تشویق مردم به شرکت در انتخابات» بیش از روزنامه های دیگر مورد توجه رسالت بوده است. از مجموع 38 مورد که در کل سه روزنامه به این مقوله اختصاص دارد، 8/65 درصد آن در روزنامه رسالت به چاپ رسیده است. 4/18 درصد این مطالب در روزنامه همشهری و 8/15 درصد در روزنامه سلام چاپ شده است. همچنین می توان گفت مقوله «تشویق مردم به شرکت در انتخابات» در روزنامه رسالت بیشترین نسبت را به کل موضوع های مربوط به انتخابات به طور کلی به خود اختصاص داده است، به گونهای که 6/80 درصد کل مطالب مربوط به محور انتخابات به طور کلی در روزنامه رسالت، به این مقوله اختصاص دارد. این در حالی است که در روزنامه های دیگر (همشهری و سلام) نسبت مجموع دیگر موضوع ها، بیش از این مقوله است. در مجموع، می توان گفت برای روزنامه رسالت، شرکت مردم در انتخابات و تشویق مردم به این امر از اهمیت شایانی برخوردار بوده است.

ص :133

جدول شماره 6- مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر موضوع محور «انتخابات به طور کلی»

جمع

نام روزنامه

موضوع محور انتخابات به طور کلی

سلام

همشهری

رسالت

38

100

7/56

6

8/15

2/46

7

4/18

4/30

25

8/65

6/80

تشویق به شرکت در انتخابات

29

100

3/43

7

1/24

8/53

16

2/55

6/69

6

7/20

4/19

دیگر موارد

67

100

100

13

4/19

100

23

3/34

100

31

3/46

100

جمع

001/0P< 2=df 293/14=2X

چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است، می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

از مجموع 106 مطلب مربوط به نامزدها در سال 1372، 1/65 درصد در روزنامه رسالت، 9/17 درصد در روزنامه همشهری و 17 درصد در روزنامه سلام به چاپ رسیده است. بنابراین، روزنامه رسالت بیش از دیگر روزنامه ها مطالبی در مورد نامزدها دارد.

از مجموع 106 مطلب مربوط به نامزدها در سال 1372، به طور کلی 6/73 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 8/19 درصد مربوط به احمد توکلی، 7/4 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 9/1 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

بیشتر مطالبی که در مورد نامزدها در این دوره به چاپ رسیده، مربوط به هاشمی رفسنجانی است، به گونهای که 1/68 درصد از مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه رسالت، تمام مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه همشهری و 7/66 درصد از مطالب روزنامه سلام که در مورد نامزدهاست، به ایشان اختصاص دارد. احمد توکلی بعد از رفسنجانی بیشتر مطالب مربوط به نامزدها را به خود اختصاص داده است؛ یعنی 6/24 درصد از مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه رسالت و 2/22 درصد از مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه سلام به توکلی اختصاص دارد. عبدالله جاسبی از نظر پوشش مطالب در جایگاه سوم قرار می گیرد؛ به گونهای که 4/3 درصد از مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه رسالت و 1/11 درصد از مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه سلام به وی اختصاص دارد. 9/2 درصد از مطالب

ص :135

مربوط به نامزدها در روزنامه رسالت نیز به رجب علی طاهری اختصاص یافته است.

مطالب مربوط به هاشمی رفسنجانی بیشتر در روزنامه رسالت انعکاس یافته است. از مجموع 78 مورد مطلب مربوط به این نامزد، 3/60 درصد در روزنامه رسالت، 4/24 درصد در روزنامه همشهری و 4/15 درصد در روزنامه سلام درج شده است.

مطالب مربوط به احمد توکلی نیز در روزنامه رسالت بیش از روزنامه های دیگر است، به گونهای که 81 درصد مطالب مربوط به ایشان در روزنامه رسالت و 19 درصد در روزنامه سلام درج شده است.

همچنین مطالب مربوط به عبدالله جاسبی در روزنامه رسالت بیش از روزنامه های دیگر است، به گونهای که 60 درصد مطالب مربوط به وی در روزنامه رسالت و 40 درصد در روزنامه سلام درج شده است.

رجب علی طاهری تنها دو مطلب داشته که آن هم در روزنامه رسالت درج شده است.

ص :136

جدول شماره 7- مقایسه روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر تعداد مطالب مربوط به هر یک از نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری

جمع

نام روزنامه

نام نامزد

سلام

همشهری

رسالت

78

100

6/73

12

4/15

7/66

19

4/24

100

47

3/60

1/68

علی اکبر هاشمی رفسنجانی

21

100

8/19

4

19

2/22

0

0

0

17

81

6/24

احمد توکلی

5

100

7/4

2

40

1/11

0

0

0

3

60

3/4

عبدالله جاسبی

2

100

9/1

0

0

0

0

0

0

2

100

9/2

رجب علی طاهری

106

100

100

18

17

100

19

9/17

100

69

1/65

100

جمع

05/0P> 6=df 376/10=2X

با توجه به کای اسکوئر به دست آمده (597/47) و با درجه آزادی 6، در سطح احتمال خطای 001/0 می توان گفت میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر «هدف مطلب» مربوط به انتخابات، تفاوت معنی داری وجود دارد.

بر این اساس، می توان گفت هدف «اطلاع رسانی» بیش از روزنامه های دیگر مورد توجه «رسالت» بوده است. از مجموع 92 مورد مطلبی که هدف «اطلاع رسانی» داشته اند، 63 درصد در روزنامه رسالت، 9/23 درصد در روزنامه همشهری و 13 درصد در روزنامه سلام به چاپ رسیده است (سلام کمترین مطالب را با هدف اطلاع رسانی دارد). همچنین می توان گفت بیش از نیمی از کل 100 مطلبی که در روزنامه رسالت به چاپ رسیده (58 درصد)، با هدف اطلاع رسانی بوده است.

هدف «حمایت از نامزد» نیز بیش از روزنامه های دیگر مورد توجه «رسالت» بوده است. از مجموع 52 مورد مطلبی که هدف «حمایت از نامزد» داشته اند، 1/73 درصد به روزنامه رسالت تعلق دارد. روزنامه های همشهری و سلام نیز به یک میزان (5/13 درصد)، مطلب با هدف «حمایت از نامزد» دارند. همچنین می توان گفت 38 درصد از کل مطالب روزنامه رسالت با هدف حمایت از نامزد به چاپ رسیده است. این نسبت در روزنامه همشهری 9/14 درصد و در روزنامه سلام 4/19 درصد است.

در میان روزنامه ها تنها روزنامه سلام است که مطالبی با هدف «انتقاد از نامزد» داراست، هر چند نسبت این تعداد مطلب نیز به کل مطالب مندرج در این روزنامه بسیار ناچیز است (6/5 درصد یا 2 مورد).

ص :138

جدول شماره 8 - مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر هدف مطالب انتخاباتی

جمع

نام روزنامه

هدف مطلب

سلام

همشهری

رسالت

92

100

3/50

12

13

3/33

22

9/23

8/46

58

63

58

اطلاع رسانی

52

100

4/28

7

5/13

4/19

7

5/13

9/14

38

1/73

38

حمایت از نامزد

2

100

1/1

2

100

6/5

0

0

0

0

0

0

انتقاد از نامزد

37

100

2/20

15

5/40

7/41

18

6/48

3/38

4

8/10

4

دیگر موارد

183

100

100

36

7/19

100

47

7/25

100

100

6/54

100

جمع

001 /0P< 6=df 597/47=2X

با توجه به کای اسکوئر به دست آمده (291/49) و با درجه آزادی 4، در سطح احتمال خطای 001/0 می توان گفت میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر «جهت گیری مطلب» تفاوت معنی داری وجود دارد.

روزنامه سلام هیچ مطلبی با جهت گیری مثبت نداشته است و روزنامه های رسالت و همشهری مطلبی با جهت گیری منفی نداشته اند. از مجموع 48 مورد مطلب دارای جهت گیری مثبت، 2/79 درصد آن در روزنامه رسالت و 8/20 درصد در روزنامه همشهری به چاپ رسیده است. تمام مطالب دارای جهت گیری منفی نیز به روزنامه سلام تعلق دارد.

از 50 مورد مطلب بدون جهت گیری (خنثی) هم بیشترین مطلب مربوط به روزنامه رسالت است (62 درصد). پس از آن، روزنامه سلام (20 درصد) و روزنامه همشهری (18 درصد) قرار دارند.

در روزنامه رسالت، بیشتر مطالب (1/55 درصد کل مطالب این روزنامه) با جهت گیری مثبت به چاپ رسیده است. در روزنامه همشهری نیز «مطالب با جهت گیری مثبت» 6/52 درصد کل مطالب این روزنامه است.

در روزنامه سلام، مطالب بدون جهت گیری (خنثی) بیش از مطالب دارای جهت گیری به چاپ رسیده است (6/55 درصد).

ص :140

جدول شماره 9- مقایسه مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه های مورد بررسی در سال 1372

از نظر جهت گیری روزنامه ها

جمع

نام روزنامه

جهت گیری نسبت به نامزد

سلام

همشهری

رسالت

48

100

3/45

0

0

10

8/20

6/52

38

2/79

1/55

مثبت

8

100

5/7

8

100

4/44

0

0

0

0

0

0

منفی

50

100

2/47

10

20

6/55

9

18

4/47

31

62

9/44

خنثی

106

100

100

18

17

100

19

9/17

100

69

1/65

100

جمع

001/0P< 4=df 291/49=2X

همشهری و سلام نیز به یک میزان (2/18 درصد) پس از روزنامه رسالت قرار می گیرند.

عنوان «جامعه روحانیت مبارز تهران» با 7 مورد و «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» با 4 مورد بیش از گروه های دیگر در روزنامه ها تکرار شده است. البته «دیگر گروه ها» در مجموع، 5 مورد را به خود اختصاص داده اند.

«جامعه روحانیت مبارز تهران» بیش از دیگر روزنامه ها در مطالب انتخاباتی روزنامه رسالت عنوان شده است (4/71 درصد). روزنامه های همشهری و سلام نیز هر کدام (3/14 درصد) مطالبی را که در مورد این گروه است، به خود اختصاص داده اند.

روزنامه رسالت با اختصاص 75 درصد از مطالب مربوط به «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» نسبت به روزنامه های دیگر، مطالب بیشتری از این گروه درج کرده است. 25 درصد از مطالب این گروه نیز در روزنامه همشهری به چاپ رسیده و روزنامه سلام مطلبی از این گروه نداشته است. تمام مطالب مربوط به «جامعه اسلامی مهندسین» (3 مورد) و «هیئت مؤتلفه اسلامی» (2 مورد) نیز تنها در روزنامه رسالت به چشم می خورد.

دفتر تحکیم وحدت نیز یک مطلب در این دوره داشته که آن هم در روزنامه سلام به چاپ رسیده است.

ص :142

جدول شماره 10- مقایسه میزان حضور احزاب سیاسی، گروه ها و نهادها در مطالب انتخاباتی

روزنامه های مورد بررسی در سال 1372

جمع

نام روزنامه

محتوای حزبی یا شبه حزبی بودن مطلب

سلام

همشهری

رسالت

1

100

1

100

0

0

0

0

تعداد دفتر تحکیم وحدت

درصد

7

100

1

3/14

1

3/14

5

4/71

جامعه روحانیت مبارز تهران درصد

4

100

0

0

1

25

3

75

جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درصد

2

100

0

0

0

0

2

100

هیئت مؤتلفه اسلامی

درصد

3

100

0

0

0

0

3

100

جامعه اسلامی مهندسین

درصد

5

100

2

40

2

40

1

20

دیگر موارد

درصد

22

100

4

2/18

4

2/18

14

6/63

جمع

پرسش 8- آیا میان روزنامه های مورد بررسی در سال 1372، از نظر منبع خبرهای مربوط به انتخابات تفاوت وجود دارد؟

جدول شماره 11، مقایسه خبرهای انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 را از نظر نوع «منبع» آنها نشان می دهد. از آنجا که تعداد خانه های دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، بیشتر از 25 درصد است (3/33 درصد) و امکان ادغام خانه ها وجود ندارد، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده

ص :143

است. البته چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

از مجموع 130 مورد اخبار مربوط به انتخابات، برای 4/35 درصد از اخبار، «خبرنگار روزنامه» و برای 5/8 درصد از اخبار، «خبرگزاری های داخلی یا خارجی» به عنوان منبع خبر نام برده شده است. 1/56 درصد از اخبار نیز بدون ذکر منبع بوده اند. بنابراین بیشتر اخبار بدون ذکر منبع بوده اند.

از مجموع 91 مورد اخبار در روزنامه رسالت، 9/47 درصد بدون ذکر منبع بوده است، 6/42 درصد از اخبار، عنوان خبرنگار روزنامه و 6/9 درصد از اخبار عنوان یکی از خبرگزاریهای داخلی یا خارجی را به عنوان منبع اخبار در خود دارند.

در روزنامه همشهری، از مجموع 27 خبر مربوط به انتخابات، 9/90 درصد بدون ذکر منبع است و اخباری که عنوان خبرنگار روزنامه یا خبرگزاریها را بر خود دارند، هر کدام 5/4 درصد از اخبار این روزنامه را شامل می شوند. در روزنامه سلام نیز از مجموع 12 خبر مربوط به انتخابات، 7/45 درصد بدون ذکر منبع بوده است. در 3/45 درصد از اخبار، عنوان خبرنگار روزنامه و در 9 درصد از اخبار، عنوان خبرگزاریهای داخلی یا خارجی به عنوان منبع ذکر شده است.

از مجموع 46 خبری که خبرنگار روزنامه به عنوان منبع آنها ذکر شده، 87 درصد مربوط به روزنامه رسالت، 2/2 درصد مربوط به روزنامه همشهری و 9/10 درصد مربوط به روزنامه سلام است. بنابراین، روزنامه رسالت بیش از روزنامه های دیگر و روزنامه همشهری کمتر از روزنامه های دیگر از

ص :144

خبرنگاران خود استفاده کرده یا به ذکر خبرنگار روزنامه به عنوان منبع خبر توجه داشته است.

از مجموع 11 خبری که خبرگزاریهای داخلی یا خارجی به عنوان منبع آنها ذکر شده، 8/81 درصد مربوط به روزنامه رسالت، 1/9 درصد مربوط به روزنامه همشهری و 1/9 درصد مربوط به روزنامه سلام است.

از مجموع 73 خبری که منبعی برای آنها ذکر نشده است، 3/64 درصد مربوط به روزنامه رسالت، 6/28 درصد مربوط به روزنامه همشهری و 1/7 درصد مربوط به روزنامه سلام است.

جدول شماره 11- مقایسه خبرهای مربوط به انتخابات در روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر نوع «منبع» اخبار

جمع

نام روزنامه

منبع خبر

سلام

همشهری

رسالت

46

100

4/35

5

9/10

3/45

1

2/2

5/4

40

87

6/42

خبرنگار روزنامه

11

100

5/8

1

1/9

9

1

1/9

5/4

9

8/81

6/9

خبرگزاری های داخلی و خارجی

73

100

5/8

6

1/7

7/45

25

6/28

9/90

42

3/64

9/47

بدون ذکر منبع

130

100

100

12

2/9

100

27

8/20

100

91

70

100

جمع

01/0P< 4=df 112/14=2X

ص :145

جدول شماره 12- مقایسه مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر داشتن یا نداشتن تیتر در صفحه اول روزنامه ها

جمع

نام روزنامه

داشتن تیتر در صفحه اول

سلام

همشهری

رسالت

48

100

2/26

7

3/14

4/19

20

8/40

6/42

21

8/43

22

دارد

135

100

8/73

29

6/22

6/80

27

1/21

4/57

79

2/56

78

ندارد

183

100

100

36

7/19

100

47

7/25

100

100

6/54

100

جمع

05/0P< 2=df 117/8=2X

کمتر از 5، بیشتر از 25 درصد است (50 درصد) و امکان ادغام خانه ها وجود ندارد، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده است. البته چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است، می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

از مجموع 39 مطلب انتخاباتی دارای عکس در روزنامه های مورد بررسی، در 6/43 درصد از مطالب، عکس در صفحه اول روزنامه ها و در 4/56 درصد از مطالب، عکس در دیگر صفحهها به چاپ رسیده است.

از مجموع 17 مطلب انتخاباتی که عکس همراه با آنها در صفحه اول مندرج است، 8/58 درصد مربوط به روزنامه رسالت، 4/29 درصد مربوط به روزنامه همشهری و 8/11 درصد مربوط به روزنامه سلام است. بنابراین، روزنامه رسالت (با توجه به درصدهای سطری)، عکس های همراه با مطالب خود را بیشتر از روزنامه های دیگر در صفحه اول به چاپ رسانده است.

جدول شماره 13- مقایسه مطالب انتخاباتی دارای عکس در روزنامه های مورد بررسی در سال 1372 از نظر محل درج عکس

جمع

نام روزنامه

محل تصویر همراه با مطلب

سلام

همشهری

رسالت

17

100

6/43

2

8/11

3/33

5

4/29

5/45

10

8/58

5/45

صفحه اول

22

100

4/56

4

2/18

7/66

6

3/27

5/54

12

5/54

5/54

دیگر صفحه­ها

39

100

100

6

4/15

100

11

2/28

100

22

4/56

100

جمع

05/0P> 2=df 303/0=2X

ص :148

است (7/91 درصد)، برخی زیرمقوله ها در هم ادغام شد. با این حال، تعداد این خانه ها به کمتر از 25 درصد نرسید. بنابراین، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده است. البته چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است، می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

به طور کلی می توان گفت از مجموع 106 مطلب مربوط به نامزدها، 4/77 درصد به سبک خبر، 2/8 درصد به سبک گزارش، 7/4 درصد به سبک مقاله، 7/4 درصد به سبک مصاحبه، 7/5 درصد به سبک «تلفن ها و نامه های مردمی» و 7/4 درصد به دیگر سبک ها ارائه شده است. بنابراین، بیشتر مطالب مربوط به نامزدها در این دوره به سبک خبر است.

از مجموع 78 مطلب مربوط به هاشمی رفسنجانی، به ترتیب 9/76 درصد به سبک خبر، 4/6 درصد به سبک مقاله، 1/5 درصد به سبک مصاحبه، 8/3 درصد به سبک تلفن ها و نامه های مردمی و 6/2 درصد به سبک گزارش است. دیگر سبکها نیز در مجموع 1/5 درصد مطالب وی را شامل می شوند.

از مجموع 21 مطلب مربوط به احمد توکلی، 81 درصد به سبک خبر ارائه شده و نسبت گزارش، مصاحبه و تلفن ها و نامه های مردمی در مطالب مربوط به او هر کدام 8/4 درصد است. 8/4 درصد نیز به دیگر سبکها اختصاص دارد. از مجموع 5 مطلب مربوط به عبدالله جاسبی، 60 درصد به سبک خبر و 40 درصد به سبک تلفن ها و نامه های مردمی است. رجب علی طاهری در مجموع 2 مطلب دارد که هر 2 مطلب به سبک خبر است.

همچنین می توان گفت از مجموع 82 مطلبی که به سبک خبر ارائه شده است، 2/73 درصد به هاشمی رفسنجانی، 7/20 درصد به احمد توکلی، 7/3 درصد به عبدالله جاسبی و 4/2 درصد به رجب علی طاهری اختصاص دارد.

ص :150

از مجموع 3 مورد مطلب به سبک گزارش، 7/66 درصد به هاشمی رفسنجانی مربوط و 3/33 درصد مربوط به احمد توکلی است.

تمام 5 مورد مطلب به سبک مقاله به هاشمی رفسنجانی مربوط است.

از مجموع 5 مورد مطلب به سبک مصاحبه، 80 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی و 20 درصد مربوط به احمد توکلی است.

جمع

نام نامزد

سبک مطلب

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

82

100

4/77

2

4/2

100

3

7/3

60

17

7/20

81

60

2/73

9/76

خبر

3

100

8/2

0

0

0

0

0

0

1

3/33

8/4

2

7/66

6/2

گزارش

5

100

7/4

0

0

0

0

0

0

0

0

0

5

100

4/6

مقاله

(سرمقاله،تحلیل، تفسیر،یاداشت)

5

100

7/4

0

0

0

0

0

0

1

20

8/4

4

80

1/5

مصاحبه

6

100

7/5

0

0

0

2

3/33

40

1

7/16

8/4

3

50

8/3

تلفن ها و نامه های مردمی

5

100

7/4

0

0

0

0

0

0

1

20

8/4

4

80

1/5

دیگر سبکها

106

100

100

2

9/1

100

5

7/4

100

21

8/19

100

78

6/73

100

جمع

از مجموع 6 مورد مطلب به سبک تلفن ها و نامه های مردمی، 50 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 3/33 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 7/16 درصد مربوط به احمد توکلی است.

ص :151

بدین ترتیب، می توان گفت در میان نامزدها تنها هاشمی رفسنجانی است که در تمامی سبک ها مطلب دارد و میزان آن نیز از نامزدهای دیگر بسیار بیشتر است. بعد از وی، احمد توکلی بهجز در سبک تلفن ها و نامه های مردمی، مطالب بیشتری در سبک های ارائه شده دارد. هر چند در مورد وی نیز مثل عبدالله جاسبی و رجب علی طاهری، مطلبی به سبک مقاله درج نشده است.

جدول شماره 14- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 از نظر سبک

05/0P< 15=df 383/14=2X

هدف بیشتر مطالب انتخاباتی در مورد نامزدها، در این دوره، «حمایت از نامزد» است.

بیش از نیمی از مطالب مربوط به هاشمی رفسنجانی (1/55 درصد) با هدف حمایت از ایشان بوده است. 6/34 درصد از مطالب وی هدف اطلاع رسانی داشته و هیچ مطلبی با هدف انتقاد از او به چاپ نرسیده است. 3/10 درصد از مطالب مربوط به ایشان نیز با هدفی به جز اهداف ذکر شده بوده است.

بیش از نیمی از مطالب مربوط به احمد توکلی (4/52 درصد) با هدف اطلاع رسانی بوده است. 1/38 درصد از مطالب وی نیز با هدف حمایت و 5/9 درصد با هدف انتقاد از ایشان بوده است.

از مجموع 5 مطلب مربوط به عبدالله جاسبی، 60 درصد با هدف اطلاع رسانی و 20 درصد با هدف حمایت از او بوده است. 20 درصد از مطالب نیز هدفی دیگر داشته اند.

مجموع 2 مطلبی که در مورد رجب علی طاهری به چاپ رسیده است، هدف اطلاع رسانی در مورد این نامزد را دارد. همچنین می توان گفت از مجموع 43 مطلبی که هدف اطلاع رسانی در مورد نامزدها داشته است، 8/62 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 6/25 درصد مربوط به احمد توکلی، 7 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 7/4 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

از مجموع 52 مطلبی که هدف حمایت از نامزد را داشته است، 7/82 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 4/15 درصد مربوط به احمد توکلی و 9/1 درصد مربوط به عبدالله جاسبی است.

ص :153

مجموع 2 مطلبی که هدف انتقاد از نامزد را داشته، به احمد توکلی مربوط است.

بدین ترتیب، بیشترین حمایت و اطلاع رسانی در مورد هاشمی رفسنجانی بوده و تنها از احمد توکلی انتقاد شده است.

جدول شماره 15- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 از نظر هدف

جمع

نام نامزد

هدف مطلب

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

43

100

6/40

2

7/4

100

3

7

60

11

6/25

4/52

27

8/62

6/34

اطلاع رسانی

52

100

49

0

0

0

1

9/1

20

8

4/15

1/38

43

7/82

1/55

حمایت از نامزد

2

100

9/1

0

0

0

0

0

0

2

100

5/9

0

0

0

انتقاد از نامزد

9

100

5/8

0

0

0

1

1/11

20

0

0

0

8

9/88

3/10

دیگر موارد

106

100

100

2

9/1

100

5

7/4

100

21

8/91

100

78

6/73

100

جمع

05/0P< 6=df 740/13=2X

روزنامه ها نشان می دهد. از آنجا که تعداد خانه های دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، بیشتر از 25 درصد است (3/58 درصد) و امکان ادغام زیرمقوله ها وجود ندارد، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده است. البته چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است، می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

به طور کلی، از مجموع 106 مطلب مربوط به نامزدها، 3/45 درصد با جهت گیری مثبت، 5/7 درصد با جهت گیری منفی و 2/47 درصد بدون جهت گیری (خنثی) نسبت به نامزدها بوده اند.

از مجموع 78 مطلب مربوط به هاشمی رفسنجانی، 4/47 درصد با جهت گیری مثبت، 1/5 درصد با جهت گیری منفی و 4/47 درصد بدون جهت گیری نسبت به این نامزد بوده است.

از مجموع 21 مطلب مربوط به احمد توکلی، 4/52 درصد با جهت گیری مثبت، 5/9 درصد با جهت گیری منفی و 1/38 درصد بدون جهت گیری نسبت به وی بوده است.

از مجموع 5 مطلب مربوط به عبدالله جاسبی، 40 درصد با جهت گیری منفی و 60 درصد بدون جهت گیری نسبت به اوست. مجموع دو مطلبی که در مورد رجب علی طاهری است، جهت گیری نسبت به این نامزد نداشته اند.

همچنین می توان گفت از مجموع 48 مطلب با جهت گیری مثبت، 1/77 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی و 9/22 درصد مربوط به احمد توکلی است.

ص :155

از مجموع 8 مطلب با جهت گیری منفی، 50 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 25 درصد مربوط به احمد توکلی و 25 درصد مربوط به عبدالله جاسبی است.

از مجموع 50 مطلب بدون جهت گیری، 74 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 16 درصد مربوط به احمد توکلی، 6 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 4 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

جدول شماره 16- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372

از نظر نوع جهت گیری روزنامهها

جمع

نام نامزد

جهت گیری روزنامه

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

48

100

3/45

0

0

0

0

0

0

11

9/22

4/52

37

1/77

4/47

مثبت

8

100

5/7

0

0

0

2

25

40

2

25

5/9

4

50

1/5

منفی

50

100

2/47

2

4

100

3

6

60

8

16

1/38

37

74

4/47

خنثی

106

100

100

2

9/1

100

5

7/4

100

21

8/19

100

78

6/73

100

جمع

05/0P> 6=df 051/13=2X

پرسش 4- آیا میان نامزدهای ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری از نظر محتوای حزبی یا شبه حزبی مطالب مربوط به آنها تفاوت وجود دارد؟

به طور کلی می توان گفت تنها مطالب مربوط به هاشمی رفسنجانی دارای محتوای حزبی یا شبه حزبی بوده اند. در مطالب این نامزد، 16 مورد نام احزاب و گروه های فعال در آن دوره دیده می شود که به ترتیب تکرار عناوین عبارتند از: «جامعه روحانیت مبارز تهران»، 5 مورد؛ «جامعه مدرسین حوزه علمیه قم» و «جامعه اسلامی مهندسین»، هر کدام 3 مورد؛ و هیئت مؤتلفه اسلامی، 2 مورد. دیگر گروه ها نیز در مجموع 3 مورد را به خود اختصاص می دهند.

درصد مربوط به احمد توکلی، 7/3 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 7/3 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

جدول شماره 17- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 از نظر داشتن یا نداشتن تیتر در صفحه اول روزنامه ها

جمع

نام نامزد

داشتن تیتر در صفحه اول

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

27

100

5/25

1

7/3

50

1

7/3

20

9

3/33

9/42

16

3/59

5/20

دارد

79

100

5/74

1

3/1

50

4

1/5

80

12

2/15

1/57

62

5/78

5/79

ندارد

106

100

100

2

9/1

100

5

7/4

100

21

8/19

100

78

6/73

100

جمع

05/0P< 3=df 383/9=2X

نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است. می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل نمود.

از مجموع 106 مطلب مربوط به نامزدها، 9/17 درصد دارای عکس و 1/82 درصد فاقد عکس است. از مجموع 20 مطلب دارای عکس، 50 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی، 40 درصد مربوط به احمد توکلی، 5 درصد مربوط به عبدالله جاسبی و 5 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

جدول شماره 18- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 از نظر داشتن یا نداشتن عکس

جمع

نام نامزد

وجود تصویر همراه با مطلب

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

20

100

9/17

1

5

50

1

5

20

8

40

1/38

10

50

5/11

تصویر دارد

86

100

1/82

1

1/1

50

4

6/4

80

13

9/14

9/61

68

3/79

5/88

تصویر ندارد

106

100

100

2

9/1

100

5

7/4

100

21

8/19

100

78

6/73

100

جمع

05/0P> 3=df 383/9=2X

یا صفحات دیگر نشان می دهد. از آنجا که تعداد خانه های دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، بیشتر از 25 درصد است. (5/87 درصد) و امکان ادغام زیرمقوله ها وجود ندارد، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده است. اما چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل نمود.

از مجموع 20 مطلب مربوط به نامزدها که دارای عکس است، در 60 درصد از مطالب، عکس در صفحه اول و در 40 درصد از مطالب عکس در صفحات دیگر چاپ شده است.

از مجموع 10 مطلب دارای عکس مربوط به هاشمی رفسنجانی، در 60 درصد از این مطالب عکس در صفحه اول و در 40 درصد از این مطالب عکس در صفحات دیگر به چاپ رسیده است.

از مجموع 8 مطلب دارای عکس مربوط به احمد توکلی، در 50 درصد از این مطالب عکس در صفحه اول و در 50 درصد دیگر عکس در صفحات دیگر درج شده است. عبدالله جاسبی و رجب علی طاهری هر کدام یک مطلب دارای عکس داشته اند و این عکس ها در صفحه اول روزنامه ها درج شده است.

همچنین می توان گفت از مجموع 12 مطلب دارای عکس مربوط به نامزدها که عکس همراه با مطالب در صفحه اول روزنامه ها درج شده است، هاشمی رفسنجانی 50 درصد، احمد توکلی 3/33 درصد، عبدالله جاسبی 3/8 درصد و رجب علی طاهری 3/8 درصد از این مطالب را به خود اختصاص می دهند.

ص :160

جدول شماره 19- مقایسه مطالب مربوط به نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 از نظر محل درج عکس

جمع

نام نامزد

محل تصویر همراه با مطلب

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

12

100

60

1

3/8

100

1

3/8

100

4

3/33

50

6

50

60

صفحه اول

8

100

40

0

0

0

0

0

0

4

50

50

4

50

40

دیگر صفحهها

20

100

100

1

5

100

1

5

100

8

40

100

10

50

100

جمع

05/0P> 3=df 667/1=2X

از مجموع 7 موردی که به «سوابق مبارزاتی» اختصاص دارد، 7/85 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی و 3/14 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

از مجموع 9 موردی که به «ویژگی های شخصیتی» اختصاص دارد، 6/66 درصد به هاشمی رفسنجانی و 3/33 درصد به احمد توکلی مربوط می باشد.

از مجموع 20 موردی که به «انتساب به امام و رهبری» اختصاص دارد، 85 درصد به هاشمی رفسنجانی و 15 درصد به احمد توکلی مربوط می باشد.

تمام 3 موردی که به «انتساب به روحانیت» اختصاص دارد، مربوط به هاشمی رفسنجانی است.

1 موردی که به «تحصیلات دانشگاهی» اختصاص دارد، مربوط به احمد توکلی است.

بدین ترتیب به طور خلاصه می توان گفت: سوابق مبارزاتی، ویژگی های شخصیتی و انتساب به امام و رهبری در مورد هاشمی رفسنجانی بیش از نامزدهای دیگر مورد تأکید قرار گرفته است. سوابق اجرایی و انتساب به روحانیت تنها در مورد هاشمی رفسنجانی و تحصیلات دانشگاهی تنها در مورد احمد توکلی موردتأکید بوده است.

جدول شماره 20- مقایسه ویژگی های مورد تأکید در مورد نامزدهای ریاست جمهوری در سال 1372 در محتوای مطالب روزنامه های مورد بررسی در این دوره

جمع

نام نامزد

ویژگی های مورد تأکید

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

25

100

0

0

0

0

0

0

25

100

سوابق اجرایی

ص :162

7

100

1

3/14

0

0

0

0

6

7/85

سوابق مبارزاتی

9

100

0

0

0

0

3

3/33

6

6/66

ویژگی های شخصیتی

20

100

0

0

0

0

3

15

17

85

انتساب به امام و رهبری

3

100

0

0

0

0

0

0

3

100

انتساب به روحانیت

1

100

0

0

0

0

1

100

0

0

تحصیلات دانشگاهی

1

100

0

0

0

0

0

0

1

100

دیگر موارد

66

100

1

5/1

0

0

7

6/10

58

9/87

جمع

درصد مربوط به احمد توکلی و 5/12 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

از مجموع 4 موردی که به «اشتغال زایی» اختصاص دارد، 50 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی و 50 درصد مربوط به احمد توکلی است.

از مجموع 8 موردی که به «مسائل جوانان» اختصاص دارد، 50 درصد به احمد توکلی، 5/37 درصد به عبدالله جاسبی و 5/12 درصد به هاشمی رفسنجانی مربوط است.

3 مورد مطلبی که به «قانونمندی» اختصاص دارد، مربوط به احمد توکلی است.

از مجموع 9 موردی که به «مبارزه با فساد اداری» اختصاص دارد، 7/66 درصد مربوط به احمد توکلی، 2/22 درصد مربوط به هاشمی رفسنجانی و 1/11 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

از مجموع 11 موردی که به «کاهش حجم دولت» اختصاص دارد، 8/71 درصد به احمد توکلی، 1/9 درصد به هاشمی رفسنجانی و 1/9 درصد به رجب علی طاهری مربوط است.

از مجموع 8 موردی که به «ایجاد امنیت» اختصاص دارد، 5/87 درصد مربوط به احمد توکلی و 5/12 درصد به عبدالله جاسبی مربوط است.

2 مورد مطلبی که به «شایسته سالاری» اختصاص دارد، به احمد توکلی مربوط است.

از مجموع 5 موردی که به «مبارزه با اشرافیت دولتی» اختصاص دارد، 80 درصد مربوط به احمد توکلی و 20 درصد مربوط به رجب علی طاهری است.

یک مطلبی نیز که به «جایگزینی عقلانیت به جای ذهن گرایی» اختصاص دارد، مربوط به احمد توکلی است.

ص :164

از مجموع 9 موردی که به «مبارزه با تهاجم فرهنگی» اختصاص دارد، 7/72 درصد به احمد توکلی و 3/27 درصد به هاشمی رفسنجانی مربوط است.

بدین ترتیب، می توان گفت عنوان برنامه های «رفع مشکلات معیشتی و کنترل تورم»، «جوانان»، «مبارزه با فساد اداری»، «کاهش حجم دولت»، «ایجاد امنیت»، «مبارزه با اشرفیت دولتی» و «مبارزه با تهاجم فرهنگی» بیشتر از دیگر نامزدها از سوی احمد توکلی مطرح شده است. عنوان برنامه های «قانونمداری»، «جایگزینی عقلانیت به جای ذهن گرایی» و «شایسته سالاری» نیز تنها از سوی احمد توکلی مطرح شده است. عنوان برنامه «مبارزه با بی عدالتی و برقراری عدالت اجتماعی» بیش از نامزدهای دیگر مورد تأکید هاشمی رفسنجانی بوده است. «اشتغال زایی» نیز به یک میزان و تنها مورد تأکید هاشمی رفسنجانی و احمد توکلی قرار گرفته است.

جدول شماره 21- مقایسه عنوان برنامه های هر یک از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری در سال 1372 در محتوای مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در این دوره

جمع

نام نامزد

موضوع برنامه انتخاباتی نامزدها

طاهری

جاسبی

توکلی

رفسنجانی

9

100

1

1/11

1

1/11

4

4/44

3

3/33

رفع مشکلات معیشتی و کنترل تورم

8

100

1

5/12

0

0

3

5/37

4

50

مبارزه با بی عدالتی و برقراری

عدالت اجتماعی

4

100

0

0

0

0

2

50

2

50

اشتغال زایی

8

100

0

0

3

5/37

4

50

1

5/12

جوانان (رفع مشکل ازدواج، مسکن ،...)

3

100

0

0

0

0

3

100

0

0

قانونمداری

9

100

1

1/11

0

0

6

7/66

2

2/22

مبارزه با فساد اداری

ص :165

11

100

1

1/9

0

0

9

8/81

1

1/9

کاهش حجم دولت

8

100

0

0

1

5/12

7

5/87

0

0

ایجاد امنیت (شغلی، سرمایه گذاری، سیاسی، مرزها، ...)

2

100

0

0

0

0

2

100

0

0

شایسته سالاری

5

100

1

20

0

0

4

80

0

0

مبارزه با اشرافیت دولتی

1

100

0

0

0

0

1

100

0

0

جایگزینی عقلانیت

به جای ذهن گرایی

11

100

0

0

0

0

8

7/72

3

3/27

مبارزه با تهاجم فرهنگی

79

100

5

3/6

5

3/6

53

1/67

16

2/20

جمع

ص :166

(944/48) و با درجه آزادی 10 و در سطح احتمال خطای 001/0 می توان گفت میان روزنامه ها در سال 1380 از نظر سبک مطالب انتخاباتی، تفاوت معنی داری وجود دارد. هر سه روزنامه بیش از نیمی از مطالب انتخاباتی خود را به سبک «خبر» منتشر کرده اند، به گونهای که 7/60 درصد از مطالب روزنامه رسالت، 57 درصد از مطالب «حیات نو» و 6/50 درصد از مطالب «همشهری» به سبک خبر است. در این میان، سبک «خبر» بیش از همه مورد توجه روزنامه رسالت بوده است. از مجموع 384 مطلبی که به سبک «خبر» ارائه شده، 8/39 درصد آن متعلق به این روزنامه است.

روزنامه حیات نو با اختلاف کمی (37 درصد) بعد از «رسالت» قرار می گیرد و روزنامه همشهری کمترین مقدار (2/23 درصد) را داراست. همچنین بعد از سبک خبر، در هر سه روزنامه، سبک «مقاله» بیش از دیگر سبک ها مورد توجه قرار گرفته است، بهگونهای که 6/20 درصد از مطالب انتخاباتی در روزنامه رسالت، 3/23 درصد از مطالب «همشهری» و 5/18 درصد از مطالب «حیات نو» به سبک مقاله است . در این حال، روزنامه رسالت بیش از دیگر روزنامه ها، «مقاله» منتشر کرده است. از 139 مورد مطلبی که به سبک مقاله در سه روزنامه ارائه شده است، 4/37 درصد به روزنامه رسالت، 1/33 درصد به روزنامه حیات نو و 5/29 درصد به روزنامه همشهری تعلق دارد. سبک «گزارش» بیش از روزنامه های دیگر، مورد توجه «همشهری» بوده است. از مجموع 47 مورد گزارش در سه روزنامه، 1/51 درصد آن در «همشهری»، 7/27 درصد در «حیات نو» و 3/21 درصد به روزنامه رسالت به چاپ رسیده است.

ص :168

سبک های «مصاحبه» و «تلفن ها و نامه های مردمی» بیش از روزنامه های دیگر در روزنامه حیات نو ارائه شده است، به گونهای که 4/56 درصد از کل مصاحبه ها و 1/45 درصد از کل «تلفن ها و نامه های مردمی» در این روزنامه دیده می شود. روزنامه رسالت کمترین مقدار «مصاحبه» (3/10 درصد) و روزنامه همشهری کمترین مقدار «تلفن ها و نامه های مردمی» (6/17 درصد) را دارند.

جدول شماره 22- مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر سبک مطالب انتخاباتی

جمع

نام روزنامه

سبک مطلب

حیات نو

همشهری

رسالت

384

100

7/56

142

37

57

89

2/23

6/50

153

8/39

7/60

خبر

47

100

9/6

13

7/27

2/5

24

1/51

6/13

10

3/21

4

گزارش

139

100

5/20

46

1/33

5/18

41

5/29

3/23

52

4/37

6/20

مقاله

39

100

8/5

22

1/45

2/9

13

3/33

4/7

4

3/10

6/1

مصاحبه

51

100

5/7

23

1/45

2/9

9

6/17

1/5

19

3/37

5/7

تلفن و نامه های مردم

17

100

5/2

3

6/17

2/1

0

0

0

14

4/82

6/5

دیگر سبکها

677

100

100

249

8/36

100

176

26

100

252

2/37

100

جمع

001/0P< 10=df 944/48=2X

ص :169

انتخاباتی روزنامه حیات نو و 5/65 درصد از کل مطالب انتخاباتی روزنامه رسالت را تشکیل می دهد. این در حالی است که روزنامه همشهری بیشتر به محور «انتخابات به طور کلی» پرداخته است و این مقوله 3/65 درصد از کل مطالب انتخاباتی این روزنامه را شامل می شود. سهم مقوله «نامزدها» در مطالب انتخاباتی همشهری، 6/13 درصد است. بنابراین، روزنامه های حیات نو و رسالت که منسوب به دو جناح اصلی کشور، مطالب بیشتری را به مقوله «نامزد خاص» اختصاص داده اند و رقابت نامزدها در این دو روزنامه بیشتر مشهود است. «همشهری» که روزنامه دولتی است، در پرداختن به این مقوله با محدودیت قانونی بیشتری روبهرو است و بیشتر مطالب این روزنامه را محور «انتخابات به طور کلی» دربرمی گیرد.

جدول شماره 23- مقایسه مطالب روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر محور اصلی مطالب انتخاباتی

جمع

نام روزنامه

محور اصلی مطلب

حیات نو

همشهری

رسالت

237

100

2/35

44

6/18

1/18

115

5/48

3/65

78

9/32

31

انتخابات به طور کلی

42

100

2/6

10

8/23

4

24

1/57

6/13

8

19

2/3

نامزدها به طور کلی

379

100

56

190

1/50

3/76

24

3/6

6/13

165

5/43

5/65

نامزدها

19

100

8/2

5

3/26

2

13

4/68

4/7

1

3/5

4/0

دیگر موارد

ص :171

677

100

100

249

8/36

100

176

26

100

252

2/37

100

جمع

001/0P< 6=df 878/187=2X

اختصاص دارد و این بالاترین میزان نسبت به دیگر موضوعها است. همچنین از 86 مورد مطلبی که در مجموع در روزنامه ها به این موضوع پرداخته شده، 8/62 درصد در این روزنامه به چاپ رسیده است. کمترین مطلب در این مقوله را روزنامه حیات نو داراست (5/3 درصد). نسبت این مقوله در روزنامه رسالت نیز قابلتوجه است. بعد از روزنامه همشهری، بیشترین مطالب مربوط به این مقوله در روزنامه رسالت (7/33 درصد) دیده می شود. همچنین در این روزنامه، «بیان ویژگی های رئیس جمهور مطلوب»، بالاترین نسبت را میان دیگر موضوعها داراست (7/37 درصد).

مطالب با مضمون «تشویق مردم به شرکت در انتخابات» بیشتر در روزنامه همشهری دیده می شود. 8/47 درصد مطالب دارای این موضوع در این روزنامه به چاپ رسیده است. روزنامه های رسالت و حیات نو به ترتیب با 5/27 و 6/24 درصد در مرتبه های بعدی قرار دارند.

رسالت بیش از روزنامه های دیگر، مطالبی با مضمون «اعلام مواضع رسمی حکومت» داشته است. 5/46 درصد از کل این مطالب در این روزنامه چاپ شده است. همچنین این مطالب، 26 درصد از کل مطالب با محور «انتخابات به طور کلی» را در روزنامه رسالت تشکیل می دهد که بعد از مقوله «بیان ویژگی های رئیس جمهور» بالاترین میزان است.

در روزنامه حیات نو، موضوع بیشتر مطالب با محور «انتخابات به طور کلی» و «تشویق مردم به شرکت در انتخابات» است که 6/38 درصد کل مطالب این محور را تشکیل می دهد.

ص :173

جدول شماره 24- مقایسه مطالب مربوط به محور «انتخابات به طور کلی» در روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر موضوع آنها

جمع

نام روزنامه

موضوع محور انتخابات به طور کلی

حیات نو

همشهری

رسالت

69

100

1/29

17

6/24

6/38

33

8/47

4/28

19

5/27

7/24

تشویق به شرکت در انتخابات

43

100

1/18

13

2/30

5/29

10

3/23

6/8

20

5/46

26

اعلام مواضع رسمی حکومت

20

100

4/8

3

15

8/6

10

50

6/8

7

35

1/9

حفظ سلامت انتخابات

86

100

3/36

3

5/3

8/6

54

8/62

6/46

29

7/33

7/37

بیان ویژگی های یک رئیس جمهور مطلوب

19

100

8

8

1/42

2/18

8

4/47

8/7

3

5/10

6/2

دیگر موارد

237

100

100

44

6/18

100

115

5/48

100

78

9/32

100

جمع

001/0P< 8=df 082/36=2X

ریاست جمهوری نشان می دهد. از آنجا که خانه های دارای فراوانی مورد انتظار کمتر از 5، بیش از 25 درصد است (60 درصد) و امکان ادغام خانه های جدول وجود ندارد، نتیجه آزمون کای اسکوئر گزارش نشده است. البته چون نمونه گیری به صورت سرشماری بوده است، می توان داده های جدول را به شرح زیر تحلیل کرد.

از مجموع 379 مطلب مربوط به نامزدها در این دوره، به ترتیب 1/50 درصد (نیمی از آن) در روزنامه حیات نو، 5/43 درصد در روزنامه رسالت و 3/6 درصد در روزنامه همشهری به چاپ رسیده است.

در روزنامه حیات نو، از مجموع 190 مطلب مربوط به نامزدها، بیش از سه چهارم این مطالب (9/87 درصد) به سید محمد خاتمی اختصاص دارد. 2/3 درصد از این مطالب نیز به احمد توکلی اختصاص یافته است. سهم دیگر نامزدها از این مطالب به ترتیب بدین شرح است: علی فلاحیان 1/2 درصد، علی شمخانی 6/1 درصد، عبدالله جاسبی، سید منصور رضوی، سید مصطفی هاشمیطبا و حسن غفوری فرد هر کدام 1/1 درصد، سید محمود کاشانی و سید شهاب الدین صدر هر کدام 5/0 درصد.

در روزنامه رسالت از مجموع 165 مطلب مربوط به نامزدها، بیش از نیمی از این مطالب (4/59 درصد) به سید محمد خاتمی اختصاص دارد. 5/8 درصد از این مطالب نیز به احمد توکلی اختصاص یافته است. سهم دیگر نامزدها از این مطالب به ترتیب بدین شرح است: سید شهاب الدین صدر، 5/5 درصد؛ سید محمود کاشانی، 8/4 درصد؛ علی شمخانی و سید منصور رضوی، هر کدام 2/4 درصد؛ علی فلاحیان، 3/6 درصد؛ سید مصطفی هاشمیطبا و عبدالله جاسبی، هر کدام 3 درصد.

ص :175

در روزنامه همشهری، از مجموع 24 مطلب مربوط به نامزدها، بیش از نیمی از این مطالب (2/54 درصد) به سید محمد خاتمی اختصاص دارد. علی شمخانی و علی فلاحیان هر یک با اختصاص 3/8 درصد در رتبه بعدی قرار می گیرند. سهم دیگر نامزدها از این مطالب هر کدام 2/4 درصد است. همچنین می توان گفت از 278 مطلب مربوط به سید محمد خاتمی، 1/60 درصد در روزنامه حیات نو، 3/53 درصد در روزنامه رسالت و 7/4 درصد در روزنامه همشهری درج شده است.

از مجموع 21 مطلب مربوط به احمد توکلی، 7/66 درصد در روزنامه رسالت، 6/28 درصد در روزنامه حیات نو و 8/4 درصد در روزنامه همشهری به چاپ رسیده است.

از مجموع 12 مطلب مربوط به علی شمخانی، 3/58 درصد در روزنامه رسالت، 25 درصد در حیات نو و 7/16 درصد در همشهری درج شده است.

از مجموع 12 مطلب مربوط به علی فلاحیان، 50 درصد در روزنامه رسالت، 3/33 درصد در حیات نو و 7/16 درصد در همشهری به چاپ رسیده است.

از مجموع 11 مطلب مربوط به سید شهاب الدین صدر، 8/81 درصد در رسالت، 1/9 درصد در حیات نو و 1/9 درصد در همشهری درج شده است.

از مجموع 10 مطلب مربوط به سید محمود کاشانی، 80 درصد در رسالت، 10 درصد در حیات نو و 10 درصد در همشهری چاپ گردیده است.

از مجموع 10 مطلب مربوط به سید منصور رضوی، 70 درصد در رسالت، 20 درصد در حیات نو و 10 درصد در همشهری به چاپ رسیده است.

ص :176

از مجموع 9 مطلب مربوط به حسن غفوری فرد، 7/66 درصد در رسالت، 2/22 درصد در حیات نو و 1/11 درصد در همشهری درج شده است.

از مجموع 8 مطلب مربوط به عبدالله جاسبی، 5/62 درصد در رسالت، 25 درصد در حیات نو و 5/12 درصد در همشهری به چاپ رسیده است.

از مجموع 8 مطلب مربوط به هاشمیطبا، 5/62 درصد در رسالت، 25 درصد در حیات نو و 5/12 درصد در همشهری درج شده است.

بدین ترتیب، می توان گفت به جز سید محمد خاتمی، مطالب دیگر نامزدها در روزنامه رسالت بیش از دیگر روزنامه ها به چاپ رسیده است.

جدول شماره 25- مقایسه روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر تعداد مطالب مربوط به هر یک از نامزدهای هشتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری

جمع

نام روزنامه

نام نامزد

حیات نو

همشهری

رسالت

278

100

4/73

167

1/60

9/87

13

7/4

2/54

98

3/35

4/59

سید محمد خاتمی

21

100

5/5

6

6/28

2/3

1

8/4

2/4

14

7/66

5/8

احمد توکلی

8

100

1/2

2

25

1/1

1

5/12

2/4

5

5/62

3

عبدالله جاسبی

12

100

2/3

3

25

6/1

2

7/16

3/8

7

3/58

2/4

علی شمخانی

10

100

6/2

2

20

1/1

1

10

2/4

7

70

2/4

سید منصور رضوی

12

100

2/3

4

3/33

1/2

2

7/16

3/8

6

50

6/3

علی فلاحیان

ص :177

8

100

1/2

2

25

1/1

1

5/12

2/4

5

5/62

3

سید مصطفی هاشمی طبا

10

100

6/2

1

10

5/0

1

10

2/4

8

80

8/4

سید محمود مصطفوی کاشانی

11

100

9/2

1

1/9

5/0

1

1/9

2/4

9

8/81

5/5

سید شهاب الدین صدر

9

100

4/2

2

2/22

1/1

1

1/11

2/4

6

7/66

6/3

حسن غفوری فرد

379

100

100

190

1/50

100

24

3/6

100

165

5/43

100

جمع

001/0P< 18=df 399/47=2X

«اطلاع رسانی» داشته اند، 2/43 درصد در روزنامه رسالت به چاپ رسیده است. همچنین می توان گفت بیش از نیمی از کل 252 مطلبی که در روزنامه رسالت به چاپ رسیده (2/53 درصد)، با هدف «اطلاع رسانی» بوده است. در روزنامه همشهری نیز 7/51 درصد کل مطالب این روزنامه با هدف «اطلاع رسانی» بوده است که 4/29 درصد کل مطالب با این هدف در روزنامه ها را شامل می شود. بدین ترتیب، روزنامه حیات نو کمترین مطلب را با این هدف داراست.

هدف «حمایت از نامزد» بیش از همه مورد توجه روزنامه حیات نو بوده است. این مطالب، 6/54 درصد کل مطالب انتخاباتی آن روزنامه را شامل می شود. همچنین این میزان 7/87 درصد کل مطالب با این هدف در روزنامه های مورد بررسی است. 3/12 درصد از این مطالب نیز به روزنامه رسالت تعلق دارد و نسبت این مطالب در روزنامه رسالت 5/7 درصد کل مطالب انتخاباتی است. روزنامه همشهری هیچ مطلبی با این هدف نداشته است.

مطالب با هدف «انتقاد از نامزد» بیشتر در روزنامه رسالت دیده می شود که 27 درصد از کل مطالب انتخاباتی را شامل می شود و 3/88 درصد کل مطالب با این هدف را دربرمی گیرد. 7/11 درصد این مطالب نیز به روزنامه حیات نو تعلق دارد و نسبت این مطالب در روزنامه حیات نو، 6/3 درصد کل مطالب انتخاباتی است. روزنامه همشهری هیچ مطلبی با این هدف نداشته است.

جدول شماره 26- مقایسه مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر هدف

ص :179

جمع

نام روزنامه

هدف مطلب

حیات نو

همشهری

رسالت

310

100

8/45

85

4/27

1/34

91

4/29

7/51

134

2/43

2/53

اطلاع رسانی

155

100

9/22

136

7/87

6/54

0

0

0

19

3/12

5/7

حمایت از نامزد

77

100

4/11

9

7/11

6/3

0

0

0

68

3/88

27

انتقاد از نامزد

135

100

9/19

19

1/14

6/7

85

63

3/48

31

23

3/12

دیگر موارد

677

100

100

249

8/36

100

176

26

100

252

2/37

100

جمع

001/0P< 6=df 877/371=2X

با توجه به کای اسکوئر به دست آمده (421/70) و با درجه آزادی 4 و در سطح احتمال خطای 001/0 می توان گفت میان روزنامه ها در سال 1380 از نظر «جهت گیری» مطالب، تفاوت معنی داری وجود دارد.

در هر سه روزنامه، مطالب بدون جهت گیری بیشترین نسبت را داراست، به گونهای که 7/91 درصد از کل مطالب روزنامه همشهری، 5/68 درصد از مطالب رسالت و 9/67 درصد از مطالب حیات نو به این مطالب اختصاص دارد. با این حال، تعداد این مطالب در روزنامه حیات نو بیش از روزنامه های دیگر است، به گونهای که از کل مطالب بدون جهت گیری، 9/48 درصد در حیات نو، 8/42 درصد در رسالت و 3/8 درصد در همشهری درج شده است.

جهت گیری مثبت بیشتر مورد توجه روزنامه حیات نو بوده است که 4/27 درصد کل مطالب این روزنامه را دربرمی گیرد و 7/89 درصد کل مطالب با جهت گیری مثبت در این روزنامه به چشم می خورد. 3/10 درصد از این مطالب نیز به روزنامه رسالت اختصاص دارد که 6/3 درصد کل مطالب این روزنامه را شامل می شود. روزنامه همشهری مطلبی با جهت گیری مثبت ندارد.

جهت گیری منفی بیشتر مورد توجه روزنامه رسالت بوده است که 9/27 درصد کل مطالب این روزنامه را در بر می گیرد و 7/80 درصد کل مطالب با جهت گیری منفی در این روزنامه به چشم می خورد. 8/15 درصد از این مطالب به روزنامه حیات نو و 5/3 درصد نیز به روزنامه همشهری اختصاص دارد. نسبت مطالب منفی به کل مطالب انتخاباتی در روزنامه همشهری، 3/8 درصد و در حیات نو، 7/4 درصد است. بنابراین، روزنامه حیاتنو بیشترین

ص :180

جهت گیری مثبت و روزنامه رسالت بیشترین جهت گیری منفی را نسبت به نامزدها داشته اند.

جدول شماره 27- مقایسه مطالب مربوط به نامزدها در روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر نوع جهت گیری روزنامهها

جمع

نام روزنامه

جهت گیری نسبت به نامزد

حیات نو

همشهری

رسالت

58

100

100

52

7/89

4/27

0

0

0

6

3/10

6/3

مثبت

57

100

15

9

8/15

7/4

2

5/3

3/8

46

7/80

9/27

منفی

264

100

7/69

129

9/48

9/67

22

3/8

7/91

113

8/42

5/68

خنثی

379

100

100

190

1/50

100

24

3/6

100

165

5/43

100

جمع

001/0P< 4=df 421/70=2X

حیات نو بوده است. روزنامه رسالت با 4/27 درصد و روزنامه همشهری با 9 درصد پس از حیات نو قرار می گیرند.

در مجموع، عنوان «جبهه دوم خرداد» بیش از دیگر گروه ها (14 مورد) تکرار شده است و پس از آن، «دفتر تحکیم وحدت»، «مجمع روحانیون مبارز تهران» و «جامعه اسلامی مهندسین»، هر کدام با 9 مورد بیشترین حضور را دارند.

تمام مطالب مربوط به مجمع روحانیون مبارز (9 مورد)، جبهه دوم خرداد (14 مورد) و جامعه روحانیت مبارز (4 مورد) در روزنامه حیات نو به چاپ رسیده است. از طرف دیگر، تمام مطالب مربوط به هیأت مؤتلفه اسلامی (4 مورد) و ائتلاف خط امام و رهبری (1 مورد) در روزنامه رسالت درج شده است. 1 مورد مطلب مربوط به سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نیز در روزنامه همشهری به چشم می خورد.

روزنامه حیات نو با اختصاص 3/83 درصد از مطالب حزب مشارکت نسبت به دیگر روزنامه ها، مطالب بیشتری از این گروه چاپ کرده است. 7/16 درصد از مطالب مربوط به این گروه نیز در روزنامه رسالت درج شده است. روزنامه حیات نو بیش از دیگر روزنامه ها، مطالب مربوط به دفتر تحکیم وحدت را منتشر کرده است (9/88 درصد). 1/11 درصد از مطالب این گروه نیز در روزنامه همشهری درج گردیده است. روزنامه حیات نو با اختصاص 75 درصد از مطالب حزب کارگزاران سازندگی، بیش از روزنامه های دیگر مطالب این گروه را درج کرده است. 25 درصد از مطالب این گروه نیز در روزنامه همشهری به چشم می خورد. مطالب مربوط به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بیشتر در روزنامه رسالت درج شده است

ص :183

(7/66 درصد). همچنین 3/33 درصد از مطالب این گروه در روزنامه همشهری به چاپ رسیده است. روزنامه حیات نو بیش از روزنامه های دیگر، مطالب مربوط به جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی را درج کرده (60 درصد) و روزنامه رسالت 40 درصد از مطالب این گروه را منتشر کرده است. مطالب مربوط به جامعه اسلامی مهندسین بیشتر در روزنامه رسالت چاپ شده است (9/88 درصد) و بقیه مطالب مربوط به این گروه (1/11 درصد) در روزنامه همشهری به چشم می خورد.

جدول شماره 28- مقایسه میزان حضور احزاب سیاسی، گروه ها و نهادها در مطالب انتخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1380

جمع

نام روزنامه

محتوای حزبی یا شبه حزبی بودن مطلب

حیات نو

همشهری

رسالت

9

100

9

100

0

0

0

0

مجمع روحانیون مبارز تهران

6

100

5

3/83

0

0

1

7/16

حزب مشارکت

1

100

0

0

1

100

0

0

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی

9

100

8

9/88

1

1/11

0

0

دفتر تحکیم وحدت

14

100

14

100

0

0

0

0

جبهه دوم خرداد

4

100

3

75

1

25

0

0

حزب کارگزاران سازندگی

4

100

4

100

0

0

0

0

جامعه روحانیت مبارز تهران

ص :184

3

100

0

0

1

3/33

2

7/66

جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

1

100

0

0

0

0

1

100

ائتلاف خط امام و رهبری

4

100

0

0

0

0

4

100

هیئت مؤتلفه اسلامی

5

100

3

60

0

0

2

40

جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی

9

100

0

0

1

1/11

8

9/88

جامعه اسلامی مهندسین

8

100

3

5/37

2

25

3

5/37

دیگر موارد

77

100

49

6/63

7

9

21

4/27

جمع

«رسالت» و 7/76 درصد از اخبار «حیات نو»، منبعی ذکر نشده است. با این حال، تعداد اخبار بدون ذکر منبع در روزنامه رسالت بیش از دیگر روزنامه هاست. از کل 309 مطلب بدون ذکر منبع، 8/38 درصد به روزنامه رسالت تعلق دارد. روزنامه حیات نو بیش از دیگر روزنامه ها، خبرگزاری های داخلی یا خارجی را به عنوان منبع اخبار خود ذکر کرده است. از مجموع 38 مورد اخباری که خبرگزاری های داخلی و خارجی به عنوان منبع آنها عنوان شده، 7/44 درصد در روزنامه حیات نو، 2/34 درصد در روزنامه رسالت و 21 درصد در روزنامه همشهری به چاپ رسیده است.

ذکر خبرنگار روزنامه به عنوان منبع خبر بیشتر در روزنامه رسالت دیده می شود. از مجموع 37 مورد اخباری که خبرنگار روزنامه به عنوان منبع آنها عنوان شده است، 1/54 درصد به روزنامه رسالت، 2/43 درصد به «حیات نو» و 1/1 درصد به «همشهری» تعلق دارد.

در روزنامه رسالت، نسبت ذکر خبرنگار روزنامه به عنوان منبع خبر بیش از ذکر خبرگزاری های داخلی یا خارجی است، در حالی که در روزنامه های حیات نو و همشهری عکس این حالت صادق است.

جدول شماره 29- مقایسه خبرهای اتنخاباتی روزنامه های مورد بررسی در سال 1380 از نظر «منبع اخبار»

جمع

نام روزنامه

منبع اخبار

حیات نو

همشهری

رسالت

37

100

6/9

16

2/43

3/11

1

7/2

1/1

20

1/54

1/13

خبرنگار روزنامه

ص :186

38

100

9/9

17

7/44

12

8

1/21

9

13

2/34

5/8

خبرگزاری های داخلی و خارجی

309

100

5/80

109

3/35

7/76

80

9/25

9/89

120

8/38

4/78

بدون ذکر منبع

384

100

100

142

37

100

89

2/23

100

153

8/39

100

جمع

05/0P< 4=df 338/11=2X